Cornelius Gurlitt’in Kameras›ndan Üsküdar’›n An›tsal Eserleri 1907-1912 D O Ç .
D R .
C A N D A N
N E M L ‹ O ⁄ L U
Alman elçisinin ‹stanbul’daki an›tsal eserler üzerinde Cornelius Gurlitt’in çal›flma yapabilmesi için Sultan II.Abdülhamid Han’dan izin almas› üzerine Gurlitt birkaç kere ‹stanbul’a geldi. Pek çok eserin plan ve rölövelerini de çizen Gurlitt çal›flmalar›n› iki cilt halinde foto¤raflarla birlikte yay›nlad›. Bu eserlerde, Üsküdar’›n an›tsal eserlerinden Halil Pafla Türbesi, Mihrimah Sultan Camii, Atik Valide Sultan Camii ile Tekkesi, Çinili Camii, Ahmed A¤a (Ahmediye) Medresesi Yeni Valide Camii, ve Karacaahmet mezarl›¤›ndan görüntüler yer al›r. Daha sonra pratik kazanmak için bir süre sanat okulunda marangozluk (do¤ramac›l›k (dülger)- mobilyac›l›k)1 ö¤rendi. Berlin Mimarl›k Akademisi’ne girdi. 1871 y›l›ndan sonra mimarl›k ö¤retiminde ünlü olan Stuttgart’a gitti ve ünlü Alman sanat tarihçisi W.Lübke’ de dostluk kurdu. 1879’da Dresden’de yeni kurulan Kunstgewerbe Museum’da çal›flmaya bafllad›. Avrupa’daki pek çok flehirde incelemeler yaparak barok sanat›n›n tarihi üzerine eserler yazd› 1887-1889. 1895’te Dresden Teknik Üniversitesi’nde göreve bafllad›. Ö¤rencilerinin farkl› konularda araflt›rma yapmalar›n› ve çal›flmalar›n› doktora tezi olarak sunmalar› konusuna önem verdi¤i için, o y›llarda Osmanl› Devleti’nin topraklar›ndan olan Mezopotamya gibi tarihi önemli bir bölgede kaz› yapan Deutsche - Orient Gesellchat’›n ekiplerine doktora çal›flmas› yapan ö¤rencilerinin kat›lmas›n› sa¤lad›.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Cornelius Gurlitt
I.: Cornelius Gurlitt’in Hayat› ve Üsküdar’daki an›tlar› tan›tan eseri: A. Cornelius Gurlitt 1850 Viyana-1938 Berlin.Mimarl›k ve Sanat Tarihçisi. Manzara Ressam› Louis Gurlitt’in o¤lu ve Sanat Tarihi üzerine çal›flmalar› olan Wilhelm Gurlitt’in a¤abeyidir. ‹lk ve Orta e¤itimini Almanya’n›n Gotha flehrinde yapt›. ‹lk kez 1905’te ‹stanbul’a gelen Gurlitt, Prusya elçisi Marschall Von Bieberstein’in buradaki yap›larda inceleme yapabilmesi için Sultan II. Abdülhamid Han’dan gerekli izni almas› çal›flmalar›n› rahatl›kla yürütebilmesini sa¤lad›. Böylece birkaç kez ‹stanbul’a geldi, Edirne ve ‹znik’teki eserler üzerinde de çal›flmalar yapt›. Osmanl› topraklar›ndaki incelemelerini çeflitli yay›nlarla sunan Gurlitt 1920 y›l›nda emekliye ayr›ld›. Türk sanat›na yapt›¤› hizmetler dikkate al›narak Türk Tarih Kurumu fieref Üyesi seçildi.2 578
C O R N E L I U S
G U R L I T T ’ I N K A M E R A S I N D A N Ü S K Ü D A R ’ I N E S E R L E R ‹ 1 9 0 7 - 1 9 1 2
A N I T S A L
B- C.Gurlitt’in Üsküdar’daki an›tlar› tan›tan eseri “Cornelius Gurlitt, Die Baukunst Konstantinopels, Verlect Bei Ernst Wasmuth A.G., Berlin 1912.” bafll›kl› eser ‹stanbul Arkeoloji Müzesi ktp.de 4862, 54-4 nolu kay›tla üç cilttir. (Beyaz›t Devlet Kütüphanesinde bulunan nüsha iki cilttir. Birinci cilt’in ilk bölümü metin, metnin bitiminde levhalar bafllar, ikinci cilt tamamen levhalardan oluflur.) Birinci cilt yaln›zca metindir.Di¤er iki cilt foto¤raf, rölöve ve planlar›n bulundu¤u levhalar halinde albüm fleklindedir. Ciltler ; 37x54cm. Sayfalar ; 36x53cm. ölçüsündedir. Metin 112 sayfad›r.‹kinci sayfada 1907 tarihi olup majesteleri Wilhelm II.’ ye sunuldu¤uyaz›l›d›r.Ayr›ca Dresden 31 A¤ustos 1912 tarihi de vard›r. 1.sayfadan 45.sayfaya kadar Bizans eserleri anlat›l›r.45.sayfadan 103.sayfaya kadar Osmanl› eserleri tan›t›l›r. Ancak yap›lar tek tek ele al›narak incelenip anlat›lmam›fl mimari, çini, ahflap gibi genel bafll›klar alt›nda toplu sunulmufltur.105108.sayfalarda eserlerin listesi, 109-112.sayfalarda resimlerin listesi vard›r. Albümler:1.albümde ; 1-100 levha bulunur.100.levha 17x Sultan Beyaz›d Camiine aittir. 2.albümde;101-205 levha bulunur. Albümlerde yer alan foto¤raflar en üstün nitelikte merkezi Berlin’de bulunan Alman Foto Arflivi taraf›ndan çekilmifl ve bas›lm›flt›r.Foto¤raflarda eserlerin d›fl ve iç (kalem ifli) bezemeleri en ince ayr›nt›lara kadar anlafl›labilir.‹nsanlar›n k›yafet ve yüzleri de ayn› mükemmelli¤i yans›t›r. Rölöveler ve planlar’da Dresden Teknik Üniversitesi ö¤rencileri taraf›ndan çizilmiflti.Eserlerin çizimlerinde ve tan›t›mlar›nda baz› hata ve eksiklerin oldu¤u anlafl›l›r.3 Levhalarda; foto¤raflar genelde tek olarak yer al›r.Bazen bir levhada iki foto¤raf bulunur. Foto¤raflar›n ölçüleri farkl›l›k gösterse de genelde 26x35 cm. ölçülerinde dikey ya da yatay olarak s›ralan›rlar. Foto¤raflar›n çevresi 0.5cm. ince bir hat ile çevrilidir. Numaralamalar rakamlar ve harflerle yap›lm›flt›r. 21a- 21b v.s. Üsküdar’›n an›t eseriyle ilgili foto¤raf, rölöve ve planlar.: Bu belgelerin hepsi ikinci ciltte yer al›r. 1- Halil Pafla Türbesi :CXXVII, 21a. Ön cepheden görüntüsü; 26x18cm.; Kuzeydo¤udan görüntüsü ; 19.3x19cm. 2- Büyük Camii (Mihrimah Camii):CXXXIV, 23a. Büyük Camii (Mihrimah Camii) ön cephe (son cemaat yeri ve flad›rvan ; 26x185cm. CXXXV, 23b Büyük Camii (Mihrimah Camii) plan ve enine kesit.CXXXVI, 23c. Büyük Camii (Mihrimah Camii) içten görüntüsü 26x35cm. 579
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Foto 2: Halil Pafla Türbesi
3- Eski Valide Camii(Atik Valide Sultan Camii) : CLVIII, 28a-28b Eski Valide Camii plan ve kesit.CLIX, 28c. Eski Valide Camii flad›rvanl› avlu 36x25.5cm. CLX, 28d. Eski Valide Camii iç görünüflü: 26x35 cm. ; CLXI, 28e. Eski Valide Camii üst resim Tekke avlusu 26x19cm., alt resim Medrese avlusudur.19x264 CLXII, 28f. Eski Valide Camii son cemaat yeri ve avlu. Bu levhada iki foto¤raf vard›r. Avlu 25.7x18, son cemaat yeri 21.3x15.6cm. 4- Çinili Camii : CLVIII,3a. Çinili Camii plan.CLXXV,3b levhada iki resim vard›r. Üst resim Çinili Camii flad›rvan› 25.5x17.5 alt resim, iç görüntü 25.5x21cm.CLXXVI 31c, d›fltan görünüfl 26.6x36.3cm. 5- Ahmed A¤a Medresesi (Ahmediye Medresesi): CLXXIV, 33a-b. Levhada Ahmed A¤a Medresesi avlusundan iki görüntü vard›r.33a. 26.3x18.3cm. ve b, 26.3x18.3cm. CLXXXV, 33c. Ahmed A¤a (Ahmediye) Külliyesi yerleflim plan›. 6- Yeni Valide Camii : CLXXXVI, 34a Yeni Valide camii d›fltan görüntüsü 36x25.6. CLXXXVII, 34b. Yeni Valide camii son cemaat yeri ve avludan görüntü 26.4x36.2cm., CLXXXV.34c.d Yeni Valide camii plan ve kesit.CLXXXVIII,34e-f. Yeni Valide camii mihrap, minber ve içten görüntüsü.(Levhada iki resim vard›r.)20.5x26cm., g. 20.5x26cm. 7- Bir Mezarl›k Avlusu: CXCII, 36a. Levhadalevhada iki foto¤raf vard›r. Her ikiside ayn› ölçüdedir.26x18.5cm.
