Düfller Ressam› Ayvazovski ve Üsküdar A R fi .
G Ö R .
F A T ‹ H
B A fi B U ⁄
Selçuk Üniversitesi
Baz› flehirlerin görülmeye de¤er yerleri vard›r. O yerler; farkl› tatlar›, ilginç anekdotlar›, tarihi güzellikleri ve mistik havas›yla de¤iflik meslek gruplar›n› ayn› esprinin parças› yapabilir. Konunun bütünden detaya gidilerek yeniden çözümlenmesi, görünmeyenleri ortaya ç›karmas› ve yarat›lan de¤erleri farkl› yorumlamalarla yeniye dönüfltürmesi gibidir. Her dönem farkl› zamanlar›n kahramanlar› olmufltur. Bu araflt›rmada ‹stanbul ve Üsküdar’›n XIX. yüzy›l içindeki sanatsal biçimleri, hayranl›k duyan insanlar›n yans›malar› gözler önüne serilerek, farkl› bir kültür penceresinden bakan ressam Ayvazovski’nin hayaline yans›tt›¤› görünümler irdelenmifltir. Buradan hareketle dönem içi sanat ortam›ndan bafllamak, konuyu biraz daha derinlefltirerek anlafl›labilirli¤ini art›racakt›r. XIX. yüzy›l sonu XX. yüzy›l bafl›nda faal olan baz› ressamlar, belirli ak›mlar ve anlay›fllar d›fl›nda kalarak faaliyet göstermifllerdir.1 XX. yüzy›l, XIX. yüzy›ldan devrald›¤› sanat anlay›fl› ve h›zla de¤iflen yaflam biçimleriyle hareketli bir görüntü vermektedir. Ressamlar kendi bulundu¤u çevrelerden ç›karak farkl› kültürlerin denizlerine aç›lmaya bafllam›fllard›r. De¤iflen, ça¤a ayak uydurmakta zorlanan usta ressamlar›n baz›lar› geleneksel üsluplar›n› bozmadan hayatlar›n›n sonuna dek ayn› pencereden eser üretmeye devam etmifllerdir. Ancak baz› ressamlarda keflif ve heyecan tutkular›na yenik düflerek, sanat çizgilerini farkl› co¤rafyalarda sürdürmek istemifllerdir. Konumuz ‹stanbul ve onun tarihi semtlerinden biri olan Üsküdar olunca, buralara gelen ve burada eser üretmeye çal›flan baz› Bat›l› ressamlara de¤inmek yerinde olacakt›r. Ancak Bat›l› ressamlara de¤inmeden önce Ayvazovski’yi Üsküdar paralelinde konu almam›z›n sebebini de aç›klamak gerekecektir. Ressam ve müzeci Osman Hamdi Bey’in “Kaplumba¤a Terbiyecisi” isimli eserinin müzayede salonunda aç›k art›rma ile Befl Trilyon TL’ye Pera Müzesi için sat›n al›nmas›, bugüne kadar Türkiye’de bir tabloya ödenen en yüksek rakam ola-
Ü S K Ü D A R
Resim 2: Fausto Zonaro, “Üsküdar Etüdü”, 18911910, püyb. 28x17,5cm, Özel Koleksiyon.
S E M P O Z Y U M U
V
Resim 1: Fausto Zonaro, “Üsküdar S›rtlar›nda”, 1891-1910, tüyb. 95x145cm, Özel Koleksiyon.
Resim 4: Fabius Brest, “Üsküdar”, tüyb. 34x49cm, Topkap› Saray› Müzesi.
Resim 3: Vanmour, “Gergefte Nak›fl ‹flleyen Türk Kad›n›”,tüyb., 33,5x26,5cm, Rijksmuseum.
