Nemlizâde Tütün Deposu Y R D .
D O Ç .
D R .
N A L A N
T Ü R K M E N
Marmara Üniversitesi
XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan sonra Osmanl› kent dokusunda fonksiyonel aç›dan yepyeni yap› türlerine ihtiyaç duyulmufltur. Kentin genel bütünlü¤ü içinde yap›sal anlamda biçimlenmesinde büyük de¤ifliklikler kaydedilmifltir. fiimdiye kadar Osmanl›’ya yabanc› olan yap› tipleri ve mekânsal kurgulama Bat›’dan örnek al›narak infla edilmifltir. De¤iflen haberleflme ve ulafl›m sistemine, ticarî ve yönetimsel örgütlenmeye, yeni e¤itim ve sa¤l›k anlay›fl›na cevap verebilecek, toplumun her kesimine hitap eden nitelikte yap›lar gündeme gelmifl, kentin imar ve planlama faaliyeti h›z kazanm›flt›r.1 Bu dönemde yeni yap› teknolojisi, infla teknikleri ve yöntemleri ile biçimlenen bu yeni yap› tipleri, ‹stanbul’un tarihî flehir dokusu içinde yer alan geleneksel Osmanl› mimarisi ile de z›t bir görünüm sergilemifltir. Sözü edilen yap› tiplerinin bafl›nda; postane, istasyon, hükümet ve belediye gibi kamu yönetim ve hizmet binalar›, bankalar, çok katl› iflhanlar›, oteller, sosyal konutlar ve depolar gelmektedir. Nemlizâde Tütün Deposu ile birlikte depo, antrepo gibi bat›ya özgü bir yap› tarz› flehir dokusu içinde yer ald›¤› görülmektedir2. fiark Tütün Deposu olarak da tan›nan yap›, Üsküdar- Kuzguncuk aras›nda Paflaliman› Caddesi 106 pafta, 528 ada 25 parsel üzerinde yer almaktad›r3. Yap›n›n bugünkü sahibi Ciner Grubu’dur. Kurumun merkez yönetim binas› olarak hizmet vermektedir. Halka yönelik kullan›ma aç›lmad›¤›ndan yap›y› sadece d›fltan görüntüleme imkan›m›z olmufltur. ‹ç mekân s›n›rl› olarak görülmüfltür. Bu aç›dan yap›n›n plan flemas›ndan çok, cephe kurgusu ve dönemsel özellikleri üzerinde durulmufltur. Kullan›lan baz› görüntü ve bilgiler VI numaral› Kültür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Kurulu’nun arflivinden temin edilmifltir.4 Anadolu’dan ‹stanbul’a gönderilen tütünler fiark/Nemlizâde tütün deposunda depolan›p, kalitesine göre s›n›fland›r›l›r, s›k›flt›r›l›p, balyalanarak, yurt d›fl›na ihraç edilirdi. Pervititch taraf›ndan 1931 tarihinde haz›rlanan 67 numaral›
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
Nemlizade Tütün Deposu’nun yap›m aflamas›ndaki görünümü
V I
Bursa Kaz›m Emin Tütün Deposu’nun inflaat halindeki görüntüsü
Üsküdar paftas›nda, binay› detaylar›yla görebilmek mümkündür.5 Yap›n›n üzerinde “export tabacco c orient lim” cümlesi okunmaktad›r. Malzeme olarak da betonun kullan›ld›¤›n› yine üzerindeki “beton” kelimesinden anlafl›lmaktad›r. Bilindi¤i gibi tütünde en önemli sorunlar›n bafl›nda tütünün saklanmas›, korunmas› ve depolanmas› gelmektedir. Bu aç›dan bu tip yap›lar›n yer seçiminde dikkat edilmesi gereken özelliklerin bafl›nda tütünün ifllendi¤i kurumun fabrikalara yak›nl›¤›, kara, deniz ve demiryollar› ile ba¤lant›lar›n›n güçlü olmas›, kolay ve ucuz tafl›mac›l›¤a imkan vermesi gelmektedir.6 Üsküdar-Paflaliman› bölgesi de bu yüzy›l›n bafl›ndan itibaren tütün imalat›, tütünle ilgili servis binalar›n›n ve depolar›n etkili bir biçimde infla edilmesi ile tan›nmaktayd›. ‹flte bu ba¤lamda Nemlizâde Tütün Deposu ifllevine uygun bir mevkide konumlanm›flt›r. Sedad Hakk› 1931 tarihli bir yaz›s›nda, Bo¤aziçi’nde yüksek tütün depolar›n›n infla edilerek zamanla buran›n bir sanayi ve fabrika bölgesi olaca¤› endiflesini dile getirmifltir.7 Münevver Ayafll› da konuyla ilgili kaleme ald›¤› hat›ralar›nda daha keskin bir elefltiride bulunmufltur. Üsküdar’›, “çirkin bir tütüncüler sanayii m›nt›kas›” olarak nitelendirirken, tütün deposunu da “çimento y›¤›n›” olarak betimlemifltir.8 Oysa, yap› kendi türü içinde günümüze kadar gelmifl nadir örneklerden biridir. I. Ulusal Mimarl›k Dönemi’nin bir ürünüdür. Özgün mimarisi ve yap›sal nitelikleri ile bu dönemin genel özelliklerini en sade flekilde yans›tmaktad›r. I. Ulusal Mimarl›k Dönemi’ndeki mimarî anlay›fl›, Türk milliyetçilik ak›mlar›n›n olufltur168