II. C.Gurlitt’in foto¤raflar›ndaki Üsküdar’›n an›tsal eserlerihakk›nda genel bilgi. A- Gurlitt’in albümünde yeralan eserler: 1- Halil Pafla Türbesi. Foto. 2-3 580
C O R N E L I U S
G U R L I T T ’ I N K A M E R A S I N D A N Ü S K Ü D A R ’ I N E S E R L E R ‹ 1 9 0 7 - 1 9 1 2
A N I T S A L
Foto 3: Halil Pafla Türbesi
Bulundu¤u Yer : Gülfem Hatu›n Mahallesi, Aziz Mahmud Efendi Soka¤› ile Aç›k Türbe Soka¤›’n›n kesiflti¤i köflede yer al›r. Yapt›ran: Kayserili, Sadrazam Halil Pafla. 1570? ö.15 Zilhicce 1038 (5 A¤ustos 1629)Osmanl› Devletinde dört kez kaptan-› derya iki kez de sadrazaml›k görevi yapm›flt›r.5 Aziz Mahmud Hüdayi Hazretlerinin müridlerindendi.6 Yap›m Y›l›: 17.yüzy›l›n ilk çeyre¤inde infla edildi¤i düflünülür.7 Mimar› :Bilinmiyor. Mimari Özelli¤i:Türbe Meyilli arazi üzerinde infla edilmifl oldu¤undan, alt›nda Aziz Mahmud Hüdayi soka¤›ndaki köflede tek cepheli sebil büyük sivri kemer alt›nda sivri kemerli iki pencereli sebil8, Aç›k türbesoka¤›na bakan tarafta köflede çeflme bulunur.Sivri kemerli çeflmenin tekne tafl› k›r›kt›r.Bursa kemerli ayna tafl›n›n ortas›nda gülbezek vard›r.9 Kare planl› yap›da duvarlar düzgün kesme taflla örülmüfltür.Güneyden yap›ya giriflin sa¤land›¤› bölümde mermer sütunlar›n tafl›d›¤› sivri kemerli reva¤› ortada kubbe iki yanlarda aynal› tonoz örter.10 Ana mekan›n üzeri ise köflelerde tromplar›n geçifli sa¤lad›¤› sekizgen kasnak üzerinekubbe ile örtülüdür.Soka¤a bakan cephelerde Atl› üstlüiki s›ra pencere dizisi vard›r.Alt pencereler dikdörtgen üst pencereler ise sivri kemerlidir. Sadrazam Halil Pafla’n›n Türbesi’nin sol taraf›nda o¤lu Halil Paflazade Mahmud Bey’in Türbesi bulunur. ‹ki s›ra tu¤la bir s›ra tafl ile duvarlar› örülü kare mekan oldukça sadedir.11 Her türbenin içinde üçer mezar bulunur. 581
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Foto 4: Büyük Camii (Mihrimah Sultan Camii) ön cephe ve flad›rvan›
2-Büyük Camii (Mihrimah Sultan Camii/ ‹skele Camii) Foto. 4-5-6-7 Bulundu¤u yer: Mihrimah Sultan Külliyesi yap›lar›ndan olan camii Üsküdar ‹skele meydan›nda yer al›r. Bu nedenle “‹skele Camii” olarak ta an›l›r. Yapt›ran:I. Sultan Süleyman (Kanuni) ile Hürrem Sultan’›n k›z› Mihrimah Sultan (1522? ‹stanbul- Ocak 1578? ‹stanbul)12 taraf›ndan yapt›r›ld›. Yap›m Y›l›: Camii, kap› kitabesine göre 954(1547) y›l›nda tamamlam›flt›r. Mimar›: Mimar Sinan Mimari Özelli¤i : Enine dikdörtgen yap›y› ortada büyük, iki yanda ve k›ble taraf›nda yar›m kubbelerin köflelerindeki çeyrek kubbe ile kuzey tarafta köflelerdeki iki küçük kubbe örter. Yar›m kubbelere geçifl tromplarla orta kubbeye geçifl ise pandantiflerle sa¤lanm›flt›r.13 Duvarlar düzgün kesme taflla örülüdür. Befl kubbeli son cemaat yerini, üç taraftan çevreleyen on bir sütunun tafl›d›¤› saça¤›n ön k›sm› ç›kma yaparak taç kap›n›n önündeki yerini köfleli flad›rvan›n üzerini de örter. Sinan bu düzenlemeyi camini deniz k›y›s›na olan yak›nl›¤›n› ve kuzey rüzgarlar›’ n›n etkisini düflünerek düzenlemifl olmal›d›r.14 Mukarnasl› mihrab› ile geometrik flebekeli minberi klasik Osmanl› san’at›n›n zarif örneklerindendir. 3- Eski Valide Camii-Medrese-Tekke (Atik Valide Sultan Külliyesi) CLXI 38c. (iki resim) Alt resimde isimlendirmede yanl›fll›k vard›r. “Eski Valide Camii alt avlu”(Medrese avlusu)15 Foto. 8-9-10-11-12-13 Eski Valide Camii (Atik Valide Sultan Camii) 582
C O R N E L I U S
G U R L I T T ’ I N K A M E R A S I N D A N Ü S K Ü D A R ’ I N E S E R L E R ‹ 1 9 0 7 - 1 9 1 2
Foto 5: Büyük Camii (Mihrimah Sultan Camii) plan ve enine kesit
A N I T S A L
Foto 6: Büyük Camii (Mihrimah Sultan Camii) iç görünüflü
Bulundu¤u yer : Toptafl›nda meyilli arazi, üzerinde Çinili sok. Tekke önü sok. kartal Baba cad. ve kuzeyden medreseye aç›lan dört kap›s› vard›r. Yapt›ran : Sultan II.Selim Han’›n bafl kad›n›(efli) ve Sultan III.Murad Han’›n annesi Nûrbânu Valide Sultan (1530?- 6 Aral›k 1583, ‹stanbul)16 Yap›m y›l› : 1570/1-1 (978-1583 (991) Yap›n›n iki, üç hatta dört aflamal› olarak bitirildi¤i hakk›nda düflünceler vard›r.17 Mimar› : Mimar Sinan18 Mimari Özelli¤i: Alt›gen flemal› camii harimini ortada büyük kubbe, dördü yanlar biri mihrapta olmak üzere befl yar›m kubbe ile yanlardaki ikifler kubbe örter.Befl birimli son cemaat yeri ortada aynal› tonoz, yanlarda ikifler kubbe ile örtülü olup üç taraftan düz çat›l› revakla çevrilidir.Son cemaat yerinin ön taraf›ndaki avluda ortada bir flad›rvan vard›r. Kuzeydo¤u ve kuzeybat› köflelerinde iki flerefeli iki minaresi yükselir. Duvarlar› küfeki tafl›ndan örülü yap›da mihrap, minber ve sütunlar mermerdendir.19 Tekke : Külliye yap›lar›ndan olan tekke caminin do¤u cephesindeki Tekke Önü Sokakta yer al›r. Düzgün olmayan dikdörtgen bir avlunun çevresinde s›ralanan kubbe ile örtülü 583
