Üsküdarl› Bir Hekim: Ord. Prof. Dr. Kemal Cenap Berksoy (1876-1949) U Z M .
D R .
B U R H A N
A K G Ü N
‹stanbul Üniversitesi
Ord. Prof. Dr. Kemal Cenap Berksoy, yetmiflbefl y›ll›k ömrünün yaklafl›k altm›fl y›l›n› Üsküdar’da geçirmifl, dört befl kuflaktan beri Üsküdarl› olan bir aileye mensup olup, T›p Fakültesi’nin efsaneleflmifl ve ö¤rencileri taraf›ndan çok sevilmifl, yaflad›¤› dönemde Avrupa’da çal›flmalar› ve bulufllar› ile ün yapm›fl de¤erli bir hekimimizdir.
1. Ailesi Kemal Cenap’›n soyu Karadeniz sahilinde Evrenye’de1 Yörüko¤lu lakab›yla an›lan bir aileye dayanmaktad›r. Dedesinin büyükbabas›, Üsküdar’da Valide Atik Camii inflaat›nda ustabafl› olarak çal›flm›flt›r.2 Babas›, eski Tophane-i Amire’nin Maçka Silahhane-i Hümayunu Baflkatibi Hüseyin Cenab Efendi’dir. Annesi, Mesnet Han›m Bahriye Naz›r› Cemal Pafla’n›n teyzesidir. Kemal Cenap, üç çocuklu ailenin ikinci çocu¤u olarak Üsküdar Valide-i Atik semtinde Toptafl› yokuflunda 28 numaral› evde 1876 y›l›nda dünyaya geldi. Ailenin ilk çocu¤u olan Hasan Basri Bey (öl.1924), Maliye Nezareti Merkez Kaleminde ve Düyûn-u Umumiye’de memur olarak çal›flm›flt›r. En küçük çocuk olan Ziya Cenap Bey (1882-1955) ise Maliye Vekaleti ve Merkez Bankas›’nda müdürlük görevlerinde bulunmufl olup ilk opera sanatç›m›z olan Semiha Berksoy ile Güner Pembecio¤lu’nun babas›d›r.3 Kemal Cenap, 1900 y›l›nda Seniha Han›m ile evlendi. Bu evlili¤inden 1901 y›l›nda k›z› Bedia (Bedia Moray ) ve 1903’te de o¤lu Seyfi Cenap (öl.1974. 1924 Paris Olimpiyatlar›’nda ülkemizi temsil etmifl milli güreflçilerimizdendir) dünyaya geldi. K›z›n›n 1928’de Acun Kemal ad›n› verdi¤i bir o¤lu olmufltur. ‹lk
Ü S K Ü D A R
516
S E M P O Z Y U M U
V
Toptafl› Soka¤›’n›n krokisi (Pervitich Sigorta Haritalar›)
Hüseyin Cenap Efendi, o¤ullar› (soldan sa¤a Ziya Cenap, Hasan Basri ve Kemal Cenap) ve torunlar› (Bedia ve Seyfi Cenap) ile birlikte.4
Kemal Cenap ve ailesi Berlin’de,1917.4
1928’de do¤an torunu Acun Kemal ile.4
O R D .
P R O F .
Ü S K Ü D A R L I B ‹ R D R . K E M A L C E N A P
H E K ‹ M : B E R K S O Y
( 1 8 7 6 - 1 9 4 9 )
eflinden ayr›ld›ktan sonra Kemal Cenap birkaç defa daha evlenmiflse de baflka çocu¤u olmam›flt›r.4
2. E¤itimi Kemal Cenap, Ahmediye mahalle mektebindeki ilk tahsilinin ard›ndan Toptafl›’nda bulunan Mekteb-i Rüfldiye-i Askeriyye’ye devam etti. Rüfldiyeden sonra Kuleli’de Askeri T›bbiye ‹dadisi’nde bitirdi ve o dönemde Demirkap›’da bulunan Mekteb-i T›bbiye-i fiahane’ye girdi. T›bbiye’den 1897’de, o s›rada devam etmekte olan Yunan harbi dolay›s›yla vaktinden alt› ay önce yüzbafl› rütbesiyle mezun oldu (diploma numaras› 1702, senesi R.1313). Ö¤rencili¤inde fizyoloji ve dâhiliyeye merakl› ve devaml› bir ö¤renci oldu¤undan ad› geçen flubelere ayr›lan on kadar s›n›f arkadafl›yla beraber “fizyolojide ikmali tahsil etmek” flart›yla bugünkü asistan göreviyle fiakir Pafla’n›n yan›na verildi.5 fiakir Pafla (1848-1919), 1872-76 y›llar› aras›nda Paris’te dönemin ünlü fizyoloji alimi ve deneysel (tecrübi) fizyolojinin kurucusu olan Claude Bernard’›n ö¤rencisi olmufl ve bizde tecrübi fizyolojinin kurucusu olarak an›lan de¤erli bir hocad›r. Kemal Cenap, iki y›l Fiyolojihâne ad› verilen küçük laboratuarda çal›flt›ktan sonra, boflalan “muallim muavinli¤i” kadrosuna müsabaka s›nav› sonras› tayin edildi. Bundan befl sene sonra da “ muallimi sâni” oldu (1903). 1905 y›l›nda ilk kitab› olan Mebâdi-i Fenn-i Menâfi-ül Azâ’y› yay›nlad› ve çok be¤eni toplad›. Bu s›rada T›bbiye, Haydarpafla’daki yeni binas›na tafl›nm›fl ve binan›n Kad›köy’e bakan k›sm›nda çamafl›rhanenin üstünde yer alan büyükçe bir salon fizyolojiye tahsis edilmiflti. fiakir Pafla, yetenekli ö¤rencisi Kemal Cenap’› çok be¤eniyor, gayretlerini takdir ve teflvik ediyordu. 1909 y›l›nda fiakir Pafla’n›n vefat›ndan sonra Kemal Cenap fizyoloji kürsüsüne muallim oldu. Ayn› dönemde askeri ve sivil t›p mekteplerinin Haydarpafla’daki yeni binada Darülfünun T›p Fakültesi ad›yla tek çat› alt›nda birlefltirilmesiyle yap›lan yeni düzenlemede müderris ünvan› ile görevini sürdürdü.
3. Haydarpafla T›bbiyesi’ndeki Y›llar› (1903-1933) 1909 y›l›nda Lyon’da Morat ve Paris’te Collegé de France’de Gley’in yan›nda bir müddet çal›fl›p döndükten sonra T›p Fakültesi’nin ilk dekan› olan Cemil Pafla (Topuzlu)’n›n deste¤i ile oldukça iyi donan›ml› bir fizyoloji laboratuvar› kurmay› baflard›. Kemal Cenap, bu laboratuarda o zamana kadar bizde yap›lamayan ve yap›labilece¤i düflünülmeyen deneyleri k›s›tl› imkanlara ra¤men baflar›l› bir flekilde yapmaktayd›. Bu deneylerden birinde köpeklerde uygulad›¤› ve boyundaki toplardamardan bas›nç ölçümü ve kayd›n› sa¤layan bir düzene¤i kendi laboratuvar›nda yeniden oluflturmufl ve t›p fakültesinin bahçesine tafl›yarak bir at üzerinde 517
Ü S K Ü D A R
T›bbiyede ö¤renci iken 1894 (B. fiehsuvaro¤lu Arflivi)
S E M P O Z Y U M U
V
fiakir Pafla (1848-1909) (B. fiehsuvaro¤lu Arflivi) ve Karacaahmet Mezarl›¤›’nda bulunan mezar tafl› (B. Akgün).