N E M L ‹ Z Â D E
T Ü T Ü N
D E P O S U
Nemlizade Tütün Deposu’nun sahibi Mithat Nemli. Kaynak: Candan Nemlio¤lu’nun arflivi
maya çal›flt›¤› ulusal bilincin bir uzant›s› biçimlendirmifltir. Türk mimarl›k tarihinde bu dönem, XIX. yüzy›l›n sonlar›ndan bafllayarak II. Meflrutiyet ve Cumhuriyet’in ilan› ile birlikte devam eden, 1930’larda son bulan bir süreçtir.9 Mimar›, ulusal mimarl›k dönemi öncülerinden Vedad Tek’tir (1873-1942). Yap›n›n infla tarihi kesin olarak bilinmiyor. Ancak 1923 ve 192510 tarihleri üzerinde durulmaktad›r. Kaynaklar, Vedad Tek’in k›z› Selime Ifl›tan’dan al›nan bilgiler neticesinde 1923 y›l›nda infla edilmifl olabilece¤ini öne sürmektedir.11 Bina, Bo¤aziçi’nin Anadolu yakas›n› flekillendiren, kendine özgü karakter veren önemli yap›lardand›r. Bo¤aziçi co¤rafî konumu, do¤al güzelli¤i, tarihî ve kültürel dokusu ile önceli¤i ve özel bir de¤eri olan bölgedir. Genel olarak I. Ulusal Mimarl›k Dönemi’nde yap›n›n çevre ile uyumu konusunda gerekli hassasiyet gösterilmemiflse de,12 biçimsel aç›dan fonksiyonelli¤i ön plana ç›kartan Vedad Bey, yapt›¤› binalar›n ifllevine uygun, çevre dokusuyla uyumu aç›s›ndan bir kayg› da her zaman tafl›m›flt›r.13 Bu aç›dan Nemlizâde Tütün Deposu günümüzde çarp›k kentleflme olarak adland›rd›¤›m›z plans›z, düzensiz ve denetimsiz yap›laflman›n olmad›¤› bir dönemin ürünü olmas›na ra¤men, konumland›¤› mevki aç›s›ndan Bo¤aziçi k›y› fleridinin sakin siluetini sarsacak kadar da kütlesel bir biçimde yükselmesi ile dikkat çekmektedir.14 Nemlizâde Tütün Deposu’nun yerinde daha önce Sadrazam Hüseyin Avni Pafla’ya (1820-1876) ait büyük, ahflap bir yal›n›n bulundu¤u bilinmektedir15. fiehsuvaro¤lu bu yal›n›n plan flemas› ve salonlar›ndaki manzara resimleri hakk›nda bilgi verirken, Abdülaziz’in taht›ndan indirme planlar›n›n yap›ld›¤›, gizli 169
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
toplant›lar›n tertip edildi¤i bir yal› olarak da nitelendirmektedir.16 Hüseyin Avni Pafla’dan sonra yal› Sultan Abdülmecid’in k›z› Cemile Sultan taraf›ndan sat›n al›nm›flt›r. Burada bir süre Cemile Sultan’›n k›z› Ayfle S›d›ka Han›m Sultan oturmufltur. Yal› daha sonra II.Abdülhamid’in en büyük flehzadesi Mehmet Selim Efendi taraf›ndan kullan›lm›flt›r. Hanedan mensuplar›n›n yurtd›fl›na ç›kar›lmas›ndan sonra sat›lan yal›, bak›ms›z bir flekilde kalm›fl, bir süre tütün deposu olarak kullan›lm›flt›r. Daha sonra y›k›larak yeni bir tütün deposu infla edilmifltir. Yeni tütün deposunu önce tütüncü Selanikli Katipzade Sabri Bey sat›n alm›flt›r. Son olarak da yap›ya ad›n› veren Karadeniz’in tan›nm›fl ailelerinden Nemlizâdelere mensup Midhat Nemli Bey’e intikal etmifltir. 17 Yap› sadece depo olarak de¤il, Nemlizâdelerin ticaretle ilgili toplant›lar›n›n gerçeklefltirildi¤i yaz›hane olarak da kullan›lm›flt›r. Midhat Nemli, Nemlizâdeler’in Samsun-Çarflamba kolundand›r.18 Nemlizâde ailesinin tütünle meflguliyetini ‹stanbul’da sürdüren baflar›l› ifladamlar›ndan biridir. Yaflam›n›n çeflitli dönemlerinde uzun y›llar ‹stanbul Ticaret Odas› yönetim kurulu baflkanl›¤› ve yine ayn› kurumda meclis baflkanl›¤› yapm›flt›r.19 ‹kinci Dünya Savafl› ile birlikte malî aç›dan zor günler geçiren Midhat Bey, 1955 de tütün deposunu elinden ç›kartmak zorunda kalm›flt›r.20 Bu tarihten itibaren yap› çeflitli kurumlar