Üsküdar'da Kütüphane Mimarisi by Üsküdar Belediyesi

Üsküdar'da Kütüphane Mimarisi (Osmanl› Dönemi) Y R D .

D O Ç .

D R .

H . S ‹ B E L

Ü N A L A N

Adnan Menderes Üniversitesi

Kültür ve e¤itim yap›s› olan kütüphanelerin Anadolu’da mimari bir kimlik ortaya koymaya bafllad›¤› dönem XVI. yüzy›la denk gelmektedir. ‹stanbul’da ise XVII. yüzy›l ortalar›nda karfl›m›za ç›kmaktad›r.1 Anadolu’da erken dönemlerde, el yazmalar›n›n de¤erli ve az say›da olmas›ndan dolay› genifl kapsaml› kütüphanelere ihtiyaç duyulmam›flt›r ve cami, medrese, tekke vb. bir yap›n›n bir bölümü, bir odas› veya bir kitapl›k dolab› kütüphaneyi temsil etmifltir. Matbaan›n kurulmas› ile birlikte basma eserlerin ço¤almas› ve kitap talebinin artmas›yla bu mekanlar ihtiyaca cevap veremez duruma gelmifl, gerek bir yap›ya bitiflik gerekse ba¤›ms›z olarak çok say›da kütüphane infla edilmifltir. Vak›f yoluyla Anadolu’nun pek çok merkezinde ve özellikle de ‹stanbul’da yo¤un olarak infla edildi¤i bilinen kütüphaneler, zaman içinde ya amaçlar› d›fl›nda kullan›lm›fl ya da yavafl yavafl yok olmaya bafllam›fllard›r. Bu çal›flmam›zla, Üsküdar’da, kütüphane iflleviyle hizmet etmek üzere tasarlanarak infla edilmifl olan befl kütüphane yap›s›n›, mimari ve plan özellikleri bak›m›ndan çizim ve foto¤raflar eflli¤inde tan›tarak bu kütüphanelerin Anadolu’daki kütüphane mimarisi içindeki yerini belirlemeyi ve bir de¤erlendirme yapabilmeyi amaçlamaktay›z. Üsküdar’da gerek bir yap›ya bitiflik gerekse herhangi bir yap›yla organik ba¤› olmadan ba¤›ms›z olarak infla edilmifl toplam befl kütüphane mevcuttur. Bunlar, Ahmediye Kütüphanesi, Mirzazade Mehmet Efendi Kütüphanesi, Hac› Selim A¤a Kütüphanesi, Pertev Pafla Kütüphanesi ve Aziz Mahmut Hüdâyî (Lütfi Bey) Kütüphanesi’dir.2 Ahmediye Kütüphanesi Ahmediye semti Gündo¤umu Caddesi, Ehram ve Esvapç› Sokaklar›n›n kesiflti¤i köflede yer almaktad›r. Kütüphane; bir cami, bir medrese, bir sebil, iki çeflme,

Hac› Selim A¤a Kütüphanesi (arka sayfa)