602
D Ü fi L E R
R E S S A M I
A Y V A Z O V S K ‹
V E
Ü S K Ü D A R
rak indekslere geçmifltir. Son olarak 4 Mart 2007 tarihinde ‹stanbul’da Alif Art Antikac›l›k taraf›ndan Esma Sultan Yal›s›’nda “Osmanl› ve Karma Sanat Eserleri Müzayedesi” düzenlenmifltir. Bu müzayedede Osmanl› Saraylar› için çok say›da esere imza atan, deniz ressam› olarak ün yapan ‹van Konstantinoviç Ayvazovski’nin “K›r›m Sahili Aç›klar›nda Yelkenli Mavna” adl› eseri aç›k art›rma ile Dokuzyüzbin YTL’ye al›c› bulmufltur. 1881 tarihli 67x97cm boyutlar›ndaki tablonun bu fiyata al›c› bulmas›, Osman Hamdi’nin eserinden sonra Türkiye’de en yüksek fiyata sat›lan ikinci eser olarak tarihe geçmesi bak›m›ndan Ayvazovski’nin de¤erini gözler önüne sermektedir.2 Ayvazovski’yi Türkiye’de bu kadar de¤erli k›lan, onu Türkiye’ye gelen di¤er Bat›l› ressamlardan ay›ran özelli¤ine k›saca de¤inmeden önce ‹stanbul’a gelen ve Üsküdar semtinin büyülü havas›n› resimlerine konu edinen ressamlar› da incelemek faydal› olacakt›r. ‹stanbul ve Üsküdar’a bu ressamlar› çeken konu zenginli¤i, eserlere bak›ld›¤›nda daha iyi anlafl›lmaktad›r.
‹stanbul’a Gelen Baz› Bat›l› Ressamlar Ça¤dafl Türk resminin geliflimine önemli katk›lar sa¤layan Padiflahlar›n bafl›nda flüphesiz ki Abdülmecid (1839-1861) ve Abdülaziz (1861-1876) gelmektedir. Bu iki devlet adam› da Türk resminin gelifliminde rol oynayabilecek, Bat›l› ressamlar› ‹stanbul’da a¤›rlayarak Türk ressamlar›n ufuklar›n› açabilecek farkl› teknikleri gelifltirmelerini sa¤lam›fllard›r.3 Abdülmecid’in resme olan tutkusu, kendisinin de yapt›¤› resimlerde aç›kça görülmektedir. Resmi seven ve de¤er veren böylesine bir devlet adam›n›n ülkeyi yönetmesi, sanatç›lar aç›s›ndan oldukça önemli bir durumdur. Abdülmecid’in yapt›¤› baz› deniz manzaralar›nda Ayvazovski etkisi fark edilmektedir. Kuflkusuz 1874 Ayvazovski sergisi ve onun Dolmabahçe Saray› için yapt›¤› resimler, Abdülmecid Efendi’nin yak›n ilgisini çekmifl olmal›d›r.4 Davet edilen di¤er yabanc› ressamlar›n Türk resminin geliflimine sa¤lad›klar› katk› üslup olarak de¤ilse bile resme olan ilginin geliflimi kapsam›nda dikkate de¤erdir. Bu ressamlar› çeken, Osmanl› saray›n›n ve aristokrasisinin kültürel kabuk de¤iflimiyle ba¤lant›l› olarak resme duyduklar› canl› ilginin yan› s›ra, Avrupa’da moda olan ve genifl bir piyasas› bulunan Oryantalist resim konusunda kendilerini ispatlamak olarak nitelendirilebilir. Bunlar aras›nda baz›lar› ‹stanbul’a olan tutkular› veya Türk resmine sa¤lad›klar› katk›larla di¤erlerinden ayr›lm›fllard›r. Amedeo Preziosi (1816- 1882) ve Leonardo de Mango (1843- 1930) ‹stanbul’a yerleflip hayatlar›n›n sonuna kadar bu kentte yaflam›fllard›r. Ayvazovski (1817- 1900), resimlerinde büyük bir tutkuyla sevdi¤i ‹stanbul’u defalarca kez ele alm›fl, flehre birçok kez gelmifltir. Guillemet (1827- 1878), 1874 y›l›nda ‹stanbul’da özel desen ve resim akademisi kurmas› ile önem kazanm›flt›r. ‹talyan ressam Zonaro (1854- 1929), Hollandal› ressam Jean Baptiste Vanmour (1671- 1737), Frans›z ressam Fabius Brest (1823-1900), Al603
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Resim 5: Fabius Brest, “Bo¤aziçi’nde Üsküdar ‹skelesi”, tüyb. 52x75cm, Özel Koleksiyon.
man Johann Hermann Kretzschmer (1811-1890), Frans›z Eugène Flandin (18031876), Jules Laurens (1825-1901), Camille Rogier (1805-1870), Félix Ziem, Charles Doussault (19. yüzy›l) ve Charles Émile Labbé (1820-1885), ‹skoç Sir Dawid Wilkie (1785-1841), ‹ngiliz Richard Dadd (1818-1886), William Holman Hunt (1827-1910), John Frederick Lewis (1805-1876), Edward Lear (1812-1888), ‹talyan (‹stanbul do¤umlu), Giovanni Brindesi (1826-1888), Gaspare Fossati (18091883) ‹stanbul’da çok say›da resim üretmifltir. Bütün bu yukar›da atfedilen ressamlar›n ‹stanbul resimleri incelendi¤inde, Üsküdar’›n do¤a güzelliklerine kay›ts›z kald›klar› görülmemektedir. Hemen hepsinde mutlaka bir Üsküdar görünümü dikkati çekmektedir.
