Osmanl› Mimari Eserleri Bezemelerinde Üsküdar Sanca¤›'ndan Görüntüler D O Ç .
D R .
C A N D A N
N E M L ‹ O ⁄ L U
Sanatsal eserleri ve do¤al dokusuyla “Üsküdar Sanca¤›”n›n sanatkârlar›n daima ilgisini çekti¤i günümüze kadar ulaflabilen duvar ve tavan resimleri örnekleriyle anlafl›l›r. Dolmabahçe Saray›’n›n yap›m›yla duvar ve tavanlara manzara resimlerinin ifllenmeye baflland›¤› bilinir. Bu etki zamanla kendini ‹stanbul’da ve Anadolu’daki varl›kl› ailelerin konaklar›nda ve köflklerinde kendini göstermifl, pek çok aile özellikle Üsküdar Sanca¤›’ndan-K›z Kulesi, Fenerbahçe’nin Feneri, fierefâbâd Kasr›, Anadolu Hisar›- gibi görüntüleri yap›lar›n›n tavan ve duvarlar›na ‹stanbullu ya da yöresel sanatç›lara resmettirdiler. 1. Üsküdar Sanca¤›ndan Görüntüler A. ‹stanbul’un Genel Görüntüsünde Üsküdar 1- Birge Çak›ra¤a Kona¤›’nda; (R.1) XIX. yüzy›la tarihlenen üç katl› yap›da ‹stanbul manzaras› üst kat›n sokak taraf›na bakan yazl›k bafl odan›n kuzey cephesinde, yüklüklerin -niflli dolaplar›n- üst k›sm›nda tavana kadar olan yüzeyde yer al›r.1 Duvar›n üst k›sm›n› tamamen kaplayan ‹stanbul manzaras› üç kara parças› ve aralar›ndaki denizin (‹stanbul Bo¤az›-Haliç) görünümüyle sunulmufltur. Denizde Osmanl› Donanmas›na ait yelken açm›fl kad›rgalar seyir halindeyken k›y› fleridinde de pek çok demir atm›fl deniz araçlar› yo¤un deniz ulafl›m›n›n oldu¤unu gösterir.2
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Birgi Çak›ra¤a Kona¤› (R.1)
Üç bölümde sunulan kara parçalar›ndaki mimari eserlerin asl›na uygun oldu¤u pek söylenemez. K›z Kulesi dendanl› duvar›yla bir kale görünümündedir. Beflik çat›l› tek katl› yap›lar Türk evi mimari özelli¤i tafl›maz. Cami kubbeleride so¤an kubbeyi and›d›r. Ayr›ca sa¤ ve sol k›y› fleridindeki öndeki çift katl› yap›lar Osmanl› sahil saraylar› özelli¤ini yans›tmazlar. ‹stifleme düzeniyle s›ralanan evler tasvir sanat› (minyatür) özelli¤indedir. Resimdeki hareketlilik seyir halindeki deniz araçlar› ve hafif bulutlu gökyüzündeki s›ra halinde uçan kufllarla sa¤lanm›flt›r.3 ‹stanbul manzaras›n› resmeden sanatç›n›n ‹stanbul’u görmedi¤i resimdeki yap›lar›n çiziminden anlafl›lmaktad›r. Ancak sanatç› ‹stanbul’un Osmanl›’n›n Payitaht› (baflkent) oldu¤unu düflünerek yo¤un deniz ulafl›m› ve bitiflik nizam konutuyla sunmufltur. Sade görünümlü manzarada yap›lar›n çat›lar› kiremit rengi, yap›lar bir ton daha aç›k k›rm›z›(afl› boyas›/demir oksit) renkte, kubbeleri kurflun renginde, deniz ve gökyüzü mavi tonlar›nda, bulutlar ve yelkenler beyazd›r.4 2- Birge Sand›ko¤lu Kona¤›’nda; (R.2) XIX. yüzy›l ilk çeyre¤ine5 tarihlenen iki katl› yap›da,6 ‹stanbul manzaras› yap›n›n bafl odas›n›n kuzey cephedeki yüklü¤ün üst k›sm›nda dikdörtgen bir panoda yer al›r. 146
O S M A N L I M ‹ M A R ‹ E S E R L E R ‹ Ü S K Ü D A R S A N C A ⁄ I ’ N D A N
B E Z E M E L E R ‹ N D E G Ö R Ü N T Ü L E R
Sand›ko¤lu Kona¤› (R.2)
Üç kara parças›n›n bulundu¤u ‹stanbul manzaras›’nda kara parçalar›n›n yerlefltirilme düzeni ve üzerindeki yap›lar hayal ürünü olup ‹stanbul’un mimari özelliklerini yans›tmaz. K›z kulesi, resmin sol taraf›nda Topkap› Saray› olarak düflünülüp çizilen bölüme daha yak›n gösterilmifltir. Sa¤ taraftaki kara parças› Anadolu yakas› görünümünü yans›tmaz. Birinci katta yaln›zca girifl kap›s› ikinci katta pencereleri bulunan iki katl› dar ve uzun konik çat›l› evler de çift kubbeli çizilen camilerde Osmanl› mimari özelli¤i tafl›mazlar. Hafif dalgal› denizde seyir halindeki yelkenliler resme derinlik katar. Binalar ve kara parçalar›n›n gerçe¤e uygun olmayan görüntüsü nakkafl›n ‹stanbul’u görmeden tasvir sanat› (minyatür) tarz›nda hayali olarak iflledi¤i düflünülür. 3- Yeniflehir, Semâki Evi’nde; (R.3-3a) Yöre halk› fiemâkilerin XVIII. yüzy›lda fiamahi’den7 göç ederek Yeniflehir’e yerleflti¤ini belirtir. S.H.Eldem üç sofal› plan tipi grubunda tan›tt›¤› yap›y› XVIII. yüzy›la tarihler.8 ‹ki katl› yap›da9 ‹stanbul manzaralar›n›n bulundu¤u bezemeli odalar üst kattad›r. ‹kinci katta L biçimindeki sofan›n eyvan oluflturan k›sm›nda 147
Ü S K Ü D A R
