Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu’nda Yer Alan Üsküdar Manzaralar› U Z M .
P I N A R
B O L E L
K O Ç
Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi
XVIII. yüzy›l›n son çeyre¤inden itibaren Osmanl› e¤itim sisteminde varl›k göstermeye bafllayan askeri okullar, Türk plastik sanatlar›n›n geliflmesinde di¤er resmi kurumlara göre öncü rol üstlenmifllerdir. Askeri okullar›n müfredat›na resim dersi 1794 y›l›nda dahil edilmifl, bunun sonucunda bu okullarda sa¤lam bir perspektif bilgisi verilmifltir. Bu okul ö¤rencileri veya mezunlar› kendilerine verilen s›k› bir sanat e¤itiminden sonra bat›l› tarzda özellikle de peyzaj konulu tuval resmi yapabilme yetisine sahip olmufllard›r. Böylece, Osmanl› plastik sanatlar›nda görülen bat›l› tarzda resim çal›flmalar›n›n ilk ortaya ç›k›fl› askeri okullarla olmufltur. Mühendishane-i Berri-i Hümayun’un ders programlar› içersinde yer alan resim dersleri ve bunu izleyen y›llarda Harbiye Mektebi müfredat program›na konulan resim dersleri ve ayr›ca, ilk resim ö¤retmen yard›mc›lar›n›n 1868-69 y›llar›nda mezun olmalar›yla, Türkiye’de bat›l› tarzda ilk resim e¤itiminin ve çal›flmalar›n›n bafllang›c›n› oluflturur. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda, resim sanat›n›n öncelikle saray ve bunun yan› s›ra ayd›n kesim taraf›ndan benimsenmesi sonucu, ‹mparatorlu¤un baflkenti olan ‹stanbul’da sanat e¤itimi veren güzel sanatlar okulu aç›lmas› düflüncesi do¤mufl ve Maarif Nezareti taraf›ndan düzenlenen bir tezkere ile karara ba¤lanm›flt›r. Resim e¤itimi ve ö¤retimi verilmek üzere kurulan okulun müdürlü¤üne, Frans›z ressam olan Guillment getirilmifl, okulun e¤itime bafllama tarihi 1874 y›l› ve okulun ad›n›n da “Desen ve Resim Akademisi” oldu¤u bilinmektedir.1 Ancak, Osmanl›-Rus savafl›n›n bafllamas› ve ressam Guillemet’nin, tifo mikrobuna yenik düflmesi sonucu bu özel resim okulu kapanm›flt›r. Bu giriflimin sonras›nda müzeci, ressam Osman Hamdi Bey’in2 (Fot. 1) çabalar› ile 3 Mart 1883 tarihinde Sanayi-i Nefise Mektebi ad› alt›nda güzel sanatlar e¤i-
Ü S K Ü D A R
(Foto 1) Osman Hamdi Bey
S E M P O Z Y U M U
V
(Foto 2) Halil Edhem Bey
timi vermek üzere bir okul aç›lm›flt›r. Okulun müdürlü¤ü görevine de, ayn› zamanda 11 Eylül 1881 tarihinde Müze-i Hümayun Müdürlü¤ü görevine atanm›fl olan Osman Hamdi Bey’e verilmifltir. Bu durumda Müze-i Hümayun Maarif Bakanl›¤›na, yeni kurulan Sanayi-i Nefise Mekteb-i de Ticaret Bakanl›¤›na ba¤lanaca¤› bir tebli¤ ile yay›nlanm›flt›r. Okulun iflleyiflini belirleyen on befl maddelik Güzel Sanatlar yönetmeli¤inin, on üçüncü maddesinde flöyle bir ibare yer almaktad›r; “flimdilerde bulunan Eski Eserler Müzesinden baflka resimle oyma ifllerine ayr›lan bir Müze ve birde Milli Sanatlar Müzesinin kurulmas›n›” ayr›ca, on dördüncü madde de “Resim ile oyma nesnelere ayr›lacak müzeye gelince eserlerin toplanmas› ve s›ralanmas› çok zaman istedi¤inden, okulda flimdilik eski ustalar›n eserleri olmasa bile günümüzün sanatç›lar›n›n ve özellikle do¤ru eserleriyle u¤raflm›fl olanlar›n eserlerini toplayan bir resim salonu oluflturmak istenmesi.” Güzel Sanatlar yönetmeli¤in de görülen müze ve eser oluflumlar› ile ilgili maddelerde, Türkiye’de resim koleksiyonunun ilk oluflumu ve bu eserleri bar›nd›racak ilk müzenin ad›mlar› at›l›r. Osman Hamdi Bey’in, resim müzesi kurmak ve milli ressamlar›n eserleriyle beraber, baz› bat›l› ressamlar›n tablolar›n›n kopyalar›n›n yapt›rmak ve bunlar› teflhir etmek en büyük isteklerinden biri idi. Ne yaz›k ki, sanatç› bu iste¤ine ulaflamadan 27 fiubat 1910 y›l›nda vefat eder. Osman Hamdi Bey’in ölümü üzerine, Müze-i Hümayun Müdürlü¤ü görevine 562
E L V A H - I
N A K fi ‹ Y E K O L E K S ‹ Y O N U ’ N D A Ü S K Ü D A R M A N Z A R A L A R I
Y E R
A L A N