Bat›l› Ressamlar›n Eserlerinde Üsküdar ‹stanbul’un gizemi tarih boyu Bat›l›lar›n ilgisini çekmifltir. Özellikle sanat›n görsel anlat›m biçiminin kullan›ld›¤› resim sanat›nda eser üreten ressamlar, ‹stanbul’a gelerek tarihi semtlerini ve bu semtlerden biri olan Üsküdar’› da gezmifl, burada önemli yap›tlara imza atm›fllard›r. Ancak yabanc› ressamlar›n Üsküdar görünümleri üzerinde durmak, konumuzu da¤›taca¤›ndan sadece birkaç örnek üzerinde durmak daha sa¤l›kl› olacakt›r. Öncelikle ‹stanbul, gündelik yaflam kültürü ile manzara ressamlar› için çekici bir kenttir 5. ‹stanbul’un do¤a güzelliklerinin yan› s›ra sosyal yaflam›na da de¤inen çal›flmalar incelendi¤inde, ressamlar›n kültür farkl›l›klar›ndan nedenli etkilendi¤ini anlamak mümkündür. “Gergefte Nak›fl ‹flleyen Türk Kad›n” isimli çal›flma (Resim 3) ressam Vanmour’un geleneksel k›yafetler içinde resmetti¤i kad›n figürüyle, belirtti¤imiz tarz çal›flmalar aras›nda en belirgin örneklerden biridir. Zonaro’nun ‹stanbul halk kültürünü iflledi¤i, Preziosi’nin yine gündelik yaflama de¤indi¤i konular ve di¤er ressamlar›n kültür yans›malar› ayr› ayr› incelenebilmektedir. 604
D Ü fi L E R
R E S S A M I
A Y V A Z O V S K ‹
Resim 6: Gerome, “Üsküdar’dan Görünüm”, tüyb. 52x75cm, Özel Koleksiyon.
V E
Ü S K Ü D A R
Resim 7: François Prieut Bardin, “Üsküdar’da Kay›klar”, tüyb. 46x61, Özel Koleksiyon.
Resim 8: Ayvazovski, “Gece ‹stanbul”, 25x37cm, tüyb.1848.
Resim 9: Ayvazovski, “‹stanbul” 45,5x37cm, tüyb.1846.
605
Ü S K Ü D A R
Resim 10: Ayvazovski, “‹stanbul”, tüyb. 1846.
606
S E M P O Z Y U M U
V
D Ü fi L E R
R E S S A M I
A Y V A Z O V S K ‹
V E
Ü S K Ü D A R
Resim 11: Ayvazovski, “‹stanbul” 124x192,5cm, tüyb.1846
Zonaro’nun Üsküdar’› kendine has üslubu ile defalarca betimlemesi, ayn› zamanda semtin tarihi dokusuna hayranl›k duydu¤unun da bir göstergesidir (Resim 1-2). Fabius Brest, ‹stanbul’dan oldukça etkilenmifl Bat›l› ressamlardan biridir. ‹stanbul görünümlerini kendine özgü f›rças›yla tuvale aktar›rken, Üsküdar’›nda farkl› görünümlerini resimlemifltir (Resim 4-5). Thomas Allom’un “Üsküdar ‹skelesi” ad›n› verdi¤i çal›flmas› yine dönemin Üsküdar’› hakk›nda bize önemli ipuçlar› vermektedir. Üsküdar, ressamlar› cezbeden farkl› konular› ile do¤a görünümlerini tuvallerine yans›tan ressamlar›n tutkusu olmufltur (Resim 6-7). Bu tarz çal›flmalar› baflka bir bafll›k alt›nda toplamak mümkündür. Burada konu Üsküdar ve Ayvazovski olunca Ayvazovski’yi tan›mak, hayat›ndan k›saca bahsetmek konuya farkl› bir boyut kazand›racakt›r.
Ivan Ayvazovski Ayvazovski, 1817 y›l›nda K›r›m’da bir Karadeniz Liman flehri olan Feodosiya’da dünyaya gelmifltir. Feodosiya, tarihi ve co¤rafi özellikleriyle Ayvazovski’nin sanatç› kiflili¤inin geliflmesine önemli ölçüde etki etmifltir. fiehirde yaflayan Türk607
Ü S K Ü D A R
Resim 13: Ayvazovski, “K›z Kulesi”, tüyb.1848, Tretyakov Galeri, Moskova.