Yeniflehir fiemâki Evi (R.3-3a)
S E M P O Z Y U M U
V I
Yeniflehir fiemâki Kona¤› (R.3-3a)
eyvan›n sol taraf›ndaki büyük odan›n yüklü¤ünün üst k›sm›nda ‹stanbul manzaras› yer al›r. ‹ki sütun aras›nda gibi görüntülenen dikdörtgen panoda denizle birbirinden ayr›lan üç kara parças› ile ortadaki K›z Kulesi görünümü ‹stanbul’u an›msat›r. Kara parçalar› üzerine ifllenen yap›lar, Osmanl› mimari özelli¤ini yans›tmaz.10 K›z Kulesi’ninde çizimi asl›na uygun de¤ildir. Oysa denizde seyir halindeki iki büyük kalyon, saltanat kay›klar› ve di¤er yelkenliler ile küçük kay›klar (piyade)11 Osmanl›lar›n deniz ulafl›m›ndaki baflar›s›n› belgeler niteliktedir. Manzaran›n sa¤ taraf› Üsküdar, sol taraf› Sarayburnu ve karfl› tarafta Galata olarak de¤erlendirilse de12 hiçbir yap› bu semtlerde bulunan yap›lar›n özelli¤ini tafl›maz. Nakkafl›n ‹stanbul’u görmeden hayal eti¤i flekilde ve kitap tasvir sanat› tarz›nda iflledi¤i görülür. Tasvirde derinlik üç kara parças› aras›ndaki deniz, karfl› taraftaki yap›lar, arka taraftaki a¤açlar gökyüzü ve uçan kufllar ile sa¤lanm›flt›r. 3a; Oval çerçeve içinde benzer özellikte di¤er ‹stanbul manzaras› güneye bakan küçük odada yüklü¤ün üzerinde yer al›r.13 Her iki panonun merkezinde yer alan K›z Kulesi biraz farkl› görünümdedir. Büyük odadaki K›z Kulesi alt›gen gövde üzerine piramit fleklinde çat› ile örtülü ve her yüzeyde bir kap›n›n var oldu¤u görüntüsünde iken, küçük odadaki panoda kare gövde yine piramit çat› ile örtülüdür. 4. Datça-Refladiye, Mehmed Ali A¤a Kona¤› (R.4) G.Renda, iki katl› kona¤›n14 verilere dayanarak 1206/1791 yada 1216/1801 y›llar›ndan birinde yap›ld›¤›n› ve tasvirlerin üslup özelli¤i bak›m›ndan Sultan III.Selim Han Dönemine ait olabilece¤ini belirtir.15 148
O S M A N L I M ‹ M A R ‹ E S E R L E R ‹ Ü S K Ü D A R S A N C A ⁄ I ’ N D A N
B E Z E M E L E R ‹ N D E G Ö R Ü N T Ü L E R
Manisa, Bayramtafltepe Evi (R.5)
Kona¤›n bafl odas›nda yüklü¤ün(niflli dolaplar›n) üst k›sm›nda, duvarda befl tasvir yer al›r. Ortadaki tasvirde üç kara parças›, K›z Kulesi ve deniz ulafl›m araçlar›-kalyonlar, saltanat kay›¤›, yelkenliler, piyadeler vd. tan›t›lmak istenen yerin ‹stanbul oldu¤unu gösterir. Denizdeki mart›lar, yunuslar ve su y›lanlar› denizin görüntüsüne ve tasvire canl›l›k katar. Sa¤ ön tarafta küçük kara parças› pek özelli¤ini yans›tmasa da Üsküdar’›, sol taraftaki genifl a¤açl›kl› alan, bir Selatin camii ile Sarayburnu’nu sa¤ arka taraf ise Tophane k›y›lar›n› an›msat›r. Tasvirde evler Osmanl› mimar› özelli¤ini yans›tmaz. K›z Kulesi, alt bölümü daha genifl iki katl› kare bir yap› olup üzeri piramit çat› ile örtülüdür. Oldukça primitif özellik tafl›yan tasvir yöre sanatç›s›n›n eseri olmal›d›r. 5. Manisa, Bayramtafltepe Evi’nde; (R.5) 1818 tarihli16 evin bafl odas›nda iki kara parças› eve K›z Kulesi görünümüyle ‹stanbul manzaras› yer al›r. Tasvirde Salacak’tan, Sarayburnu görüntülenmifl ancak Salacak olarak nitelenen k›y› fleridi ve küçük bir tepede tek bir mimari eser yoktur. Yaln›zca a¤açl›kl› bu alan Sultanlar›n ava ç›kt›klar› alan ya da mesire yeri özelli¤indedir. Aradaki denizde, bafl ve orta taraflarda oldukça k›vr›k kancabafl ya da zevrakçe olarak adland›r›lan kay›klar seyir halindedir. 149
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Kastoria-Nanzi Evi (R.6)
K›z Kulesi küçük bir kale görünümündedir. Karfl› taraftaki kara parças›nda öndeki sahil surlar› ile arkadaki iki Selatin Caminin bulundu¤u yo¤un yap›lar ‹stanbul’un “Osmanl› Baflkenti” görünümünü de belgeler. Resmin ‹stanbul’u gören bir sanatç› taraf›ndan çizildi¤i söylenemez. 6. Kastoria-Nanzi Evi’nde; (R.6) ‹stanbul manzaras› evin baflodas›nda yüklüklerin bulundu¤u duvar›n üst k›sm›nda yer al›r. G.Renda odadaki bezeme örneklerini Sultan I. Abdulhamid Han ve Sultan III.Selim Han Dönemlerine tarihler.17 Tasvirde, üzerlerinde yo¤un mimari ö¤elerinin bulundu¤u üç kara parças› yine yo¤un deniz ulafl›m› görüntüsüyle sunulmufltur. Resimde sa¤ taraf Üsküdar sol taraf Sarayburnu karfl› taraf Galata k›y› fleridi olmal›d›r. Ancak hiçbir bölge kendi özelli¤ini yans›tmaz.