kardefli Halil Edhem Bey3 (Fot. 2) getirilir. Avrupa’da e¤itim alm›fl, Halil Edhem Bey, a¤abeyi Osman Hamdi Bey’in iste¤i olan müze kurmak ve resim koleksiyonu oluflturma fikrine sahip ç›kar ve Elvah-› Nakfliye4 ad› alt›nda ilk resim koleksiyonunu oluflturur. 1910 y›l›nda Osmanl› Mebuslar Meclisinde, bir resim koleksiyonunun oluflturulmas› sorunu üzerinde dikkatle durularak, Müze-i Hümayun bütçesine y›ll›k 1000 lira ek ödenek verilmesine ve klasik bat› ressamlar›n resimlerinin kopyalar›n›n yapt›r›lmas› karar› al›n›r. Bu do¤rultuda, Maarif Bakanl›¤›n›n karar›nca, müze yönetimi taraf›ndan Avrupa’n›n önde gelen müzeleri ile ba¤lant›ya geçilerek kopya edilmesine karar verilen eserler, bu müzelerin denetiminde, dönemin baflar›l› ressamlar›na kopya ettirilir. Bu eserleri, kopya edenlerin içersinde baz› Türk ressamlar›m›zda yer alm›flt›r. Osmanl› Mebuslar Meclisi taraf›ndan Müzei Hümayun’a ayr›lan bu bütçeden dönemin önemli Türk ressamlar›n›n eserleri de sat›n al›narak koleksiyona dahil edilmifltir. ‹lk resim koleksiyonumuzu oluflturmak amac›yla, 1910-1913 y›llar› aras›nda Müze-i Hümayun bütçesine y›ll›k 1000 lira ödenek ayr›lm›flt›. Ancak, savafl y›llar›n›n olumsuz koflullar› ve ‹mparatorlu¤un maddi zorluklar içersinde olmas› nedeni ile 1913 y›l›ndan sonra bu bütçe 170 liraya düflürülmüfl, 1916 y›l›ndan itibaren de müzenin di¤er ödenekleri ile birlefltirilerek lav edilmifltir. Türk resim tarihimizin ilk koleksiyonu Elvah-› Nakfliye olmufltur. Elvah-› Nakfliye kelimesinin günümüz Türkçe karfl›l›¤›, levha resmi, tablo anlam›n› içermektedir. Türkiye’nin ilk resim koleksiyonu olan Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu’nu oluflturan eserler iki ana grup olarak belirlenmifl, dönemin önemli Türk ressamlar›n›n eserlerinden oluflan bölümde seksen yedi (87) adet tablo yer almakta olup bu sanatç›lar içersinde; ‹brahim (Çall›), Ahmet Ali (fieker Ahmet Pafla), Hikmet (Onat), Halil (Pafla), Nam›k (‹smail), Nazmi Ziya yer al›r. Koleksiyonun di¤er k›sm›n› oluflturan eserler ise, Bat› resminde yer alan önemli tablolar›n kopyalar›ndan oluflmaktad›r. Maarif Bakanl›l›¤›n›n iste¤i do¤rultusunda Paris, Berlin, Münich, Viyana ve Madrit gibi müzelere, bat› resminden önemli eserlerin kopyalar›n›n yap›lmas› için giriflimlerde bulunmufl ve kopya edilen bu eserler elli üç(53) adet olup bunlar›n on adeti Türk ressamlar taraf›ndan kopya edilmifltir. Sanayi-i Nefise Mektebi’nde oluflturulan bu ilk resim koleksiyonu, okulun bir bölümünde 27 Ekim 1915 tarihinde sergilemeye aç›lm›flt›r. (Fot. 3) H.1333 (1917), H.1335 (1919) tarihlerinde haz›rlanm›fl olan resim eserleri hakk›nda tüzük tasar›s› On iki maddeden oluflmakta olup tasar›n›n maddelerinde müze kurulmas› ve eserlerin oluflturulmas› ile ilgili detayl› aç›klamalar yer almak idi. Tasar›n›n birinci maddesi, “‹stanbul’da resim eserlerine ayr›lan bir müze kurulmufltur. ‹llerde de birer flube aç›labilir. Tasar›da yer alan bu madde ile ‹stanbul’da resim müzesinin kurulmas› için ilk ad›m›n at›lm›fl oldu¤unu anlamaktay›z.
563
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
(Foto 3) Müze-i Hümayun ve Sanayi-i Nefise Mekteb-i Müdür ve Muallimleri 1908 y›l›nda ilave olunan binan›n aç›l›fl›nda
(Foto 4) Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu kitap kapa¤›
(Foto 6) Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu kitap›nda Halil Ethem Bey’in ifadeyi meram› (önsözü)
(Foto 5) Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu kitap›n›n iç kapa¤›
564
(Foto 7) Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu kitap›n›n arka kapa¤›
E L V A H - I
N A K fi ‹ Y E K O L E K S ‹ Y O N U ’ N D A Ü S K Ü D A R M A N Z A R A L A R I
Y E R
A L A N