S E M P O Z Y U M U
V
Resim 12: Ayvazovski, “‹stanbul” 49,7x75,8cm, tüyb.1894.
Resim 15: “K›z Kulesi”, Gravür, 1822.
Resim 14: “K›z Kulesi”, Gravür.
ler, Ermeniler, Ruslar, Yahudiler ve Araplar gibi farkl› toplumlar, Ayvazovski üzerinde olumlu izlenimler b›rakm›flt›r. fiehrin tarihi yap›s›, Ayvazovski’nin gitti¤i di¤er flehirlerde de ayn› güzellikleri aramas›na vesile olmufltur. Nitekim bulundu¤u flehirlerden Napoli, Venedik, St. Petersburg ve ‹stanbul gibi flehirlerden her zaman övgüyle söz etmifltir.6 Kendisinin yazd›¤› mektuptaki bir söz de konuya flu flekilde aç›kl›k getirmektedir; “Galiba dünyada bu flehir kadar muhteflem bir yer yok, buradayken Napoli ve Venedik’i unutuyorsun.”7
608
D Ü fi L E R
R E S S A M I
A Y V A Z O V S K ‹
V E
Ü S K Ü D A R
Ayvazovski, küçük yafllardan itibaren resme ilgi göstermifltir. Sanatç›, 1887 tarihli bir resminde kendisini küçük bir çocuk olarak Feodosiya’ya hakim bir yükseklikten flehri resmederken tasvir etmifltir. Resmin üzerinde “1825’te Ayvaz” yazmaktad›r. Kendi hayat›n›n çok erken bir döneminde, henüz 8 yafl›nda resme duydu¤u ilgiyi ortaya koyan bu resim, ayn› zamanda Feodosiya’n›n onun üzerinde b›rakt›¤› etkiyi de ifade etmektedir.8 Bir sanatç›n›n hayat›n›, birkaç cümle ile ifade etmek tabii ki mümkün de¤ildir. Ayvazovski’nin yaflam›ndan k›sa birkaç kareyi ele ald›ktan sonra ‹stanbul’a ve onun tablolar›nda canland›rd›¤› konulara uzanmak gerekir.
Ayvazovski ve Üsküdar Ayvazovski’yi ifade ederken, düfller ressam› s›fat› kullanmak, tamamen ressam›n romantik bir anlay›flta St.Petersburg Akademisi’ndeki kat› kurallar›n d›fl›na ç›karak, yaflam tarz› ve beraberinde bu tarz› resimlerine de yans›tmas› ile ilgili bir ba¤lant› kurma çabas› olarak de¤erlendirilebilir. Ayvazovski, ilk kez 1845 y›l›n›n bahar aylar›nda geldi¤i ‹stanbul’da farkl› bir atmosferle karfl›laflm›flt›r. Bu karfl›laflmayla beraber flehir onun üzerinde çok büyük bir etki b›rakm›flt›r. Mahalleler, sokak aralar›, insanlar›, bo¤az›, camileri Ayvazovski’nin hiç de yabanc› olmad›¤› bir ortam gibidir. Burada daha sonralar› s›k› dostluklar edinece¤i arkadafllar› olacak ve bol bol resim yapma imkân› bulacakt›r. Asl›nda bu dönemlerde Ayvazovski gibi pek çok ressam›n hayalidir ‹stanbul. Ama f›rças›n›n sa¤laml›¤›, renk ve desen bilgisi, güçlü haf›zas› ve zekas› sayesinde ‹stanbul’a gelen en önemli yabanc› ressamlar aras›ndad›r çoktan. Ayvazovski’nin bu haf›za ve yetene¤ine flöyle bir anekdotla örnek verilebilir. Sultan Abdülhamid’in, Ayvazovski’ye, Sultan’›n davetlisi olarak ‹stanbul’a yapt›¤› yolculuklardan birisinde efllik etmekle görevli olan haznedar›, birkaç y›l sonra Viyana’daki Osmanl› Elçili¤i’ne atand›. Viyana’ya ulaflt›¤› akflam bir otelde gecelemek zorunda kald› ve yabanc› bir flehirdeki bu