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

V I

bir türbe ve hazireden meydana gelen Ahmediye Külliyesi’nin bir parças›d›r.3 Fevkani olarak yap›lm›fl olan kütüphane, külliyenin iki giriflinden Esvapç› Soka¤›’na aç›lan ve “Kütüphane Kap›s›” olarak da adland›r›lan avlu giriflinin sa¤›ndad›r. Kütüphane, günümüzde Üsküdar Müftülü¤ü’ne ba¤l› Kur’an Kursu olarak kullan›lmaktad›r. Kütüphane, e¤imli bir arazi üzerine infla edilmifl olan külliyenin kuzeybat› köflesinde yer alan tuvaletler ile beflik tonozlu bir koridorun üst kat›na kurulmufltur. Alt katta soka¤a bakan kütüphane cephesinin e¤rili¤i, üstte kademeli bir konsolla d›fla do¤ru tafl›r›larak kare bir plan elde edilmifltir. Düzgün kesme tafllarla infla edilmifl olan kütüphanenin bat›s›ndaki ç›k›nt›l› bölüm tafl ve tu¤la ile örülmüfltür. Kare planl› üstü bir kubbeyle örtülü kütüphanenin ön k›sm›nda üç birimli bir revak bulunmaktad›r. Kütüphanenin güney kesiminde beflik tonozlu bir koridor ve bunun gerisinde aynal› manast›r tonozuyla örtülü bir tuvalet yer almaktad›r. Revak birimlerinden ortadaki bir kubbeyle, iki yandakiler ise aynal› manast›r tonozuyla örtülüdür. Kare planl› kütüphane mekan›n›n, sekizgen prizma flekilli bir kasnak üzerine oturan kubbesi ile revak birimlerini örten kubbe ve manast›r tonozlar› d›fltan kurflunla kaplanm›flt›r. Bat› cephesi üzerinde tuvalete aç›lan kare flekilli bir pencere ile, kütüphaneye aç›lan altl› üstlü yerlefltirilmifl birer pencere bulunmaktad›r. Alttaki pencere dikdörtgen flekilli, üstteki ise sivri kemerlidir. Kuzey ve bat› cepheleri üzerinde de altl› üstlü yerlefltirilmifl pencerelerin düzeni ayn›d›r. Kuzey cephesi üzerinde üçer pencereye yer verilmiflken, bat› cephesi üzerinde ikifler adettir. Alt s›ra pencereleri demir parmakl›klara sahiptir. Kütüphane, güneyden medrese odalar›na bitifliktir. Revak kemerlerinin ortas›nda birer gülbezek yer almaktad›r. Alt kattaki beflik tonozlu koridora bas›k kemerli bir girifl ile ulafl›lmaktad›r. Bu koridordan bir merdivenle revak›n orta birimine geçilmektedir. Üç birimli revak kemerleri yuvarlakt›r. Revak kemerlerini tafl›yan dört sütun, baklava flekilli bafll›klara sahiptir. Kemer aralar› camekanlarla kapat›lm›flt›r. Kare planl› kütüphane mekan›n›n girifli bas›k kemerlidir. Giriflin çerçevesi, kemeri ve söveleri mermerdendir. Söveler üzerinde palmet, rumi ve lotus motiflerinden oluflan bir süsleme ile mukarnas dizisine yer verilmifltir. Kütüphanenin üstü bir kubbeyle örtülüdür. Duvarlar üzerinde yer alan pencereler içte de ayn› düzen ve forma sahiptir. Alt s›ra pencerelerinin çerçeveleri mermerdendir. Bat› duvar› üzerinde, dikdörtgen kesitli bir ocak nifli ile dikdörtgen kesitli bir dolap nifli yer almaktad›r. Oca¤›n mermerden yap›lm›fl ön kesiminde, silmelerle oluflturulmufl üç kartufl yer almaktad›r. Kenardaki köfleli kartufllar›n içinde birer gülbezek motifi, kartufllar›n birleflti¤i kesimlerde ise palmet, rumi ve lotus motiflerinden oluflan bitkisel bir süsleme görülmektedir. Güney duvar› üzerinde dikdörtgen kesitli büyükçe bir dolap nifli ile daha küçük ve üst üste yerlefltirilmifl dikdörtgen kesitli üç nifl vard›r. Duvar›n do¤u kesiminde yer alan dikdörtgen flekilli pencere dolap flekline dönüfltürülmüfltür. Güney kesimde yer alan üstü beflik tonozla örtülü koridorun dip duvar› üstünde tuvalete girifli sa¤layan bas›k kemerli aç›kl›k bulunmaktad›r. 180