150
O S M A N L I M ‹ M A R ‹ E S E R L E R ‹ Ü S K Ü D A R S A N C A ⁄ I ’ N D A N
B E Z E M E L E R ‹ N D E G Ö R Ü N T Ü L E R
Y›ld›z Saray› Küçük Mabeyi (R.7)
B. K›z Kulesi Tasvirlerinden Örnekler: 1. Y›ld›z Saray› Küçük Mabeyi’nde; (R.7) XIX. yüzy›l ikinci yar›s›nda art nouveau üslubunda18 infla edilen yap›n›n salonlar›n›n tavan ve tavan eteklerinde kartufllar içinde çeflitli manzara resimlerinden birinde K›z Kulesi resmedilmifltir. Barok bir çerçeve içinde kare gövde üzerinde yükselen kulenin dilimli barok kubbesi alt›gen kaide üzerine oturmufltur. Kulenin görünümü XIX. yüzy›lda T.Allom ve WH.Bartlette taraf›ndan yap›lan çizimlerle benzerlik göstermektedir.19 Resmin arka taraf›nda derinli¤i sa¤layan kara parçalar› belli bir bölgenin özelli¤ini yans›tmaz. 2. Befliktafl Baflmabeynci20 Kona¤›’nda; (R.8) Ihlamur caddesinde bulunan üç katl› kona¤›n konuk odas›nda manzara resimleri aras›nda K›z Kulesi tasviri bulunur. G.Renda-T.Erol’un21 Sultan II.Abdulhamid Han (hd.1876-1909) dönemine tarihlendi¤i tavan resimlerinin 151
Ü S K Ü D A R
Befliktafl Baflmabeynci Kona¤› (R.8)
S E M P O Z Y U M U
V I
Kayserili Ahmed Pafla Kona¤› (R.9)
birinde çevresi ampir özelli¤i tafl›yan flekillerle bezeli eflkenar dörtgen içinde K›z Kulesi resmedilmifltir. Salacak’tan bak›larak resmedilen K›z Kulesi’nin dilimli kubbesi kare kaide üzerine dört dilimli olarak çizilmifltir. Arkada Sarayburnu siluet halinde görüntülenmifltir. Deniz ulafl›m› ise birkaç kay›k ve yelkenli ile baflkent ihtiflam›n› yans›tmaz. 3. Kayserili Ahmed Pafla Kona¤›’nda; (R.9) Yap›n›n Kayserili Ahmet Pafla (1806-1878) taraf›ndan sat›n al›nd›¤› belirtilir.22 Kona¤a selaml›k girifli olarak düflünebilece¤imiz kap› giriflinin tavan›nda içinde manzara resimleri bulunan sekiz bölümlü bir daire yer al›r. Üsküdar taraf›ndan görüntülenen K›z Kulesi, kare gövdesindeki d›flar› do¤ru ç›kmas›yla ilginç bir görüntü sergiler. Salacak k›y› fleridi denizle ba¤lant›l›d›r. Di¤er resimlerden farkl› olarak denizde buharl› gemi ve içinde insanlar›n oldu¤u kay›k resmedilmifltir. Arka tarafta ise Ayasofya ve Sultanahmet Camii anlafl›l›r nitelikte olmas›na karfl›n k›y› fleridi siluet halindedir. 4. Sultanahmet, Abud Efendi Kona¤›’nda; (R.10) Sultanahmet, Alemdar Caddesinde bulunan bodrum ve çat› kat› ile befl katl› yap› fiam’dan gelerek ‹stanbul’a yerleflen Abud ailesi taraf›ndan XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda infla ettirilmifltir.23 Rokoko flekillerle çevreli 0,62x0,42 m. ölçülerindeki kartufl içinde yer alan K›z Kulesi tasviri üçüncü kat›n ön salon tavan›nda bulunmaktad›r. Tasvirde, kara 152
O S M A N L I M ‹ M A R ‹ E S E R L E R ‹ Ü S K Ü D A R S A N C A ⁄ I ’ N D A N
Sultanahmet, Abud Efendi Kona¤› (R.10)
B E Z E M E L E R ‹ N D E G Ö R Ü N T Ü L E R
Gaziantep Abdulkadir Kimya Evi (R.11)
parças› Salacaktan K›z Kulesine do¤ru deniz seviyesinden biraz yüksekçe burun oluflturmaktad›r. Salacak k›y› fleridi, K›z Kulesi, denizdeki tek yekkenli ve arka tarafta siluet halindeki Sarayburnu nu do¤al renklerle ifllenmifl manzara görüntüsündedir. K›z Kulesi di¤er örneklere göre yap›lar› ve dilimli barok kubbesi ile en do¤ru flekilde resmedilmifl oldu¤u fikrini verir. 5. Gaziantep Abdulkadir Kimya Evi’nde; (R.11) Evin kap› üzerindeki tarih kayd›na göre, 1271/1856 y›l›nda yap›ld›¤› anlafl›l›r.24 Geleneksel Gaziantep evinde K›z Kulesi tasviri evin kubbe ile örtülü en büyük odas›nda girifl duvar›n›n üzerinde yer al›r.25 Tasvir, iki taraf›nda sütunlar›n yuvarlak kemerle ba¤land›¤› mimari bir mekândan K›z Kulesi ve Sarayburnu seyrediliyor fleklinde sunulmufltur. Kulenin gövdesi alt›gendir. Yine di¤er tasvirlerden farkl› olarak Kuleye bitiflik iki katl› bir yap› daha vard›r. Kubbe kasna¤›na göre alt› dilimli kubbe biraz bas›kt›r. Sarayburnu tasvirindeki camii Sultanahmet Camii özelli¤i yans›tmaz. 6. Gaziantep Güllüo¤lu Evi’nde; (R.12) Günümüzde var olmayan26 K›z Kulesi’nin bu tasviri Kayserili Ahmet Pafla Kona¤›ndaki tasvirle benzerlik göstermektedir. Barok flekillerle çevrili elips kartuflun içinde K›z Kulesi günümüz mimari özelli¤ini yans›t›r. Ancak arka planda oldukça yak›ndan görüntülenen Sarayburnu tasviri XIX. yüzy›l ikinci yar›s›ndaki özelli¤i tafl›maz. ‹stanbul’u görmeden resmeden yöre sanatç›s›n›n bir çal›flmas› olmal›d›r. 153
Ü S K Ü D A R
Gaziantep Güllüo¤lu Evi (R.12)
S E M P O Z Y U M U
V I
Dolmabahçe Saray› 212 numaral› girifl salonunda (R.13)
C. Fenerbahçe Tasvirlerinden Örnekler 1. Dolmabahçe Saray› 212 numaral› girifl salonunda;(R.13) Salonun tavan eteklerinde yer alan ‹stanbul’dan dört ayr› görünümden biri Fenerbahçe tasviridir.27 Fenerin 1837/8 y›l›nda Sultan II.Mahmud Han Döneminde yap›ld›¤› belirtilir.28 25 m yükseklikteki Fener ve bahçesi’nin yak›ndan görüntüsü ifllenen tasvirde bahçenin mesire yeri olarak kullan›ld›¤› insan ve hayvan tasvirlerinden anlafl›l›r. Karfl› yakada Sultanahmet Camii ve semtin görünüflü silüet tarz›nda belirtilmifl olsa da semtin niteliklerini yans›t›r özelliktedir. 2. Y›ld›z Saray›, fiale Köflkü 16 nolu odada; (R.14) Üç bölümden oluflan köflkün29 üst kat›nda 16 nolu odan›n tavan resimlerinden birinde Fener ve Fenerbahçe tasviri bulunur.30 Elips fleklindeki barok çerçeve içinde Fener, yeflillikli bir burunda günümüz örne¤ine göre biraz farkl› resmedilmifltir. Deniz ulafl›m›nda tek bir buharl› gemi oluflu ilginçtir.