al›fl›lmad›k ortamda, ayn› otelde bulunan eski, ünlü ressam arkadafl›yla karfl›laflmaktan son derece memnun oldu. Görüflmeleri s›ras›nda Ayvazovski, yeni atanm›fl bir diplomat›n s›la hasreti çekti¤ini ve tutkun oldu¤u ‹stanbul’u çok özledi¤ini anlad›. Ona okumas› için baz› dergiler vererek bitiflik odaya do¤ru kayboldu. K›sa bir süre sonra geri döndü ve Osmanl› elçisinin eline ay ›fl›¤›nda Haliç’i tasvir eden, boyas› henüz kurumam›fl küçük bir resim tutuflturdu. “Bunu senin için flimdi resmettim, böylece buna bakacak ve güzel ‹stanbul’una duydu¤un özlemi gidereceksin.”9 Ayvazovski, usta bir manzara ressam› olmas›n›n yan›nda, ayn› zamanda iyi bir gözlemci ve hayal dünyas› zengin bir ressamd›r. Üsküdar semti ile ilk münasebetleri, Ermeni mahallelerinde bafllayan dostluklar› ve buralar›n do¤a güzelliklerinin yan› s›ra kiliselerde yap›lan ayinler ile bafllam›flt›r. ‹stanbul’da bir Ermeni için Üsküdar semti adeta kültür merkezidir. Semtin birçok mahallesinde Ermenilerin yo¤un olarak yaflad›¤› bilinmektedir. Selams›z Mahallesi, Ayazma 609
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Resim 16: Ayvazovski, “Çaml›ca’dan Bo¤az”, tüyb.1870, 120x188cm.
Mahallesi, Selimiye Mahallesi bu mahallelerin bafl›nda gelmektedir. 17., 18. ve 19. yüzy›lda infla edilen Ermeni kiliseleri ‹stanbul’da Ermeni cemaatlerine uzun y›llar hizmet ederek, günümüzde de faaliyetlerini sürdürmektedir. Üsküdar’da bulunan Surp Haç Ermeni Kilisesi de bunlardan biridir. Ayvazovski’nin ‹stanbul’da bulundu¤u y›llarda, efliyle beraber Üsküdar’daki bu kiliseye giderek ayinlere kat›ld›¤› bilinmektedir. Üsküdar Surp Haç Ermeni Kilisesi’nde bulunan Krikor Lusavoriç’in tablosu ve yine Üsküdar Surp Garabed Kilisesi’nde Surp Stepanos, Dört Evanjelistler, Tateos ve Bartalomeos havarilerinin portrelerini Beyzad isimli bir Ermeni ressam betimlemifltir. Beyzad’›n Ayvazovski ile tan›flt›¤› çeflitli Ermeni kaynaklar›nda do¤rulanmaktad›r. Dostlu¤un göstergesi olarak Beyzad, Ayvazovski’ye foto¤raftan çal›flt›¤› bir Ayvazovski portresi hediye etmifltir. Ayvazovski’de ald›¤› bu hediye karfl›s›nda çok duygulanarak Beyzad’a bir Feodosiya peyzaj› arma¤an etmifltir.10 Ayvazovski’yi sadece do¤a ressam› olarak görmek, ressam›n eserlerinin anlat›m›n› tam olarak karfl›lamamaktad›r. Bugün yapt›¤› eserlerde asl›nda bir dönemin tarihini, yaflant›s›n› farkl› pencerelerden görme f›rsat› bulmaktay›z. Ayvazovski, defalarca geldi¤i ‹stanbul’un her taraf›n› gezmifl ve görünümleri, yapt›¤› pek çok tablo ile belgelendirmifltir (Resim 8-9-10-11-12-16). Üsküdar’da bulunan Çaml›ca Tepesi, ‹stanbul’u izlemek aç›s›ndan en önemli yerler aras›ndad›r. 610
D Ü fi L E R
R E S S A M I
A Y V A Z O V S K ‹
V E
Ü S K Ü D A R
Resim 17: Ayvazovski, “Çaml›ca’dan ”tablosundan kesit, tüyb.