Ü S K Ü D A R ’ D A K Ü T Ü P H A N E M ‹ M A R ‹ S ‹ O S M A N L I D Ö N E M ‹

Kütüphanenin infla kitabesi yoktur. Külliyenin “Tekke Kap›s›” olarak adland›r›lan di¤er avlu girifli üzerindeki kitabesine göre daha önce var olan ve y›k›lmaya yüz tutmufl mescidin yerine H.1134 / M.1721-22 tarihinde, Tersane Emini Hac› Ahmed A¤a taraf›ndan cami yapt›r›lm›flt›r.4 H.1139 / M.1727 tarihli bir vakfiyede kütüphane odas›na fiami Mehmed Efendi marifetiyle elli kitap koyuldu¤u5 belirtildi¤ine göre kütüphane bu tarihten önce mevcuttur. Kütüphane de külliyenin bir parças› oldu¤una göre kütüphanenin de H.1134 / M.1721-22 tarihinde yap›ld›¤›n› kabul etmek mümkün görünmektedir. Mirzazade Mehmet Efendi Kütüphanesi Sultantepe’de, Hacce Hasna Hatun Mahallesi’nde, Servilik Caddesi ile Kiriflçi Soka¤›’n›n kavfla¤›ndad›r. Mirzazade fieyhülislam Mehmet Efendi Camisi’nin güneyinde yer alan kütüphane, günümüzde büyük ölçüde y›k›lm›fl durumdad›r. Vak›flar Genel Müdürlü¤ü Arflivi’ndeki rölövesinden yap›n›n dikdörtgen planl›, dar kenar› üzerinde giriflinin yer ald›¤› ve üstünün aynal› manast›r tonozuyla örtülü oldu¤u anlafl›lmaktad›r.6 Bugün yap›n›n sadece iki duvar› ayaktad›r. Küçük boyutlu bir yap› olan kütüphanenin duvarlar› moloz tafl ve tu¤la ile örülmüfltür. Girifl cephesi ortas›nda yer alan aç›kl›k bas›k kemerlidir. Kemer ve söveleri kesme tafltand›r. Kütüphanenin kitabesi yoktur. Camide harimin bat› duvar› üzerinde as›l› bulunan ve saray hocalar›ndan Ahmet Rak›m Efendi taraf›ndan H.1317 / M.18991900 tarihinde yeniden yaz›ld›¤› anlafl›lan manzumeye göre cami, fieyhülislam Mirzazade Mehmet Efendi taraf›ndan H.1143 / M.1730-31 tarihinde yapt›r›lm›flt›r.7 Kütüphane de ayn› tarihte infla edilmifl olmal›d›r. Hac› Selim A¤a Kütüphanesi Selami Ali Efendi Caddesi’ndedir. Bitifli¤indeki s›byan mektebi ile birlikte infla edilmifltir. Mektep, zamanla geniflletme çal›flmalar› s›ras›nda y›k›l›p yerine yeni bir bina yap›lm›flt›r.8 Buras› günümüzde Hac› Selim A¤a ‹lkokulu ad›yla kullan›lmaktad›r. Kütüphane de günümüzde ifllevini sürdüren ender yap›lardand›r. Kütüphane, bir avlu içinde yer almaktad›r. Avluda meflruta binas›, bir çeflme, ve bani ile ailesine ait buraya sonradan nakledilmifl küçük bir hazire bulunmaktad›r. Kütüphane, kare planl› bir okuma salonu, büyük bir kemerle buraya aç›lan dikdörtgen planl› bir kitap deposu ve okuma salonu önünde yer alan üç birimli bir revaktan meydana gelmektedir. Revak› çevreleyen ahflaptan genifl bir saçak bulunmaktad›r. Duvarlar› s›val› ve boyal› oldu¤undan yap›n›n infla malzemesi görülememektedir. Kitap deposunun üç cephesi üzerinde dikdörtgen flekilli birer pencere vard›r. Okuma salonunun kuzey ve güney cephesi üzerinde altl› üstlü olarak yerlefltirilmifl üçer pencere görülmektedir. Üst s›radaki pencereler yuvarlak 181

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

V I

Ahmediye Kütüphanesi

kemerlidir ve ortadaki pencere yanlardakine göre daha yüksek tutulmufltur. Alt s›ra pencereleri dikdörtgen flekillidir. Bat› cephesi üzerinde ortada yuvarlak kemerli girifl aç›kl›¤› iki yanda dikdörtgen flekilli birer pencere yer almaktad›r. Demir parmakl›klara sahip alt s›ra pencerelerinin çerçeveleri mermerden yap›lm›flt›r. Bat› cephesi önünde yer alan revak›n zemini avlu zemininden yükseltilmifltir. ‹ki basamakla ulafl›lan revak birimleri, dört mermer sütun üzerine oturan yuvarlak kemerlerle birbirinden ayr›lm›flt›r. Birimlerin üstü birer aynal› manast›r tonozuyla örtülüdür. Girifl aç›kl›¤›n›n yuvarlak kemeri iki renkli mermerden yap›lm›flt›r. Kare planl› okuma salonunun üstü, pandantif geçiflli bir kubbeyle örtülüdür. Pencere düzeni ve formlar› içte de ayn›d›r. Kitap deposu, okuma salonuna büyük bir yuvarlak kemerle aç›lmaktad›r. Kemerin içi demir parmakl›klarla kapat›lm›flt›r. Kitap deposuna bir basamakl› merdiven ile ulafl›lmaktad›r. Kitap deposunun zemini okuma salona göre yüksek tutulmufltur. Kitap deposunun üstü, aynas› büyük tutulmufl bir manast›r tonozuyla örtülüdür. Kütüphanenin yuvarlak kemerli girifl aç›kl›¤›n›n üstünde yar ala yan yana üç kartufltan oluflan tek sat›rl›k kitabe sülüsle yaz›lm›flt›r9. Kitabenin transkripsiyonu flu flekildedir: Kâlellahu tebâreke ve te’âla 182