taraf›ndan kullan›lm›flt›r. Kimi zaman as›l fonksiyonu ile ba¤daflmayan kullan›mlara maruz kalm›fl, kimi zamanda uzun süre bofl ve bak›ms›z olarak ayakta kalmay› baflarm›flt›r. En son olarak yukar›da da belirtildi¤i gibi Ciner Grubu’nun merkez yönetim binas› olarak hizmet vermektedir. Nemlizâde ailesinin sahip olduklar› ya da kiralad›klar› baflka tütün depolar› da mevcuttur. Konumuz olan bu tütün deposundan ayr› olarak, bugünkü Paflaliman› Park›’n›n bulundu¤u yerde bir tütün deposu daha vard›r. Ayr›ca Befliktafl, Ortaköy, Cankurtaran ve Ah›rkap›’da bu aileye ait tütün depolar›n›n oldu¤u ifade edilmektedir.21 Yap› yedi katl› olup, derz imitasyonu, tu¤la üzerine s›va ile kaplanm›flt›r. Denize bakan bat› taraf›nda zemin kat r›ht›mla ayn› seviyede iken, do¤u cephesinde ilk kat, kot fark› nedeniyle cadde seviyesinin alt›nda kalm›flt›r. Bu bak›mdan yol taraf›ndaki cephe 6 kat fleklinde de¤erlendirilmifltir. Pervititch haritas›nda bu kot fark›n›, yap›n›n üzerinde r›ht›m taraf›nda 7, yol taraf›nda 6 kat ibarelerinden anl›yoruz. Bina her bir cepheden tek bir kütle olarak alg›lanan kübik bir görünümdedir. A¤›r, hacimsel etki ve dura¤anl›k dikkati çeker. Bu dura¤an görüntüyü hareketlendiren unsur, döneminin tipik özelliklerini tafl›yan cephe düzenlemesidir. Binan›n cephesi; ikinci ve beflinci katlar›n bitiminden itibaren yatay olarak boydan boya uzanan silmelerle zemin kat, ara kat ve çat› kat› olarak üç bölüme ayr›lm›flt›r. Silmelerden çat› kat›na yak›n olan› diflli s›ra olup, cepheye rölyef verecek flekildedir. ‹ki silme aras›nda yer alan orta bölüme, pencere aralar›na üç kat boyunca yükselen sade pilastrlar yerlefltirilerek, yüzey alan›nda yatay ve düfley denge sa¤lanm›flt›r. Yap›n›n ana beden duvarlar› ritmik bir düzende ard arda s›ralanm›fl pencerelerle hareketlendirilirken, katlar aras›ndaki ay›r›m, farkl› pencere düzenlemeleri ile belirginlefltirilmifltir. Zeminden yukar› 170
N E M L ‹ Z Â D E
T Ü T Ü N
D E P O S U
Yap›n›n deniz cephesinin restitüsyonu
do¤ru bir ve ikinci ana bölümde düz atk›l› dikdörtgen pencereler, üçüncü ana bölümde de genifl sivri kemerli pencereler ve her bir sivri kemerli pencerenin üzerine denk gelecek flekilde yerlefltirilmifl ›fl›kl›k olarak tabir edilen üç küçük tepe pencereleri bulunmaktad›r. Yap› genifl saçakl›, kiremit kapl› k›rma çat› ile örtülmüfltür. Çat›n›n e¤imli yüzeylerinde pencere s›ralar› yer almaktad›r. Denize bakan bat› cephesinde de ayn› düzenleme görülmektedir Kuzeybat› köflesinde zeminden çat›ya do¤ru uzanan üç köfleli, küçük bir ç›kma, cepheye hareket kazand›rm›flt›r. Bu köfleli ç›kman›n her bir cephesinde dar, uzun birer pencere yer almaktad›r. A. Lakfle taraf›ndan haz›rlanan restitüsyonda bu köflede cihannümay› and›ran çat›n›n tepesinde dört taraftan da görülebilen konik örtülü bir seyir kulesi yer almaktad›r22. Döneminin tipik bir özelli¤i olarak Osmanl› mimarisinin bir hat›ras› burada yaflat›lmak istenmifltir. Pervititch haritas›nda da yap›n›n kulesi aç›kça görülmektedir. Bu kule gözetleme kulesi niteli¤i de tafl›maktad›r. Di¤er aç›dan konumu itibar› ile yap›ya fener ifllevi ile de hizmet etmifltir. Paflaliman›’n›n eski sakinleri, Kuleli Askeri Lisesi’nin kulesi ile büyük benzerlik tafl›d›¤›n› ve bak›ms›z harap bir flekilde 1948-49 y›llar›nda y›k›larak çat› ile örtüldü¤ünü ifade etmektedirler.23 Ayr›ca ayn› restitüsyonda bu cephede kap› yokken, günümüzde kuzeybat› köflesine do¤ru pencere aç›kl›klar›ndan biri kap› haline getirilmifltir. Binan›n güney cephesinden okunan “U” fleklindeki plan flemas› fonksiyonel amac›na uygun olarak tasarlanm›flt›r. “U” plan›n yaratt›¤› kanatlar›n oluflturdu¤u bir orta avlu mevcuttur. Yap›n›n içine do¤ru al›nan k›s›m da özellikle denizden 171