Elvah-› Nakfliye Koleksiyonun oluflumunda katk›lar›n› yads›yamad›¤›m›z Halil Edhem Bey bu eserleri tan›tmak ve ayn› zamanda Türk resim sanat›n› anlatan bir kitap yay›nlan›r. Halil Edhem Bey taraf›ndan yaz›lan Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu kitab› (Fot. 4-5) 1340 (1924) y›l›nda ‹stanbul Maatbaa-› Amire’ye bast›r›lm›fl, kitap da Halil Edhem’in ifade-i meram (önsözü) (Fot. 6) daha sonraki sayfalarda minyatür sanat› ve Türk resim tarihi hakk›ndaki bilgiler ve Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu’nu anlatan detayl› bilgileri içermektedir. Halil Edhem Bey taraf›ndan kaleme al›nm›fl Elvah-› Nakfliye kitab› Osmanl›ca yay›nlanm›fl, 61 sayfal›k kitab›n sat›fl fiyat› 17 gurufl (kurufl) olarak belirtilmifltir. Halil Edhem Bey taraf›ndan kaleme al›nm›fl Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu adl› kitap, Arkeoloji Müzesi Kütüphanesi fi.K.(fiark Kütüphanesi) 770 say›ya kay›tl›d›r (Fot.7). Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu kitab› Gültekin Elibal taraf›ndan asl›na sad›k kal›narak günümüz Türkçesine çevrilerek, Milliyet Yay›nlar› taraf›ndan 1970 y›l›nda bas›lm›flt›r (Fot. 8). XIX yüzy›l Türk resminde konular, genelde peyzaj (manzara) ve natürmort a¤›rl›kl› olarak çal›fl›lm›flt›r. ‹stanbul’un sanat merkezi ve eflsiz güzellikler içeren bir flehir olmas› itibar›yla manzara içerikli çal›flmalarda genel olarak ‹stanbul’un bo¤az ve k›y›lar›n›n tuvale aktar›lmas› s›kl›kla karfl›laflt›¤›m›z konulard›r. Bu dönem ressamlar›n›n tuvale aktard›¤› manzara içerikli konulardan, Üsküdar ve çevresi ressamlar taraf›ndan be¤enilerek çal›fl›lan konular içersindedir. Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu içersinde tespit etti¤imiz Üsküdar ve çevresi konulu manzara resimlerinden; Asaf (Osman) Üsküdar’da Do¤anc›lar, Hamdi (Nuri) (Hamdi Kenan) Çaml›ca’da Bir Manzara, Halil (Pafla) Deniz Manzaras› (Çengelköyü), Halil (Pafla) Çengelköy K›y›s›, Halil (Pafla) Bo¤aziçinde Sandal, Zekai (Hüseyin Pafla) Çaml›ca Manzaras›, Sami Beykoz’da Bir Manzara, Ferit (fierif) Çaml›ca’da Çilehane, Nazmi Ziya K›r Manzaras› (Bo¤aziçi) ve ‹smail Hakk› Bey’in Çengelköyü S›rtlar›ndan yer almaktad›r. ASAF (OSMAN)5 ÜSKÜDAR’DA DO⁄ANCILAR- Eser, Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu’na Fuat Pafla Türbesi civar›nda bulunan Mülga Sadaret Kona¤›ndan tafl›narak koleksiyona dahil edilmifltir. Günümüzde Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi ‹stanbul Resim ve Heykel Müzesi6 koleksiyonunda yer alan eserin sol alt köflesinde sanatç›n›n imzas› bulunan eser, 46x32 cm ölçülerinde, tuval üzeri ya¤l›boyad›r. Ressam, Üsküdar Do¤anc›lar’dan bir sokak aras›n› betimlemifltir. Resmin ön plan›nda, parke tafllarla döfleli hafif yokufl yol, sol ön planda Do¤anc›lar Maksem’i ve hemen gerisinde çeflme ve köflede eli bö¤ründe destekli ahflap yap›, resmin geri planda bir camii minaresi üst flerefeden ve bir a¤aç›n üst dallar› betimlenmifltir (Fot.9-10). Pitoresk bir görünümün a¤›rl›kta oldu¤u çal›flmada sanatç›, f›rça darbelerini serbest kullanm›flt›r. Üsküdar Do¤anc›lar semtinde yapt›¤›m›z alan araflt›rmalar›m›zda (Fot 11-12-13) h›zl› kentleflmenin en güzel örneklerinden diyebilece¤imiz bu görüntülerde yok olan Üsküdar’›, Do¤anc›lar Maksemi’nin yüksek katl› binalar›n aras›nda nas›l s›k›flt›¤›n› üzülerek foto¤raflad›k. 565
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
(Foto 8) Gültekin Elibal taraf›ndan günümüz Türkçesine çevrilmifl Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu kitap›
(Foto 11) Günümüz, Üsküdar Do¤anc›lar Maksemi’nden görünüm.
(Foto 9) Elvah-› Nakfliye Koleksiyonundan Osman Asaf, Üsküdar’da Do¤anc›lar, eser günümüzde M.S.G.S.Ü. ‹stanbul Resim Heykel Müzesi Koleksiyonu’nda yer almaktad›r.
566
(Foto 10) Elvah-› Nakfliye Koleksiyonundan Osman Asaf, Üsküdar’da Do¤anc›lar, imza detay›. Eser, günümüzde M.S.G.S.Ü. ‹stanbul Resim Heykel Müzesi Koleksiyonu’nda yer almaktad›r.
E L V A H - I
N A K fi ‹ Y E K O L E K S ‹ Y O N U ’ N D A Ü S K Ü D A R M A N Z A R A L A R I
Y E R
A L A N
(Foto 12) Günümüz, Üsküdar Do¤anc›lar Maksemi’nden görünüm.
(Foto 13) Günümüz Üsküdar Do¤anc›lar Maksemi’nden detay görünüm.
(Foto 14) Elvah-› Nakfliye Koleksiyonundan Hamdi (Nuri) (Hamdi Kenan), Çaml›ca’da Bir Manzara, eser günümüzde M.S.G.S.Ü. ‹stanbul Resim Heykel Müzesi Koleksiyonu’nda yer almaktad›r.
(Foto 15) Elvah-› Nakfliye Koleksiyonundan Hamdi (Nuri) (Hamdi Kenan) Çaml›ca’da Bir Manzara imza detay›, eser günümüzde M.S.G.S.Ü. ‹stanbul Resim Heykel Müzesi Koleksiyonu’nda yer almaktad›r.