Ü S K Ü D A R ’ D A K Ü T Ü P H A N E M ‹ M A R ‹ S ‹ O S M A N L I D Ö N E M ‹

Mirzazade Efendi Kütüphanesinden geriye kalanlar

Fihâ kütübün kayyime10 Sadakallâhu’l-azîm Ketebehû Osman Bu kitabeyi Hattat Osman yazm›flt›r. Kütüphanenin avlu girifli üstündeki mermer infla kitabesi, yan yana üçer kartufltan oluflan befl sat›rdan meydana gelmektedir. Kitabe ta’likle yaz›lm›flt›r. Kitabenin Latin harfleriyle transkripsiyonu flu flekildedir: 1- Cenâb-› umde-i erkân-› devlet mefharü’l-eflbâh Sütûde menba’i lûtf u mürüvvet-i zât-› âlî-câh Emîn-i matbah-› fiâhen-flehî Hac› Selim A¤a 2- Ki evsâf-› cemîli nâsa olmufl zîver-i efvah Fenâ-y› devlet-i pâ-der-rikâb-› dehri derk idüb Tedarük itdi azm-i menzil-i ukbâya zâd-› râh 3- ‹düb ilm-i flerîfe izzet ü erbâb›na ikrâm Mükemmel bir kütüb-hâne binâ itdi li-vechi’llâh Sigar-› ümmete mekteb kibâr›na kütüb-hâne 4- Binâs›na muvaffak oldu ol sâhib-dil-âgâh ‹düb her harf-i evrâk-› kitab›nca sevâb ihsân 183

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

V I

Pertev Paﬂa Kütüphanesi

Dü âlemde murâd›n vire Hakk ber-sûret-i dil-hâh 5- Duâ-gûne didi itmâm›n›n târihîni Tevfîk Zihî dârü’l-kütüb ecrin mükemmel eyleye Allah 1196 Ketebehu el-fâkir Mehmed Es’adü’l-Yesarî gufire zünûbehu fiair Tevfik Efendi’nin kaleme ald›¤› ve Yesari Mehmed Esad Efendi’nin hatt› ile yaz›lm›fl olan kitabesine göre kütüphane ve s›byan mektebi H. 1196 / M.17811782 tarihinde Matbah Emini Hac› Selim A¤a taraf›ndan infla ettirilmifltir11. Kitabede tarihhem ebcedle hem de rakamla verilmifltir. Ebced hesab›yla da H.1196 tarihi ç›kmaktad›r. Ayr›ca Selim A¤a’n›n H. Muharrem 1197 / M. Aral›k 1782 tarihli bir de vakfiyesi bulunmaktad›r. Vakfiyesinden kütüphanede ö¤retimin ön planda tutuldu¤u, tayin edilecek üç haf›z-› kütübden ikisinin bu görevlerinin yan› s›ra kütüphanede müderrislik yapmalar›n›n flart kofluldu¤u ö¤renilmektedir.12 Pertev Pafla Kütüphanesi Çiçekçi’de T›bbiye Caddesi, Cami Sokak’ta Selimiye Tekkesi ve Camisi’nin avlusunda yer almaktad›r.13 Günümüzde cami görevlisinin lojman› olarak kullan›lmaktad›r. 184

Ü S K Ü D A R ’ D A K Ü T Ü P H A N E M ‹ M A R ‹ S ‹ O S M A N L I D Ö N E M ‹

Kütüphane, kare planl› bir mekan ve önündeki dikdörtgen planl› geçifl mekan›ndan meydana gelmektedir. Zeminden yükseltilmifl bir platform üzerine infla edilmifl olan kütüphanenin duvarlar› boyal› ve s›val› oldu¤undan infla malzemesi görülememektedir. Yap›n›n üstü, d›fltan iki yöne e¤imli, üstü kiremit kapl› beflik bir çat›yla örtülmüfltür. Kütüphanenin kuzey ve güney cepheleri üzerinde ikifler, bat› cephesinde üç, do¤u cephesinde ise bir adet dikdörtgen flekilli pencere vard›r. Bat› duvar›n›n güney kesimindeki pencere günümüzde örülerek kapat›lm›flt›r. Pencereler demir parmakl›klara sahiptir. Güney cephesinin do¤u kesimindeki dikdörtgen flekilli aç›kl›k ile kütüphanenin ön mekan›na girilmektedir. Üstü düz tavanla örtülü bu mekan›n bat› duvar› üstündeki bir aç›kl›kla okuma salonuna ulafl›lmaktad›r. Üstü aynal› manast›r tonozuyla örtülü kütüphanenin lojman olarak kullan›lmas› nedeniyle içi perde duvarlarla bölümlere ayr›lm›fl ve bir asma kat oluflturulmufltur. Yap›n›n günümüze ulaflan bir kitabesi yoktur. H.1252 / M:1836-1837 tarihli vakfiyesine göre Dahiliye Naz›r› Mehmet Sait Pertev Pafla’n›n, III. Selim taraf›ndan infla ettirilmifl olan Selimiye Tekkesi’nin etraf›na, dervifl hücreleri, yemekhane, kütüphane yapt›rd›¤› ö¤renilmektedir. Bu dergâh, 13 fiaban 1251 / 4 Aral›k 1835’te, II. Mahmud’un da kat›ld›¤› bir törenle aç›lm›flt›r.15 Vakfiyeden zengin bir koleksiyona sahip kütüphanede, oldukça yüksek maaflla iki haf›z-› kütübün görevlendirildi¤i de anlafl›lmaktad›r15. Sonuç olarak kütüphanenin Mehmet Sait Pertev Pafla taraf›ndan infla ettirildi¤i ve 13 fiaban 1251 / 4 Aral›k 1835 tarihinde hizmete aç›ld›¤›n› söylemek mümkündür. Aziz Mahmud Hüdâyî Külliyesi (Lütfi Bey) Kütüphanesi Do¤anc›lar’da, Ahmet Çelebi Mahallesi’nde Hüdâyî Mahmud ve Aziz Efendi Mektebi sokaklar›n›n bulundu¤u arsada Aziz Mahmud Hüdâyî Külliyesi’nin içinde yer almaktad›r. Cami-tevhidhanenin karfl›s›nda bulunan kütüphanenin bat› kesimi bani ve ailesi için türbe olarak planlanm›flt›r.16 Yap› günümüzde, Aziz Mahmud Hüdâyî Vakf› Kurban ve Ba¤›fl Kabul Yeri olarak kullan›lmaktad›r. Sar›ms› renkli tafllarla infla edilmifl olan dikdörtgen planl› kütüphanenin güney duvar›n›n türbe olarak ayr›lan bat› kesimi girintilidir. Üstü aynal› manast›r tonozuyla örtülü yap›, zeminden yükseltilmifl bir platform üzerine infla edilmifltir. Tonoz d›fltan kurflunla kapl›d›r. Kuzey ve bat› cepheleri sa¤›r olan yap›n›n güney ve do¤u cepheleri üzerinde yuvarlak kemerli ikifler pencere yer almaktad›r. Do¤u cephesi üzerindeki pencereler yuvarlak kemerli bir çerçeve içine al›nm›flt›r. Pencere aralar›nda ve köflelerde, ikifler adet, iyon bafll›kl› yivli pilastrlar bulunmaktad›r. Bafll›klar›n üst k›sm›nda silmelere yer verilmifltir. Silmelerin üst kesiminde pilastrlar daha k›sa tutulmufl ve ortalar›na birer kabartma rozet 185