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Foto 7: Valide Camii (Atik Valide Sultan Camii) plan ve kesit
otuz befl adet kare mekanlar›n önünde k›r›k kafl kemerli revak bulunur.20 Do¤u cephesinin ortas›nda daha genifl olan mekan tevhidhane’dir. Tevhidhane’nin önünde avlunun ortas›nda bir flad›rvan vard›r. Medrese :Külliye yap›lar›ndan olan medrese cami avlusunun kuzeyine meyilli arazinin özelli¤ine göre yerlefltirildi¤inden camii seviyesinden oldukça alçakt›r.Cami avlusunun giriflinden baflka medreseye üç girifl daha vard›r.As›l girifl Kartal Baba Caddesindendir. Medrese pandantifli kubbelerle örtülü on sekiz kare planl› oda ile kuzeyde s›ralanan odalar›n orta k›sm›nda sekizgen kasnak üzerine kubbe ile örtülü büyük bir dershane bulunur. Do¤u-bat› ve kuzey yönünde s›ralanan odalar›n önünde revakl› bölüm yer al›r.Dershane’nin tam karfl›s›nda hemen hemen avlunun tam ortas›nda sekizgen flad›rvan bulunur.21 4- Çinili Camii : Foto. 14-15-16 Bulundu¤uyer: Çinili külliyesi yap›lar›ndan olan camii, Murat Reis Mahallesi Çinili semtindedir. Caminin avlu kap›lar› Çinili Mescit Soka¤› ile Çinçinli Hamam Soka¤›na aç›l›r. Yapt›ran:Caminin Çinçinli Hamam Soka¤›na aç›lan kap›s›ndaki on iki m›sral› kitabesinde (1050) 1640 y›l›nda Sultan I.Ahmed Han’›nefli Mahpeyker Kösem Sultan (1589? 3 Eylül 1651 ‹stanbul ) taraf›ndan yapt›r›ld›¤› kay›tl›d›r.22 584
C O R N E L I U S
G U R L I T T ’ I N K A M E R A S I N D A N Ü S K Ü D A R ’ I N E S E R L E R ‹ 1 9 0 7 - 1 9 1 2
A N I T S A L
Foto 8: Valide Camii (Atik Valide Sultan Camii) flad›rvanl› avlu
Yap›m Y›l›: Caminin cümle kap›s›ndaki üç sat›rl›k kitabede tarih yoktur.Ebced hesab›na göre (1051)1641/2 y›l›n› verir.23 Mimar›: Kas›m A¤a. Sultan ‹brahim Han (hd1640-1648) Döneminde saray›n baflmimar›d›r.24 Mimari Özelli¤i : Kare planl› tek kubbeli yap›, alt s›rada ikifler üstte üçer olmak üzere yirmi pencere ile ayd›nlan›r.Yap› üç taraftan - kubbe yönü hariç-yirmi mermer sütunun tafl›d›¤› genifl ahflap sundurmal› son cemaat yeri ile çevrilidir.Tek flerefeli minaresi kuzeybat› köflesinde yükselir.25 Cami içte üst s›ra pencerelere kadar, d›flta ise kuzey duvar› ve pencere al›nl›klar› 17.yüzy›l Kütahya çinileri ile kapl›d›r.26 5-Ahmed A¤a Medresesi (Ahmediye Medresesi-Külliyesi) Bulundu¤u yer: Ahmediye semtinde Gündo¤umu caddesi ile Esvapc› Soka¤›n›n birleflti¤i meyilli arazide yer al›r. Yapt›ran: Külliye yap›lar›ndaki Kitabelere göre Tershane Kethüdas› Eminzade Hac› Ahmed A¤a (s.1730) taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Yap›m Y›l›: Kap› üzerindeki kitabesine göre 1134/1722 y›l›nda yap›lm›flt›r. Mimar›: Bilinmiyor. Mimari Özelli¤i : Medrese; Kubbe ile örtülü onbir odal› L fleklindeki medresede 585
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Foto 9: Valide Camii (Atik Valide Sultan Camii) içten görüntüsü
odalar›n önünde revakbulunur. Medrese odalar›n›n avluya bakan cephelerinde yuvarlak kemerli kap›lar› ve dikdörtgen pencereleri vard›r. Medresenin fevkani dershanesi sekiz yüzlü olup kubbe ile örtülüdür. Önünde üç gözlü reva¤›n›n üzeri yanlarda kubbe ortada çapraz tonozla örtülüdür.27 6- Yeni Valide Camii : Foto. 18-19-20-21-22 Bulundu¤u Yer: Meydan›n güneybat›s›nda genifl bir alanda yer alan külliye yap›lar› Balaban caddesi, Hâkimiyet-i Milliye caddesi ve ‹mam Nas›r Soka¤› ile üç taraftan çevrilidir. Yapt›ran: Gülnufl Emetullah Sultan (Ö.1127/1215). Osmanl› Padiflah› IV. Sultan Mahmud Han’›n baflkad›n›, Sultan III. Mustafa Han ve Sultan III. Ahmed Han’›n annesidir.28 Yap›m Y›l› : fiaban 23.Çarflamba (7 Kas›m)1708 temel atma günü ve 15 Muharrem 1123/4 Mart 1711. Hizmete aç›ld›¤› gün.29 Cümle kap›s› üzerindeki kitabeye göre 1120-1122/1708-1710 y›llar› aras›nda yapt›r›ld›. Mimar›: Kayserili Mehmed A¤a (ö.1155-1742)30 Mimari Özelli¤i: D›fl avludan üç taraftan merdivenlerle ç›k›lan cami fevkani bir yap›d›r. Sekizgenden geliflen merkezi planl› yap›n›n örtü düzeninde merkezi kubbeyi yanlarda yar›m kubbe destekler. Yan sofalar, köflelerde küçük kubbelerle, ortada ise aynal› tonozlarla örtülüdür. Befl gözlü son cemaat yerini ortada 586
C O R N E L I U S
G U R L I T T ’ I N K A M E R A S I N D A N Ü S K Ü D A R ’ I N E S E R L E R ‹ 1 9 0 7 - 1 9 1 2
A N I T S A L
Foto 10: Eski Camii (Atik Valide Sultan Külliyesi) tekke
ve kenarlarda tonozlar, giriflin iki yan›nda ise kubbe örter. ‹ki flerefeli iki minaresi vard›r. 7- Mezarl›k Avlusu: Foto. 23. resimler Karaca Ahmed Mezarl›¤›n›n iki görüntüsüdür. Fakat mezarl›kta hangi bölüme ait olduklar› belirtilmemifltir.