HAMD‹ (NUR‹)7 ÇAMLICA’DA B‹R MANZARA- Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu’na Güzel Sanatlar Okulu yar›flmalar›ndan dahil edilmifltir. Günümüzde Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi ‹stanbul Resim ve Heykel Müzesi8 Koleksiyonu’nda yer alan eser, 1,32x90 cm ölçülerinde, tuval üzeri ya¤l›boyad›r. Eserin sol alt köflesinde imza görülmektedir (Fot 14-15). ‹stanbul Resim ve Heykel Müzesi Koleksiyonu’nda yer alan bu eserde; sanatç› ad› Hamdi Kenan olarak belirtilmifltir. Ancak, eserin ölçüleri ve eser ad› Çaml›ca’da bir Manzara olarak kay›tlarda yer almas› nedeni ile Elvah-› Nakfliye Ko567
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
(Foto 16) Günümüzde K›s›kl› Meydan›’nda yer alan K›s›kl› Çeflmesi Görünümü
(Foto 17) K›s›kl›’n›n eski sakinlerinden Nihat Ar›n.
(Foto 19) Elvah-› Nakfliye Koleksiyonundan Halil (Pafla), Çengelköy, eser günümüzde M.S.G.S.Ü. ‹stanbul Resim Heykel Müzesi Koleksiyonu’nda yer almaktad›r.
568
(Foto 18) Nihat Ar›n’›n o¤lu taraf›ndan 1960 y›l›nda çekilmifl K›s›kl› Meydan Görünümü
E L V A H - I
N A K fi ‹ Y E K O L E K S ‹ Y O N U ’ N D A Ü S K Ü D A R M A N Z A R A L A R I
Y E R
A L A N
leksiyonu’nda yer alan tablo ile birebir örtüfltü¤ünü ve araflt›rmalar›m›zda Türk resim tarihimizde Hamdi Nuri olarak ad› geçen bir sanatç›ya rastlayamad›k. Resimde, dikey bir kompozisyon kurgusu olmas›na ra¤men ön plandaki çeflmenin e¤ri saçak örtüsü ile arka planda yer alan binalar›n çat› örtüleri ile hareket etkisi sa¤lanm›flt›r. Burada ki ana tema ön plandaki çeflmedir. Sanatç› çeflmenin etraf›ndaki duvarlardaki ve yoldaki tafl dokuyu kompozisyona tafl›yarak resmin görsel aç›dan daha da zenginleflmesini sa¤lam›flt›r. Bu tafllar ayn› zamanda ritim duygusunu da vermifltir. Resim perspektif bak›mdan güçlü çal›flmalardand›r. K›s›kl› Meydan›’nda yer alan çeflmenin hemen gerisinde Bostanc›bafl› Abdullah A¤a’n›n 895(1489-1490) tarihlerinde yapt›rd›¤› K›s›kl› Camii yer al›r. K›s›kl› Çeflme’sinin ilk defa ‹vaz Fakih Efendi taraf›ndan yapt›r›ld›¤› san›lmaktad›r. Daha sonradan harap olan çeflme 1914 y›l›nda tamir edilmifltir.9 Hamdi Kenan’›n (Hamdi Nuri) K›s›kl› semtinden XIX. yüzy›lda çal›flm›fl oldu¤u Çaml›ca’dan Manzara görünümünün yapt›¤›m›z alan araflt›rmalar›m›zda, eserde görülen çeflme ve çeflmenin yerinin de¤iflti¤ini tespit ettik (Fot. 16). K›s›kl› Meydan›’nda yapt›¤›m›z araflt›rmalarda, K›s›kl›n›n eski sakinleri ile görüflmelerimizde ancak elli y›l öncesini an›msayan kiflilerle konuflabildik. Ancak, K›s›kl›l› bir esnaf›n yönlendirmesi sonucu K›s›kl›’n›n eski sakinlerinden, bugün Üsküdar Ba¤larbafl›’nda oturan 1914 y›l› do¤umlu Nihat Ar›n (Fot.17) ile yapt›¤›m›z görüflmede kendisinin bize aktard›¤› “ Bu foto¤raf› oturdu¤umuz evin balkonundan o¤lum çekti. (Fot.18) Bu K›s›kl› Camisidir. Çeflmenin flurada olmas› gerekir. Bu dibek tafl›d›r. Üstünde haç resmi vard›. Nalbant keski ile kaz›d›. fiurada bir çeflme yala¤› vard›. Bu çeflmeyi caminin banisi Abdullah A¤a yapt›rm›fl. Orada bir iki çeflme daha vard› ki onlarda yok oldu. Burada bir tulumba vard›, alt›nda kuyu vard›. Onu da körlediler. Demek ki bu meydan büyütülürken bu çeflme de buradan kalkm›fl; ama ben bunu hat›rlam›yorum. Meydan çal›flmas› san›r›m iflgal s›ras›nda senesinde oldu. Herhalde ecnebiler çal›flt›. Çaml›ca yolunda ‹ngilizlerin karargah› vard›. K›s›kl› da f›r›n vard›, f›r›n›n bitifli¤inde oturuyorduk, bu f›r›n ve ev dedemin de dedem bakkald›, ayn› bakkal› babam daha sonra da ben ifllettim. Ben çok küçüktüm ama bu çeflmeyi hat›rl›yorum, üstünün süsü filan bozulmad›, elimde sürahiyle çeflmeye suya giderdim. Bu çeflmenin sadece yala¤› kalm›flt›. Dibek tafl› da caminin önünde dururdu. Hatta köylünün biri götürmek istedi mani oldular.”10 Bu bilgiler do¤rultusunda, Hamdi Kenan’›n (Hamdi Nuri) Çaml›ca’dan Manzara çal›flmas›nda gördü¤ümüz çeflmenin 1914 y›llar›nda y›k›nt› durumda oldu¤u ve meydan düzenlenmesinde camiinin ön taraf›na yeni bir çeflmenin yap›ld›¤›n› söyleyebiliriz. Bu eserde görülen çeflme ile günümüzde ki çeflmenin belirgin farklar› da bunu kan›tlamaktad›r. HAL‹L (PAfiA)11 DEN‹Z MANZARASI (ÇENGELKÖYÜ)- Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu’na Galatasarayl›lar Yurdunun 1916 y›l› sergisinden al›nm›fl olan eser, (Fot.19) 80x1,44 cm ölçülerinde tuval üzeri ya¤l›boya olarak çal›fl›lm›flt›r. 569
Ü S K Ü D A R
570
S E M P O Z Y U M U
V
(Foto 20) Elvah-› Nakfliye Koleksiyonundan Halil (Pafla), Çengelköy K›y›s›, eser günümüzde M.S.G.S.Ü. ‹stanbul Resim Heykel Müzesi Koleksiyonu’nda yer almaktad›r.
