Üsküdar’dan Yetiflen Bir Büyük Hekim: Muallim Dr. Hulusi Raflit Bey U Z M .
D R .
M A H M U D
G Ü R G A N
‹stanbul Üniversitesi
Do¤ma büyüme Üsküdarl› olan ve ömrü boyunca Üsküdar’da ikamet etmifl olan Hulusi Raflit Bey Türk t›bb›na yapt›¤› katk›lar›n yan› s›ra baz›lar› çok ünlü olan ö¤rencilerinin çok sevdi¤i ve hay›rla and›¤› önemli t›bbiye hocalar›ndan biridir. Hocal›¤› yan›nda dürüst ve örnek flahsiyeti ile bugünlerde örne¤ine pek az rastlad›¤›m›z kâmil bir insand›. Önce yaflad›¤› döneme bir göz atacak olursak; XIX. yüzy›l›n son y›llar› ve XX. yüzy›l›n bafllar› Türk t›bb›n›n yüzünü bat›ya dönerek ça¤›n›n bilimsel geliflimini kucaklamaya çal›flt›¤› ve bu konuda büyük at›l›mlar gerçeklefltirdi¤i bir dönem olmufltur. Modern Türk t›bb›n›n yeni yeni canlanmaya bafllad›¤› bu dönemde çok zor flartlar alt›nda ders veren, de¤erli ö¤renciler yetifltirerek Türk t›bb›na büyük hekimler kazand›ran hocalar›m›zdan biri de Muallim Dr. Hulusi Raflit Bey’dir. Ahmet Hulusi Bey 1862 tarihinde Üsküdar’da ‹hsaniye’de do¤mufltur. ‹lmiyeden Mustafa Raflit Efendi’nin o¤lu oldu¤undan Hulusi bin Raflit olarak an›lm›fl zamanla bu isim Hulusi Raflit flekline dönüflmüfltür. Baflar›l› bir ö¤rencilik hayat› geçiren Hulusi Raflit ‹lkokulu Üsküdar’da “F›st›kl› ‹ptidai Mektebi”nde okumufl, daha sonra “Pafla Kap›s› Mülkiye Rüfltiyesi”nde ve “Toptafl› Askeri Rüfltiyesi”nde tahsiline devam etmifltir. 1880’de Kuleli ‹dadisi’ni bitirdikten sonra 1882’de “Mekteb-i T›bbiye-i Askeriye”de bafllad›¤› t›p ö¤renimini fiubat 1887’de tamamlayarak yüzbafl› rütbesi ile hekim olmufltur. ‹ki y›ll›k staj süresini Haydarpafla Asker Hastanesi’nde tamamlamak üzereyken girifl s›nav›n› kazanarak “hayvanat ilmi dersi muallim muavinli¤i” olarak çal›flmaya devam etmifltir. Bu görev bugünkü deyiflle, Zooloji ö¤retim üye yard›mc›l›¤›na denk düflmektedir. Bu görevdeyken fiubat 1889 tarihin-
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Dr. Hulusi Raflit Bey
de sol kola¤as› (yüzbafl›) rütbesine terfi etmifl ve Mart 1889 tarihinden itibaren de Dr. Hüseyin Remzi Bey’in yard›mc›s› olarak görevine devam etmifltir. Burada k›saca Hüseyin Remzi Bey’in önemini vurgulamak gerekiyor. Kaymakam (Yarbay) Dr. Hüseyin Remzi, II. Abdülhamid taraf›ndan kuduz afl›s› üretilmesi ve uygulanmas› için e¤itime gitmek üzere Mekteb-i T›bbiye-i Askeriye-i fiâhâne yani Askeri T›p Mektebinden; Müderris Alexander Zoeros Pafla’n›n baflkanl›¤› alt›nda, Kaymakam (Yarbay) Veteriner Hüseyin Hüsnü Bey’le birlikte Paris’e gönderilmifl, daha sonra 1890 y›l› sonlar›nda bir “telkihhane” (çiçek afl›s› üretim yeri) kurmas› için görevlendirilmifltir. Bu telkihhane, “Telkihhane-i Osmanî” ad›n› alarak 1892 Temmuz ay›nda, Mekteb-i T›bbiye-i Askeriye-i fiahane’nin bahçesinde bulunan bir