III-Belgelerin ›fl›¤›nda eserlerin günümüzdeki durumlar›yla karfl›laflt›r›larak de¤erlendirilmesi ve öneriler: A-De¤erlendirme: Uzman kadro eflli¤inde çekilen foto¤raflar, yap›lar›n 1905-1907 y›llar› aras›ndaki durumlar›n ve bezemelerinin en ince ayr›nt›lar›n› bizlere sunmaktad›r. C.Gurlitt eserinde yap›lar›n mimari ve bezeme özellikleri ile ilgili bilgileri ayr›nt›l› olarak vermemifl yaln›zca mimari, çini, ahflap gibi belli bafll›klar alt›nda anlatm›flt›r. 1-Halil Pafla Türbesi: CXXVII 21a levhada iki foto¤raf bulunur. 1905-1907 Türbe ile ilgili metin bölümünde bilgi yoktur. Üstte: (19.3x19cm) Türbe, Aziz Mahmud Hüdayi Soka¤› ile Aç›k Türbe Soka¤›n›n kesiflti¤i noktadan görüntülenmifltir. Çeflme ve sebilin ifllevini sürdürmedi¤i izlenir. Çeflmenin ön taraf›nda ikisi ceketli di¤er ikisi cepkenli bafllar›nda fesleri bulunan dört 587
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Foto 11: Eski Camii (Atik Valide Sultan Külliyesi) medrese avlusu
Osmanl› genci bulunur. Altta: (26x18cm) Türbenin önündeki avlu hazinenin bak›ml› oldu¤u izlenir. Çiçeklerinde açm›fl oldu¤u bahçede aksakall› türbedar ile Osmanl› çiçek zevkinin yirminci yüzy›lda halen devam etti¤i belgelenmifl oldu.31 Onar›m› devam eden türbede günümüzde bahçe oldukça bak›ms›z durumdad›r. 2- Büyük Cami (Mihrimah Sultan Camii- ‹skele Camii) CXXXIV 23a 26x18.5cm., fiad›rvan, CXXXV 23b plan ve kesit, CXXXVI23c, 26x35 iç görünümü. Gurlitt’in eserinden metin bölümünde yap› ile ilgili bilgi yoktur. CXXXIV 23a; Yirmi yüzlü flad›rvan›n her yüzünde alt k›s›mda sivri kamerli bölüm içinde musluk bulunur.32 Yüzeylerin üst k›s›mlar›nda ise flebekeli geometrik desen mermer flad›rvan›n zarafetini belgeler. Gurlitt’in foto¤raf›nda flad›rvan›n üzeri yar› aç›k konumda tellerle so¤an kubbeyi and›r›r tarzda örtülmüflken, günümüzde yirmi köfleli bas›k konik çat› ile örtülüdür. CXXXV 23b, levhada bulunan plan ve enine kesit çizimleri yap›n›n mimari özelli¤ini ve iç görünümünü birlikte sunmas› bak›m›ndan önem tafl›r. CXXXVI 23c, 1905-1907 y›llar› aras›nda çekilen resimde yap›daki kalem ifli bezemelerin ampir ve barok özelli¤i tafl›yan desenler oldu¤u görülür. Bu desenlerin Sultan Abdülmecid Dönemi’nde (hd1839-1861) ‹stanbul’da görev yapan Fossati Kardefller- Gasparo Trajano Fossati 1809-1883, Giuseppe Fossati 18221891.33 yada Üsküdar’da yaflayan Krikor Balyan’›n o¤lu Garabet Amira Balyan 1800-186634 taraf›ndan yap›lm›fl olmas› düflünülür. 588
C O R N E L I U S
G U R L I T T ’ I N K A M E R A S I N D A N Ü S K Ü D A R ’ I N E S E R L E R ‹ 1 9 0 7 - 1 9 1 2
A N I T S A L
Foto 12: Eski Camii (Atik Valide Sultan Camii) flad›rvan›
Yap›ya özgü yonca fleklindeki iki sütunun üzeri mermer taklidi fleklinde boyal›d›r. Yar›m kubbelerin içleri uzun fleritlerinortalarda saadet dü¤ümünü and›ran flekille ba¤lant›lar›n sa¤land›¤› bölümlerin ortalar›na madalyonlar yerlefltirilmifltir.Ayr›ca mihrab›n sa¤ ve sol taraf›nda bezemeler vard›r. Kubbeye geçifli de sa¤layan pandantiflerin çevresini aralarda saadet dü¤ümlerinin oldu¤u fleritler çevreler. Türk-‹slâm Sanat›na özgü bu desenin bat›l› sanatç›lar› da etkiledi¤i izlenir. Günümüzde yap›n›n içini bezen kalem iflleri tamamen onalt›nc› yüzy›lörge ve düzenleme özelli¤i tafl›r. Kemer ve kubbe ile yar›m kubbelerin içleri rumî ve hatailerle dolguluflemse dizileriyle bezelidir. 3- Eski Valide Camii- Tekke- Medrese (Atik Valide Sultan Külliyesi). CLVIII 28a, 28b, plan ve kesit, CLIX 28c Eski Valide Camii flad›rvanl› avlu36x25.5cm, CLX 28d; Eski Valide Camii iç görünüflü.35x26cm, CLXI 28e (iki resim) üst, Tekke avlusu.26x19c. alt, alt avlu (medrese avlusu)26x19cm. CLXII28f (iki resim) üst, cami avlusu 25.7x18cm., alt, son cemaat yeri, Gurlitt eserinin metin bölümünde 28-29, “Kanuni Sultan Süleyman’dan Sonraki Döneme Ait Di¤er Camiler”bafll›¤› alt›ndaEski Valide Camii ve külliye yap›lar›na de¤inir. “Eski Valide Camii olarak bilinen yap›, Üsküdar’›n üstünde, II.Selim’in (1566-1574) refikas› ve III.Murad’›n (1574-1595)annesi Nur Banu Sultan’›n (ölümü 1583) kabrinin yer ald›¤› büyük mezarl›¤›n yak›nlar›ndad›r.Sonradan Vak›f baflkan› Hac› ‹brahim A¤a da ikinci bir yenileme girifliminde bulunmufltur. Türk kaynaklar›nda böyle geçmektedir. Bu iki zat›n ne zaman yaflad›¤› hakk›nda bilgi sahibi de¤ilim. Mimari özellikleri göze al›nd›¤›nda inflaat›n II. 589
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Foto 13: Eski Camii (Atik Valide Sultan Camii) son cemaat yeri
Selim zaman›nda bafllam›fl olmas› muhtemeldir. ‹lk halinde, sadece bir kubbesi olmufl oldu¤unu san›yorum. Yani herhalde, Sokullu Mehmet Pafla Camii’ne benzeyen bu caminin yanlar›na, her birinde iki kubbe bulunan iki nef ilave edilmifltir. Camide Nur Banu’nun ölüm tarihine iflaret eden bir yaz›t bulunmamaktad›r. Cami, Sinan’›n eserleri aras›nda görülmemekle birlikte, herhalde, bu camiye göre daha eski olduklar› izlenimi veren medrese ve imaret ona aittir. Davut A¤a, belki de ana binan›n mimar› olarak kabul edilebilir. Cami üç taraf›ndan zarif arkadlar çevrelemektedir. Çiftli narteksi, iç aç›c› flad›rvan› ve herhalde art›k üçyüz y›ll›k harikulade ç›narlar›yla a¤›rbafll›, nadide bir atmosfer yaratmaktad›r. ‹marete genifl merdivenlerle ç›k›lmaktad›r. ‹çindeki ibadethane, epeyce afla¤›da bulunan soka¤›n üstünde köprü oluflturacak flekilde yap›lm›flt›r. Caminin yan›na, ilginç kemer flekli daha sonraki bir döneme muhtemelen XVIII. yüzy›la, iflaret eden bir tekke yap›lm›flt›r.” CLVIII 28a. “Gurlitt Atik Valide Külliyesi yap›lar›ndan” camii, medrese ve tekkenin plan›n› çizmifltir. Medrese ve Tekke’nin planlar›nda A.Saim Ülgen’in plan›na göre farkl›l›klar izlenir. Örne¤in; Medresede yirmi oda gösterilmifltir. Tekkede ise odalar›n kare olmay›p dikdörtgen olmas›, köflelerdekilerin ise daha büyük tutulmas› ve odalar›n d›fl cepheye pencereleri oldu¤u çizimleri asl›na uygun de¤ildir.35 CLVIII 28b, camii ve medresenin enine kesiti çizilidir. Gurlitt’in alt avlu diyerek tan›tt›¤› medrese avlusunda bulunan flad›rvan’›n çizimi ve resmi bulunur. 590