ayn› ölçümleri kendi deyimiyle Do¤u’da ilk kez olarak baflar›yla gerçeklefltirmifltir. Bu deneyleri ve sonuçlar›n› 1914’te yazd›¤› kitab›nda ayr›nt›l› olarak anlatm›flt›r.6 Birinci Dünya Savafl› devam ederken 1917 y›l›nda ailesi ile Berlin’e giden Kemal Cenap, Patolojik Fizyoloji Enstitüsü’nde A.Bickel, Berlin Veteriner Mektebi Fizyoloji Enstitüsü’nde Kramer, Kaiser Wilhelm Enstitüsü’nde C. Neuberg ve Friedrich Sain Hastanesi’nde de Boruttau’nun yan›nda elektrokardiyografi ve elektrofizyoloji alanlar›nda çal›flt›.7 Memlekete döndükten sonra edindi¤i bilgi ve tecrübelerinin ›fl›¤›nda Fiziyoloji Laboratuvar› Rehberi adl› kitab›n› yazd› (1919). Kemal Cenap, 1919 y›l›nda rahats›zland›¤› için bir süre derslerine devam edememifl ve muavini taraf›ndan verilen dersler tatminkâr ve verimli olmam›fl üçüncü s›n›ftakiler derslerden yeterince yararlanamam›fllard›. ‹yileflip derslere tekrar bafllay›nca üçüncü s›n›f ö¤rencileri, fizyoloji derslerini ikinci s›n›ftakilerle beraber almak için baflvurmufllar ve istekleri kabul edilmiflti. Ancak dershanede, ikinci s›n›f ö¤rencileri ön s›ralarda oturamad›klar›, kendi derslerini gere¤i gibi takip edemedikleri için üçüncü s›n›ftakilerle ters düflmüfl ve iki s›n›f aras›nda itiflip kak›flmalar hatta Selimiye K›fllas›’ndan bir bölük askerin müdahalesini gerektirecek düzeyde kavga ve kargafla yaflanm›flt›. Kemal Cenap’›n uzlaflt›rma gayretleri de sonuç vermeyince fakülte yönetimi çareyi üçüncü s›n›flara verilen fizyoloji dersini kald›rmakta bulmufltu8. Mondros Mütarekesi’nden sonra ‹stanbul iflgal edildi¤i zaman (16 Mart 1920), ‹ngiliz birlikleri de T›p Fakültesi binas›n›n ön cephesini iflgal etmifl ve buraya yerleflmiflti. Onlar›n varl›¤›na ra¤men dersler kesilmemifl, ö¤renciler ve hocalar her türlü maddî manevî zulme gö¤üs germifllerdi. ‹ngilizler, ö¤rencilerin maneviyat›n› sarsmak için özellikle ders saatlerinde bando talimi yapmaktayd›lar. O günlerin birinde Kemal Cenap Bey, ö¤rencilerine ders vermekte iken ‹ngiliz bandosu yine çalmaya bafllar. Gürültü o kadar fliddetlenir ki art›k hocan›n sesi duyulmaz olur. Bunun üzerine Kemal Cenap Bey ö¤rencilerine duygulu bir sesle: “ Efendiler. Hürriyetsizlik ne kötü ne dayan›lmaz fley. Kendi memleketinizde, üni518
O R D .
P R O F .
Ü S K Ü D A R L I B ‹ R D R . K E M A L C E N A P
Haydarpafla T›p Fakültesi’nin deniz cephesinden görünümü
H E K ‹ M : B E R K S O Y
( 1 8 7 6 - 1 9 4 9 )
Kemal Cenap (sa¤dan dördüncü) bir fizyoloji deneyi s›ras›nda ö¤rencileriyle beraber, 1914. Sol bafltaki zat muavini Talha Bey’dir. ( CTF Arflivi)
Kitab›nda bahsetti¤i bas›nç ölçümü düzene¤i ve yard›mc›lar›yla t›p fakültesinin bahçesinde. (Bedii fiehsuvaro¤lu Arflivi)
versitenizde bile bir dersi rahatça dinleyemiyorsunuz…” der.9 Kemal Cenap, derslerini ak›c› ve etkileyici bir dille verdi¤i ve en zor fizyoloji deneylerini bile ö¤rencilerine gösterebilmek için gayret sarfetti¤i için tüm hocal›k yaflam› boyunca ö¤rencilerinden sevgi ve sayg› görmüfltür. Ö¤rencileri derslerine devams›zl›k etmek flöyle dursun dersleri takip edebilmek için birbiriyle yar›flm›fl hatta kavga etmifltir. Derslerini klifle haline getirmemifl mahiyet ve muhteviyat›n› her y›l de¤ifltirmifltir10. O dönemde bir çok hocan›n yapamad›¤›n› yapm›fl; yazd›¤› ve yeni bilgilerle sürekli güncelledi¤i ders kitaplar› ile ö¤rencileri519
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
14 Ekim 1922 günü yap›lan “son ders” hat›ras›. Soldan sa¤a Talha Bey, Kemal Cenap Bey ve Ziya Cemal Bey. (B. fiehsuvaro¤lu Arflivi)
nin ders kitab› ihtiyac›n› karfl›lam›flt›r. Hoca, her ö¤retim döneminin son dersinde ö¤rencilerine bir veda konuflmas› yapar ve o derste hoca-talebe kaynaflmas›n›n en güzel örne¤i yaflan›rd›.11 1922-23 e¤itim y›l›nda t›p fakültesine ilk kez k›z ö¤renci al›nm›flt›r. Bunun gerçekleflmesinde Kemal Cenap Bey’in de çok katk›s› olmufl ve T›p Fakültesi Müderris Meclisi’nin 17 A¤ustos 1921 tarihli oturumunda yapt›¤› konuflmada “ Kad›nlar›n tahsili içtimai ve mühim bir meseledir… Hukuk fakültesi de talebe kabulüne karar vermifltir. Bizim de terviç ederek (yayg›nlaflt›rarak) mücadele açmam›z laz›m gelir. Neden erkek ve kad›n bir s›rada oturup okumas›n?” demifltir.12 1923 y›l› sonlar›nda uzun süreden beri devam eden T›p Fakültesi’nin Haydarpafla’dan ‹stanbul taraf›na nakli tart›flmas› tekrar alevlenmifl bu kez idare makamlar›n›n deste¤i ile nakil karar› al›nm›flt›. Kemal Cenap Bey’in de aralar›nda oldu¤u baz› hocalar buna itiraz etmiflse de 1924-25 e¤itim y›l›nda t›p fakültesinin asker ve sivil ö¤rencileri, belediyeden fakülteye devredilen Haseki Kad›nlar, Cerrahpafla ve Vak›f Gureba hastanelerindeki kliniklere devam etmeye bafllam›fllard›.13 Kemal Cenap Bey, bunlar olurken fizyoloji laboratuar›nda bitmek bilmeyen bir azimle çal›fl›yor ve yeni kefliflerde bulunuyordu. 1920’li y›llar›n sonuna do¤ru, Rus bilim adam› Pavlov’un köpekler üzerinde gerçeklefltirdi¤i flartl› refleks deneylerini Kemal Cenap Bey de kendi laboratuar›nda baflar›yla tekrarlam›fl ve her zaman yapt›¤› gibi bu deneylerin sonuçlar›n› da yay›nlad›¤› ders kitab›na koymufltu.14 1933 y›l›nda yap›lan üniversite reformu ile ‹stanbul Üniversitesi kuruldu ve yeni yap›lanmada aralar›nda Kemal Cenap Bey’in de bulundu¤u 157 hoca kadro 520
O R D .
P R O F .
Ü S K Ü D A R L I B ‹ R D R . K E M A L C E N A P
H E K ‹ M : B E R K S O Y
( 1 8 7 6 - 1 9 4 9 )
d›fl› b›rak›ld›. Fakat ö¤rencilerin bu durumu boykot etmesi üzerine üniversitenin ilk rektörü olan Neflet Ömer ‹rdelp’in buldu¤u çözümle yeni yap›lanmada kurulmufl olan Fizyoloji Enstitüsü, Befleri Fizyoloji ve Genel Fizyoloji adlar› ile iki enstitüye ayr›ld› ve Kemal Cenap Bey ordinaryüs profesör ünvan› ile Befleri Fizyoloji Enstitüsü’nün bafl›na getirildi. Genel Fizyoloji Enstitüsü’nün bafl›na ise Almanya’dan yeni gelen Hans Winterstein geçti15. Yine ayn› reform s›ras›nda T›p Fakültesi, Haydarpafla’daki binadan Beyaz›t’a eski Harbiye Nezareti binas›na tafl›nd›.