Buraya gelen pek çok ressam, ‹stanbul’u resimleyebilme ad›na bu tepeye ç›karak eskizler, desenler, resimler yapm›fllard›r. Ayvazovski’de bu tepeye ç›kan ressamlar aras›ndad›r. Bunun da en güzel örne¤i “Çaml›ca’dan Bo¤az” (Resim 16) isimli çal›flmada görülmektedir. Ressam, önceden izleme f›rsat› buldu¤u böyle bir yerde iyi bir gözlemde bulunarak hayalinde Çaml›ca’y› yeniden canland›rm›fl olmal›d›r. Ayvazovski’nin do¤ada çal›flma yapt›¤› pek görülmemektedir. Genelde atölyesinde çal›flma gelene¤i olan sanatç›, konular›n› do¤ada edindi¤i izlenimlerden esinlenerek gerçeklefltirmektedir. Çaml›ca tepesinden yapt›¤› iki farkl› bak›fl aç›s› da asl›nda birbirine çok yak›nd›r. Fakat sanatç› ilk resimde konuya çeflmeyi dahil ederken ikinci resimde yer vermemifltir (Resim 17). Ayr›ca ‹lk çal›flmada güneflin batmak üzere oldu¤u ve etrafa çöken karanl›¤›n psikolojik etkisi özellikle dikkati çekerken (Resim 16), ikinci çal›flmada zaman fark› ve güneflin etkisi biraz daha hafifletilmifltir (Resim 17). Her iki resimde de ressam›n bak›fl aç›s›, bize Çaml›ca’n›n zirvesinden, bütün ‹stanbul ve Bo¤az’a hakim bir noktadan bakt›¤› izlenimini vermektedir. K›z Kulesi’ni bir çok Bat›l› ressam yapm›flt›r. Ama Ayvazovski’nin f›rças›nda ve yorumunda daha farkl› bir yorum vard›r (Resim 13). Kendisinden daha önceki dönemlerde yap›lan gravürleri (Resim 14) de inceleyen Ayvazovski, K›z Kulesi’nin yan›ndaki ikinci bir yap› olan, cam fenere benzeyen bir eleman› da resminin içine yerlefltirmifltir. Çünkü Ayvazovski’nin ‹stanbul ve Üsküdar’da bulundu¤u y›llar›n tarihi görsel kaynaklar› ve ressamlar›n yapm›fl oldu¤u resimler in611
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Resim 18: Ayvazovski, “‹stanbul” 120x189,5cm, tüyb.1846.
celendi¤inde, K›z Kulesi’nde böyle bir yap› görülmemektedir. Muhtemelen Ayvazovski, bu gravürden (Resim14) bakarak yada etkilenerek bu tarihi yap›y› ölümsüzlefltirmifltir. 1822 tarihli baflka bir gravürde de farkl› bir K›z Kulesi formu dikkati çekmektedir (Resim15). Kompozisyonda ifllenen K›z Kulesi formu biraz daha köfleli ve sivridir. Ana binan›n yan›nda ikinci yap› da yine burada görülmektedir. De¤iflmeyen, form etraf›nda bulunan uzun kay›klard›r. Di¤er ressamlar›n eserlerinde de Ayvazovski’nin eserinde de kay›k konunun vazgeçilmez ö¤esi olarak kompozisyona dahil edilmifltir. Mekân› gizemli k›lan, izleyiciyi kendine hayran b›rakan, karaya ba¤lant›s›n›n olmamas›n›n ressamlar taraf›ndan çok iyi yans›t›lmas› olarak nitelendirilebilir. Böylece plâstik etkinin yan›nda, tarihi özelli¤i ile de sanat eserine yans›yan de¤eri önem kazanm›flt›r. Ayvazovski’nin ‹stanbul ziyaretleri içinde en önemli olan›, 1874 y›l›nda gerçekleflenidir. Bu s›rada tahtta olan Abdülaziz, daimi ikametgâh olarak Dolmabahçe Saray›’n› kullanmaktad›r. Ayvazovski, ‹stanbul’da saray bafl mimar› Sarkis Balyan’›n11 Kuruçeflme’deki kona¤›nda kalm›fl ve sultana onun taraf›ndan takdim edilmifltir. Resim sanat› ile paralel geliflim gösteren foto¤raf sanat› bu y›llarda ‹stanbul’da ra¤bet görmeye bafllam›flt›r. Ayvazovski’de yeniliklere aç›k bir sanatç› olarak s›k s›k gitti¤i baz› ortamlarda yeni insanlar tan›yarak etkileflimi sanat›na yans›tm›flt›r. 612
D Ü fi L E R
R E S S A M I
A Y V A Z O V S K ‹