C O R N E L I U S
G U R L I T T ’ I N K A M E R A S I N D A N Ü S K Ü D A R ’ I N E S E R L E R ‹ 1 9 0 7 - 1 9 1 2
A N I T S A L
Foto 14: Çinili Camii flad›rvan›
Günümüzde ise flad›rvan sekizgen varl›¤›n› korumaktad›r. CLIX 28c; ondört yüzlü mermer oyma flebekeli flad›rvan’›n üzeri ondört sütununtafl›d›¤› ortas› kubbeli genifl saçakla örtülüdür. Resimde sa¤ tarafta görülen ç›nar flad›rvana zarar verdi¤i gerekçesiyle kesilmifltir. CLX 28d; caminin iç görünümünü sunan resimde 1905-1907 y›llar› aras›nda klasik dönem özelli¤i tafl›yan kalem ifli bezemelerin özelliklerini en iyi flekilde koruduklar› izlenir. ‹çlerinde ay›rma rumilerle oluflturulan dörtlü sistemli düzenlemenin bulundu¤u flemseler mihrap duvar›n›, kemerlerin iç yüzeylerini ve kubbeyi bezerken pandantiflerin yüzeyleri ve pencerelerin çevreleri hatayilerinde bulundu¤u zarif desenlerle bezelidir. Günümüz kalem ifli bezemelerde ise bu zerafet görülmez. CLXI 28e; (iki resim) Üst, Tekke’nin görüntülendi¤i resimde avlunun bak›ml›, çiçeklive düzgün görüntüsü 1905-1907 y›llar›nda yap›n›n hizmet sundu¤unu belgeler. Geleneksel Türk sanatlar› alan›nda hizmet vermesi düflünülen yap› Üsküdar Belediyesi taraf›ndan onar›lmaktad›r. Alt; Eski Valide Camii alt avlu tan›t›m›yla sunulan resim, asl›nda medreseye aittir. Resimde medresenin dershanesi ve flad›rvan› görülmektedir. fiad›rvan›n üzeri ahflap sütunlar›n tafl›d›¤› konik çat› ile örtülüdür. Günümüzde flad›rvan›n örtü sistemi yoktur. Kültür hizmetlerinin verildi¤i yap› ve bahçesi bak›ml›d›r. CLXII 28f; (iki resim) Üst, resimde caminin flad›rvan› biraz daha uzaktan son cemaat yeri ile birlikte görüntülenmifltir. Alt, resimde caminin son cemaat yeri 1905-1907 y›llar› aras›nda günümüze göre daha iyi flartlarda oldu¤u izlenir. Pencere al›nl›klar›nda çini panolardan ikisi ve 591
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Foto 15: Çinili Camii içten görünüm
kürsü bugün yoktur. Kalem ifli bezemelerde örnekler yenilenerek zarif görünümleri olumsuz etkilenmifltir. 4- Çinili Camii: CLVIII 31a plan. CLXXV 31b. Levhada iki resim vard›r. Üst, flad›rvan 25.5x17.5cm. alt iç görüntü 25.5x21cm. CLXXVI 31g, d›fltan görünüfl 26.6x36.3cm. Gurlitt cami hakk›nda flu bilgileri verir. I.Ahmed’in (hd 16031617) refikas› IV.Murad’›n (hd 1623-1640) ve ‹brahim’in (hd 1640-16489 Anneleri Kösem Mahpeyker, Üsküdar’da Çinili Camii ve ‹stanbul’da daha sonra yap›lm›fl Galata Köprüsü’nün ekseninde bulunan Yeni Valide Camii36 olmak üzere iki cami yapt›rm›flt›r. Her ikisinin mimar› olarak ta Koca Kas›m (Kas›m A¤a)’›n ad› geçmektedir. Boya süslemeleri, görkemli çinileriyle mükemmel bir yap› olan daha mütevazi Çinili Camii 1640 da tamamlanm›fl 19.yüzy›lda köklü de¤ifliklik geçirmifltir. Caminin bak›m ve masraflar› ayn› kiflinin yapt›rd›¤› muhteflem Valide Han’›n gelirinden karfl›lanmaktad›r.37 Osmanl› çinilerini anlat›rken de “Art›k yaln›zca her çinide veya her çini gurubunda tekrarlanan motifler yapmakla yetinmeyip, büyük dekoratif duvar panolar›na yönelirler. Bir kaç örnek vermek gerekirse; Rüstem Pafla Camii’nin mihrab›ndaki sekizgen alanlardakiler, Çinili Camii’indekiler …”38 CLVIII 31a. Plan. Gurlitt külliye yap›lar›ndan yaln›zca camii ve medresenin plan›n› çizmifltir. Caminin Güneydo¤u cephesinde meyilli araziye ve köfle dönemecine uygun yerlefltirilmifl olan medresenin önünde Gurlitt taraf›ndan çizilmifl olan revakla ilgili günümüzde herhangi bir iz yoktur. Medresenin bat› taraf›nda küçük bir hazine ve ona bitiflik su kuyusu çizilidir. Avlunun kuzeydo¤u köflesine sekizgen flad›rvan yerlefltirilmifltir. 592
C O R N E L I U S
G U R L I T T ’ I N K A M E R A S I N D A N Ü S K Ü D A R ’ I N E S E R L E R ‹ 1 9 0 7 - 1 9 1 2
A N I T S A L
Foto 16: Çinili Camii d›fltan görünüm
CLXXV 31b. Üst: fiad›rvan; Planda haznesinin oniki dilimli olarak gösterildi¤i flad›rvan asl›nda ondört dilimli olup her yüzeyinde bir musluk vard›r.Su haznesinin üst taraf›nda alt›gen flekillerin oluflturdu¤u kafesli bezemeli bölüm palmet dizisi ile sonlan›r.fiad›rvan›n üzeri baklaval› bafll›kl› sekiz mermer sütunun tafl›d›¤› genifl saçakl› d›flta sivri konik flekilli içte ise kubbeli çat› ile örtülüdür. Saçak k›sm›nda kahverengine boyanm›fl fleritlerin d›fl›nda Gurlitt’in resmi ile günümüz flad›rvan› aras›nda fark yoktur. Alt, iç görünüfl, (mihrap-çiniler-kalem iflleri); Köflkü ve külah› çini kapl› mermer minber döneminin en zarif örneklerindendir. Minberin yan yüzü, süpürgelik ve korkuluklar›nda ay›rma rumilerle oluflan zarif bezemeler yer al›r. Mihrap nifli ve duvar çinileri XVI. yüzy›l karakterini devam ettirir niteliktedir. Mihrap niflini iri hançer yapraklar, hatayiler ve lalelerden oluflan bezemeli çiniler kaplar. Duvar çinilerinde ise pençler, laleler, hatayiler, pozitif ve negatif çizim örnekleriyle zarif desenler olufltururlar.39 Resimde görülen barok tarz› kaba iflçilikli kalem iflleri 1890-1893 y›llar› aras›ndaki onar›mda yap›lm›fl olmal›d›r.40 Yap›da günümüzde yer alan kalem iflleri daha sonraki onar›mlarda asl›na sad›k kal›narak yenilenmifllerse de desenlerde uygulanan örgelerin uzman sanatkârlar taraf›ndan yap›ld›¤› söylenemez. 593
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Foto 17: Ahmed A¤a Medresesi