154
O S M A N L I M ‹ M A R ‹ E S E R L E R ‹ Ü S K Ü D A R S A N C A ⁄ I ’ N D A N
B E Z E M E L E R ‹ N D E G Ö R Ü N T Ü L E R
3. Y›ld›z Saray›, Tiyatro Binas›’nda; (R.15) Saraydaki tiyatro binas› Sultan II.Abdülhamid Han taraf›ndan mimar Raimonda d’Aronco’ya yapt›rt›ld›¤› bilinir.31 Tiyatro binas›nda sahnenin ete¤inde befl bölüm içinde yer alan tasvirlerden sa¤ bafl taraftaki dikdörtgen çerçeve içindeki tasvir Fener ve Fenerbahçe görüntüsünü yans›t›r. Fenerin bulundu¤u a¤›rl›kl› ve kayal›kl› mekan›n görüntüsü oldukça sunidir. Ayr›ca Fenerin yan›nda iki ve üç katl› iki bina görülmektedir. Denizde iki buharl› gemi seyir halindedir. Sarayburnu siluet fleklindeki görüntüsü asl›n› yans›tmaz. 4. Sultanahmet, Abud Efendi Kona¤›’nda; (R.16) Fenerbahçe tasviri kona¤›n üçüncü kat› ön salon tavan›nda bulunur. Rokoko tarz›nda flekillerle çevrili kartufl içinde Fenerbahçe pek gerçek görüntüsünde olmamas›na karfl›n deniz ulafl›m›ndaki yelkenli ve buharl› gemi ile Sultanahmet semtinin görüntüsü asl›na uygundur. Ayr›ca denizin içinde fener fleklindeki görüntü dönemin deniz malzemelerinden bir örne¤i tan›tmas› aç›s›ndan önemlidir. 5. Trabzon, Kostaki Köflkü’nde; (R.17) Zeytinlik Mahallesinde, barok tarz›nda infla edilen dört katl› yap›n›n 1900’lü y›llarda Kostaki Teophylaktov taraf›ndan ‹talyan mimara yapt›rd›¤› düflünülür.32 Yap›n›n zemin kat›ndaki tüm odalar›n tavanlar› bezemelidir. Fenerbahçe tasviri konuk odas›n›n tavan›ndaki dört madalyonun birinin içinde yer al›r. Fener a¤açl›kl› bir burunda görüntülenmifltir. Güneybat› yönünden görüntülenen Fener ve Fenerbahçe’de di¤er örneklerde olmayan dalgak›ran›n yap›lm›fl oldu¤unu ve küçük bir limana dönüflerek hizmet verdi¤ini gösterir. Tablodaki deniz ulafl›m araçlar› limandaki yelkenli ile seyir halindeki buharl› gemidir. 6. Gaziantep, Abdulkadir Kimya Evi’nde; (R.18) Fenerbahçe tasviri evin bir nolu odas›nda odaya giriflin sa¤land›¤› kap›n›n bulundu¤u duvarda kap› üzerinde yer al›r.33 Do¤u cephesinden görüntülenen Fenerin yan›nda k›rma çat›l› bir ev vard›r. Sararm›fl yaprakl› a¤açlar›yla sonbahar görüntüsü yans›tan resimde deniz de sakindir. Küçük bir koyda içinde iki insan›n bulundu¤u kay›k k›y›ya do¤ru yanafl›rken, önde bir yelkenli ve tam fenerin karfl›s›nda yandan çarkl› vapur seyir halindedir. Arkada Sarayburnu anlafl›lamayacak flekilde siluet halinde gösterilmifltir. 155
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Sultanahmet, Abud Efendi Kona¤› (R.16)
D. fierefâbâd Kasr› Tasvirlerinden Örnekler 1. Topkap› Saray› Harem Dairesi’nde; (R.19) Harem Dairesi, Kad›n Efendi dairesi’ndeki duvar niflinde Üsküdar-fiemflipafla fierefâbâd Kasr›’n›n tasviri vard›r. S.H.Eldem kasr›n görünümünün Sultan II.Mahmud Han dönemindeki onar›mdan sonraki (1212/1816) durumuna ait oldu¤unu belirtir.34 G.Renda Harem Dairesi duvar resimlerini Sultan I.Abdulhamid Han ve Sultan III.Selim Han Dönemine tarihlendirir. ‹stanbul’un en güzel seyir mekânlar›ndan olan fiemsipafla’daki kas›r ayn› zamanda bir yal›d›r. Yal›n›n önünde seyir halindeki kalyonlar, saltanat kay›klar›, yelkenliler,peremele ve piyadeler XIX. yüzy›l bafllar›nda ‹stanbul’un yo¤un deniz ulafl›m›n› belgeler. Hafif meyilli r›ht›m duvar› üzerine infla edilmifl, üç ya da dört taraftan ç›kmal› iki katl› ahflap köflk Osmanl› yal› mimarisinin zarif örneklerinden biridir. Kasr›n arkas›nda duvarla çevrili içinde çeflitli a¤aç türlerinin bulundu¤u büyükçe bir bahçe görülmektedir. Resmin sa¤ taraf›nda ise özelli¤i pek belirgin olmayan K›z Kulesi bulunur. Bu zarif kasr›n görüntüsünü iki yanda yüksek sütunlardan oluflan çerçeve ve perdelerin düzeni gölgede b›rakmaktad›r. ‹nsan tasvirlerinin bulunmad›¤› resimde önde deniz, kas›r, bahçe ve arkadaki gökyüzü ile baflar›l› bir derinlik sa¤lanm›flt›r.