(Foto 21) Elvah-› Nakfliye Koleksiyonundan Halil (Pafla), Çengelköy K›y›s› imza detay›, eser günümüzde M.S.G.S.Ü. ‹stanbul Resim Heykel Müzesi Koleksiyonu’nda yer almaktad›r.
(Foto 22) Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi ‹stanbul Resim ve Heykel Müzesinin denizden görünümü.
(Foto 23) Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu’ndan Ali Cemal, Erkek Portresi, 40,5x32 cm Tuval üzeri ya¤l›boya. Eser günümüzde M.S.G.S.Ü. ‹stanbul Resim Heykel Müzesi Koleksiyonu’nda yer almaktad›r.
(Foto 24) Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu’ndan Ali Cemal, Erkek Portresi, imza detay›, 40,5x32 cm, Tuval üzeri ya¤l›boya.
(Foto 25) Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu’ndan fieker Ahmet Pafla, Natürmort (Kavun-karpuz,kabak,üzüm), 63x105 cm, Tuval üzeri ya¤l›boya. Eser günümüzde M.S.G.S.Ü. ‹stanbul Resim Heykel Müzesi Koleksiyonu’nda yer almaktad›r.
E L V A H - I
N A K fi ‹ Y E K O L E K S ‹ Y O N U ’ N D A Ü S K Ü D A R M A N Z A R A L A R I
Y E R
A L A N
Halil Pafla, bu eserini empresyonist sanatç›lara özgü bir tav›rla çal›flm›fl; rahat f›rça tufllar›, renkli ve ayd›nl›k paleti ile gün ›fl›¤›n›n etkilerini çok güzel betimlemifltir. Resmin ön ve arka plan iliflkileri renk perspektifi ile oluflturulmufltur. Eser, günümüzde Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi ‹stanbul Resim ve Heykel Müzesi12 Koleksiyonu’nda yer almaktad›r. HAL‹L (PAfiA) ÇENGELKÖY KIYISI- Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu’nda yer alan eser, 1918 y›l›nda düzenlenen Viyana sergisine kat›lm›flt›r. Eser, günümüzde Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi ‹stanbul Resim ve Heykel Müzesi13 Koleksiyonu’nda yer almaktad›r. (Fot.20-21) Halil Pafla’ya ait eser 67x 90 cm ölçülerinde tuval üzerine ya¤l›boyad›r. Bu çal›flmada sanatç› ana tema olarak kay›¤› ele alm›fl, kay›k ile arka plandaki kay›klar aras›nda koyu ve aç›k lekelerle geçifli sa¤lam›flt›r. Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu’nda yer alan eserlerden, Osman Asaf’›n Üsküdar Do¤anc›lar, Hamdi Kenan’›n Çaml›ca’dan Manzara, Halil Pafla’n›n Deniz Manzaras› (Çengelköyü) ve Çengelköy K›y›s› eserleri Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Resim ve Heykel Müzesi Koleksiyonu’nda yer almaktad›r. Ancak bu koleksiyonda tespit etti¤imiz di¤er eserler, ‹smail Hakk› Bey’in Çengelköyü S›rtlar›ndan,14 Zekai (Hüseyin Pafla), Çaml›ca Manzaras›,15 Halil (Pafla), Bo¤aziçinde Sandal,16 Sami, Beykoz’da Bir Manzara,17 Ferit (fierif), Çaml›ca’da Çilehane,18 Nazmi Ziya, K›r Manzaras› (Bo¤aziçi)19 günümüzde bu eserlerin yerleri bilinmemektedir. Elvah-› Nakfliye Koleksiyonun’da tespit etti¤imiz on adet Üsküdar konulu resimlerden günümüzde ancak dört tablonun Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Resim ve Heykel Müzesinde tespit edebildik. Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu içersinde yer alan bu eserlerin birço¤u de¤iflik nedenlerden dolay› günümüze ulaflamam›flt›r. Elvah-› Nakfliye Koleksiyonun ilk kez yer ald›¤› Müze-i Hümayun ve Sanayi-i Nefise Mektebi birbirlerinden ayr›larak Müze-i Hümayun bugün Arkeoloji Müzesi olarak, Sanayi-i Nefise Mektebi de Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi ad› alt›nda ifllevini sürdürmektedir. Sanayi-i Nefise Mektebinin 1928 y›l›na kadar de¤iflik mekânlara tafl›nmas›, Osmanl› ‹mparatorlu¤unu yaflad›¤› savafllar, ‹stanbul’da görülen de¤iflik yang›nlar ve birçok olumsuz nedenden dolay› Elvah› Nakfliye Koleksiyonu günümüze birçok kay›p vererek ulaflabilmifltir. Bu koleksiyonda yer alan eserlerin birço¤u, bugün Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Resim ve Heykel Müzesi’nde bulunmaktad›r (Fot.22 ). Atatürk, Cumhuriyet’in ilan›ndan sonra Türk ressam ve heykeltrafllar›na ait olan eserler için resim ve heykel müzesine gereksinim oldu¤unu belirtmifl ve bu müzenin Dolmabahçe Saray› ek binalar›ndan olan Veliaht Dairesi’nin müze olarak uygun oldu¤unu, Resim ve Heykel Müzesi yönetiminin de Güzel Sanatlar Akademisi’ne ait olmas›n› uygun görmüfltür. 18 Temmuz 1937 tarihinde yaz›lan bir mazbata ile binan›n idare muhafazas› Güzel Sanatlar Akademisi Müdür571
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
(Foto 26) Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu’ndan Hikmet Onat, Bir ‹skele, 76x116 cm, Tuval üzeri ya¤l›boya. Eser günümüzde M.S.G.S.Ü. ‹stanbul Resim Heykel Müzesi Koleksiyonu’nda yer almaktad›r.