V E
Ü S K Ü D A R
Osmanl›, foto¤rafç›l›¤›n temellerinin at›ld›¤› 1850’lerde Carlo Naya’dan, James Robertson’a, Kargopoula’dan, Bergrenn’e, ad› foto¤raf sanat› içinde öne ç›kan isimler, objektiflerini s›kl›kla Üsküdar’a çevirmifllerdir. Üsküdar’da çekilen karelerde, foto¤rafa zenginlik katan objelerin fazlal›¤› bu sanatç›lar› cezbetmifltir.12 Böyle bir ortamda Ayvazovski, ‹stanbul’da bir foto¤raf stüdyosu iflleten Abdullah Biraderler ile de dostluk kurmufltur. Abdullah Biraderler olarak tan›nan Kevork, Hovsep ve Viken ad›ndaki üç Ermeni kardefl, 1858’de kurduklar› foto¤raf stüdyosu ile Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun resmi foto¤rafç›s› olarak binlerce foto¤raf çekmifllerdir. Çektikleri foto¤raflar aras›nda pek çok Üsküdar görünümü de mevcuttur. Üsküdar ve ortam›, foto¤rafla ilgilenen Biraderler’in stüdyolar›n› da daha sonra Üsküdar’a tafl›malar›na sebep olmufltur. Onlara yazd›¤› bir mektup, do¤adan çal›flma al›flkanl›¤› olmayan sanatç›n›n, ‹stanbul manzaralar› için haf›zas› ve desenler d›fl›nda baflka kaynaklardan da yararland›¤›n› ortaya koymaktad›r: “Gönderece¤iniz foto¤raflar›, çok rica ederim, ikisini de güzel ve sa¤lam sand›klara koyup, Sivastapol’a gönderin...”13 Abdullah Biraderler, dönemin ‹stanbul’undan çeflitli köflelerin foto¤raflar›n› çekmifl olmalar›yla tan›nm›fllard›r. Ayvazovski, bir referans unsuru ve bafllang›ç noktas› olarak foto¤raflardan yararlanm›fl olmal›d›r.14 Ayvazovski’nin bu foto¤raflardan yapm›fl oldu¤u tablolar ‹stanbul ve Üsküdar’› hiç görmeyen, farkl› ülkelerde yaflayan sanat severlerin ilgisini çekmifltir. Hayat›n› sanat›ndan kazanan bir ressam›n bu foto¤raflara duydu¤u özen özellikle ilgi çekicidir. Ressam›n kendi deyimiyle 6.000’e yak›n eserden bahsetmesi di¤er çal›flmalar› hakk›nda bize ipucu verebilecek niteliktedir. Bu çal›flmalar›n aras›nda gün ›fl›¤›na ç›kar›lmam›fl baflka ‹stanbul ve hatta Üsküdar çal›flmalar› olmas› muhtemeldir. Çünkü Abdullah Biraderler’in foto¤raflar›n› önemsemesi ve bir stüdyolar›n›n da Üsküdar’da bulunmas› Ayvazovski’ye gönderilen foto¤raflar›n içinde Üsküdar’a ait görünümlerin de olmas› ihtimalini güçlendirmektir. Düfl kurmak, özlemleri gidermez belki ama ac›s›n› hafifletebilir. Bu nedenle Ayvazovski de ‹stanbul’a gelen di¤er Bat›l› ressamlar gibi topra¤›na, denizine hayran oldu¤u bu flehri unutmamak için pek çok tablo üreterek gönlünde hat›ralar› yaflatm›fl, insanl›¤a çok önemli eserler b›rakm›flt›r. Ülkemizde pek çok koleksiyonu süsleyen bu eserlerin kesin rakam› ak›lda kal›c› olmayabilir. Önemli olan ifllenen konular, dönemin yaflant›s› ve tarihe düflülen kay›tlard›r. Ayvazovski, Üsküdarl› de¤ildir. Üsküdar’da do¤mam›flt›r da, ancak birkaç tablosu ile de olsa Üsküdar’› betimleyen ressamlar aras›na girerek, bu tarihi, sokaklar›nda ve yap›lar›nda sakl› olan güzide semte XIX. yüzy›lda bir baflka Bat›l› olarak bakarak bizlerin üzerinde düflünece¤i, farkl› bir alanda araflt›rma konusu açarak, XXI. yüzy›lda yaflayan ve daha sonraki yüzy›llarda da yaflayacak olan yap›tlar b›rakm›flt›r. Üsküdar’›n ve ülkemizin tarihi aç›dan gizemli eserlerinden olan “K›z Kulesi”ne farkl› bir aç›dan bakarak, kal›c› sanat eserine dönüfltürmüfltür. K›z Kulesi’ni yeniden resimleyerek arfliv niteli¤inde bir belgeye dönüfltürmüfltür. Çaml›ca s›rtlar›ndan ve di¤er muhtelif yerlerden resmetti¤i çal›flmalarda Üsküdar karfl›s›nda f›rças›yla boyaya hayat vermifltir. 613