156
O S M A N L I M ‹ M A R ‹ E S E R L E R ‹ Ü S K Ü D A R S A N C A ⁄ I ’ N D A N
B E Z E M E L E R ‹ N D E G Ö R Ü N T Ü L E R
Trabzon, Kostaki Köflkü (R.17)
2. Çengelköy, Sadullah Pafla Yal›s›’nda: (R.20) E.Esin, vak›f kay›tlar›na göre Sultan I.Abdulhamid Han (1774-1789) döneminde var olan yap›n›n Sadullah Pafla taraf›ndan sat›n al›narak bu adla an›ld›¤›n› kaydeder.35 ‹ki katl› yal›n›n plan›n› merkezi büyük sofa ve dört köflesine yerlefltirilen dört odan›n sa¤lad›¤› düzen oluflturur. Üst kattaki sofan›n üzeri beyzi bir kubbe ile örülüdür. E.Esin üst kattaki resimlerinin bulundu¤u odalar› mavi, sar›, yeflil ve pembe odalar olarak adland›r›r.36 Yal›n›n üst kat›nda güneybat› (sar›) odadaki niflin içinde Üsküdar-fiemflipafla’daki fierefâbâd Kasr› resmedilmifltir.37 T.Okçuo¤lu, fiemflipafla, fierefâbâd Kasr›’n›n fievkiye Köflkü’ndeki38 (Sarayburnu) gölgelik (baldaken)39ten görüntülendi¤ini düflünmektedir.40 Kasr› tam cepheden görebilen bu havuzlu ve gölgelikli mekan karfl› k›y›daki bir has bahçe köflkü de olabilir. Harem Dairesindeki örne¤e göre kas›r burada tam cepheden ve daha genifl gösterilmifl olup ahflap pencerelerde kafesler vard›r. Yap› önde ve yanlardaki kademeli ç›kmalar›yla Osmanl› Yal› mimari özelli¤ini yans›t›r. Tasvirin bulundu¤u niflin sa¤ üst taraf›nda bir kahvehane ile Göksu yer al›rken sol tarafta Göksu Kasr› resmedilmifltir. 41 E. Göksu (Küçüksu) Kasr› ve Çeflmesi’nden Örnekler 1. Çengelköy Sadullah Pafla Yal›s›’nda: (R.21) E.Esin’in42 Göksu Kasr›’n›n olabilece¤ini düflündü¤ü tasvir yal›n›n Kuzeydo¤u odas›ndaki (yefliloda) niflin içinde yer al›r. G.Renda43 ve T.Okçuo¤lu44 tasvirin 157
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Çengelköy, Sadullah Pafla Yal›s› (R.20)
‹stanbul Bo¤az›ndaki herhangi bir k›y› kasr› olabilece¤ini belirtirler. Tasvirdeki Küçüksu Kasr›’na göre daha büyük bir yap› görüntüsü vermesine karfl›n sütunlu girifl mekan› üç bölümlü mimari yap›s›45 ve çeflmesiyle de Küçüksu Kasr›’n›n özelliklerini yans›t›r. Tasvirde, derinli¤i de sa¤layan arka taraftaki k›y› fleridinde sahil yal›lar› ve iki da¤ aras›nda bir yerleflim alan› gösterilmifltir. ‹ki k›ta aras›nda yer alan ‹stanbul Bo¤az›nda bir kalyon, yelkenliler, saltanat kay›klar› ve çeflitli küçük kay›klar seyir halindedir. 2. Dolmabahçe Saray› 212 Numaral› Girifl Salonu’nda; (R.22) Salonun tavan eteklerindeki ‹stanbul’un dört ayr› görünümünden biri de Küçüksu Çeflmesi’nin bulundu¤u mesire yeridir. Sultan III.Selim Han’›n (hd.1789-1807) annesi için Göksu ve Küçüksu dereleri aras›nda yer alan mesire yerinde yapt›rd›¤› çeflme barok ve ampir bezeme özelliklerini tafl›r. Kitabesine göre 1221/1806 tarihli, 3.20x3.90 m ölçülerindeki 158
O S M A N L I M ‹ M A R ‹ E S E R L E R ‹ Ü S K Ü D A R S A N C A ⁄ I ’ N D A N
B E Z E M E L E R ‹ N D E G Ö R Ü N T Ü L E R
Çengelköy Sadullah Pafla Yal›s› (R.21)
çeflmenin gövdesini genifl bir saçak ve köflelerle küçük dört küçük kubbe ile ortadaki büyük kubbe örter.46 Küçüksu çeflmesi, mesire alan› içinde zarif bir görüntüyle sunulmufltur. Oldukça genifl çay›rl›kta iki, üçlü gruplar halinde sohbet ederek dinlenen insan tasvirleri mesire yerinin özelli¤ini vurgulamaktad›r. Tasvirde sa¤ tarafta siluet halinde Anadolu Hisar› yer al›rken Bo¤az›n sular›nda buharl› gemi ve iki üç kay›k seyir halindedir. Sahilde iki çifte piyade beklemektedir.47 Selma Ekrem, küçük halas›yla büyük babas› Celal Pafla’dan izin alarak, güneflten korunmak için beyaz tenteli zarif bezemeli mavi-yeflil ve beyaz renkli kay›kla Göksu’daki mesire yerine gitti¤ini, orada tiyatro gösterileri yap›ld›¤›n› ve çok sevdi¤ini patlam›fl m›s›r yedi¤ini…büyük bir özlemle anlat›r.48 Tasvirde, arka görüntüde siluet fleklinde s›ralanan da¤lar›n en soldakinin üzerinde oldukça büyük bir yap› vard›r. Bu Balmumcu semtindeki k›flla yap›lar›ndan biri olmal›d›r.
159
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Y›ld›z Saray›, flale Köflkü 16 nolu odada (R.14)
Y›ld›z Saray›, Tiyatro Binas› (R.15)
3. Kandilli, Edip Efendi Yal›s›’nda; (R.23) ‹nfla tarihi bilinmeyen yal› 1887 y›l›nda Edip Efendi taraf›ndan sat›n al›nm›flt›r.49 Haremlik ve selaml›k olmak üzere iki bölümden oluflan iki katl› yal›da tavan resimleri selaml›¤›n güney cephesindeki odas›nda yer al›r. Çeflmenin de görüntülendi¤i tasvirde daha çok mesire yerinin özelli¤i ifllenmifltir. A¤açlar›n alt›nda ikili üçlü insanlar›n gruplar halinde oturup sohbet ettikleri ve ayr›ca çeflmenin çevresinde gezindikleri resmedilmifltir.50 Göksu mesire yeri bat› resim tekni¤i tarz›nda olup manzara resmi niteli¤indedir.