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
gelen rüzgara karfl› korunakl› bir alan yarat›larak, tütünün rahatl›kla girifl-ç›k›fl›n›n gerçeklefltirildi¤i bir servis kap›s› aç›lm›flt›r.24 Bu kap›n›n sade görünümü yap›n›n kütlesel görüntüsü ile tezat oluflturmaktad›r. Genifl, yar›m daire kemerli bu servis kap›s›n›n hemen üzerinde farkl› boyutta üç s›ra halinde kademeli ya da di¤er bir ifade ile basamakl› olarak yukar› do¤ru yükselen pencere s›ras› yer almaktad›r. Merdiven kovas›n› ayd›nlatan bu ara kat pencerelerinin, beflinci s›ras›ndakiler, silmeli sivri kemerlerle sonlanarak cepheye bir yumuflakl›k katm›flt›r. Ayr›ca di¤er üç cephenin kitlesel görüntüsüne karfl›l›k, bu “U” fleklindeki güney cephede ›fl›k-gölge ile birlikte biraz daha hareketlilik söz konusudur. Genel olarak cephe aç›s›ndan bakt›¤›m›zda; cephenin silmelerle üç ana bölüme ayr›larak, her bir bölümün bir bütün olarak ele al›n›p, farkl› pencere düzenekleriyle ritmik bir görüntü sergilemesi Rönesans dönemi saray mimarisinin bir özelli¤idir. Bu tarz uygulaman›n XIX. yüzy›l eklektik (seçmeci) Bat› mimarisinde de yer ald›¤› bilinmektedir. Plandaki simetrik ve aksiyal kurgulama, kütle düzenlemelerindeki oran anlay›fl›, ölçüleme gibi baz› tasar›m ilkelerinin ana karakteri ulusal Türk mimarisine de yans›m›flt›r. Bu dönemde cephe düzenlemesinde kaynak, geleneksel Türk mimarisi olmufltur. Ulusallaflma bilincinden hareketle Selçuklu ve klasik Osmanl› mimarisinin yap› elemanlar› ve süsleme programlar› kullan›larak özellikle ön cephe, di¤er cephelere göre daha özenilerek vurgulanm›flt›r.25 Ancak Nemlizâde’de cepheler; dönemin geleneksel cephe anlay›fl›ndan daha farkl› olarak, oldukça sade ve yal›n bir flekilde ele al›n›p her cephede tek tip süsleme unsurlar›na ve kurgulamaya yer verilmifltir. Cephelerdeki bu mütevaz›l›¤a karfl›l›k, Afife Batur taraf›ndan, üzerinde “çok çal›fl›lm›fl bir tasar›m” olarak nitelendirilecek kadar da yap›m›yla ilgili yeni tekniklere yer verilmifltir..26 Batur, yap›da tütün depolar›n›n en önemli özelli¤i olan havaland›rma sistemi konusunda tafl›y›c› sisteme yönelik yeni bir denemenin uyguland›¤›na iflaret ederek, ana tafl›y›c› sisteminin betonarme kolon ve kirifllerden oluflan bir karkas kabukdan meydana geldi¤ini ve kabu¤un iç k›sm›na da kirifller ve direklerden oluflan ba¤›ms›z bir karkas›n daha yerlefltirildi¤ini ifade etmifltir.27 Bu kurgulama tütün depolar›nda olmas› gereken havaland›rmay› sa¤layan bir sitemdir. Nemlizâde, kareye yak›n dikdörtgen plan› ile ifllevine uygun olarak basit ve sade bir flekilde düzenlenmifltir28. Her kat birbirini tekrar eden plan flemas›na sahiptir. Dolay›s›yla her katta tütünlerin ay›klan›p, kalitesine göre s›n›fland›r›ld›¤› atölye olarak tasarlanan “U” fleklinde bir salon ve “U” plan›n›n orta kütlesinde merdiven ve asansör kovas› yer almaktad›r. Çelik iskelet ve betonarme gibi yeni inflaat tekniklerinin yan›s›ra merkezî ›s›tma sistemi, asansör gibi yenilikler de bu dönemde benimsenip, yayg›n olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r.29 Nemlizâde de betonarme kullan›m›n›n ilk örneklerindendir. Beden duvarlar› betonarme ile tu¤la kagirin birlikte uygulanmas›ndan meydana gelmifltir. Döküm kaleriferli ›s›tma sistemi ile yük ve yolcunun birlikte tafl›nd›¤› asansör döneminin yine ilk uygulamalar›ndand›r. Vedat Tek’in infla etti¤i bir di¤er tütün deposu da Bursa’daki Kaz›m Emin Tütün 172
N E M L ‹ Z Â D E
T Ü T Ü N
D E P O S U
Nemlizade Tütün Deposu’nun genel görünüflü.