binada, çiçek afl›s›n› üretmeye bafllayacakt›r. Hüseyin Remzi Bey 1871 y›l›ndan beri “afl› enspektörü” unvan›n› tafl›makla birlikte ülkemizin “‹lk Mikrobiyologu” unvan›na sahiptir. ‹flte Hulusi Raflit Bey bu de¤erli hocadan e¤itim alarak onun yard›mc›l›¤›n› sürdürmüfl, 1895 senesinde askerlik nedeni ile Diyarbak›r’a tayin edilmiflse de Hüseyin Remzi Bey’in ölümü üzerine geri ça¤r›larak fiubat 1897’de onun yerine geçmifltir1. O dönemlerde t›p e¤itimi Frans›zca yap›lmaktayd›. Hatta baz›lar› “Frans›zca bilmeyenin hekimlik sanat›n› icra edemeyece¤ini” söyleyecek kadar ileri gidiyorlard›. Hüseyin Remzi Bey, T›bbiye’de Türkçe e¤itim verilmesi için büyük gayret göstermifltir. Bu çal›flmalar›n sonucunda 1894 y›l›nda müfredata, “akâid-i diniye” dersi konularak, gayr-i müslim a¤›rl›¤› ortadan kald›r›lm›flt›r. Hulusi Raflit 534
Ü S K Ü D A R ’ D A N M U A L L ‹ M
Y E T ‹ fi E N B ‹ R B Ü Y Ü K H E K ‹ M : D R . H U L U S ‹ R A fi ‹ T B E Y
Bey bu çabalar›nda onun en büyük destekçisi olmufl ve ölümünden sonra Türkçe e¤itim için gayretlere devam etmifltir. 1899 Mart’›nda sa¤ kola¤as› (k›demli yüzbafl›) ve 1901 Mart’›nda binbafl›l›¤a yükselen Hulusi Raflit 1902 Eylül’ünde ayr›ca Darülfünun Tabiiye fiubesi ‹lmi Hayvanat Muallimli¤ine tayin edilmifltir.2 1908’de kaymakam (yarbay) olduktan sonra, Balkan Savafllar› s›ras›nda Üsküp ve Selanik’te görevlendirilmifltir. T›bbiye Mekteplerinin birlefltirilmesi ve 1908 Meflrutiyet ilan› sonras› ç›kan siyasi çalkant›lar Hulusi Raflit Bey’in hayat›n› olumsuz olarak etkilemifltir. Bu dönemde Askeri ve Mülkiye T›p Mekteplerinin birlefltirilmesi sonucu Darülfünun T›p Fakültesi’nin kurulmas› üzerine Eylül 1909’da Askeri T›bbiye kökenli 158 ö¤retim eleman› ile birlikte kadroya al›nmam›fl ve Haydarpafla’ya tafl›nan T›p Fakültesinin binas›nda kurulan Eczac› ve Diflçi Mekteplerinin ‹lm-i Hayvanat Hocal›¤›na getirilmifltir. Bu dönemi onu bize Prof. Dr. Ekrem Kadri Unat, ö¤rencisi Ord. Prof. Dr. Mazhar Osman Uzman’›n bir yaz›s›ndan aktard›¤› sat›rlarda flöyle anlat›yor:3 “Siyasi hiziplerden uzak ve müctenip yaflam›fl, terakki ve raf ah flöyle dursun hakk› hayat›n› bile çok gören entrikalar içinde yolundan flaflmam›fl, kah›r görmüfl, aç kalm›fl, bir p›rlanta gibi taçlarda tafl›nacakken bir paçavra gibi at›lm›fl, lakin onun a¤z›ndan bir flikâyet, bir feryat ç›kmam›fl, beflerin ihtiraslar›n› bir külah kapmak için çevirdikleri f›r›ldaklar› nefretle de¤il, kaybolan insanl›¤a, hürmet görmeyen do¤rulu¤a ac›yarak uzaktan seyirci kalm›fl, siyasi ihtiraslar, bir menfaat etraf›nda toplanm›fl k›l›klar, fazilete, liyakate gayrete elli senedir gözlerini yumanlar, Hulusi Raflit’ten yüz kat liyakatsiz meslektafllar› onu ihmal etmifltir. T›bbiye-i Askeriye’nin en faz›l adam›n› açt›klar› mahut