lü¤ü’ne ait olmak üzere, Resim ve Heykel Müzesi Eylül 1937 tarihinde hizmete girmifltir. 1937 y›l›nda müzenin koleksiyonu h›zl› bir flekilde oluflturulmaya bafllanm›flt›r. Resim koleksiyonunun büyük bir ço¤unlu¤u Dolmabahçe Saray›’ndaki tablolardan, Türkiye’nin de¤iflik kurumlar›ndan Ankara Halkevi, Maarif Vekaleti, Büyük Millet Meclisi, birçok enstitülerden ve Güzel Sanatlar Akademisinde yer alan tablolar ve bu okuldaki ö¤retmenlerin eserlerinden oluflturulmufltur. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Resim ve Heykel Müzesi’nin çekirde¤ini oluflturan koleksiyonun içersinde yer alan Elvah-› Nakfliye Koleksiyonundaki eserler günümüzde bu müzede korunmaktad›r. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Resim ve Heykel Müzesi resim koleksiyonu içerisinde yer alan Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu’nda Türk sanatç›lar›na ait eserler (Fot.23-24-25-26-27-28 ) ve yabanc› sanatç›lara ait eserlerin kopyalar› (Fot.2930) bulunmaktad›r. Osmanl› ‹mparatorlu¤unda bafllayan Türk resim sanat›n›n yaflamas› için oluflturulmak istenilen plastik sanatlar müzesine Atatürk’ün giriflimleri sonucu, ancak 1937 y›l›nda kavuflulmufltur. Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu içerisinde yer alan Türk ressamlar›n›n eserlerinden oluflan bölümde seksen yedi adet tablodan, on adeti Üsküdar ve çevresinden manzara olarak çal›fl›lm›flt›r. Bu çal›flmalardan, ancak dört âdetini, Resim ve Heykel Müzesi’nde tespit edebildik. Umudumuz yok olan veya ak›betini bilemedi¤imiz bu eserlere bir an önce ulaflabilmektir. Amac›m›z, geçmiflteki Üsküdar ve çevresine ›fl›k tutacak Üsküdar manzaral› bu tablolar›n yerlerini ve kay›p olanlar›nda ak›betine ulaflabilmektir. 572
E L V A H - I
N A K fi ‹ Y E K O L E K S ‹ Y O N U ’ N D A Ü S K Ü D A R M A N Z A R A L A R I
Y E R
A L A N
(Foto 27) Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu’ndan Joseph Warnia Zarzecki, Salomon, 50x37,5 cm, Tuval üzeri ya¤l›boya. Eser günümüzde M.S.G.S.Ü. ‹stanbul Resim Heykel Müzesi Koleksiyonu’nda yer almaktad›r.
(Foto 28) Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu’ndan Joseph Warnia Zarzecki, Salomon, imza detay› 50x37,5 cm, Tuval üzeri ya¤l›boya. Eser günümüzde M.S.G.S.Ü. ‹stanbul Resim Heykel Müzesi Koleksiyonu’nda yer almaktad›r.
(Foto 30) Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu’ndan Franzs Halls (Kopist:Bayan Mihri) Çingene K›z› 56,5x49 cm ya¤l›boya. Eser günümüzde M.S.G.S.Ü. ‹stanbul Resim Heykel Müzesi Koleksiyonu’nda yer almaktad›r.
(Foto 29) Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu’ndan Rembrand (Kopist:Mr.E.Delobre) Alt›n Mi¤ferli Erkek, 69x52 cm, Tuval üzeri ya¤l›boya. Eser günümüzde M.S.G.S.Ü. ‹stanbul Resim Heykel Müzesi Koleksiyonu’nda yer almaktad›r.