Deposu’dur. Günümüze gelmeyen bina ile ilgili Onur, 1909 y›l›nda yap›ld›¤› ve 1960’larda y›k›larak yerine hükümet binas› infla edildi¤i bilgisini vermektedir.30 Mevcut foto¤raflar›ndan kütlesel gövdesi, düz atk›l› ve bas›k kemerli ritmik pencere s›ralamas› ile Nemlizâde’nin daha erken tarihli bir benzeri oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Girifl cephesinin Osmanl› ça¤r›fl›ml› genifl sivri kemerli büyük portali ve cephe yüzeyinden d›fla do¤ru taflan ç›kmas› ile tipik I. Ulusal Mimari Dönemi’nin cephe özelliklerini tafl›maktad›r. Bilindi¤i gibi yap›n›n mimar› Vedad Bey’in farkl› meslek kollar›na hitap eden fonksiyonel aç›dan yeni yap› tipleri içinde ticarî yap›lar›, bu dönem mimarisinin kilit tafllar›ndand›r. Nemlizâde Tütün Deposu da cephe tasar›m›, sanayi yap›lar›na özgü plan flemas›, kullan›lan teknik ve malzeme ile I. Ulusal Mimarl›k Dönemi’nin en dikkat çekici endüstriyel yap›s› olarak mimarl›k tarihimizdeki yerini alm›flt›r. KAYNAKLAR ALSAÇ, Üstün ; “Türk Mimarl›k Düflüncesinin Cumhuriyet Devrindeki Evrimi”, Mimarl›k, sy. 121-122 (Ankara 1973), s. 12-25. AL‹fiANZADE, Sedat Hakk›; “‹stanbul ve fiehircilik”, Mimar, sy. 1 (‹stanbul 1931), s. 1-4. ASLANO⁄LU, N. ‹nci; 1923-1938 Erken Cumhuriyet Dönemi Mimarl›¤› (Sosyal, Ekonomik, Kültürel
173
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Ortam De¤iflimi ve Mimarl›¤a Yans›mas›), ‹stanbul Teknik Üniversitesi Mimarl›k Fakültesi, (Doktora Tezi), ‹stanbul 1979. ASLANO⁄LU, ‹nci; “Birinci ve ‹kinci Milli Mimarl›k Ak›mlar› Üzerine Düflünceler”, Mimaride Türk Millî Üslubu Semineri, 11-12 Haziran 1984, Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlü¤ü, ‹stanbul, s. 41-46. AYAfiLI, Münevver; Dersaâdet, ‹stanbul 1993. BALABAN, Kemal; Yaprak Tütün Bak›m Ders Notlar›, ‹stanbul Üniversitesi Orman Fakültesi, Tütün Eksperleri Yüksek Okulu, ‹stanbul 1978. BATUR, Afife; “1925-1950 Döneminde Türkiye Mimarl›¤›”, 75 Y›lda De¤iflen Kent ve Mimarl›k, ‹stanbul 1978, s. 209-234. BATUR, Afife; “Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarl›¤›”, Cumhuriyet Dönemi Türk Ansiklopedisi, ‹stanbul 1983, V, 1380-1420. BATUR, Afife; “Kimli¤inin ‹zinde II: Yeniyi Aramak”, M. Vedad Tek Kimli¤inin ‹zinde Bir Mimar, (haz. Afife Batur), ‹stanbul 2003, s. 147-171. BULDUK, fiener; Mimar Vedad ve Eserleri, ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi, Türk Sanat› Kürsüsü (Lisans Tezi), ‹stanbul 1973. CEPHANEC‹G‹L, Gül; “Tüm Çal›flmalar›”, M.Vedad Tek Kimli¤inin ‹zinde Bir Mimar, s. 323-382. DEM‹RBEL, Razi, Yusuf; “Prof.Mimar M.Vedat Tek”, Arkitekt, sy. 1-2 (‹stanbul 1941-1942), s. 231-233. DERV‹fi, Pelin; “Bir ‹fllevsel Çözümleme: Düflündü¤ü ve Yapt›¤›”, M.Vedad Tek Kimli¤inin ‹zinde Bir Mimar, s. 273-313. DI⁄IRO⁄LU, Filiz; Reji’nin Karadeniz Bölgesi’ndeki Uygulamalar› (1884-1914), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araflt›rmalar› Enstitüsü Türk Tarihi Anabilim Dal› Yak›nça¤ Tarihi Bilim Dal› (Yüksek Lisans Tezi), ‹stanbul 2004. ELDEM, Sedat Hakk›; Bo¤aziçi An›lar›-Reminiscences of the Bosphorus, ‹stanbul 1979. EMRE, Necmettin; “Mimar Vedad’›n