CLXXVI 31c.d›fl görünüfl; yap›n›n d›fl görünümü ayn› özelli¤ini günümüzde de korumaktad›r. Günümüzde minare daha kal›n ve külah k›sm› ise daha k›sad›r. 5- Ahmed A¤a Medresesi, (Ahmediye Medresesi-Külliyesi) CLXXXIV 33a-33b.avlu görüntüleri, 33a. Dershane bölümü 26.3X18.3cm. Alt kütüphane 26.3x18.3cm. CLXXXV. 33c.Plan. Gurlitt yap› hakk›nda flu bilgiyi verir: …Üsküdar’daki Ahmed A¤a Medresesi de bu tarihte(?)41 yap›lm›fl olmal›d›r. Önemli yan› üslup anlay›fl›ndaki aç›kl›k ve kendine güvenin yan› s›ra resim boyamalar›n›n yaratt›¤› etkiye f›rsat verme e¤ilimindedir. Okul ve medrese kompleksindeki (külliye) türbe ve ibadethanenin nas›l etkilendi¤ini incelemekte yarar vard›r.42 CLXXIV 33a-33b Gurlitt’in Ahmed A¤a Medresesi avlu görüntüleri ad›yla sundu¤u resimlerdeki görüntüde üstte dershane odas› altta medrese odalar› ve kütüphane görüntülenmifltir. Dershane odas›n›n önündeki revak aç›m olmas›na karfl›n, kütüphanenin reva¤› ahflaplarla kaplanm›flt›r. Günümüzde ise revaklar camla kapl›d›r. CLXXXV: plan. Medrese odalar› oniki olarak gösterilmifltir. 6- Yeni Valide Camii. CLXXXVI 34a d›fltan görünüflü36x25.6cm. ; CLXXXVII 34 b.avlunun güneyine bak›fl(son cemaat yeri avludan görüntü ve flad›rvan 36.2x26.5cm.;) CLXXXV 34 c-d Plan ve kesit; CLXXXVIII 34 f-g (iki resim) sag: Yan sahan ve kubbeye geçifl 26x20.5., mihrap ve minber 26x20.5cm.; metin s.100. flekil 216. alç› flebekeli pencere. Gurlitt yap› ile flu bilgileri verir: III.Ahmed (1703-1730) Üsküdar’daki Yeni Valide Camini annesi Mehpare Emetullah Rabia Gülnufl Valide Sultan’›n (ö.1715) hayrat›na yapt›rm›flt›r. ‹nflaat 1708 de bitmifltir. Yüzy›l›n bitiminden sonra ulusal mimari kabiliyeti bu yap›da bir kez daha vücut bulmufltur.43 CLXXXVI 34a d›fl görünüfl. Resimde, caminin Üsküdar meydan›na bakan do¤u cephesinde Balaban Caddesine aç›lan avlu kap›s›n›n üst taraf›nda s›ralanan çeflme, sebil veEmetullah Gülnufl Sultan türbesinin do¤u cephesi görülür. 594
C O R N E L I U S
G U R L I T T ’ I N K A M E R A S I N D A N Ü S K Ü D A R ’ I N E S E R L E R ‹ 1 9 0 7 - 1 9 1 2
A N I T S A L
Foto 18: Yeni Valide Camii
Çeflme : Ayna tafl›n›n üzerindeki ondört sat›rl›k kitabede 1121(1709-10) y›l›nda Gülnufl Emetullah Valide Sultan taraf›ndan yapt›r›ld›¤› yaz›l›d›r.44 Dikdörtgen mermer çeflmenin oldukça zarif bezemeleri vard›r. Çeflmenin d›fl bölümü meyveli ve vazoda çiçeklerleüstte yuvarlak kemer içinde istiridye kabu¤u fleklinde bezeme ile dolgulan›r. ‹stiridyeden dikdörtgene geçiflteki üçgen alanlarda yer alan kabaralar›n birinin olmad›¤› görülür.Tüm bu bölümü mukarnas dizisi izler. Çeflme palmet flekillerinin içlerinin ramilerle bezeli oldu¤u tepelikle sonlan›r.45 Sebil: çeflmenin üst taraf›nda bulunan sebil sivrikemerlerle birbirine ba¤lanan alt› sütunun aralar›nda oluflan pirinç flebekeli bafl bölümü Hâkimiyet-i Milliye caddesine aç›l›r. Bu bölümü üstte her yüzden ikifler m›sran›n bulundu¤u oniki m›sral› kitabe kufla¤› izler.46 Genifl saça¤›n çevreledi¤i sebil tonoz ve kubbe ile örtülüdür. Türbe: Muvakkithane ile sebil aras›nda yer alan türbe sekizgen planl› olup kafes fleklinde olup aç›k türbe özelli¤i tafl›r. Sivri kemerlerle birbirine ba¤lanan mukarnas bafll›kl› sekiz mermer sütunun aralar› zarif iflçilikli pirinç flebekelidir. Sekizgen türbeyi en üstte stalaktitli kuflak çevreler. Aç›k türbenin üzerini demir çubuklardan oluflan kubbe örter. Valide Sultan Mahfili: Çeflme ve sebilin arka 595
Ü S K Ü D A R
Foto 19: Yeni Valide Camii avlusu
S E M P O Z Y U M U
V
Foto 20: Yeni Valide Camii plan ve kesit (sol üst köflede Ahmed A¤a Medresesi plan›)
taraf›nda görünen ahflap mekan Valide Sultan Kasr›d›r. 1976 y›l›nda onar›m gören mekanda iki oda bir lavabo vard›r. Merdivenle ç›k›lan mekan› biri mermer üçü ahflap dört sütun tafl›r.47 CLXXXVII 34b. avlunun güneyine bak›fl (son cemaat yeri ve flad›rvan›n görünüflü). Resimde, befl gözlü son cemaat yerinin girifl ve yanlar›ndaki kubbe ile örtülü iki bölüm görülür. Son cemaat yerindeki dikdörtgen alt pencerelerde kündekari tekni¤iyle ifllenmifl pencere kapaklar› ilgi çekicidir. Pencere al›nl›klar› kafesle örülüdür. fiad›rvan: Resimde görülen sekizgen flad›rvan avlunun ortas›nda yer al›r. Duvara gömülü mukarnas bafll›kl› sivri kemerlerle birbirine ba¤lanan yüzeylerde kemerlerin ara boflluklar› rumi flekillerindenoluflan zarif bezemelerle dolguludur. Her yüzeyde birer musluk vard›r.Sütun bafll›klar› aras›ndaki flebekeli mermer flerit fleklindeki bezemenin üst ve alt k›sm›ndaki yüzeyler Rumilerin oluflturdu¤u zarif dökme tunç flebekelerle kapl›d›r.fiad›rvan›n en görkemli bölümü üstte palmet dizisiyle sonlanan mukarnas dizilerinin s›raland›¤› kuflakt›r. fiad›rvan›n üzeri kubbe ile örtülüdür. CLXXXV 34c-d Plan kesit: 596
C O R N E L I U S
G U R L I T T ’ I N K A M E R A S I N D A N Ü S K Ü D A R ’ I N E S E R L E R ‹ 1 9 0 7 - 1 9 1 2
A N I T S A L
Foto 21-22: Yeni Valide Camii iç görünümü
Gurlitt camii’nin son cemaat yerinde giriflin üzerindeki tonoz örtüyü kubbe atarak göstermifl, iki köflelerde tonozla örtülü bölümleri ise bofl b›rakm›flt›r. CLXXXVIII. 34 f-g Sol Resim; Mihrap- Minber. Dikdörtgen mihrap niflinde yedi s›ra mukarnas dizisinin bulundu¤u bölümün yan yüzeylerindeki silmelerde birer kabara yer al›r. Mihrab›n tepeli¤inde üçgen al›nl›¤›n alt bölümü mukarnas dizili üçgeni oluflturan k›s›mlarda palmet dizileri s›ralan›r, ortada bir kabara bulunur. Mihrap niflini dolgulayan çiniler Tekfur Saray› için imalat› örnekleridir. Mermer minber klasik dönem özelli¤i yans›t›r.48 Sa¤ Resimde, caminin kad›nlar mahfilinin bir bölümü ile kalem ifli bezemelerinin ayr›nt›l› görünümü sa¤lanm›flt›r. Kemerlerin ‹ç Yüzeyleri ve çevreleri içleri rumilerle dolgulu flemselerle bezelidir.Kemerlerin aralar›ndaki üçgen alanlarda ve kubbe içlerinde ise çeflitli desenlerle gülbezekler bulunur. Alç› pencere flekil 216: Gurlitt yap›lardaki alç› flebekeli pencerelerden baz›lar›n›n desenlerini çizmifl ve kendine göre yorumlayarak anlatm›flt›r.fiekil 216 Yeni Valide Camii alç› flebekeli pencere örneklerinden biridir. Gurlitt’in anlat›m›na göre; “pencerelerde çerçeve olarak mermer levha ya da ço¤unlukla daha zengin görünümü, tahminen tutkalla yap›flt›r›lm›fl ahflap levhalara testere ile flekil vermek suretiyle elde edilmifl ahflap malzeme kullan›ld›¤›n› gördüm… Örne¤in, Üsküdar’daki Yeni Valide Camii’nde bunlar›n tümü çiçek desenlidir.(flekil 216)Her halde bu pencereler aç›lmak üzere yap›lm›flt›r.”49 7-Mezarl›k Avlusu: CXCII 36a, 26x18.5cm.(iki resim) 597
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Foto 23: Üsküdar’da bir mezarl›k avlusu