573
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
KAYNAKÇA Cezar, Mustafa, Sanatta Bat›ya Aç›l›fl ve Osman Hamdi, ‹stanbul 1995. Cezar, Mustafa, XIX . Yüzy›l Beyo¤lusu, ‹stanbul 1991. Çoker, Adnan, Osman Hamdi ve Sanayi-i Nefise Mektebi, ‹stanbul 1983. Gören, Ahmet Kamil, Türk Resim Sanat›nda fiiflli Atölyesi ve Viyana Sergisi, ‹stanbul 1997. Devellio¤lu, Ferit, Osmanl›ca- Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara 1995. Halil Edhem, Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu, ‹stanbul 1340. Halil Edhem, Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu (çev. Gültekin Elibal), ‹stanbul May›s 1970. Koç, Bolel P›nar, ‹stanbul Resim ve Heykel Müzesinin Türk Müzecili¤indeki Yeri, II. Müzecilik Semineri Bildirileri, 19-23 Eylül 1994 Askeri Müze ve Kültür Sitesi Komutanl›¤› Harbiye ‹stanbul 1994. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi ‹stanbul Resim ve Heykel Müzesi Envanter Kay›tlar›. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi ‹stanbul Resim ve Heykel Müzesi Arfliv Bölümü Sanatç› Dosyalar›. Sakao¤lu, Necdet, “Askeri Okullar”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, I, ‹stanbul 1996. Sar›dikmen Ahraz, Gül, “Gravür ve Resimlerle Üsküdar Çeflme ve Sebilleri’ne Bak›fl”, Üsküdar Sempozyumu I, II, ‹stanbul 2004. Tan›fl›k, ‹brahim Hilmi, ‹stanbul Çeflmeleri, II, ‹stanbul 1943. D‹PNOTLAR 1 Mustafa Cezar, XIX Yüzy›l Beyo¤lusu, ‹stanbul 1991, s. 276. 2 Ülkemizdeki müzecilik, arkeoloji biliminin öncüsü ve Güzel Sanatlar E¤itiminin kurucusu ressam Osman
Hamdi Bey, 1842 y›l›nda ‹stanbul’da dünyaya geldi. Hukuk e¤itimi almak için gitti¤i Paris’te resim tutkusunun bask›n ç›kmas› nedeniyle, iki y›l süre ile Boulanger ve Gerome Atölyeleri’nde sanat e¤itimi ald›. Osmanl› ‹mparatorlu¤u üst kademelerinde çeflitli görevler yapan Osman Hamdi Bey, 1881 y›l›nda ‹mparatorluk Müzesi (Müze-i Hümayun) Müdürlü¤üne atan›r. Bu göreviyle Türk müzecili¤inde yeni bir dönem aç›lm›fl oldu. E¤itimci, sanatç› olmas›n›n yan› s›ra arkeolog yönü de olan Osman Hamdi Bey, Nemrut Da¤›, Lagina Tap›na¤› ve Sayda’da kaz›lar yapm›flt›r. Osman Hamdi Bey, arkeoloji bilimi için gerekli yasal düzenlemeleri içeren, eski eserlerin yurt d›fl›na ç›kar›lmalar›n› yasaklayan ve o gün için Türk müzecili¤i ve eski eserlerin korunmas› bak›m›ndan büyük bir ad›m olan Asar-› Atîka Nizamnamesi’ni 1884 y›l›nda ç›kararak uygulamaya koymufltur. Osman Hamdi Bey, Bat›l› anlamda güzel sanatlar›n temelini oluflturan “Sanayi-i Nefise Mektebi”nin de kurucusudur. 1883’de Sanayi-i Nefise Mektebini (Güzel Sanatlar Okulu) kurarak okulun müdürlü¤ünü görevini de üstlenmifltir. Ölüm tarihi olan 1910 y›l›na kadar Müze-i Hümayun ve Sanayi-i Nefise Mektebi Müdürlü¤ü görevlerinde kalan Osman Hamdi Bey, ülkemizde müzecili¤in modernleflmesi yönünde büyük çabalar göstermifltir. Osman Hamdi Bey biyografisi ve dönemi hakk›nda daha detayl› bilgi için bk. Mustafa Cezar, Sanatta Bat›ya Aç›l›fl ve Osman Hamdi, ‹stanbul 1995. 3 Sadrazam ‹brahim Ethem Pafla’n›n çocuklar›ndan biri olan Halil Edhem Bey, 17 Haziran 1861 y›l›nda ‹stan-
bul Bebek’te do¤mufltur. Ayn› zamanda, Osman Hamdi Bey’in kardefli olan Halil Ethem Bey, ilkö¤renimini Kaptan ‹brahim Pafla Rüfltiyesi’nde, orta ö¤renimini Berlin’de, yüksek tahsilini ise Zürih, Viyana ve Basel’de tamamlam›flt›r. Halil Edhem Bey, Viyana Politeknik’de Kimya ve Maden Mühendisli¤i e¤itimi görmüfl, Basel Üniversitesi Felsefe Fakültesi’nde de doktora yapm›fl ve 1885’te ‹stanbul’a dönmüfltür. Bu y›llarda bafllayan memuriyet hayat› emekli oldu¤u 1931 y›l›na kadar kesintisiz sürmüfltür. Halil Ethem Bey’in s›ras›yla görev yapt›¤› kurumlar, Bâb-› Seraskeri Fabrikalar Nezareti, Erkân-› Harbiye Dairesi, Dârüflflafakati’l-‹slâmiye, Mekteb-i Mülkiye, Dârülmuallimin, Dârülfünûn, Âsâr-› Atîka Müze-i Hümâyunu, ‹stanbul fiehreminli¤i, ‹stanbul Âsâr-› Atîka Muhipleri Cemiyeti, Âsâr-› Atîka Encümeni, Târîh-i Osmânî Encümeni, Türk Tarih Kurumu gibi kurum ve kurulufllarda çal›flm›flt›r. 1 Mart 1931’de emekli olan Halil Bey, ayn› y›l içinde ‹stanbul’dan milletvekili seçilerek iki dönem bu görevi sürdürmüfl ve 17 Kas›m 1938’de vefat etmifltir. Halil Edhem Bey, Türk kültür tarihinin önemli flahsiyetidir. Türkiye’nin Bilim Tarihi’nde Arkeoloji ve Müzecilikte büyük bir isim yapm›fl olan Halil Ethem Bey’in jeoloji e¤itiminde de hizmetleri olmufltur 1910 y›l›nda Âsâr› Atîka Müzesi müdürlü¤ü görevine getirilen Halil Edhem Bey daha çok ilkça¤ eserleriyle ilgilenmifl, fakat bunun yan›nda Türk‹slam kitâbe ve sikkeleriyle ilgili araflt›rmalarda bulunmufl, ayr›ca, Târîh-i Osmânî Encümeni Mecmuas› ve Türk Tarih Encümeni Mecmuas›’nda yay›nlanan makalelerinin birkaç› hariç hepsi kitâbeler hakk›ndad›r. Türk müzecili¤inin geliflmesinde önemli katk›lar› olan Halil Edhem Bey’in, Anadolu’daki birçok kitâbenin