4. Üniversite’deki Y›llar› (1934-1943) Fizyoloji Enstitüsü her ne kadar görünüflte iki enstitüye ayr›lm›flsa da bina ve donan›m› ortak kullanmak mecburiyeti do¤mufltu. Bu konuda Hans Winterstein flöyle yazmaktad›r: “ …fiimdi müflterek enstitümüz uydurma bir temel üzerine ikiye bölünmüfl fakat tam ayr›lmam›flt›r. Kemal Cenap’›n k›sm› nispeten iyi teçhiz edilmifl, benimki ise bofl odalardan ibaretti. Ders tecrübeleri için her aleti ödünç olarak alma¤a mecburdum.”16 Ord. Prof. Kemal Cenap Berksoy, üniversite reformu s›ras›nda devam etmekte olan dil devrimine gönülden sahip ç›karak özellikle Türkçe bilim terimleri üzerine çok ciddi çal›flmalar yapt›.17 Fizyoloji alan›ndaki çal›flmalar›n› da devam ettirdi ve Fen Fakültesi’nde de karfl›laflt›rmal› fizyoloji dersleri verdi. 1935 y›l›nda Moskova’da toplanan “XV. Beynelmilel Fizyoloji Kongresi”ne Türk heyetin baflkan› s›fat›yla kat›larak onikiparmak barsa¤› refleksi üzerine bir bildiri sundu. Yine ayn› adl› kongrenin 1937 y›l›nda Zürih’teki toplant›s›na da kat›ld›. 1940’ta fizyoloji alan›ndaki son bilimsel çal›flmas› olan köpekte tütün zehirlenmesi üzerinde çal›flmaya bafllad›. Ancak yafl haddinden dolay› emekli olmas› söz konusuydu. Bunun üzerine 1940(17/8/1940 tarih ve 2/14196 say›l› karar)18 ve 1941(3/7/1941 tarih ve 2/16146 say›l› karar)19 y›llar›nda iki kez yafl kayd›na bak›lmaks›z›n görev süresi birer y›l uzat›ld›.
5. Fizyolojideki Çal›flmalar› ve Yurtd›fl›ndaki Etkileri Kemal Cenap’›n fizyoloji alan›ndaki en önemli çal›flmalar› sekretin hormonu üzerine yapt›klar›d›r. Sekretin, 1902 y›l›nda Bayliss ve Starling taraf›ndan bulunup adland›r›lm›flt›. Kemal Cenap, 1916 y›l›nda yapt›¤› deneylerle pankreas bezinin üretti¤i salg› miktar›n› ölçmüfl, en etkili sekretinin onikiparmak barsa¤›n›n derin mukoza tabakas›nda meydana geldi¤ini tesbit etmifl, karaci¤erin barsaktan 521
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Emeklili¤ine yak›n bir zamanda enstitüdeki odas›nda (CTF Arflivi).
gelen sekretin için bir depo ve düzenleyici organ oldu¤unu ileri sürmüfltür. Ayr›ca üretilen sekretin miktar›n›n beslenme ile iliflkisi oldu¤unu ya¤l› besinlerin karbonhidratl› besinlere göre daha çok sekretin salg›latt›¤›n› da tesbit etmifltir. Sekretin ile ilgili çal›flmalar› yurtd›fl›nda yank› bulmufl; birçok araflt›rmac› daha sonra yapt›klar› yay›nlarda Kemal Cenap’a at›fta bulunmufl ve onun çal›flmalar›n› do¤rulayan ibareler kullanm›fllard›r:20 D.H.Souza’n›n 1921 y›l›nda Archives internationales de physiologie (cilt 18 sayfa 231)’de ç›kan yaz›s›nda: “›spanakta pankreas ifraz›n› tahrik eden münebbihi (uyaran›) bulmay› ‹stanbullu Kemal Cenab’a borçluyuz” demifltir. K. Matsauoka, Biochemische Zeitschrift (sene 1923 sayfa 377)’te özetle kendi yapt›¤› bulufllar›n Kemal Cenap’›n ba¤›rsak ve ›spanak sekretinleri ile ilgili yapt›klar›n› tamamen do¤rulad›¤›n› yazm›flt›r. Yine ayn› konuda Berliner Klinische Wochenschrift (4 Haziran 1917)’te ç›kan bir yaz›da flöyle denilmifltir: “Karaci¤erin kendisine gelen sekretini ve vitamini tutmas› hakk›nda Kemal Cenab’›n buluflunun önemi flundan dolay› büyüktür ki…” Kemal Cenap’›n çok önemli birkaç çal›flmas› da kalp fizyolojisi21 üzerinedir. T›p Fakültesi Anatomi Profesörü Mouchet ile beraber yapt›klar› çal›flmalardan birinde o zamanlar yayg›n olarak yap›lan do¤rudan kalp içerisine enjeksiyonla ilaç verilmesi ile baflka toplardamarlara verilmesi aras›nda çok fark olmad›¤›n›, ikincisinin çok daha emin bir yöntem oldu¤unu, kalp içine enjeksiyonun ancak kalbin durmas› halinde uygulanmas›n› tavsiye etmifllerdir. Yine Mouchet ile beraber yürüttükleri bir çal›flmada kalp hormonu (bugün ANF (Atriyal Natriüretik Faktör) diye bilinmektedir) olarak adland›rd›klar› bir maddenin varl›¤›n› saptam›fllard›. Bu çal›flma da k›sa sürede bilim çevresinde ses getirmifl ve L. Haberlandt, 1927’de yazd›¤› Das Hormon der Herzbewegung adl› kitab›nda “Kemal Cenab ve Mufle (Mouchet) taraf›ndan s›cakkanl› hayvanlarda yap›lan tecrübeler, kalp hormonunun bulunuflu hususunda önemli bir olayd›r” diye yazm›flt›r.22 Almanya’da Carl Neuberg ile çal›flt›¤› s›rada (1918) bira mayas›nda sakkarofosfataz ad›n› verdikleri yeni bir ferment bulmufllard›. 522
O R D .
P R O F .
Ü S K Ü D A R L I B ‹ R D R . K E M A L C E N A P
H E K ‹ M : B E R K S O Y
( 1 8 7 6 - 1 9 4 9 )
1937 y›l›ndaki uluslararas› fizyoloji kongresinde de yine kendi buluflu olan gastro-duodenal refleks üzerine bir tebli¤ vermifltir. Fizyolojideki son çal›flmalar›ndan biri de 1940 y›l›nda köpekte tütün zehirlenmesi üzerine olan›d›r. Kemal Cenap Berksoy ülkemizde deneysel fizyolojinin kurulmas› ve yerleflmesinde çok büyük hizmetlerde bulunmufltur. Birçok maddi imkans›zl›¤a ra¤men mütevaz› laboratuar›nda önemli bulufllar yapm›flt›r. Ayr›ca hayvanlar üzerinde uygulanan deney tekniklerinin de ülkemizde yerleflmesini sa¤lam›flt›r. Ancak O, hocas› fiakir Pafla kadar flansl› olamayacak, kendisinden sonra bu alanda yetiflmeye gönüllü ö¤renci bulmakta güçlük çekecektir. Bu konuyu 1933 y›l›nda ikincisi ç›kan T›p Yolunda Y›lbafl› adl› dergideki bir yaz›da flöyle dile getirmifltir: “Dar›lmazsan›z size bir sözüm var: yolcusu oldu¤um Fisiologya gibi tatl› ve tababetin temeli olan bir ilimde yetiflmek için aç›k yüre¤imize ve bunca dileklerimize ra¤men flimdiye kadar a¤abeylerinizden bir isteklisi ç›kmad›. Sizden ç›kacak m› bilmiyorum. Ruhunuzun asaletinden hakl› oldu¤unu itiraf edece¤inizi ümit etti¤im sorgumun cevab›n› yak›n bir gelecekte vereceksiniz. Teflvikse, ettik ediyoruz. ‹lim zevki ise elden ve dilden geldi¤i kadar vermiye çal›fld›k ve çal›fl›yoruz. Genç kafa ar›yorum: yar›n öbürgün bu geçici alemden ayr›l›rken bunca senelik, iyi kötü, verimlerimizi saklatacak emanetçi ar›yorum.”23