Sanat Hayat›”, Arkitekt, sy. 1-2 (‹stanbul 1941-1942), s. 234-235. FIRAT, Nurcan ‹nci; Ankara’da Cumhuriyet Dönemi Mimarisi’nden ‹ki Örnek: Etnografya Müzesi ve Eski Türk Oca¤› Merkez Binas›, Ankara 1995. GENCER, Ali ‹hsan; “Hüseyin Avni Pafla (1820-1876)”, TDV ‹slam Ansiklopedisi, ‹stanbul 1998, XVIII, 526-527. HASKAN, Mehmet Nermi; Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, ‹stanbul 2001, III, 1409-1412. KARACA, Ali; “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Reji ve Tütün Kaçakç›l›¤›nda Trabzon Örne¤i : Bir Yabanc› Sermaye Serüveni”, Tütün Kitab›, (Editör: Emine Gürsoy Naskali), ‹stanbul 2003, s. 56-85. KIZILDERE, Selda- SÖZEN, Metin; “‹stanbul’da Birinci Ulusal Mimarl›k Dönemi Yap›lar›’n›n Kent Bütünü ‹çindeki Yerinin De¤erlendirilmesi”, ‹TÜ Dergisi/b Sosyal Bilimler, II/1 (‹stanbul 2006), s. 87-95. KÖKNEL, Suat; Loncadan Oda’ya ‹stanbul Ticaret Odas›’n›n 125. Y›l› An›s›na, (Editör: Mustafa BaykanFethi Aytuna-Bilge Celen), ‹stanbul [2007]. ONUR, Tülin; Mimar Vedad Tek Mimari Kiflili¤i ve Dönemin Mimarl›k Sorunlar›, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dal›, (Doktora Tezi), Ankara 1988. ÖZKAN, Süha; “Mimar Vedad Tek (1873-1942)”, Mimarl›k, sy. 121-122 (Ankara 1973), s. 45-51. ÖZKAN, Süha; “Vedat Tek Üzerine”, Arredamento Mimarl›k, sy. 120 (‹stanbul 1999), s. 81-86. PERVITITCH, Jacques; Sigorta Haritalar›nda ‹stanbul-Istanbul in the Insurance Maps of Jacques Pervititch, ‹stanbul 2001. SIKIÇAKAR, Ayfle; Birinci Ulusal Mimarl›k Dönemi Girifl Cepheleri Analizi, ‹stanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarl›k Anabilim Dal› Bina Bilgisi Program›, (Yüksek Lisans Tezi), ‹stanbul 1991. SÖZEN, Metin-TAPAN, Mete; 50 Y›l›n Türk Mimarisi, ‹stanbul 1973. SÖZEN, Metin; Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarl›¤›, Ankara 1984. SÖZEN, Metin; “Birinci Ulusal Mimarl›k Dönemi ve Mimarlar›”, Mimaride Türk Millî Üslubu Semineri, 11-12 Haziran 1984, s. 35-39. SÖZEN, Metin; “Cumhuriyet Devri Türk Mimarisi”, Bafllang›c›ndan Bugüne Türk Sanat›, Ankara 1993, s. 239-254. fiEHSUVARO⁄LU, Y. Haluk; Bo¤aziçi’ne Dair, ‹stanbul 1986. TEKEL‹, ‹lhan; “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kentsel Dönüflüm”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, ‹stanbul 1985, IV, 878-890.
174
N E M L ‹ Z Â D E
T Ü T Ü N
D E P O S U
TUNCER, Orhan Cezmi; “Mimaride Türk Milli Üslubu ‹lkeleri”, Mimaride Türk Millî Üslubu Semineri, 11-12 Haziran 1984, s.67-69. URAL, Somer; “Türkiye’nin Sosyal Ekonomisi ve Mimarl›k”, Mimarl›k, sy.123-124 (Ankara 1974), s. 5-50. YAVUZ, Y›ld›r›m; “Cumhuriyet Dönemi Ankara’s›nda Mimari Biçim Endiflesi”, Mimarl›k, sy. 121-122 (Ankara 1973), s. 26-44. YAVUZ, Y›ld›r›m; Birinci Ulusal Mimarl›k Dönemi ve Mimar A.Kemalettin Bey, ‹stanbul Teknik Üniversitesi Mimarl›k Fakültesi, Doktora Tezi, ODTÜ Mimarl›k Fakültesi Bas›m ‹flli¤i, Ankara 1981. YAVUZ, Y›ld›r›m; “Kemalettin Bey’in Ulusal Mimarl›k Alan›ndaki Katk›lar›, Sanat Dünyam›z, sy. 45 (‹stanbul 1991), s. 36-44. YAVUZ, Y›ld›r›m; “Vedat Tek”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, VII, 232.