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Bu eserleri ister foto¤raflardan, isterse haf›zas›ndan üretsin, Ayvazovski ça¤›n›n en büyük üstatlar›ndand›r. ‹ngiltereli ünlü ressam William Turner’› kendisine hayran b›rakan ve görüflmelerinde ‹ngiliz ressam›n kendisine gösterdi¤i ilgi karfl›s›nda flafl›ran Ayvazovski, bugün Türkiye’de çeflitli koleksiyonlarda bulunan eserleriyle Türk izleyicisiyle buluflmaya devam etmektedir. Kendi ad›na müzesi belki Türkiye’de bulunmamaktad›r ancak bulundu¤u ülkelerde de Türkiye’den, ‹stanbul’dan ve de Üsküdar’dan eserleriyle ülkemizin güzelliklerini küçük çapta olarak de¤erlendirilse de dünyaya tan›tmaktad›r. Yani tan›t›m denizine bir damla da olsa katk› sa¤lamaktad›r. Örne¤ini dünyan›n en tan›nm›fl ve en büyük müzelerinde görmekteyiz. Üsküdar semti s›n›rlar› içinde yer alan “K›z Kulesi” isimli çal›flmas› Tretyakov Galeri’de15 teflhir edilmektedir. Yine “Çaml›ca S›rtlar›ndan Üsküdar” ad›n› verdi¤i çal›flmas› da bu müzenin koleksiyonunda yer alarak semtin ve flehrin tan›t›m›nda önemli rol oynamaktad›r. Ayvazovski, kendisinin dile getirdi¤i flekilde hayat› boyunca yaklafl›k 6.000 eser üretmifltir. Bugün bilinen Ayvazovski tablolar› sadece yüzlerle ifade edilecek kadar azd›r. Bu kadar fazla say›da eser hangi koleksiyonlarda, nerede belki ileride yap›lacak araflt›rmalarla gün ›fl›¤›na ç›kar›labilir. D‹PNOTLAR 1 Engin Beksaç Avrupa Sanat›na Girifl, ‹stanbul 1995, s. 104. 2 Mehmet Baflbu¤, “Resim Müzayedeleri ve Ayvazovski”, Anadolu Manflet Gazetesi, Konya 15 Mart 2007, s. 7. 3 Fatih Baflbu¤, Ça¤dafl Türk Resminde Çocuk Temas›, (yüksek lisans tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 2005), s. 16. 4 K›ymet Giray, Son Halife Veliaht Abdülmecid Efendi’nin Yaflam› ve Sanat›, Proceedings of the 11th Interna-
tional Congress of Turkish Art, Utrecht/ Netherlands, August 23-28 1999, s:14. 5 Eveline Sint Nicolaas, Duncan Bull, Günsel Renda, Gül ‹repo¤lu, Lale Devri’nin Bir Görgü Tan›¤› Jean-Baptiste Vanmour, ‹stanbul 2003, s. 42. 6 Dr. Mehmet Üstünipek’in Deniz Ressam›: Ayvazovski isimli makalesinden al›nm›flt›r. Temmuz 2007
http:/www.lebriz.com/v3_artst/san_Bio.aspx?sanID=14&lang=TR 7 a.g.m. 8 a.g.m. 9 Gianni Caffiero, Ivan Samarine, Denizler, fiehirler ve Düfller Ivan Ayvazovski’nin Resimleri (çev. Mehmet Üs-
tünipek) Londra 2000, s. 11. 10 Mayda Saris, Bafllang›c›ndan Günümüze Ermeni Resim Sanat›, ‹stanbul 2003, s. 112-113. 11 Sarkis Balyan, XIX. yüzy›lda yaflam›fl, Beylerbeyi Saray›, Ç›ra¤an Saray›, Adile Sultan Saray›, Y›ld›z Sara-
y›, Galatasaray Mektebi, Valide Camii gibi pek çok önemli esere imza atm›fl, Sermimar-› Devlet ünvan›n› alan mimard›r. 12 Seyfettin Ünlü, Bir Ulu fiehir Üsküdar, ‹stanbul 2006. 13 Gianni Caffiero, Ivan Samarine, a.g.e. s. 11. 14 a.g.m. 15 XI. ve XX. yüzy›llar aras›ndaki Rus sanat›n›n en önemli yap›tlar›n›n bulundu¤u Rusya’n›n en büyük, dün-
yan›n ise say›l› müzeleri aras›nda gösterilen resim galerisidir. Moskova’da bulunmakta ve 130.000 civar›nda eserden oluflan genifl bir koleksiyona sahiptir.
614