160
O S M A N L I M ‹ M A R ‹ E S E R L E R ‹ Ü S K Ü D A R S A N C A ⁄ I ’ N D A N
B E Z E M E L E R ‹ N D E G Ö R Ü N T Ü L E R
Kandilli, Edip Efendi Yal›s› (R.23)
Trabzon Kostaki Köflkü (R.24)
F. Anadolu Hisar›’ndan örnek: 1. Trabzon Kostaki Köflkü’nde: (R.24) Köflkün konuk odas› tavan›ndaki panolardan birinde Anadolu Hisar› tasvir edilmifltir. Hisar özgün görünümüyle yans›t›lmam›flt›r.Anadolu Hisar›’n›n solunda Hisardan daha yüksek olan yap› asl›nda yoktur. Hisar›n sa¤ taraf›ndaki denize do¤ru ç›kmal› üç katl› ev, XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Hisarla ilgili resimlerde hep görüntülenmifltir. Avrupa resim sanat› tarz›nda sunulan resim Anadolu Hisar›’n›n duvar ve tavan resimlerindeki tek örne¤idir denilebilir. 161
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Sultanahmet Abud Efendi Kona¤› (R.25)
G. Kanl›ca S›rtlar›ndan Örnek: 1. Sultanahmet Abud Efendi Kona¤›’nda: (R.25) Bo¤az’dan ‹stanbul’un tasviri, kona¤›n ikinci kat›ndaki ön salonun tavan›nda yer al›r. Günefl bat›fl›nda ‹stanbul un görüntüsü Aivazovski’nin “‹stanbul’da Gün Bat›m›” tablosunu an›msat›r. Resimde sa¤ tarafta Rumeli Hisar› sol tarafta ise Anadolu Yakas› siluet halinde görüntülenmifltir. Arka tarafta ise Süleymaniye Camii ve çevresi görülür. Bo¤az›n sular›nda bir yük gemisi ve zarif yelkenliler Bo¤az›n k›vr›mlar› do¤rultusunda seyir halindedirler. Tablo niteli¤indeki bu ‹stanbul Manzaras› duvar ve tavan resimlerinde tek örnektir denebilir. II. De¤erlendirme ve Öneriler A. De¤erlendirme Anadolu ve Balkanlardaki konak ve evlerin duvarlar›nda yer alan ‹stanbul tasvirleri nakkafllar›n ve o bölgelerde yaflayanlar›n “Osmanl›’n›n baflkenti” 162
O S M A N L I M ‹ M A R ‹ E S E R L E R ‹ Ü S K Ü D A R S A N C A ⁄ I ’ N D A N
B E Z E M E L E R ‹ N D E G Ö R Ü N T Ü L E R
Dolmabahçe Saray› 212 numaral› Girifl Salonu (R.22)
‹stanbul’a duyulan özlemin bir yans›mas› olmal›d›r. Üç kara parças›n›n deniz ulafl›m›yla büyüleyici görünümünde “K›z Kulesi” kentin sembolü olarak her tasvirde yerini alm›flt›r. K›z Kulesi yaln›zca genel görünümlerde de¤il birim olarak da son derece zarif ifllenifliyle ‹stanbul’da saray ve konaklarda görüntülendi¤i gibi Anadolu’daki yap›larda da resmedilmifltir. Bu efsanelerle dolu yap› günümüzde de ‹stanbul’un sembolü olma özelli¤ini tafl›maktad›r. fiimdiye kadar yap›lan araflt›rmalarda oniki K›z Kulesi tasvirine ulafl›ld›. Bu tasvirlerden alt› tanesi resimleriyle tan›t›ld›. Di¤er K›z Kulesi tasvirleri Dolmabahçe sar›y› veliaht dairesi tavan›nda51, Y›ld›z fiale Köflkü, alt kat odalar›ndan 16 nolu odan›n tavan›nda ve çay salonunda52 Eski Harbiye Nezareti ve Profesörler evi girifl holü tavan›nda bulunur.53 Fenerbahçe’nin Feneri K›z Kulesi gibi ‹stanbul’u sembolü özelli¤ini kazand›¤› ifllenen tavan resimlerinden anlafl›lmaktad›r. Tablo tarz›nda ifllenen bu tasvirler ayn› zamanda dönemin do¤al ve yaflam biçimini belgeleyen eserlerdir. Di¤er bilinen Fenerbahçe tasvirleri Göksu Kasr› ve II. Hareket Köflkü’ndeki tavan resimlerinde yer al›r.54 Biri Topkap› Saray›, harem Dairesi, Kad›n Efendi Dairesindeki duvar niflinde, di¤eri ise Çengelköy Sadullah Pafla Yal›s› üst kat güneybat› odas›ndaki duvar niflinde tasvir edilen fiemflipafla Serefabad Kasr›, Üsküdar, k›y› fleridindeki bir kasr›n örne¤ini sunmalar› bak›m›ndan iki önemli duvar resmi örnekleridir. Göksu Kasr› ve Çeflmesinin bulundu¤u tasvirlerde çeflmenin bulundu¤u Göksu Çay›r›n›n mesire yeri olarak ta de¤erlendirildi¤i görüntülenmifltir. ‹nsan tasvirlerinin genellikle duvar ve tavan resim sanat›nda yer almas›na ra¤men Göksu çay›r›n›n mesire yeri olarak kullan›ld›¤›n› belgelemek amac›yla olmal› ki insan 163
Ü S K Ü D A R
Gaziantep, Abdulkadir Kimya Evi’nde; (R.18)
S E M P O Z Y U M U