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

V I

ifllenmifltir. Pilast›rlar aras›nda kalan üç kartufl içinde yap›n›n kitabesi vard›r. Yuvarlak kemerli girifl aç›kl›¤› güney cephesinin ortas›ndad›r. Yüksekçe bir platform üzerine infla edilmifl oldu¤undan girifle dokuz basamakl› bir merdivenle ulafl›lmaktad›r. Dikdörtgen planl› kütüphanenin üstü aynal› manast›r tonozuyla örtülüdür. Tonoz ve iç duvarlar, çeflitli panolar oluflturalarak kalemifli süslemelerle bezenmifltir. Süslemeler bitkisel motiflere sahiptir. Duvarlar üzerindeki aç›kl›klar içte de ayn› forma sahiptir. Yap›n›n ahflap do¤ramal› camekanlarla ayr›lm›fl bat› kesimi bani ve ailesine ait bir türbe olarak düzenlenmifltir. Girifl cephesinin üst kesimindeki üç kartufl halindeki kitabe ta’likle yaz›lm›flt›r. Kitabenin Latin harfleriyle transkripsiyonu flu flekildedir: Makam-› kurb-i Mahmud’a çün oldu türbe-i infla t›râz-› manevidir ana17 feyz-i rahmet-i Rahmân O yatd›kça ilâhi necl-i pâkin hânedan›yla muammer eyle devletle bihakk-› sûrei Furkân Dua ile didim tarih-i tam›n Hakk›yâ ben18 de Na’îm-i huldi mesken eyleye Lûtfi Bey’e sübhân Fi 27 Muharrem sene 1317 Kitâbeye göre kütüphane, Sultan II. Abdülhamid’in a¤alar›ndan Lütfi Bey taraf›ndan H.27 Muharrem 1317 / M.6 Haziran 1889 tarihinde infla ettirilmifltir.19 Karfl›laflt›rma ve De¤erlendirme Üsküdar’da mevcut befl kütüphanenin XVIII-XIX. yüzy›llarda infla edildi¤i görülmektedir. Özellikle XVIII. yüzy›l, kütüphane yap›m› ve mimarisi aç›s›ndan çeflitlilik sunmaktad›r. Bunda bat›ya aç›l›fl›n etkisi bir gerçektir. Bu dönemde toplumdaki ilgi alanlar›n›n çeflitlenmesiyle buna yönelik yap›lar›n infla edildi¤i bilinmektedir. Birer vak›f kuruluflu olan kütüphaneler, bir yap›ya bitiflik olarak, bir külliyenin avlusu içinde ve ba¤›ms›z olarak infla edilebildikleri gibi özellikle XVIII. ve XIX. yüzy›llarda etraf›ndaki meflruta yap›lar›, çeflme, bani ve ailesine ait küçük bir hazirenin bir araya gelmesiyle oluflturulmufl kütüphane merkezli küçük külliyeler fleklinde de infla edilmifllerdir. Üsküdar’da infla edilmifl olan befl kütüphaneden Ahmediye Kütüphanesi bir yap›ya bitiflik olarak, di¤erleri ise herhangi bir yap›yla organik ba¤› olmaks›z›n ba¤›ms›z olarak infla edilmifltir. Bunlardan Hac› Selim A¤a Kütüphanesi sözünü etti¤imiz, kütüphane merkezli küçük bir külliye niteli¤indedir. Mirzazade Mehmet Efendi, Pertev Pafla ve Aziz Mahmut Hüdâyî (Lütfi Bey) Kütüphanesi ise bir külliyenin avlusu içinde ba¤›ms›z olarak infla edilmifllerdir. Kare planl› okuma salonu ve önündeki üç birimli revaktan meydana gelen Ahmediye Kütüphanesi’ne benzer plana sahip örnekler aras›nda, ‹stanbul Köprülü Kütüphanesi (1661)20, ‹stanbul Amcazade Hüseyin Pafla Kütüphanesi (1755),21 186