D‹PNOTLAR 1 Y›ld›r›m Yavuz, Birinci Ulusal Mimarl›k Dönemi ve Mimar A.Kemalettin Bey, ‹stanbul Teknik Üniversitesi Mimarl›k Fakültesi, Doktora Tezi, ODTÜ Mimarl›k Fakültesi Bas›m ‹flli¤i, Ankara 1981, s.69-70; Y›ld›r›m Yavuz, “Kemalettin Bey’in Ulusal Mimarl›k Alan›ndaki Katk›lar›”, Sanat Dünyam›z, sy. 45 (‹stanbul 1991), s.36-44; ‹lhan Tekeli, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kentsel Dönüflüm”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, ‹stanbul 1985, IV, 881-883; Orhan Cezmi Tuncer, “Mimaride Türk Milli Üslubu ‹lkeleri”, Mimaride Türk Millî Üslubu Semineri 11-12 Haziran 1984, Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlü¤ü, ‹stanbul s.67-69. 2 Selda K›z›ldere-Metin Sözen, “‹stanbul’da Birinci Ulusal Mimarl›k Dönemi Yap›lar›’n›n Kent Bütünü ‹çindeki Yerinin De¤erlendirilmesi” ‹TÜ Dergisi/b – Sosyal Bilimler, II/1 (‹stanbul 2006), s.92. 3 ‹stanbul VI Numaral› Kültür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Kurulu Arflivi; Tülin Onur, Mimar Vedad Tek Mimari Kiflili¤i ve Dönemin Mimarl›k Sorunlar›, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dal›, (Doktora Tezi), Ankara 1988, s. 237; Gül Cephanecigil, “Tüm Çal›flmalar›”, M. Vedad Tek Kimli¤inin ‹zinde Bir Mimar (haz. Afife Batur), ‹stanbul 2003, s. 353-354. 4 Konuya gereken ilgi ve deste¤i gösteren yard›mlar›n› esirgemeyen ‹stanbul VI Numaral› Kültür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Bölge Kurulu Müdürü Say›n Serdar Tu¤rul’a çok teflekkür ediyorum. Bu arada Sanat Tarihçileri Ahmet Hamdi Bülbül ve Hatice Ergün’e de teflekkürlerimi sunmak istiyorum. 5 J.Pervititch, Sigorta Haritalar›nda ‹stanbul-Istanbul in the Insurance Maps of Jacques, ‹stanbul 2001, s.264, pafta 67. 6 Ayr›nt›l› bilgi için bk. Kemal Balaban, Yaprak Tütün Bak›m Ders Notlar, ‹stanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Tütün Eksperleri Yüksek Okulu, ‹stanbul 1978, s.92-96. 7 Aliflanzade Sedat Hakk› “‹stanbul ve fiehircilik”, Mimar, sy. 1 (‹stanbul 1931), s.2. 8 Münevver Ayafll›, Dersaâdet, ‹stanbul 1993, s.111. 9 Nurcan ‹nci F›rat, Ankara’da Cumhuriyet Dönemi Mimarisi’nden ‹ki Örnek: Etnografya Müzesi ve Eski Türk Oca¤› Merkez Binas›, Ankara 1995, s.1-4. 10 Süha Özkan, “Mimar Vedat Tek (1873-1942)”, Mimarl›k, sy. 121-122 (Ankara 1973), s.50; Y›ld›r›m Yavuz, “Vedat Tek”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, VII, 232; fiener Bulduk, Mimar Vedad ve Eserleri, ‹stanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Türk Sanat› Kürsüsü, (Lisans Tezi), ‹stanbul 1973, s. 20-21; Tülin Onur, a.g.t., s. 237. 11 Gül Cephanecigil, “Tüm Çal›flmalar›”…, s.353, Afife Batur, “Kimli¤inin ‹zinde II: Yeniyi Aramak”, M.Vedad Tek Kimli¤inin ‹zinde Bir Mimar, s. 168. 12 ‹nci Aslano¤lu, “Birinci ve ‹kinci Milli Mimarl›k Ak›mlar› Üzerine Düflünceler”, Mimaride Türk Millî Üslubu Semineri 11-12 Haziran 1984, s.45. 13 Yusuf Razi Demirbel, “Prof. Mimar M.Vedad Tek”, Arkitekt, sy. 1-2 (‹stanbul 1941-1942), s. 233, Süha Özkan, “Vedad Tek Üzerine”, Arredamento Mimarl›k, sy. 120 (‹stanbul 1999), s. 81-86; Pelin Dervifl, “Bir ‹fllevsel Çözümleme: Düflündü¤ü ve Yapt›¤›”, M.Vedad Tek Kimli¤inin ‹zinde Bir Mimar, s. 312. 14 Ayr›nt›l› bilgi için bk. Selda K›z›ldere-Metin Sözen, a.g.m., s.92. 15 Sedat Hakk› Eldem, Bo¤aziçi An›lar›-Reminiscences of the Bosphorus, s. 344-345, Resim 210-211.