6. Dil Devrimi ve Türkçe Bilim Terimleri Üzerine Çal›flmalar› Kemal Cenap, dil devrimine gönülden sahip ç›km›fl ve kendi uzmanl›k alan›na hemen tatbik etmifltir. O kadar h›zl›d›r ki 1934 y›l›nda yay›nlad›¤› yeni ders kitab›n›n önsözünde bunu flöyle aç›klam›flt›r: “ Bu bitik (kitap), çoktanberi tükenen eski kitab›m›n yeni bask›s› de¤ildir. Eskisi, yaz›ld›¤› Osmanl›ca dilile beraber, Arap yaz›s›n›n gömüldü¤ü tarihe kar›flt›. …Bu bitik dil yoluna sapan bir yolcunun, o yolun yolcular›na flimdilik baflarabildi¤i bir arma¤an› olarak yaz›ld›. Büyük Dil De¤iflimi gibi kültürümüzün tarihlik bir dönüm yerinde ve dilin daha kurallar› ve ›st›lahlar› (terimleri) berkitilmemiflken bir ö¤retme (ders) biti¤i ç›karmak biraz h›zl› bir at›lganl›k say›lmas›n. Çünkü, y›llardanberi bitiksiz kalm›fl olan ö¤renirlerimizin ifline yaramak ezimi (zorunlulu¤u) karfl›s›ndayd›k…”24 Bu kitapta Kemal Cenap sadece fizyoloji derslerini anlatmam›fl ayn› zamanda hem yabanc› dillerdeki bilimsel terimlerin Türkçe’ye nas›l aktar›lmas› gerekti¤ini örneklerle vermifl hem de kitab›nda gerek kendi buluflu olan gerekse dil encümeni taraf›ndan saptanm›fl olan kelimeleri aç›klay›c› dipnotlarla kullanm›flt›r. Yine ayn› kitab›n uzunca yazd›¤› önsözünde: “Kat’i zaruret halinde bat›da kullan›lan baz› ilim ve teknik tabirlerinin yaflayan 523
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
yabanc› dillerden de¤il, fakat bu dillere temel olan eski dillerdeki foneti¤in Türk gramerine göre tesbit edilmesi gerekir. …Latin alfabesiyle yaz›lacak Fiziyoloji sözü, yeni Türk kültürü için ancak bir lekedir. Ya, uluslararas› ve bilimel bir yöndemle gidilerek Füsiologi yap›labilir. Bu olmazsa öztürkçesi konulabilir. ” demektedir. Yani dilimize yeni girecek yabanc› sözcükler mümkün oldu¤u kadar Latince ve Grekçe’deki köklerinden al›nmal› ve yaz›ld›¤› gibi okunmal›; Frans›zca gibi modern bat› dillerinde oldu¤u flekilde yaz›l›fl› farkl› telaffuzu farkl› olmamal›d›r. Çarp›c› bir örnek verecek olursak: auto Grekçe kendi, otos ise kulak demektir. Frans›zlar her iki kelimeyi de oto diye telaffuz ederler ve bize de ayn› flekilde gelmifltir. fiu halde otomobil hareket eden kulak m›d›r?25 Kemal Cenap davas›n› desteklemek için 1875 y›l›nda bas›lan T›p Lügati’ni örnek göstermifl ve elli sene öncekilerin yapt›¤› gibi kelimelerin eski dillerden al›nmas› gerekti¤ini savunmufltur. Tamamen pozitif düflünen bir bilim adam› oldu¤u için dil çal›flmalar›n› da laboratuarla birlefltirmeyi baflarm›fl ve kendi önerdi¤i flekilde oluflturulmufl kelimelerin daha kolay telaffuz edildi¤ini deneylerle göstermifltir26. Kendi buluflu olan ve kitap ve yaz›lar›nda kulland›¤› baz› kelimeler ve karfl›l›klar›: ifllem
: vazife, fonksiyon
dolant›
: deveran
soluntu
: teneffüs
göze
: hücre
gudde
: beze
böleç
: diyafragma
sümürüfl
: emme, absorbsiyon
yerçekimi
: cazibe-i arz
süzülme
: irtiflah
seçim, seçmek
: ifraz etmek
öd yolu
: kanat-› safravi
kan p›ht›laflmas›
: tahassürü dem
üçüz kapak
:dessam› zü selaset’tül flerafe (kalbin triküspid kapa¤›)
Geçen zaman içinde Kemal Cenap’›n bu gayretlerinin sonuçsuz kald›¤›n› görmekteyiz. Winterstein’›n dedi¤i gibi “ Kemal Cenap davas›n› kaybetmifltir. Taraf›ndan (Frans›z hastal›¤›) denen düflünme tarz› galebe çald› ve ilmi terimlerimizin kökleri bozulmufl, fena telaffuz edilen Frans›zcadan ibarettir.”27 1943 y›l›nda yay›nlanan Befleri Fizyoloji adl› kitab›n›n kapa¤›nda Kemal Cenap’›n savundu¤u flekil olan Befleri Fisiologia yaz›s›n›n ilk bak›flta fark edilemeyecek kadar küçük yaz›lm›fl olmas› belki bu yenilginin ac› bir itiraf›d›r.28
7. Kemal Cenap ve Nobel Fizyoloji ve T›p Ödülleri29 1931 y›l› sonbahar›nda Darülfünun T›p Fakültesi Anatomi Müderrisi Hamdi Suat (Aknar)’a ‹sveç’te bulunan ve Nobel Fizyoloji ve T›p Ödülleri’nin verilmesin524
O R D .
P R O F .
Ü S K Ü D A R L I B ‹ R D R . K E M A L C E N A P
1934’te yay›nlana Füsiologi kitab›n›n kapa¤› ve Önsözünden bir bölüm.
H E K ‹ M : B E R K S O Y
( 1 8 7 6 - 1 9 4 9 )
T›p Yolunda Y›lbafl› 1941
den sorumlu olan Karolinska Institutet’ten bir mektup gelir. Mektupta kendisinden 1932 y›l›nda verilecek ödül için aday ismi önermesi istenmektedir ve Nobel Fonu’nun kurallar› gere¤i30 bu ifllem gizli yap›lmak zorundayd›r. Hamdi Suat Bey de tereddüt etmeden ayn› fakültede fizyoloji müderrisi olan ve çal›flmalar›n› yak›ndan bildi¤i arkadafl› Kemal Cenap’› endokrin sekresyonu konusundaki çal›flmalar›ndan dolay› aday olarak önerir. Ayn› y›l fakültede üç hocaya daha davet mektubu gelmiflti. Ancak onlar kendi memleketlerinde önerebilecek kimse olmad›¤›n› düflünerek yurtd›fl›ndan isimler önermifllerdi. Akil Muhtar (Özden, tedavi profesörü), difteri ve tetanoz afl›lamas›nda anatoksin çal›flmalar›ndan ötürü Pasteur Enstitüsü’nden Gastor Ramon’u; Ziya Nuri Bey (Birgi, Kulak-Burun-Bo¤az Profesörü) ve Tevfik Recep Bey (Örensoy, Histoloji Profesörü) ise ayn› ismi, Frans›z Profesör Marcel Labbé’yi diyabet ile ilgili çal›flmalar›ndan dolay› aday olarak önermifllerdi. Kemal Cenap’›n adayl›¤›n›n ön de¤erlendirmesini Hans Gertz yapm›fl ve böylece 1932 y›l›n›n ödülü için yar›flan 111 adaydan biri olmufltu. Sonuçta ödülü, Lord Edgar D Adrian ve Sir Charles S Sherrington adl› iki ‹ngiliz bilim adam› sinir sistemi ile ilgili yapt›klar› çal›flmalardan dolay› paylaflt›lar. Nobel ödülleri için aday gösterilmek kadar aday gösterici olarak davet edilmek de çok önemlidir. ‹lgili enstitü her y›l bilimsel çal›flma ve baflar›lar› ile dikkat çekmifl kiflileri seçmekte ve davet mektubu göndermektedir. Benzer flekilde bir davet de 1942 y›l› ödülleri için Kemal Cenap Berksoy’a gelmifl O da metabolizma ile ilgili çal›flmalar›n› takip etti¤i Alman bilim adam› Adolf Bickel’i aday olarak önermifltir. 525
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Ord. Prof. Dr. Kemal Cenap Berksoy, gizlili¤i kalkt›¤› için aç›klanm›fl 1901-1951 y›llar› aras›ndaki kay›tlara göre, Nobel Fizyoloji ve T›p Ödülleri’ne aday gösterilmifl ilk ve tek bilim adam›m›zd›r.