Haydarpafla T›p Fakültesi’nin bir kürsüsüne, laboratuvar›na lay›k görmemifller, bunca y›ll›k say›, ihtisas›, fazl› ve irfan›, bilhassa yetifltirdi¤i binlerce talebenin kalbindeki hürmeti hiçe sayarak onu kendiliklerinden uzaklaflt›rm›fllard›r, açl›ktan ölmeyecek kadar cüzi bir maaflla Eczas› Mektebi hocal›¤›na tenzil etmifllerdir. Tabil fazilete liyakate bu hareketi edenlerin haysiyet öldürücü kararlar›nda istinat ettikleri hiçbir ölçü yoktu. Kendilerinden olmamas› kâfi idi... “ Bu durum çeflitli itirazlara yol açm›flt›r. Dr. Hulusi Raflit Bey, Maarif Nezareti’nden kadro tasdiki gelmeden önce 13 Teflrinievvel 1325 (26 Ekim 1909) tarihli bir dilekçe ile kendisinin gadre u¤rad›¤›n› belirtmifl, Yeni Fakülte’nin Zooloji Muallimi ‹smail Hakk› Bey’le vard›klar› anlaflma gere¤ince fakültenin ilmi hayvanat muallimli¤ine tayinini istemifltir. Konuyu görüflen Muallimler Meclisi bu iste¤i reddetmekle birlikte yer de¤ifltirmek istedikleri takdirde bunun yap›labilece¤inin duyurulmas›na karar vermifltir. ‹smail Hakk› Bey buna raz› olmam›fl, ancak daha sonra Dr. Hulusi Bey’in kendisine defalarca müracaatta bulunmas›ndan dolay› vicdan azab› çekti¤ini dile getirerek, 16 Aral›k 1909 tarihli ve 697 numaral› bir dilekçe ile istifa iste¤ini beyan etmifltir. 1914 y›l› Ocak ay›nda askerlikten emekli olan Dr. Hulusi Raflit Bey 1909 y›l›ndan 1933 Üniversite ‹nk›lâb›na kadar Eczac› ve Diflçi Mektepleri’nin ‹lmi Hay535
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
vanat hocal›¤› görevinde kalm›fl ve bu görevden emekli olduktan üç y›l sonra 1936 y›l›nda ‹stanbul’da vefat etmifltir. Dr. Hulusi Raflit Bey’in 1902 y›l›nda yay›nlanan ‹lm-i Hayvanat-› T›bbi,4 1910 y›l›nda yay›nlanan ‹lm-i Hayvanat, 1911 y›l›nda yay›nlanan ‹lm-i Hayvanat-› Umumi ve 1928 y›l›nda yay›nlanan ‹lm-i Hayvanat-› T›bbi ve Parazitoloji5 eserleri bulunmaktad›r. 1902 y›l›nda yay›nlanan ‹lm-i Hayvanat-› T›bbi t›bbî zooloji hakk›nda yaz›lan bu eser özellikle bakteriyoloji, helmintoloji ve parazitoloji aç›s›ndan yaz›ld›¤› dönemde önemli bir kaynak ifllevini gören k›ymetli bir derlemedir. Kitab›n basit bir çeviri olmay›p, çeflitli kaynaklardan yararlan›larak yaz›lm›fl bir derleme olmas›na karfl›n, Muallim Dr. Hulusi Raflit, büyük bir dürüstlük ve tevazu göstererek kitab›n önsözünde “Claus, Raphael Blanchard, Railliet ve Collins nam zevat›n asar-› müellifesinden cem ve tertip suretiyle tercüme olunarak Tetkik-i Müellifat Komisyonu Âlisinin tasdik ve ruhsat› ile Mekteb-i T›bbiye-i Askeri Matbaas›’nda tabolunmufltur” fleklinde bir ifade kullanm›fl, son paragrafta kendini “mütercimi Mekteb-i T›bbiye-i fiahane’de ‹lm-i Hayvanat Muallimi Doktor Binbafl› Hulusi b. Raflid” olarak tan›mlam›flt›r. Muallim Dr. Hulusi Raflit Bey t›bbi konular d›fl›nda da eserler vermifltir. 