175
Ü S K Ü D A R
16 Haluk
S E M P O Z Y U M U
V I
fiehsuvaro¤lu, Bo¤aziçine Dair, ‹stanbul 1986, s.260,263; Ali ‹hsan Gencer, “Hüseyin Avni Pafla (1820-1876)”, TDV ‹slam Ansiklopedisi, ‹stanbul 1998, XVIII, 526. 17Mehmet Nermi Haksan, Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, ‹stanbul 2001, III, 1410-1412; Münevver Ayafll›, a.g.e., s.111; Haluk fiehsuvaro¤lu, a.g.m., s.260-261; Afife Batur, a.g.m., s.167-168. 1809.08.2008 tarihinde Nemlizâde Mithat Bey’in akrabas› Say›n Candan Nemlio¤lu ile yapt›¤›m›z görüflmelerde tütün sevkiyat›n›n gerçekleflmesinde özellikle Samsun’u Sivas’a ba¤layan Samsun-Çarflamba demiryolunun tafl›d›¤› öneme de¤inerek, Atatürk’ün 21 Eylül 1924 tarihinde bu demiryolu hatt›n›n infla töreninde Nemlio¤lu ailesini desteklerinden dolay› tebrik etti¤ini belirtmifltir. Bu konuyla ilgili belgelerin T.B.M.M. Kütüphasi Arflivi’nde yer ald›¤›n› da sözlerine eklemifltir. 19 Nemlio¤lu ailesinin tütünle ilgili bilgileri için bk. Ali Karaca “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Reji ve Tütün Kaçakç›l›¤›nda Trabzon Örne¤i : Bir Yabanc› Sermaye Serüveni”, Tütün Kitab›, (Editör: Emine Gürsoy Naskali), ‹stanbul 2003, s.67; Filiz D›¤›ro¤lu, Reji’nin Karadeniz Bölgesi’ndeki Uygulamalar› (18841914), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araflt›rmalar› Enstitüsü, Türk Tarihi Anabilim Dal› Yak›nça¤ Tarihi Bilim Dal›, ‹stanbul 2004; Suat Köknel, Lonca’dan Oda’ya-‹stanbul Ticaret Odas›’n›n 125. Y›l› An›s›na, (Editör: Mustafa Baykan, Fethi Aytuna, B›lge Celen), ‹stanbul [2007]. 20 Say›n Servet Erpifl (07.04.1930) –Rahime Erpifl (‹stanbul-1932) ile 27 Ekim 2008 tarihinde yap›lan görüflmeler esnas›nda al›nan bilgiler. Servet Erpifl, babas›, annesi, iki ablas› ve efliyle birlikte uzun y›llar Nemlizâde Tütün Deposu’nda çal›flm›flt›r. Midhat Nemli tütün deposunu elden ç›kartana kadar yan›nda kalm›fl, bu arada aileyi yak›ndan tan›ma imkan› olmufltur. 21 Say›n Servet Erpifl ile yap›lan sohbetler esnas›nda al›nan bilgiler. Bu bilgiler Say›n Candan Nemlio¤lu taraf›ndan da do¤rulanm›flt›r. 22 Gül Cephanecigil, a.g.m., s.354; s.354 Çizim 33. 23 Say›n Servet Erpifl ile 27 Ekim 2008 tarihinde yap›lan görüflmeler esnas›nda al›nan bilgi. 24 Afife Batur, a.g.m., s.169. 25 I.ve II.Ulusal Mimarl›k Dönemi’nin genel özellikleri ile ilgili olarak ayr›nt›l› bilgi için bk.Y›ld›r›m Yavuz, “Kemalettin Bey’in Ulusal…”, s.44; Y›ld›r›m Yavuz, “Cumhuriyet Dönemi Ankaras› ‘nda Mimari Biçim Endiflesi”, Mimarl›k, sy. 121-122 (‹stanbul 1973), s. 27; Afife Batur, “1925-1950 Döneminde Türkiye Mimarl›¤›”, 75 Y›lda De¤iflen Kent ve Mimarl›k, ‹stanbul 1978, s.209-212; ‹nci Aslano¤lu, a.g.m., s.41-42; Afife Batur, “Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarl›¤›”, Cumhuriyet Dönemi Türk Ansiklopedisi, ‹stanbul 1983, V, 1380-1420; Somer Ural, “Türkiye’nin Sosyal Ekonomisi ve Mimarl›k”, Mimarl›k, sy. 123-124 (Ankara 1974), s.16-18,23-24; Üstün Alsaç, “Türk Mimarl›k Düflüncesinin Cumhuriyet Devrindeki Evrimi”, Mimarl›k, sy. 121-122 (Ankara 1973), s.12-14; Nurcan ‹nci F›rat, a.g.e.,s.1-4; Metin Sözen, “Birinci Ulusal Mimarl›k Dönemi ve Mimarlar›”, Mimaride Türk Millî Üslubu Semineri 11-12 Haziran 1984, s.35-39; ‹nci Aslano¤lu, 1923-1938 Erken Cumhuriyet Dönemi Mimarl›¤› (Sosyal, Ekonomik, Kültürel Ortam De¤iflimi ve Mimarl›¤a Yans›mas›), ‹stanbul Teknik Üniversitesi Mimarl›k Fakültesi, (Doktora Tezi), ‹stanbul 1979; Metin Sözen-Mete Tapan, 50 Y›l›n Türk Mimarisi, ‹stanbul 1973; Metin Sözen, Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarl›¤›, Ankara 1984; Metin Sözen, “Cumhuriyet Devri Türk Mimarisi”, Bafllang›c›ndan Bugüne Türk Sanat›, Ankara 1993, s.239-254; Ayfle S›k›çakar, Birinci Ulusal Mimarl›k Dönemi Girifl Cepheleri Analizi, ‹stanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarl›k Anabilim Dal› Bina Bilgisi Program›, (Yüksek Lisans Tezi), ‹stanbul 1991. 26 Afife Batur, “Kimli¤inin ‹zinde II:…”, s.169,319. 27 Afife Batur, “Kimli¤inin ‹zinde II:…” s.169. 28 Yap›n›n bütün katlar›na ait plan flemalar› ve ayr›nt›l› bilgi için bk. Tülin Onur, a.g.t., s.237-247. 29 Ayr›nt›l› bilgi için bk.Y›ld›r›m Yavuz, a.g.e., s.70.; Somer Ural, a.g.m., s.17. 30 Tülin Onur, a.g.t., s.236.; Gül Cephanecigil,a.g.m., s.339.;Süha Özkan, “Mimar Vedad Tek…”s.50.
176