Ü S K Ü D A R ’ D A K Ü T Ü P H A N E M ‹ M A R ‹ S ‹ O S M A N L I D Ö N E M ‹

Akhisar Zeynelzade Hac› Ali Efendi Kütüphanesi (1797-98)22 ve Tire Necip Pafla Kütüphanesi (1826-28)23 say›labilir. Dikdörtgen planl› tek mekana sahip Mirzazade Mehmet Efendi Kütüphanesi ve Aziz Mahmut Hüdâyî (Lütfi Bey) Kütüphanesi’nde mekan hem okuma salonu hem de kitap deposu olarak kullan›lm›flt›r. Aziz Mahmut Hüdâyî (Lütfi Bey) Kütüphanesi’nde kütüphanenin bat› kesimi bani ve ailesine ait bir türbe olarak düzenlenmesi aç›s›ndan farkl›d›r. Dikdörtgen planl› ve üstü aynal› manast›r tonozuyla örtülü kütüphanelere örnek olarak Trabzon-Of- Hac› Ahmed Ziyaeddin Efendi Kütüphanesi (1867-68),24 ‹stanbul Cabirzade Kütüphanesi25 verilebilir. Kayseri Raflit Efendi Kütüphanesi (1826),26 ‹zmir Salepçio¤lu Ahmet Efendi Kütüphanesi (1883-84)27 kare planl› bir okuma salonu ve buna bitiflik bir ön mekana sahip olan Pertev Pafla Kütüphanesi’ne benzer örneklerdir. Ancak bu kütüphaneler bir yap›ya bitiflik olarak infla edilmifllerdir. Hac› Selim A¤a Kütüphanesi’nde de¤iflik bir plan flemas› uygulanm›flt›r. Önündeki üç birimli revak›, okuma salonu ve buraya aç›lan kitap deposuyla iki mekanl› bir kütüphane örne¤idir. ‹stanbul Halet Efendi Kütüphanesi (1818)28’nde okuma salonu ve kitap deposu dikdörtgen planl› olup birer aynal› manast›r tonozla örtülüdür. Kastamonu Ahmet Hicabi Efendi Kütüphanesi (19.yüzy›l›n 2.yar›s›)29 ise kare planl› bir okuma salonu ve buraya aç›lan dikdörtgen planl› kitap deposuyla Hac› Selim A¤a Kütüphanesi’ne benzemektedir. Genellikle tek mekândan ibaret olan kütüphanelerde, mekân, hem okuma salonu hem de kitap deposu olarak tasarlanm›fl ve kullan›lm›flt›r. Türk kütüphane mimarisinde birbirine bitiflik iki mekanl› ba¤›ms›z kütüphanelerin XVIII. yüzy›lda daha yo¤un olmak üzere XVIII. ve XIX. yüzy›llarda infla edildikleri görülmektedir. Bu örneklerde öndeki büyük mekân okuma salonu, arkadaki daha küçük mekân kitap deposudur. Kütüphaneler genellikle hava ak›m›n›n sa¤lanmas› ve nemin kitaplara zarar vermesini engellemek amac›yla ya bir platform üzerine, ya tonozlu bir geçit üzerine, ya bir bodrum kat› üzerine ya da zeminleri yerden yükseltilerek infla edilmifllerdir. Ahmediye Kütüphanesi, tonozlu bir alt kat üzerine, Pertev Pafla Kütüphanesi ile Aziz Mahmud Hüdâyî (Lütfi Bey) Kütüphanesi bir platform üzerine infla edilmifllerdir. Hac› Selim A¤a Kütüphanesi’nde ise revak ve okuma salonu zemini avludan iki basamakla, kitap deposu zemini ise okuma salonu zemininden yine bir basamakla yükseltilerek yap›lm›flt›r. Büyük k›sm› y›k›lm›fl olan Mirzazade Mehmet Efendi Kütüphanesi’nin de zemini yükseltilmifl olmal›d›r. Üsküdar’da infla edilmifl kütüphanelerden sadece Ahmediye Kütüphanesi’nde dolap nifllerine yer verilmifltir. Di¤er yap›larda muhtemelen sa¤›r tutulmufl duvarlar önünde kitap dolaplar› bulunmaktayd› ve dolay›s›yla kitaplar›n günefl ›fl›nlar›ndan korunmas› amac›yla baz› cepheler sa¤›r b›rak›lm›flt›. Ahmediye Kütüphanesi, içinde bir oca¤a sahip tek örnektir. Genellikle kütüphanelerde yang›n tehlikesine karfl› ocak tercih edilmemifltir. Burada muhtemelen kütüphane görevlisinin akflamlar› ikamet etti¤i düflünülebilir. Keban Yusuf Ziya Pafla Kütüphanesi (1797-98)30 de içinde ocak bulunan ender örneklerdendir. 187