V I
Topkap› Saray› Harem Dairesi’nde; (R.19)
tasvirleri özellikle de kad›n (feraceli) tasvirleri resmedilmifltir. Di¤er Göksu Çeflmesi tasvirleri Befliktafl Baflmabeyinci Kona¤›’nda ve Kayserili Ahmed Pafla Kona¤›’nda görülebilinir. Günümüze de¤in yap›lan çal›flma ve araflt›rmalar›n sonucunda Anadolu Hisar› da Kanl›ca s›rtlar›nda ‹stanbul görüntüsü tasvirle duvar ve tavan resimlerinde tek olma özelli¤i tafl›d›¤› anlafl›l›r. Üsküdar Sanca¤›n›n farkl› yerlerinden çeflitli görüntülerin sunuldu¤u bu tasvirler birer tarihi belge niteli¤indedirler. Yeni araflt›rmalar ›fl›¤›nda daha pek çok örne¤e ulafl›labilece¤i inanc›nday›m. XVIII. ve XIX. yüzy›l duvar ve tavan resimleri önceleri kuru s›va ve ahflap üzerine do¤al boyalarla kalem ifli tekni¤inde uygulanm›fl daha sonralar› ise ya¤l› boya kullan›lm›flt›r. Baz› yap›larda tavana tuval (keten bezi) gerilerek tasvirler tuval ya da muflamba üzerine uygulanm›flt›r. Resimleri kimlerin yapt›¤› kesin olarak bilinmemekle birlikte baz› yap›lardaki sanatç› imzalar› dönemin tüm yap›lar›nda yan› sanatç›n›n çal›flm›fl olabilece¤i fikrini verir.55 B. Öneriler • Ayn› konunun ifllendi¤i tasvirler benzerlik gösterse de her birinin özgün olma özelli¤i dikkate al›narak, resimleri çekilerek arflivlenmeli ! • Birer tarihi belge niteli¤i tafl›yan bu örnekler tarihi yap›lar›n koruma ve onar›m uygulamalar› süresinde de¤erlendirilmeli! • fiemflipafla, fierefâbâd Kasr›n›n yeniden infla edilerek, ‹stanbul’un eflsiz güzel164
O S M A N L I M ‹ M A R ‹ E S E R L E R ‹ Ü S K Ü D A R S A N C A ⁄ I ’ N D A N
B E Z E M E L E R ‹ N D E G Ö R Ü N T Ü L E R
li¤inin görülebilindi¤i bu mekanda seyir köflkü, ya da zarif Türk Osmanl› ev mimarisi olarak hizmete sunulmal›d›r. D‹PNOTLAR 1 Sedad H.Eldem, Birgideki Çak›ra¤a Kona¤›, Türkiyemiz Haziran, 1970, 1-13.; Günsel Renda, Bat›l›laflma Döneminde Türk Resim Sanat› 1700-1850, Ankara 1977, 146, 149-150; (yay. haz.) Rahmi Hüseyin Ünal, Birgi Tarihi, Tarihi Co¤rafyas› ve Türk Dönemi An›tlar›, Ankara 2001, 152. 2
Yap›n›n mimarisi ve plan› için bk. Sedad H.Eldem, Birgi Çak›ra¤a Kona¤›, Rölöve II, ‹stanbul 1977, plan.31; R.N.Ünal, a.g.e., 141-146.
3
R.H.Ünal, a.g.e., 144.
4
G.Renda, a.g.e., 146; R.H.Ünal, ayn› yer.
5
Zehra Ekinci, Anadolu Türk Evi Gelene¤i’nde Birgi Örne¤i ve Sand›ko¤lu Kona¤›, Bir Kona¤›n Kurgusu, ‹stanbul 2005, 22-23.; (yay. haz.) R.H.Ünal, (‹.Kurgulu), a.g.e., 155. 6
Yap›n›n plan ve mimari özelli¤i ile ilgili ayr›nt›l› bilgi için bk. Z.Ekinci, a.g.e., 24-90.
7
fiamahi, Bakü yak›nlar›nda bir kazad›r. bk. Tahir Sezen, Osmanl› Yer Adlar›, Ankara 2006, 476.
8
S.Hakk› Eldem, Türk Evi Plan Tipleri, ‹stanbul 1955, 81; S.H.Eldem, Türk Evi I, ‹stanbul 1984, 126.
9
Yap›n›n mimari özelli¤i için bk. Rüchan Ar›k, “Resimli Türk Evlerinden ‹ki Örnek”, Sanat Dünyam›z, 1975, 4, 13, 14,; S.H.eldem, a.g.e., 126; Pelin fiahin, “Yeniflehir, fiemaki Evindeki Kalem ‹fli Nak›fllar”, Sanat Tarihi, VIII (‹zmir 1996), 111-112. 10
R.Ar›k, a.g.m, 14.,; P.fiahin, a.g.m., 112.
11
Kay›k çeflitleri ile ilgili bilgi için bk. Mehmet Mazak, Eski ‹stanbulda Deniz Ulafl›m›, ‹stanbul 1998, 30-31.
12
G.Renda, a.g.e., 141.
13
R.Ar›k, a.g.m., 15; P.fiahin, a.g.m., 113.
14
Yap›n›n yap›m tarihi ve mimari özelli¤i için bk. Günsel Renda, “Datça’da Eski bir Türk Evi”, Sanat Dünyam›z, Eylül 1974, 2, 29-31.
15 G.Renda, a.g.m., 29-31; Günsel Renda-Turan Erol, Bafllang›c›na Bugüne Ça¤dafl Türk Resim Sanat› Tarihi, ‹stanbul 1980, 67-68; Pelin fiahin Tekinalp, “Bat›l›laflma Dönemi Duvar Resmi”, Türkler, Ankara 2002, XV, 442-443. 16
G.Renda-T.Erol, a.g.e., 66-69.
17
G.Renda, a.g.e., 165.
18
Afife Batur, “Y›ld›z Saray›”, D.B.‹stanbul Ans., ‹stanbul 1994, VII, 523.; Do¤an Hasel, Art Nouveau, Ans. Mimarl›k Söz., ‹stanbul 1995, 45-46.