Üst Resimde kavuklu, fesli ve di¤er flahide tafllar›ndan bu bölümün mütercim As›m Efendi sofas›yla benzerlik göstermektedir.50 Gurlitt, kitab›n›n metin bölümünde “36. Mezarl›klar” bafll›¤› alt›nda Eyüp ve Üsküdar Karacaahmet Mezarl›¤›’n› flu sözlerle tan›t›r: “Biri flehrin kuzeybat› surlar›n›n önündeki Eyüp, di¤eri Üsküdar s›rtlar›ndaki Karacaahmet olan iki büyük mezarl›¤›nda çevre duvar› yoktur. Her iki mezarl›kta pek düzenli de¤ildir. Müslümanlar, ölülerini bofl bulduklar› yerlere k›ble yönüne ve sa¤ taraflar›na defnederler. Mezarlar›n üstü bir mermer taflla kapl› olup bafl ucundaki daha büyük olmak üzere, her iki ucuna birer mezar tafl› dikerler. Mezar tafl›n›n üstünde genellikle kufllar için küçük bir kurna (su kab›) bulunur. Bafl ucundaki mezar tafl›nda bir yaz›t, erkeklerde ise, süs olarak serpuflunun bir kopyas› bulunur. Kad›nlarda buna rastlanmaz. Mezar tafllar›ndan yans›yan pitoresk karmafla aralar›na serpifltirilmifl seçkin kiflilere ait üstü kubbeli aç›k yap›lar, eski mezar tafllar›n› kald›rma yasa¤›na ba¤l› olarak ortaya ç›kan harabe mezarlar, her taraftan f›flk›ran heybetli selviler, mezarl›klarda kendine has vakur bir atmosfer (görünüm) yarat›r.” Yazar›nda belirtti¤i gibi resimler Karacaahmet mezarl›¤›na aittir.51
Öneriler Yap›lmas› gerekenler 1905-1907y›lar› aras›n› belgeleyen resimlerin nitelikli çekimleri dikkate al›nd›¤›nda pek çok özelli¤i ayr›nt›l› flekilde yans›tt›klar› görülmektedir. Belge niteli¤indeki bu resimler yine ayn› nitelikli çekimle yenilenerek Üsküdar Belediyesi taraf›ndan oluflturulan arflivde bulundurulmas›. 2010 Avrupa Kültür Baflkenti olmaya haz›rlanan ‹stanbul’un nadir beldelerinden Üsküdar’daki tarihi eserlerin onar›m ve koruma çal›flmalar›nda oluflturulmas› gerekli uzman heyetin izleyecekleri yöntemde resimlerin sundu¤u olumlu özelliklerin dikkate al›nmas› sa¤lanmal›. Yap›lmamas› gerekenler: 598
C O R N E L I U S
G U R L I T T ’ I N K A M E R A S I N D A N Ü S K Ü D A R ’ I N E S E R L E R ‹ 1 9 0 7 - 1 9 1 2
A N I T S A L
Resimlerde görülen 1850 li y›llarda Osmanl› Bezeme sanat›- Kalem ‹flleri – yenilemelerinde uygulanm›fl olan barok-rokako ampir örneklerinin, yeni onar›mlarda tekrarlanmalar›n›n sa¤lanmamas›. D‹PNOTLAR 1 Kaynaklarda marangozluk ve dülgerlik olarak belirtilir.Marangoz (‹tl.) kelimesi her ikisini de içerir. Dülger (Fr.) Yap›lar›n kaba a¤aç iflçili¤ini yapan usta. Kelime anlamlar› için bk. Do¤an Hasol, Ansiklopedik Mimarl›k Sözlü¤ü, ‹stanbul 1995, s. 146, 301. 2 Cornelius Gurlitt’i toplumumuza tan›tan kifli Semavi Eyice’dir. Hayat› ile ilgili bilgiler buradan al›nm›flt›r. Semavi Eyice, “Cornelius Gurlitt”, TDV ‹slâm Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, XIV, 206-207; Eyice’nin bilgileri ald›¤›n› belirtti¤i esere ulafl›lamad›. bk. J.Jahn, Cornelius Gurlitt, Die Kunstgeschichte der Gegenwart in Selbstdarstellungen, Leipzig 1924, 1-32.; Mustafa Özen, Edirnede’ki Yap›lar Cornelius Gurlitt, Edirne 2006, 6-8. 3 S.Eyice, a.g.m.207. 4 Resmin alt yaz›s›nda yanl›fll›kla Eski Valide Camii alt avlusu yaz›s› vard›r.Resimde görülen avlu medrese odalar›n›n aç›ld›¤› avludur. 5 Ahmet Vefa Çobano¤lu, Halil Pafla Türbesi, Sebili ve Çeflmesi, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, s. 513; A.H. de Groot, “Halil Pafla Kayserili”, TDV ‹slâm Ansiklopedisi, ‹stanbul 1997, XV, 324326; Mehmet Nermi Haskan, Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, ‹stanbul2001, II, 618-619. 6 A.H. de Groot, a.g.m., 324-326 7 A.V.Çobano¤lu, a.g.m., 513. 8 ‹zzet Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebilleri, ‹stanbul 1938, 19.; Sebil ve çeflme ile ilgili ayr›nt›l› bilgi için ayr›ca bk. Tülay Sezgin, “Üsküdar Örnekleri ile Türbe-Mezar-fiekil-Çeflme ‹liflkisi”, II.Üsküdar Sempozyumu Bildirileri 12-14 Mart 2004, s. 456-458. 9 A.V. Çobano¤lu, a.g.m., 513. 10 Plan için bk.Haskan, a.g.e., 620. 11 Türbe ile ilgili genifl bilgi için bk.; Haskan, a.g.e. 561-562. 12 Mihrimah Sultan’›n do¤um ve ölüm tarihleri, Tarihi kaynaklarda farkl› gösterilmifltir. Necdet Sakao¤lu, “Mihrimah Sultan” Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, V, 453- 454.; M.N. Haskan, a.g.e., 264-265. 13 Do¤an Kuban, “Mihrimah Sultan Külliyesi” ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994 V, 456-457.; M.N.Haskan, a.g.e., 261263. 14 ‹smail Orman, “Mihrimah Sultan Külliyesi”, TDV ‹slam Ansiklopedisi, ‹stanbul 2005, XXX, 43. 15 Resmin alt›nda Eski Valide Camii alt avlusu yaz›l›d›r. Caminin alt avlusu diye bir fley yoktur. Meyilli arazinin düzenine göre camiinin revakl› avlusunda kuzey duvar›na giriflin bulundu¤u alt k›s›mda medrese bulunur. Resimdeki avlu medrese odalar›n›n önünde yer al›r. 16 M. Ça¤atayUluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, Ankara 1980, 25-30.; Abdullah Kuran, Mimar Sinan, ‹stanbul 1986, 175-176 dipnot 24; Necdet Sakao¤lu, “Nûrbânu Valide Sultan”, D.B.‹stanbul Ansiklopedisi, VI, 95-96. 17 Hüseyin Ayvansaray› 1281, Hadikatü’l-Cevâmî, I-II‹stanbul (haz. Çetin F. Derin–Vahit Çabuk) Mecmua-i Tevarih, ‹stanbul 1985; ‹brahim A.Konyal›, Mimar Koca Sinan’›n Eserleri, ‹stanbul, 1950, s. 147.; Do¤an Kuban, “Üsküdar Atik Valide Külliyesinin Yerleflim Düzeni ve Yap›n›n Tarihi Üzerine”, S.Kemal Yetkin Arma¤an›, Ankara 1984, s. 52-60.; M.Baha Tanman, “Atik Valide Külliyesi”, D.B.‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1993, I, 408. 18 -Abdülkadir Özcan, Mimar Sinan’a Sipariflte Bulunanlar, Mimarbafl› Koca Sinan Yaflad›¤› Ça¤ ve Eserleri, ‹stanbul 1988, s. 134.; Kuran, a.g.e., 189.; Tanman, a.g.m., s. 408. 19 Yap›n›n mimari özelli¤i ile ilgili genifl bilgi için bk. Do¤an Kuban, Eski Valide Camii, Mimarl›k ve Sanat, ‹stanbul 1961, 2, s. 60.; Kuran, a.g.e., 184.; Tanman, a.g.m., s. 408-409.; Candan Nemlio¤lu, “Üsküdar Atik Valide Camii Özgün Kalem ‹flleri ve Türk-‹slâm Bezeme Sanat›ndaki Yeri”, Üsküdar Sempozyumu, I, 23-25 May›s 2003; ‹stanbul 2004, s. 61-62. 20 M.Baha Tanman, a.g.m., s. 410-411.