574
E L V A H - I
N A K fi ‹ Y E K O L E K S ‹ Y O N U ’ N D A Ü S K Ü D A R M A N Z A R A L A R I
Y E R
A L A N
toplan›p yay›nlanmas›, Türk mimari eserlerinin korunmas› ve yaflat›lmas› konusunda birçok giriflimleri olmufltur. bk. Havva Koç, Bir Belge Ifl›¤›nda ‹brahim Edhem Pafla ve Ailesi Hakk›nda Hat›rlamalar, Osman Hamdi Bey ve Dönemi, 17-18 Aral›k 1992, ‹stanbul 1993, s. 105. 4 Elvah-› Nakfliye kelimesinin sözlük anlam› nak›fll› levhalar olarak çevrilmektedir. 5 Ressam Asaf Osman, 1868 y›l›nda Saraybosna’da do¤mufltur. Sanayi-i Nefise Mektebi’ni bitirmifl ilk resim
ö¤rencilerindendir. Sanatç›, ayn› zamanda Osmanl› Ressamlar Cemiyeti kurucular›ndan ve Osmanl› ressamlar dergisi yay›n yönetmenli¤i görevini de üstelenmifltir. Osman Asaf, resimlerinde empresyonist eserler vermifltir. Sanatç›, ‹stanbul’un çeflitli semtlerinden pitoresk resimler çal›flm›fl baflar›l› ressamlar›m›zdand›r. Osman Asaf, 1935 y›l›nda ölmüfltür. bk. M.S.G.S.Ü Resim ve Heykel Müzesi, Arfliv Bölümü Sanatç› Dosyalar› Tasnifi, B44/428. 6 bk. M.S.G.S.Ü Resim ve Heykel Müzesi Envanter Ana Defteri. No. 53/466. 71870 y›l›nda ‹stanbul’da do¤an Hamdi Kenan’›n (Hamdi Nuri) hakk›nda araflt›rmalar›m›za ra¤men detayl› bil-
gi elde edemedik. 8 bk. M.S.G.S.Ü Resim ve Heykel Müzesi Envanter Ana Defteri. No.536/1493. 9 Mehmet Nermi Haskan, Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, ‹stanbul 2001, III, 1102. 10 17 Ekim 2007 tarihinde Nihat Ar›n’›n Üsküdar Ba¤larbafl›’ndaki evinde yap›lan konuflmalardan birebir aktar›lm›flt›r. 11 Türk izlenimcilerinin öncüsü olan Halil Pafla, 1852’ de ‹stanbul’da do¤mufltur. Askeri rüfltiyeyi bitirdikten
sonra Mühendishane-i Berri-i Hümayun’ dan te¤men rütbesiyle 1873 y›l›nda mezun oldu ve yüzbafl› olarak Askeri Lise’de resim ö¤retmenli¤ine bafllad›. Daha sonra ça¤dafl sanat e¤itimi için Sultan Abdülaziz taraf›ndan Paris’ e gönderildi. 1888’de Paris Dünya Sergisi’nde bir resmi ile madalya kazand›. Ayr›ca Paris’teki Salon des Artistes Français’ de (Frans›z Sanatç›lar Salonu) sergilenen “Madam X” portresiyle bronz madalya ald›. Viyana’daki uluslararas› sergide natürmort tablosuyla birinci oldu. 1906’da paflal›¤a yükseltildi ve Harbiye Mektebi’ne resim ö¤retmeni olarak atand›. Ancak, iki y›l sonra Meflrutiyet’in ilan›yla ç›kar›lan bir yasaya dayan›larak rütbesi albayl›¤a indirilince ordudan ayr›ld› ve bütünüyle resme yöneldi. 1914 y›l›nda Sanayi-i Nefise Mektebi’nde resim ö¤retmenli¤i ve müdürlük görevlerinde bulundu. Yaflam›n›n son y›llar›nda M›s›r’a giderek burada çok say›da manzara resmi yapt›. Manzara ve natürmort resimlerinin yan› s›ra yal›n ve gerçekçi tarzda çal›flt›¤› portreleri de vard›r. bk. M.S.G.S.Ü Resim ve Heykel Müzesi, Arfliv Bölümü Sanatç› Dosyalar› Tasnifi, B21/210. 12 bk. M.S.G.S.Ü Resim ve Heykel Müzesi Envanter Ana Defteri. No.61/474. 13 bk. M.S.G.S.Ü Resim ve Heykel Müzesi Envanter Ana Defteri. No. 64/477. 14 Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu’nda yer alan eser, 1918 y›l›nda Viyana’da düzenlenen sergiye kat›lm›fl, resim 27x 42 cm ölçülerinde olup suluboya olarak çal›fl›lm›flt›r. 15 Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu’nda yer alan eser, Galatasarayl›lar Yurdu’nun 1916 sergisine kat›lm›fl, 60x 80cm ölçülerinde olup tuval üzeri ya¤l›boya olarak çal›fl›lm›flt›r. 16 Elvah-› Nakfliye Koleksiyonuna Sadaret Kona¤›ndan al›narak dahil edilmifl olan eser, 44x 61cm ölçülerin-
de olup tuval üzeri ya¤l›boyad›r. 17 Elvah-› Nakfliye Koleksiyonunda yer alan eser, 1919 y›l›nda Galatasarayl›lar Yurdunda düzenlenen sergiye kat›lm›fl, resim 60x73 cm ölçülerinde olup tuval üzeri ya¤l›boyad›r. 18 Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu’na Sadaret Kona¤›’ndan al›narak dahil edilmifl olan eser, 92x1,29 cm ölçülerinde olup ya¤l›boya tekni¤indedir. 19 Elvah-› Nakfliye Koleksiyonu’nda yer alan eser, 1916 y›l›nda Galatasarayl›lar Yurdu’nda düzenlenen sergi-
ye kat›lm›fl, resim 83x59 cm ölçülerinde olup tuval üzeri ya¤l›boyad›r.
575