8. Emeklilik ve Milletvekilli¤i Y›llar› (1943-1949) 1909 y›l›nda Darülfünun T›p Fakültesi kuruldu¤unda Fizyoloji muallimi olan Kemal Cenap Bey’in maafl› en düflük seviye olan 3000 kurufltu.31 Fizyoloji, di¤er temel bilimler gibi t›bb›n maddi refah sa¤layan bir dal› olmad›¤›ndan bu konuda çok s›k›nt› yaflam›fl olan hocas› fiakir Pafla’n›n tavsiyesini dinleyen Kemal Cenap da bir muayenehane açarak dahiliye mütehass›s› olarak laboratuardan ve daha sonra enstitüden arta kalan zamanlar›nda hasta bakm›flt›. Ancak geçen zamanda t›p sürekli geliflti¤inden ve muayenehaneye yeterli zaman ay›ramad›¤›ndan bundan çok fayda görememifltir. Kemal Cenap Berksoy 1943 y›l›nda yafl haddinden emekli oldu. Emekli maafl›n›n yetersiz olmas›, Kad›köy Bahariye Caddesi Röntgen apartman›nda bulunan muayenehanesine de fazla hasta gelmemsi üzerine maddi s›k›nt› çekmeye bafllad›.32 ‹stanbul milletvekili flair Mehmet Emin Yurdakul’un (1869-1944) 14 Ocak 1944’te vefat etmesiyle boflalan yerine, dönemin Maarif Vekili Hasan Ali Yücel’in destekleriyle33 nisan ay›nda Kemal Cenap Berksoy seçildi. Böylece maddi olarak biraz daha rahata kavufltu. 21 Temmuz 1946’da yap›lan milletvekilli¤i seçiminde ise bu defa Yozgat milletvekili olarak meclise girdi ve bu görevini ölümüne kadar sürdürdü.
9. Sa¤l›k Hayat› ve Ölümü Kemal Cenap’›n sa¤l›k sorunlar› tüm yaflam› boyunca onu yaln›z b›rakmad›. En önemli sorunu aktif bir tüberkülozlu olmas›yd›. Bu konuda eski ö¤rencileri flöyle yazmaktad›r: “… Narin, ince yap›l› idi. Çok zarif giyinir etikete son derece riayet ederdi. Fakülte hocalar›n›n en yafll›s› oldu¤u halde dinç görünür, buna ra¤men basil ç›kartan bir TBC’li olarak rahatl›kla dolafl›r, haftada bir gün bakteriyoloji laboratuar›na u¤rayarak krafla (balgam) muayenesi yapt›r›r, ve: - Bakal›m bizim k›z›l pehlivanlar ne alemde diyerek boyanm›fl basilleri seyreder, böylece hayat› hiçe sayar, hademe Mevlut A¤a’n›n haz›rlad›¤› kahveyi içer memnun dönerdi.”34 Yine biri May›s 192435 di¤eri ise Temmuz 1926’da36 olmak üzere iki kez yurtd›fl›na tedavi için gönderildi¤ini arfliv belgelerinden ö¤renmekteyiz. 1935 y›l›nda Moskova’da yap›lan fizyoloji kongresi için Leningrad’da bulundu526
O R D .
P R O F .
Ü S K Ü D A R L I B ‹ R D R . K E M A L C E N A P
H E K ‹ M : B E R K S O Y
( 1 8 7 6 - 1 9 4 9 )
¤u s›rada kafas›nda bir çeflit abse geliflmesi üzerine Swerdblow Hastanesi’nde Prof. Dobrotvoiskaya taraf›ndan narkoz alt›nda ameliyat edilmifl, hastanede üç gün yatm›flt›. Ancak kongrede tebli¤ günü gelince Kemal Cenap, yaras›n›n henüz taze olmas›na ra¤men kongreye gidip tebli¤ini sunmakta istemifl; Profesör, hayati tehlikesi ver diye izin vermek istemeyince “hükümetim beni bu ifl için gönderdi, ölsem gidece¤im” diye ›srar etmiflti. Bunun üzerine yan›ndakilere dönen Prof. Dobrotvoiskaya “B›rak›n›z, Türkler ölürler, fakat vazifelerini yaparlar bu böyledir, men edemeyiz” diyerek izin vermiflti37. 1936-37 ders y›l›na ait fiflte; Kemal Cenap’›n rahats›zl›¤› nedeniyle vekaletin bilgisi dahilinde on gün rapor ald›¤›, bir gün de börek sanc›s›ndan dolay› ders veremedi¤i yaz›l›d›r38. 1946 seçimlerinde Yozgat milletvekili olarak tekrar seçilen Kemal Cenap Berksoy, bir süre sonra yavafl ilerleyen bir beyin hastal›¤›na yakalanm›fl39 ve 28 Kas›m 1949 ‘da Ankara’da vefat etmifltir. Büyük Millet Meclisi’nin 7 Aral›k 1949’da Feridun Fikri Düflünsel’in baflkanl›¤›ndaki toplant›s›nda hat›ras›na hürmeten iki dakika sükût edilmifltir (sayg› duruflunda bulunulmufltur).40
10. Kiflili¤i ve Hakk›nda Yaz›lanlar Kemal Cenap Berksoy’un ölümünün ard›ndan onu anan ve tan›tan birkaç yaz› yay›nlanm›flt›r. Bunlardan en kapsaml› olan› meslektafl› Prof. Hans Winterstein (1879-1963) taraf›ndan ölümünden üç gün sonra derste verilen nutuktur. Winterstein, on y›l boyunca beraber çal›flt›klar› Kemal Cenap’›n kiflilik özellikleri hakk›nda flöyle yazmaktad›r: “Umumiyetle çok sevimli, flaka ve nükte seven bir flah›s olmakla beraber bazen ufak bir fley için heyecanlan›rd›. Bir talebenin sayg›s›z hareketi O’na bir gecenin uykusuna mal olabilirdi. Ö¤rencilerin söyledi¤ine göre, mükemmel coflkun ve coflturan bir hoca, imtihanda merhametli ve bilhassa güzel k›z talebeye karfl› biraz yumuflak bir ekzaminatördü. Nefleli bir hadise hat›r›mda kald›. Fizyoloji imtihan›n› beraber yapard›k. Bir gün oldukça güzel fakat bilgisi az olan bir k›z geldi. Ben beyin kabu¤unda merkezlerin lokalizasyonunu sordum. “Gyrus praecentralisin yukar›s› uyar›l›rsa ne olur?” K›z sustu, ben bekledim. Birdenbire: “Ayak hareket eder” diye cevap verdi. Malumat›na hayret ederek “pekiyi” dedim. Bu anda Kemal Cenap bir kahkaha kopard›. “Niçin gülüyorsunuz” diye sorunca “Ben k›z›n aya¤›na bast›m,” dedi.” Bir di¤er önemli yaz› da hocan›n ilk doçenti olan Sadi Irmak (1904-1990) taraf›ndan yaz›lan, Kemal Cenap’›n ölümünün ard›ndan Cumhuriyet gazetesinde ç›kan makaledir. Bu yaz›da Kemal Cenap’› bütün yönleriyle ele alan Irmak, kiflili¤i hakk›nda flunlar› yazm›flt›r: “Hudutsuz bir ö¤renme ve araflt›rma ihtiras› vard›. Bugün modern tesisleri havi laboratuarlarda çal›flanlar ve yar›n daha mütekamil müesseselerde çal›flacak 527
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
olan Türk t›p mensuplar› Kemal Cenap’›n hangi flartlar alt›nda eserlerini meydana getirdi¤ini hat›rlamal›d›rlar… …Bütün dünyada oldu¤u gibi bizde de sadece bir ilim flubesindeki ihtisas› ile profesör olanlarla, çevresinin kültür ve sosyal hayat›nda aktif bir unsur olan profesörler vard›r. Kemal Cenap bu ikinci tip hocalardand›. Yaln›z ilme de¤il irfana da sahipti… …Alim ve kültür adam› Kemal Cenab›n yan›nda bir de hoca Kemal Cenab hüviyeti vard›r ki bu cephesi belki de en çok sayg›ya lay›k olan taraf›d›r. Otuzsekiz derece ateflle ve gö¤sünde litrelerle su toplanm›fl halde derslere girdi¤i görülmüfltür. …Sönmiyen bir milliyetçilik atefli vard›. T›bbiye oca¤›nda bafl göstermifl milli heyecan tezahürlerinde aktif rolü vard›r. … Daima nahif kalm›fl olan vücudunun üstünde irice ve muntazam bir bafl› vard›. Erkenden tutuldu¤u tüberkülozdan kat’i bir flifaya ulaflmam›fl olmakla beraber fliddetli bir yaflama iste¤i tafl›m›flt›r. Fakat afl›r› bir hassasiyet hayal zevklerini çok defa periflan eder ve ancak laboratuar›nda teselliye kavuflabilirdi. Bu yüzden aile hayat› pek mesud geçmemifltir.” Kemal Cenap Berksoy’u hocam ve sonra yak›n dostum diye anan Dr. Osman fievki Uluda¤ (1889-1964) ise 4 Aral›k 1949 tarihli Vatan gazetesinde ç›kan yaz›s›nda hocan›n özellikle fizyoloji alan›nda yapt›¤› çal›flmalar›n Bat› dünyas›ndaki yank›lar› üzerinde durmufltur. O da Kemal Cenap’›n milliyetçi yönüne temas etmifl ve flunlar› yazm›flt›r: “Balkan harbinden önce yap›lan ilk Darülfünun ayaklanmas›n› herkes ittihatç›lara atfeder. Halbuki bu hareketin ‹ttihat ve Terakki ile ilgisi yoktur. Darülfünun nümayifli T›p Fakültesinde bafllam›flt›r ve bu harekette elebafl› Mehmet Ali ve Ali R›za isimli iki mektep arkadafl›mla beraber bendim. Yar›m saat geçmeden fakültenin bütün talebesi, büyük kabinenin Makedonya’y› terk etmek fikri aleyhine ayaklanm›flt›. Hadiseyi ben Kemal Cenap’a haber vererek onu talebe ars›na davet ettim ve Kemal Cenap aram›za kat›larak öyle bir nutuk verdi ki coflkunlu¤umuz adeta flahland› ve t›p fakültesini talebesi Darülfünuna giderek onlar› da coflturdu.” Tüm hocal›k yaflam› boyunca Kemal Cenap Berksoy ö¤renciler taraf›ndan en çok sevilen ve hürmet gösterilen hocalardan biri olmufltur. ‹lki 1931-1932 tarihini tafl›yan T›p Yolunda Y›lbafl› ad› verilen ve ö¤rencilerin haz›rlad›¤› dergilerde Kemal Cenap’›n çeflitli karikatürlerinden baflka emekli oldu¤u y›l›n say›s›nda O’nu metheden bir fliir de yay›nlanm›flt›r. Yine kendisi ile ayn› y›l emekli olan Akil Muhtar ile beraber çizilen karikatürü de ö¤rencilerin hocalar›na olan sevgilerinin ayr› bir göstergesidir: Çok sevdi¤imiz hocam›z Kemal Cenap Berksoy’a41 And›kça ah ederiz hüsnü beyan›n senin Ol mürüvvet kayna¤› rû-yu flâdan›n senin. 528
O R D .