599
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
21 Medrese ile ilgili genifl bilgi için bk.Tanman, a.g.m., s. 410; M.N.Haskan, a.g.e., s. 1245. 22 Necdet Sakao¤lu , “Kösem Sultan”, D.B.‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, 5, 96-98. 23 M.N. Haskan, a.g.e., s. 162. 24 a.g.e., s. 164-165. 25 Caminin minaresi ile ilgili genifl bilgi için bk. Ahmed V. Çobano¤lu, “Çinili Külliyesi”, D.B.‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, II, 519-522; M.N.Haskan, a.g.e., s. 162-165.; Erol Gülçin, “Çinili Cami Külliyesi”, TDV ‹slam Ansiklopedisi, ‹stanbul 1993, VIII, 335-337. 26 Caminin çinileri ile ilgili genifl bilgi için bk. Latife Aktan, “Üsküdar’daki Çini Süslemeli Camiler”, I.Üsküdar Semp. Bild., 23-25 May›s 200,107-108.; Y›ld›r›m Savafl, “Üsküdar Çinili Camii (Köflem Valide Sultan Camii)’ndeki Çini Süslemeler”, II.Üsküdar Semp. Bild.; 12-14 Mart 2004, 444-453. 27 Genifl bilgi için bk. ‹.Ayd›n Yüksel, “Ahmediye Külliyesi”, D.B. ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1993, I, 136-137; M.N.Haskan, a.g.e., 1239. 28 Mehmed ‹pflirli, “Gülnufl Emetullah Sultan”, TDV ‹slâm Ansiklopedisi, ‹stanbul 1996, XIV, 248-249. 29 Caminin temel atma töreni ile hizmete aç›lma töreni ayr›nt›l› bir flekilde anlat›l›r. bk. M.N.Haskan, a.g.e., 387 al›nt›, F›nd›kl› Mehmed A¤a, Nusretname (çev. ‹.Parmaks›zo¤lu), 2/336, 269. 30 Muzaffer Erdo¤an, Mimar Kayserili Mehmed A¤a, ‹stanbul 1962, 15.; Seçkin mimar ad›n› “Bekir A¤a” olarak verir. bk. Nadide Seçkin, “Yeni Valide Külliyesi”, D.B.‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, VII, 468-470. 31 Muzaffer Erdo¤an, Osmanl› Devrinde ‹stanbul Bahçeleri, Ankara 1958, IV, 171-175; Sedat Hakk› Eldem, Türk Bahçeleri, ‹stanbul 1973; Nurhan Atasoy, Hasbahçe, ‹stanbul 2002. 32 D. Kuban çeflmenin XVII. yüzy›lda eklendi¤ini belirtir. bk. D. Kuban, a.g.m., s. 457. 33 Cengiz Can, Fossati Gasparo Trajano Fossati, Giuseppe, D.B. ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, III, 326- 328. 34 Atife Batur, Garabet Amira Balyan, DB.‹st.Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, 2, 39-40.; Candan Nemlio¤lu, “Aziz Mahmud Hüdâyî Külliyesi Yap›lar›ndaki Kalem ‹flleri”, Uluslararas› Üsküdar SempozyumuBildirileri 20-22 May›s 2005, 11, 398-401. 35 M.B. Tanman yaz›s›nda A.S.Ülgen’in çizdi¤i külliye plan›n› sunmufltur. bk. M.B.T anman a.g.m., s. 408. 36 Gurlitt Yeni Camii hakk›nda yanl›fl bilgiler vermifltir. Yeni Cami Safiye Sultan taraf›ndan 1597 y›l›nda Mimar Davud A¤a’ya bafllat›lm›fl ancak inflaat yar›da kald›¤› için tekrar IV. Mehmed (hd1648-1687) annesi Turhan Hatice Sultan taraf›ndan 1661 y›l›nda yeniden yap›m›na devam edilerek 1663 te Cuma namaz› k›l›nmak üzere aç›lm›flt›r. bk. Do¤an Kuban, “Yeni Cami Külliyesi”, D.B. ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, VII, 464-467. 37 Çinili Hamam Sokak’ta bir kervansaray bulunmaktad›r. Gurlitt’in sözünü etti¤i han buras› olmal›d›r. M.N.Haskan, a.g.e., 164.(plan) metin için bk. R.K›z›ltan, a.g.e., s. 86 38 R.K›z›ltan, a.g.e., s. 100. 39 S.Y›ld›r›m, a.g.m., s. 444-454. 40 A.V.Çobano¤lu, a.g.m., s. 520; M.N. Haksan, a.g.e., s. 164. 41 Gurlitt bu tarihte dedi¤i halde aç›klay›c› bir tarih belirtmemifltir. XVII. yüzy›l› belirtmek istemifl olmal›. 42 R.K›z›ltan, a.g.e., 87. 43 R. K›z›ltan, a.g.e., s. 87. 44 M.N.Haskan, a.g.e., s. 1070-1071. 45 Çeflme ile ilgili ayr›nt›l› bilgi ve çizimleri için bk. M.N.Haskan, a.g.e., s. 1070-1071; Gülçin Erol Canca, “Gülnufl Emetullah Valide Sultan Yeni Valide KülliyesininLale Devri Mimarisi ‹çindeki Yeri”, Üsküdar Sempozyumu Bildirileri 23-25 May›s 2003, ‹stanbul 2004, II, 95-96; Tülay Sezgin, “Üsküdar’daki Örnekleri ile Türbe-MezarSebil-Çeflme ‹liflkisi”, Üsküdar Sempozyumu Bildirileri 12-14 Mart 2004, ‹stanbul 2005, II, 458-461. 46 Kitabe ile ilgili bilgi için bk. M.N.Haskan, a.g.e., 1219; T.Sezgin, a.g.m., s. 461. 47 G.E.Canca, a.g.m., s. 94. 48 Zeki Sönmez, “Türk Çinicili¤inde Tekfur Saray› ‹malat› Çiniler”, Antika sy. 27 (‹stanbul 1987), s. 29-35. 49 Alç› sebekeli bu pencereler ahflap de¤il, alç›lar›n kal›plarla flekillenmesiyle yap›lmaktad›r. 50 M.N.Haskan, a.g.e., s. 698. 51 Necdet ‹flli, “Karacaahmet Mezarl›¤›”, TDV ‹slâm Ansiklopedisi, ‹stanbul 2001, 375-377; M.N.Haskan, a.g.e., s. 667- 872.
600