19
K›z Kulesi’nin günümüzdeki görüntüsü 1835 y›l›na aittir. bk.‹.H.Konyal›, Abideleri ve Kitabeleriyle Üsküdar Tarihi, ‹stanbul 1977, 279-85; Çelik Gülersoy, “K›z Kulesi”, D.B.‹st.Ans., ‹stanbul 1994, V, 1012. Resmin bir foto¤raftan çal›fl›lm›fl olabilece¤i düflünülür. Foto¤raf IRCICA arflivinde, bk. P.fi.Tekinalp, a.g.m., 446. 20 Baflmabeyn;Mâ-beyn müflîri olarak belirtilmelidir; Mabeyn, Padiflah ve yak›nlar›n›n bulundu¤u mekan. Müflîr; emin ve iflaret eden. bk. Ferit Develio¤lu, Osmanl›ca-Türkçe Lugat, Ankara 2000, 558, 755. 21
G.Renda-T.Erol, a.g.e., 56, 60
22
Semavi Eyice, “Kayserili Ahmed Pafla Kona¤›”, D.B., ‹st.Ans., ‹stanbul 1994, IV, 511; Konak 1893 y›l›na tarihlendirilir. bk. G.Renda-T.Erol, a.g.e., 55. 23 Yap›n›n tarihçesi ve mimari özelli¤i ile ilgili genifl bilgi için bk. Candan Nemlio¤lu, “Abud Efendi Kona¤› ve Tarihi S‹T Alan› Çerçevesinde Yeniden De¤erlendirilmesi”, 2.Uluslararas› Eminönü Semp. Tebli¤ler Kitab›, ‹stanbul 2007, 361-372. 24
Erol Kalender, Gaziantep Abdulkadir Kimya Evi Duvar Resimleri, Ankara 1999, 20.
165
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
25
E.Kalender, a.g.e., 26-27.
26
G.Renda-T.Erol, a.g.e., 59; E.Kalender, a.g.e., 26.
V I
27 Y›ld›z Olcay Ege, Dolmabahçe Saray› D›fl ve ‹ç Süslemesi, Ankara 1978 (Uzm.Tezi Hacettepe Üni.) 152. 28 Fenerbahçe Burnunun co¤rafi ve tarihi ile ilgili bilgi için bk. “Fenerbahçe Feneri”, DB ‹stanbul Ans., ‹stanbul 1994, 3, 285-86. 29 Köflkün tarihçesi ve mimarisi ile ilgili bilgi için bk. Afife Batur, “fiale Köflkü”, DB ‹stanbul Ans., ‹stanbul 1997, 132-134. 30
fiule Yum, “‹stanbul’da 19. Yüzy›l Saray Yap›lar› ve Bat› Özellikli Duvar ve Tavan Resimleri”, AntikDekor, ‹stanbul 1993, 19, 32-38; Pelin fiahin, “Balyan ve d’Aranco ‹mzas›n› Tafl›yan fiale Köflkündeki Duvar ve Tavan Resimleri”, Art-Dekor, ‹stanbul 1995, 3, 150-152.
31 Tiyatronun projesi R.d’Aronco’nun Udine Kent Müzesi Arflivi bulunmaktad›r. bk. Afife Batur, “Y›ld›z
Saray›”, DB ‹stanbul Ans., ‹stanbul 1994, 7, 523; Günsel Renda, “Yenileflme Dönemindeki Kültür ve Sanat”, Türkler, Ankara 2002, 276. 32 Yap›n›n tarihçesi ve mimari özelli¤i için bk. Candan Nemlio¤lu, “Trabzon’un Abidevi Eserlerinden Kostaki Köflkü”, ‹stanbul 2008, 11-18. 33
E.Kalender, a.g.e., 27-28.
34
Sedat H.Eldan, Köflkler ve Kas›rlar II, ‹stanbul 1974, 375, 383.; G.Renda-T.Erol, a.g.e., 55.
35
Emel Esin, “Sadullah Pafla Yal›s›n›n Tarihçesi”, Türkiyem, ‹stanbul 976, 19, 13-17.
36
Yap›n›n mimari düzeni ile ilgili genifl bilgi için bk. Emel Esin, “Sadullah Pafla Yal›s›”, Türkiyemiz, ‹stanbul 1975, 17, 22-26. 37 S.H.Eldem
yap›n›n fierefabad kas› oldu¤unu belirtir.bk. S.H.Eldem, a.g.e., 382.; G.Renda, a.g.e., 113114, Tarkan Okçuo¤lu (bölüm yazar›), Sadullah Pafla ve Yal›s›, ‹stanbul 2008, 147-154.
38
fievkiye Köflkü ile ilgili bilgi için bk. S.H.Eldem, a.g.e., 329-336; M.Baha Tanman, “fiekviye Köflkü”, DB. ‹stanbul Ans., ‹stanbul 1997, VII, 165-166. 39
Baldaken=(it.) gölgelik (Tr.)seyaban (Far.)
40
T.Okçuo¤lu, a.g.e., 154-156.
41
E.Esin kasr›n, Göksu Kasr› olabilece¤ini belirtir. bk. E.Esin, a.g.m., 24.
42
E.Esin, a.g.m., 26.
43
G.Renda, a.g.e., 114-115.
44
T.Okçu¤ulu, a.g.e., 161.
45
Kasr›n mimari özelli¤i ile ilgili bilgi için bk. Tülay Artan, “Küçüksu Kasr›”, DB. ‹stanbul Ans., ‹stanbul 1994, V, 162.
46
Do¤an Kuban, “Küçüksu Çeflmesi”, DB. ‹stanbul Ans., ‹stanbul 1996, s.161.
47
Piyade (kay›k) özellikleri için bk. M.Marak, a.g.e., 32.
48
Selma Ekrem, To Göksu With Little Aunt, ‹stanbul 1956, 177, 26-27.
49
Yal›n›n tarihçesi ve mimari özelli¤i ile ilgili bilgi için bk. Haluk Sezgin, “Edip Efendi Yal›s›”, DB. ‹stanbul Ans., ‹stanbul 1994, 3, 130. 50
Mesire yeri olma özelli¤i ile ilgili bilgi için bk. S.Ekrem, a.g.m., 26-27; G.Renda-T.Erol, a.g.e., 61. R.42.
51
K›z Kulesi’nin efsanevi özelli¤i ile ilgili bilgi için bk.Tuncer Baykara, K›z Kulesi Efsaneden Tarihi Gerçe¤e, Ankara 2004, 10,89-90,94; fi.Yum, a.g.e., 66.r.H.. 52
fi.Yum, a.g.e., 66-67.
53
E.Kalender, a.g.e., 27.
54
Pars Tu¤lac›, Osmanl› Mimarl›¤›nda Balyan Ailesinin Rolü, ‹stanbul 1993, 369; E.Kalender, a.g.e., 28.
55
Sanatç› isimleri ile ilgili bilgi için bk. G.Renda, a.g.e., 186-192; fiule Yum, “Son Dönem Osmanl› Yap›lar›ndaki Baz› Tasvirler Üzerine Gözlemler”, 9. Milletler Aras› Türk San., Kong. Bil., Ankara 1995, 543-552; El Kalender, a.g.e.
166