P R O F .
Ü S K Ü D A R L I B ‹ R D R . K E M A L C E N A P
H E K ‹ M : B E R K S O Y
( 1 8 7 6 - 1 9 4 9 )
Ederdi mest-û hayran pür nükteli derslerin, Daim sunmakt›r ilim, lütfû ihsan›n senin. Bafllay›nca güftâra sanki sühendan söyler, ‹nflirah verir hocam; çeflmû-müjgan›n senin. Her fenne âflinas›n, dilde üstâd› yekta Teshir eder nagehân, tavrû–lisan›n senin Rah› t›pta flahikas›n sayu-gayretinle, Ebediyen mürfliddir, ilmû-irfan›n senin Ey hocalar hocas›; ruhlar›n mefl’alesi, fieyda kalbimizdir mülkü-yezdan›n senin. Abdullah Duman
11. Eserleri42 K›rk y›l› aflan araflt›rmac›l›k ve hocal›k yaflam› süresince Kemal Cenap Berksoy efline ender rastlan›lan bir verimlilikle çal›flm›flt›r. Kitaplar› yaln›zca fizyoloji alan›yla s›n›rl› kalmam›fl, özellikle dil devrimini izleyen süreçte Türkçe t›p terimlerinin bulunup yayg›nlaflt›r›lmas› konusuna da ciddiyetle e¤ilmifl ve Anatomi hocas› Zeki Zeren ile ortak eserler vermifltir. T›p Fakültesi’nde profesör olan Alibey Hüseyinzade Turan (1864-1941) ile birlikte ansiklopedik bir t›p kitab› yazm›fl ancak kitap bast›r›lmam›flt›r. Kitaplar›: 1-Mebâdî-i Fenn-i Menafiü’l-âzâ. Mekteb-i T›bbiye-i fiâhâne Matbâas›, 597s. Resimli. ‹stanbul 1321/1905. 2-Fizyoloji yahud Fenn-i Vezâifü’l-âzâ, Matbâa-i Hayriye ve fiürekâs›, 108s. ‹stanbul 1325/1909. 3- Fizyoloji. Haz›m Bahsi. Cihan Matbaas›; 90s, ‹stanbul 1325/1909. 4-Fizyoloji-i Nazarî Dersleri 1. Kitap. Edeb Matbaas› - Matbaa-i Hayriye, 108s. ‹stanbul 1325/1909. 5-Fizyoloji-i Nazarî Dersleri 2. Kitap. Edeb Matbaas› - Matbaa-i Hayriye, 152s., 13 Planfl. ‹stanbul 1325/1909. 6-Amelî Fizyoloji Dersleri, Darülfünû-u Osmanî T›b Fakültesinde 1325-1326 Senesi K›fl ve Yaz N›s›f Sene-i Tedrisiyyelerinde. Matbaa-i T›bbiye-i Askeriye, 63s. Resimli. ‹stanbul 1326/1910. 7-Fizyoloji. Griziyat (‹kinci Tab›). Kader Matbaas›, 762+6 s. 172 flekil. ‹stanbul 1330/1914. 8-Fizyoloji Laboratuvar› Rehberi, Kimyay-› Fiziyoloji. Kader Matbaas›, 106+1s., T›b Fakültesi Kütübhanesi, Aded: 1. 1. K›s›m. ‹stanbul 1335/1919. 9-‹nsan Teflrih Modeli Erkek. Kanaat Kitabevi, ‹stanbul, 1934. 10-‹nsan Teflrih Modeli Kad›n. Kanaat Kitabevi, ‹stanbul, 1934. 11-Füsiologi (Birinci K›s›m). A. ‹hsan Bas›mevi, 152s. Resimli. ‹stanbul, 1934. 12-‹nsan Anatomi Modeli ve Terimleri Erkek. (Zeki Zeren ile). Kanaat Kitabevi, ‹stanbul 1938. 13-‹nsan Anatomi Modeli ve Terimleri Kad›n.(Zeki Zeren ile). Kanaat Kitabevi, ‹stanbul 1938. 14- Befleri Fizyoloji Ders Kitab› (Birinci Cilt). Kenan Matbaas› 307s. ‹stanbul 1941. 15- Befleri Fizyoloji Ders Kitab› (‹kinci Cilt). ‹stanbul Üniversitesi Yay›n›. Kenan Matbaas›, 642s. ‹stanbul 1943.
Monografileri:
529
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
1-Sekretin hakk›nda yeni tecrübeler. Cemiyet-i T›bbiye-i Osmaniye’nin Neflriyat›ndan, Mekteb-i T›bbiye-i fiahane Matbaas› 1921 (Cemiyet-i T›bbiye-i Osmaniye’nin 8 Nisan tarihli içtimas›nda tebli¤ edilmifltir.) 2-Programme détaille du Cours Pratique de Physiologie de la Faculté de Médecine de Constantinople. Monografi ‹stanbul, Ahmet ‹hsan Matbaas›, 40 sayfa, 1925. 3-Türkçede ‹lmi Ist›lahlar Meselesi: “Yeni Türkçe bilgi diline yabanc› bir dilin nüfuzu”. Monografi, ‹stanbul Kader Matbaas› 16 sayfa, 1929. 4-‹stanbul Darülfünunun T›p Fakültesi Fisiologi Müessesesi Faaliyet ve Neflriyat›. Monografi, Ahmet ‹hsan Matbaas›, ‹stanbul 1930. 5-‹stanbul Darülfünunu T›p Fakültesi Fisiologiya ‹nstitut’u yeni tesisat› ve dersleri aç›klama hat›ras›. Monografi ‹stanbul, A.‹hsan Matbaas›, 1931. 6-Terminologie Internationale en Turc après l’adoption de l’alphabet latine. Monografi ‹stanbul, A.‹hsan Matbaas›, 1932. 7-Enseignement pratique de Physiologie a la Faculté de Médecine d’lstanbul en cours de l’année scolaire 1933-1934 Monografi ‹stanbul, A.‹hsan Matbaas›, 38 sayfa, 1934.