1913 y›l›nda Matba-i Amire’de bas›lm›fl Rehber-i Umran-› Vatan ve fiebçarag-› Râh-› Medeniyet adl› bir kitab› daha bulunmaktad›r.6 fiiire merakl› olan Dr. Hulusi Raflit t›p bilimine olan sevgisini afla¤›daki beyitte flöyle ifade etmifltir: Çeflm-i hikmetden zalâm-› gafleti ref etme¤e (Hikmetin gözünden gafletin karanl›¤›n› kald›rmak için) Afitab-› ilm-i enver maflr›k-› t›bdan do¤ar (Bilimin nurlu ›fl›¤› t›bb›n güneflinden do¤ar) Bu sayg›n hocan›n ölümünün 25. y›l›nda Türk Mikrobiyoloji Cemiyeti’nin ‹.Ü. Tropikal Hastal›klar ve Parazitoloji Kürsüsünde yap›lan 28.12.1961 tarihli toplant›s›nda sunulan Prof. Dr. Ekrem Kadri Unat ve di¤er konuflmac›lar›n birer tebli¤i Muallim Dr. Hulusi Raflit’in aziz ruhuna arma¤an edilerek yay›nlanm›flt›r.7 Muallim Dr. Hulusi Raflit Bey ölümünün 50. y›l›nda di¤er yedi büyük Türk hekimi ile birlikte an›lm›fl ve bildiriler bir kitapta toplanarak yay›nlanm›flt›r.8 D‹PNOTLAR 1 Unat, E. Kadri, “Türk T›bbiye Mektepleri Muallimlerinin Listesi”, Cerrahpafla T›p Fakültesi Dergisi, sy. 15 (‹stanbul 1984), s. 469–475. 2 Unat, E. Kadri, Yücel, A. “Türkiye’de T›p Parazitolojisinin Son Yüzy›ldaki Geliflimi”, Cerrahpafla T›p Fakültesi Dergisi, sy. 12 (‹stanbul 1981), s. 284–296. 3Unat, E. Kadri, “Osmanl› ‹mparatorlu¤unun ‹kinci Meflrutiyet Döneminde Bakteriyoloji ve T›p Zoolojisi Ö¤retimi”, Cerrahpafla T›p Fakültesi Dergisi, s. 15 (‹stanbul 1984), s. 347–355. 4Hulusi bin Raflid, ‹lm-i Hayvanat-› T›bbî, 787 sayfa, Mekteb-i Askeriye-i T›bbiye Matbaas›, ‹stanbul 1902. 5Hulusi bin Raflid, ‹lm-i Hayvan-› T›bbî ve Parazitoloji, 1086 sayfa, Ahmet Kâmil Matbaas›, ‹stanbul 1928.
536
Ü S K Ü D A R ’ D A N M U A L L ‹ M
Y E T ‹ fi E N B ‹ R B Ü Y Ü K H E K ‹ M : D R . H U L U S ‹ R A fi ‹ T B E Y
6Unat, E. Kadri, “Osmanl› ‹mparatorlu¤unda T›p Zoolojisi”, ‹.Ü. Cerrahpafla T›p Fakültesi, sy. 8 (‹stanbul 1970), s. 1577. 7Bu yaz›lar flunlard›r: Unat, E. Kadri, “Amerika Birleflik Devletleri’nde 1961’de Tropikal T›p ve Parazitoloji Alan›nda Baz› Araflt›rmalar”, Mikrobiyoloji Dergisi, sy. 5 (‹stanbul 1962), s. 1–14. Vural, S., “Kabakulakta Serum Amylase Üzerine Çal›flmalar”, Mikrobiyoloji Dergisi, sy. 15 (‹stanbul 1982), s. 15–20. Merdivenci, A., “‹stanbul’da ‹nsan Zooparazitleri Bak›m›ndan Kemelerde Bir Araflt›rma”, Mikrobiyoloji Dergisi, sy. 15 (‹stanbul 1926), s. 21–34. Y›lmaz, S., “Post-Operativ Fistüllerden Helmintlerin Ç›k›fl›na Dair”, Mikrobiyoloji Dergisi, sy. 15 (‹stanbul 1926), s. 35–38. Acarer, O., “Sa¤malc›lar ‹lkokul Ö¤rencileri Aras›nda Yap›lan Bir Kopro-Epidemiyolojik Tetkik”, Mikrobiyoloji Dergisi, sy. 15 (‹stanbul 1928), s. 39–42. 8 Unat E. Kadri, 50 Y›l Önce Ölen 8 Büyük Türk Hekimi, ‹.Ü.Cerrahpafla T›p Fakültesi ve Türk T›p Tarihi Kurumu, ‹stanbul 1986, s. 50.
537