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

V I

Aziz Mahmud Hüdâyî Külliyesi (Lütfi Bey) Kütüphanesinden bir kesit

Kütüphanelerde ayd›nlatma gün›fl›¤› ile sa¤land›¤›ndan mümkün oldu¤unca genifl ve büyük pencerelere sahip olduklar› görülmektedir. Yang›n ve h›rs›zl›k tehlikesine karfl› pencerelerin demir parmakl›klar› vard›r. Ahmediye Kütüphanesi bir yap›ya bitiflik di¤er dört kütüphane ise ba¤›ms›z olarak infla edilmifltir. Hac› Selim A¤a Kütüphanesi okuma salonu ve kitap deposu olmak üzere iki mekana sahip bir yap›d›r. Di¤er dört kütüphanede okuma salonu ve kitap deposu tek mekanda toplanm›flt›r. Aziz Mahmud Hüdâyî (Lütfi Bey) Kütüphanesi’nin bat› kesimi türbe olarak düzenlenmifltir. Mirzazade Mehmed Efendi Kütüphanesi günümüzde mevcut de¤ildir, sadece duvar kal›nt›lar› vard›r. Üsküdar kütüphaneleri içinde günümüzde de kütüphane ifllevini sürdüren tek yap›, Hac› Selim A¤a Kütüphanesi’dir. 188

Ü S K Ü D A R ’ D A K Ü T Ü P H A N E M ‹ M A R ‹ S ‹ O S M A N L I D Ö N E M ‹

Üsküdar kütüphanelerinin de di¤er kütüphaneler gibi devlet yönetiminde ileri gelen kifliler olan sadrazam, darüssaade a¤as›, fleyhülislam, matbah emini, tersane emini gibi kifller taraf›ndan infla ettirildikleri görülmektedir. Sonuç olarak tüm bu özellikleriyle Üsküdar kütüphaneleri, kütüphane mimarisinin karakteristik özelliklerini tafl›malar›n›n yan› s›ra infla edildikleri dönemin mimari özelliklerini de yans›tmalar› bak›m›ndan önemli ve korunmas› gereken örneklerdir. D‹PNOTLAR 1