Makaleleri: 1- Contribution a l’étude de l’action de la moelle cervicale dans la piqure diabetique chez le chien. (Tebli¤ tarihi: Seance du 17 Juillet 1910). Compte rendus de la Societe de Biologie, Tome LXIX, No:13, 1912. 2- Traces hemautographiques cardio-arterielles superposes (Tebli¤ tarihi: Seance du 16 Juillet 1910). Comptes Rendus de la Societe de Biologie Tome LXIX, No:13, 1912. 3- Fizyolojide tecrübe usullerine dair (Fen Fakültesi Biyoloji Bölümünde fizyoloji e¤itimi için önemli bir metodoloji makalesi) Darülfünun Fen Fakültesi Mec.Sene I, Say› I, 1332/1916. 4- Nuha-i flevkinin cüzur-› halfiyesinde alelmerkezi seyyalat› tecrübe tarikiyle gösteren müflahade. Darülfünun T›p Fakültesi Mecmuas›, Sene 1, Say› 1, s.20-23. Mart 1332/1916. 5- Sur l’existence des incitations centripedes des racines posterieures de la moelle épiniére. Darülfünun T›p Fak. Mec. Sene I, Say› I, 1332/1916. (Asl› Türkçe olan bu makaleyi göremedik ancak Kemal Cenap’›n Frans›zca yay›n›ndaki kaynaktan mevcudiyetini tesbit edebildik) 6-Sekretin Hakk›nda: I, Darülfünun T›p Fak. Mec. Sene I, Say› 2, s.103-110. Haziran 1332/1916. 7- Sekretin Hakk›nda: II (‹lk çal›flman›n yeni bir alternatifi) Darülfünun T›p Fak. Mec. Sene I, Say› 3, s.251-252. Eylül 1331/1916. 8- Über bildungsort und Schicksaal des Secretins für das Pankreas im Körper. (Berlin T›p Cemiyeti 9 May›s. 1917 gününde tebli¤ edilmifl). Berliner Klinische Wochenschrift Jahrgang 57. Say› 26, 1917. (Almanya’da yay›nlanmadan önce bu çal›flma, o zaman T›bbiye’de toplant›lar›n› yapan Cemiyet-i T›bbiye-i Osmaniye’de 1917’de tebli¤ edilmifltir). 9- Über die Saccharophosphatase der Hefen und die Vergarung der Rohrzuckerphosphorsaure Biochemische Zeitschrift Band 82 Heft 5, s.6, 1918. (M.C. Neuberg ile). 10- Basill dizanteri ve tedavi-i hususiyesi hakk›nda. A. fiittek Helm (?) çeviri. Darülfünun T›p Fak. Mec. Sene 3, Say› 7, s.541552, A¤ustos 1334/1918. 11- Aseton cisimlerinin biyoflimisi, Asidoz ve Tedavisi. Darülfünun T›p Fak. Mec. Cilt 2, Say› 4, s.208-217, Kanunisani 1335/1919. 12- Nouveaux essais sur la Secretine Cemiyet-i T›bbiye-i fiahane (Société Impériale de Médecine) Séance du 8 April 1921. 13- ‹sna afler karhas› (oniki parmak (barsa¤›) ülseri). Darülfünun T›p Fak. Mec. Cilt 4, Say› 5, s.281-296, A¤ustos 1338/1922. 14- Etudes sur la secretine. Annales de Médecine Tome XXI, Say› 6, s.477, 1922. (Bu çal›flmaya dayanan önemli bir tecrübi çal›flma için bkz. Ziya Cemal (O dönemde Fizyoloji Laboratuar› Asistan›, sonra Diflçilik Okulu Profesörü): Pankreas ‹frazat›n›n muhtelif A¤diye ile Mütabakat›. Darülfünun T›p Fakültesi Mec. Cilt 5, Say› 1-2, s.31-36, 1339/1923). Fransa’da yay›nlanan bu makale dolay›s›yla Mecmuada k›sa bir aç›klama mevcut bkz. Hülasalar: Darülfünun T›p Fak. Mec. Say› 7, s. 455-456, 1339/1923. 15- Kolloitlerin zevilhayata (canl›lara) tesiri; flocculation faraziyesi ve bu faraziyenin ilm-i emrâz ve fenn-i müdâvat ile münasebeti. Darülfünun T›p Fak. Mec. Sene 5, Say› 1-2, s.26-31, Kanunisâni-fiubat 1339/1923. 16- Hulâsalar. (Mustafa Hakk› ile beraber) Darülfünun T›p Fak. Mec. Sene 5, Say› 5, s.280-286, May›s 1339/1923. 17- Zerkiyât-› dahiletü’l-kalb. Darülfünun T›p Fak. Mec. Cilt 5, Say› 6, s.318-319, Haziran 1339/1923 (Müderris Dr. Mouchet ile). (Paris’te Académie de Médecine’in 26 Haziran 1923 tarihli toplant›s›nda tebli¤ edilen çal›flman›n sonuçlar›n›n Türkçe olarak aç›klanmas›). 18- Tahil-i Tenkidi: Akil Muhtar Beyin betaet-i kalp ve inhina-y› sagir karhas› müflahedesi hakk›nda. Darülfünun T›p Fak. Mec. Cilt 5, Say› 6, s.336-339, Haziran 1339/1923 (Bu yaz›n›n hemen sonunda s.339-344, Akil Muhtar’›n cevabi yaz›s› mevcuttur). 19- Mide karhas› hakk›nda Müderris Akil Muhtar Beyefendiye cevab-› mütekabil. Darülfünun T›p Fak. Mec. Cilt 5, Say› 7, s.419-423, Temmuz- A¤ustos 1339/1923. 20- Etudes expérimentales sur les injections intra-cardiaques avec figures (En collaboration avec M.Mouchet) J.de Physiologie et de Pathologie Generale Tome XXII, No:2 Avril 1924.
530
O R D .
P R O F .
Ü S K Ü D A R L I B ‹ R D R . K E M A L C E N A P
H E K ‹ M : B E R K S O Y
( 1 8 7 6 - 1 9 4 9 )
21- Adrenalinin ifraz›-› safraviye tesiri; mütalâa-i tecrübiye. Darülfünun T›p Fak. Mec. Cilt 6, Say› 1, s.1-8, Kânunisâni 1340/1924. 22- Papaverin Hakk›nda (Tecrübi çal›flma): Darülfünun T›p Fak. Mec. Cilt 6, Say› 2, s.65-71, fiubat 1340/1924. 23- Nouvelles recherehes sur les injection intracardiaques (peut-on pratiquer la transfusion intra-cardiaque) (Paris’te Academie de Medecine’in 26.6.1923 toplant›s›nda tebli¤ edilmifltir). Bulletin de l’Academie de Médecine 3. Serie Tome XCII 37 annee No:29, 15 Juillet 1924). (Dr. Mouchet ile). 24- Action humorale de l’extrait du Faisceau de His sur la pression arterielle. Bulletin de l’Académie de Médecine 3 serie, 38. annee Tome XCIII, 1925. 25- Bir gonokok intan› vak’as›. Darülfünun T›p Fak. Mec. Cilt 9, Say› 9, sf. 551-553, Eylül 1927. 26- Glycémie, cholestérinémie ve edrénalinémie münesabat› makalesi hakk›nda. Darülfünun T›p Fak. Mec. XII. Y›l, No:5-6, s.345-346, May›s-Haziran 1930. 27- Türkçe’de Beynelmilel Mahiyette fenni tabirlerle ilmi ›st›hlahlar› meselesi. Ayl›k T›p Gazetesi, 2: 229-234, 1931 (Ayl›k T›p Gazetesi Separatas› olarak 11 Eylül 1931 Gutemberk Matbaas› Galata’da ayr› bask›s› yap›lm›flt›r.). 28- Tababet ve müteallikat›ndan tabiat bilgileri ›st›lahlar›n›n Türkçe’ye çevrilmeleri, yüksek tahsilde ve Darülfünun’da Latince Ist›lahlar Meselesi, bu münasebetle Türk gramer kaidesi. 8 sayfal› ayr› bask›. Türkiye T›p Encümeninin 4 Birincikanun 1932 tarihli toplant›s›nda tebli¤ edilmifltir. 29- Tababet ve müteallikat›ndan tabiat bilgileri ›st›lahlar›n›n Türkçe’ye çevrilmeleri: Yüksek Tahsilde ve Darülfünun’da Latince T›p Dünyas›, 5: 1907-1914, 1933. 30- Sur un reflexe gastro-duodenale. Uluslararas› Fizyoloji Kongresi, Moskova 1935. 31- ‹van Petroviç Pavlof’un Hayat› ve Eseri. Türk Fizik ve Tabii ‹limler Sosyetesi Y›ll›k Bildiriler Arflivi Say› 5-6, s.74-181 19361938 ( 5 Kas›m 1937 tarihli toplant›da tebli¤ edilmifltir). 32- Yalova Termal Kaynak Suyunun ‹zole Kalbe Tesiri, ‹st .Üni. T›p Fak. Mec. Cilt 1, Say› 3, s. 318-322, 1938. 33- Prof. fiakir Pafla merhum hakk›nda. Üçüncü M›nt›ka Etibba Odas› Gazetesi, Sayfa 11, sene 1943.
D‹PNOTLAR 1 Bugün Kastamonu ilinin ‹nebolu ilçesine ba¤l› olan bir köy. 2 ‹.Ü. ‹stanbul T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal›’nda bulunan Bedii fiehsuvaro¤lu Arflivi’ndeki Kemal Cenab Berksoy Dosyas›’ndan al›nm›flt›r. Yaz›n›n devam›nda yaln›zca B.fiehsuvaro¤lu Arflivi olarak an›lacakt›r. 3 Aykut Kazanc›gil - H.Hüsrev Hatemi, “Ord. Prof. Dr. Kemal Cenap Berksoy, Türkiye’de XX. Yüzy›l Bafllar›n-
da Fizyoloji Biliminin Geliflmesi” T›p Tarihi Araflt›rmalar›, 2,1988, 20-33. (Ayn› metin ilaveli olarak “ Bilim Tarihimizden Türkiye’de Fizyoloji Bilimi ve Kemal Cenab Berksoy” bafll›¤›yla Tarih ve Toplum Dergisinin 51. say›s›nda da yay›nlanm›flt›r). 4 A.Kazanc›gil – H.Hatemi, a.g.m. 20. 5 B. fiehsuvaro¤lu Arflivi. 6 Kemal Cenab, Fiziyoloji, ‹stanbul 1334 (1914). 7 B. fiehsuvaro¤lu Arflivi. 8 Kemal Özbay, Türk Asker Hekimli¤i Tarihi ve Asker Hastaneleri, ‹stanbul 1976, II, 137-138. 9 Hekimlikte K›rk Y›l 1926-1966, ‹stanbul 1966, 125. 10 Sadi Irmak, Kaybetti¤imiz milli de¤erler Kemal Cenab Berksoy, Cumhuriyet Gazetesi (B.fiehsuvaro¤lu Ar-
flivi). 11 Hekimlikte K›rk Y›l 1926-1966, 21. 12 Dr.Osman fievki Uluda¤’›n Kemal Cenap’›n ölümünün ard›ndan 4 Aral›k 1949 tarihli Vatan gazetesinde
yazd›¤› “Kaybetti¤imiz büyük de¤erlerden: Fizyoloji Profesörü Kemal Cenap” adl› yaz›s›ndan. (B. fiehsuvaro¤lu Arflivi) 13 Kemal Özbay, a.g.e., 188-189. 14 Kemal Cenap Berksoy, Füsiologi, ‹stanbul 1934, 95. 15 A.Kazanc›gil – H.Hatemi, a.g.m. 20. 16 Hans Winterstein, “Kemal Cenab Hat›ras›na”, ‹st. T›p Fak. Mec., 12/4,‹stanbul 1949, 661-664. 17 Bu yaz›n›n 6 numaral› konu bafll›¤›nda ayr›nt›l› olarak verilmifltir.
531
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
18 ‹stanbul Üniversitesi Profesörlerinden Tevfik Recep Örensoy, Kemal Cenap Berksoy ve Mustafa Hayrullah Diker ile ‹stanbul’da bulunan 4 memurun yafl haddinden istisnaen birer y›l daha çal›flt›r›lmalar›. Cumhuriyet Arflivleri, Fon Kodu: 30..18.1.2 Yer No: 92.81..16. 19 Üniversite Befleri Fizyoloji Ö¤retim Üyesi Ord. Prof. Dr. Kemal CenapBerksoy’un yafl kayd›ndan istisnaen
bir y›l daha çal›flt›r›lmas›. Cumhuriyet Arflivleri , Fon Kodu: 30..18.1.2 Yer No: 95.58..11. 20 Osman fievki Uluda¤, a.g.m. 21 Hans Winterstein, a.g.m. 22 Osman fievki Uluda¤, a.g.m. 23 T›p Yolunda Y›lbafl› 1932-1933. 24 Kemal Cenap Berksoy, Füsiologi, ‹stanbul 1934. 25 Hans Winterstein, a.g.m. 26 Terminologie Internationale en Turc après l’adoption de l’alphabet latine. Monografi ‹stanbul, 1932. 27 Hans Winterstein, a.g.m. 28 Kemal Cenap, Befleri Fizyoloji, ‹stanbul 1943. 29 Bu bafll›k alt›nda verilen bilgiler Nobel Ödülleri’nin resmi web sayfas› olan http://nobelprize.org/nominati-
on/ medicine/ adresinden al›nm›flt›r. 30 Bu kurallardan ikisi adayl›k ile ilgili her türlü bilgi ve belgenin 50 y›l süre ile s›r kalmas›n› ve kural olarak
aday gösterilenin bundan haberdar olmamas›n› gerektirmektedir. 31 H.Hüsrev Hatemi, “1909 T›p Fakültesi Reformu ve Yans›malar›”, V.Türk T›p Tarihi kongresi Bildirileri, An-
kara 1999, 195-196. 32 Hans Winterstein ve Sadi Irmak ölümünden sonra yazd›klar› yaz›larda bu konuya temas etmifllerdir. 33 Osman fievki Uluda¤, a.g.m 34 Kemal Özbay, a.g.e., 169. 35 ‹stanbul Üniversitesi T›p ve Fen Profesörü Kemal Cenabi ile 3 subay›n Avrupa’da tedavileri için gerekli
mebla¤›n Maliye Vekaleti’nin di¤er masraflar tertibinden ödenmesi. Cumhuriyet Arflivi, Tarih: 28/5/1924 Say›: 550 Dosya: 200-10 Fon Kodu: 30..18.1.1 Yer No: 9.27..7. 36 ‹stanbul T›p Fakültesi profesörlerinden Kemal Cenab, ‹smail Hakk› ile Kabatafl Lisesi ö¤retmenlerinden Naki Bey’in tedavi masraflar›n›n karfl›lanmas›. Cumhuriyet Arflivi, Tarih: 28/7/1926 Say›: 3862 Dosya: 200-19 Fon Kodu: 30..18.1.1 Yer No: 20.46.3. 37 B. fiehsuvaro¤lu Arflivi. 38 B. fiehsuvaro¤lu Arflivi. 39 Hans Winterstein, a.g.m. 40 http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/AyinTarihi/1949/aralik1949.htm 41 Günümüz Türkçesiyle: Güzel aç›klamalar›n› (derslerini) and›kça ah ederiz / Senin nefleli yüzün cömertlik kayna¤›d›r. / Nükte dolu derslerin bizi mest ve hayran ederdi / Senin iyilik ba¤›fl›n daima ilim sunmakt›r. / Konuflmaya bafllay›nca sanki en güzel söz söyleyen konuflur gibi olur / Ferahl›k verir hocam gözün ve kirpiklerin. /Her bilim dal›n› tan›rs›n dilde ise tek üstats›n / Senin tavr›n ve konuflman ans›z›n büyüler / Çal›flman ve gayretinle t›p yolunda doruktas›n sen / Senin ilim ve irfan›n sonsuza kadar yol göstericidir. / Ey hocalar hocas›, ruhlar›n meflalesi senin ilahi mülkün bizim delice seven kalbimizdir. 42 Bu bafll›k alt›nda verilen listeler 1988 y›l›nda A. Kazanc›gil – H. Hatemi taraf›ndan makalede verilen liste temel al›narak 2007 itibariyle ulafl›labilinen yeni kaynaklardaki (Sait Naderi- Gülten Dinç.”Darülfünun T›p Fakültesi Mecmuas› (1916-1933) ve Dizini, T›p Tarihi Araflt›rmalar› 12, ‹stanbul 2004,s.200-253.)yay›nlar› da eklenmifl ve olabildi¤ince zenginlefltirilmifltir.
532