Kütüphaneler konusunda yap›lan çal›flmalar genellikle kütüphanecilik aç›s›ndan ele al›nm›fl olmakla birlikte mimarl›k ve sanat tarihi aç›s›ndan yap›lan çal›flmalar da mevcuttur. Anadolu’daki kütüphanelerin mimari ve sanat tarihi aç›s›ndan tan›t›larak de¤erlendirildi¤i taraf›m›zdan yap›lan doktora çal›flmas› bu konudaki en kapsaml› çal›flmalardand›r. bk. H.Sibel Çetinkaya, Anadolu’daki Türk Kütüphaneleri, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dal› Doktora Tezi, ‹zmir 2006. ‹stanbul kütüphaneleri ile ilgili olarak gerek makale gerek tez olarak haz›rlanm›fl çok say›da çal›flma dikkatimizi çekmektedir. Bunlardan baz›lar›n› flöyle s›ralayabiliriz. B. Ünsal, “Türk-Vakf› ‹stanbul Kütüphanelerinin Mimârî Yöntemi”, Vak›flar Dergisi, sy. XVIII (Ankara 1984), s. 95-124; A. Yetiflkin Kubilay, “18 ve 19. Yüzy›l ‹stanbul Vak›f Kütüphaneleri Üzerine Tipolojik Bir De¤erlendirme”, Osmanl› Mimarl›¤›n›n 7 Yüzy›l› “Uluslarüstü Bir Miras”, ‹stanbul 1999, s.149-153; A. Küçükkalfa, “‹stanbul Vak›f Kütüphaneleri”, 3.Vak›f Haftas› Arma¤an›, ‹stanbul Vak›flar Bölge Müdürlü¤ü, (‹stanbul 1985), (s.51-69); Y. Durbal›, ‹stanbul Kütüphaneleri ve S›byan Mektepleri, ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Mezuniyet Tezi, ‹stanbul 1963; ‹. E. P›narc›ko¤lu, Murad Molla Kütüphane Kompleksi Restorasyon Projesi, ‹stanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Restorasyon Anabilim Dal› Yüksek Lisans Tezi, ‹stanbul 1995; H. Dölgen, Kütüphaneler, Mimar Sinan Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bina Bilgisi Program› Yüksek Lisans Tezi, ‹stanbul 1997; A. fiahin, ‹stanbul’daki Osmanl› Dönemi Kütüphane Yap›lar› Üzerine Bir Araflt›rma ve Hac› Beflir A¤a Kütüphanesi, Y›ld›z Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarl›k Anabilim Dal› Rölöve-Restorasyon Program› Yüksek Lisans Tezi, ‹stanbul 1997; A. Yetiflkin Kubilay, XVIII. Ve XIX. Yüzy›l ‹stanbul Kütüphanelerinin Mimarisi, ‹stanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Bilim Dal› Doktora Tezi, ‹stanbul 1998.

Yap›lar kronolojik olarak tan›t›lacak, de¤erlendirme bölümünde tipolojik olarak s›n›fland›r›lacakt›r.

bk. ‹.Ayd›n Yüksel, “Ahmediye Külliyesi”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1993, I, 136-137.

bk. B. Ünsal, a.g.m., s.102; ‹.Ayd›n Yüksel, a.g.m., s.136-137; Ö. Soysal, Türk Kütüphanecili¤i, Ankara 1999, IV, 402-404; M.N. Haskan, Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, II, 945. Ayr›ca iki tezde yap›lar›n tan›t›m› vard›r. bk. A. fiahin, a.g.t., s. 85; A.Yetiflkin Kubilay, a.g.t., katalog no:7; VGM. Abide ve Yap› ‹flleri Dairesi ‹stanbul-Üsküdar Ahmediye Külliyesi, Dosya No.34.13.01/1.

5 bk. ‹.E. Erünsal, Türk Kütüphaneleri Tarihi II, Kuruluﬂtan Tanzimat’a Kadar Osmanl› Vak›f Kütüphaneleri, Ankara 1991, s.82-83. 6

VGM Abide ve Yap› ‹ﬂleri Dairesi, ‹stanbul-Üsküdar Sait Efendi Camii ve Kütüphanesi, Dosya No.34.13.01/23; Restorasyon tasar›s› için bk. B. Ünsal, a.g.m., s.120.

7 bk. ‹.H. Konyal›, Abideleri ve Kitabeleriyle Üsküdar Tarihi, ‹stanbul 1977, II, 403; M.B. Tanman, “Mirzazade Camii ve Kütüphanesi”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, V, 475; M.N. Haskan, Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, I, 273-278; a.g.e., II, 947-948; N. Bayraktar, “Üsküdar Kütüphaneleri”, Vak›flar Dergisi, sy. XVI (Ankara 1982), s. 46; A. ﬁahin, a.g.t., s. 125; A. Yetiﬂkin Kubilay, a.g.t., katalog no: 8; ‹.E. Erünsal, a.g.e., s. 83; Ö. Soysal, a.g.e., s. 458. 8 bk. ‹.H. Konyal›, a.g.e., s. 404-405; M.N. Haskan, a.g.e., II, 949, N. Bayraktar, a.g.m., s. 47; S.H. Karahasano¤lu, “Hac› Selim A¤a ve Kütüphanesi”, Tarih ve Toplum, XVIII/107 (‹stanbul-Kas›m 1992), s. 61; H. Koç, “Hac› Selim A¤a Kütüphanesi”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, III, 478; S. Aypar-Ü. Y›ld›r›m, “Bir Geziden Notlar-‹stanbul, Tekirda¤, Edirne Kütüphaneleri”, Türk Kütüphaneciler

189

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

V I

Derne¤i Bülteni, XVII/1 (Ankara 1968), s. 50; N. Malkoç Öztürkmen, ‹stanbul ve Ankara Kütüphaneleri, Ankara 1957, s.94. 9

Kitabelerin yaz›m› ve okunuflu konusunda katk›lar›ndan dolay› Adnan Menderes Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyat› Bölümü Arfl. Gör. Dr. Ramazan Bardakç›’ya teflekkür ederim.

Anlam›: “O sahifelerde do¤ru de¤erli kitaplar vard›r.” Beyyine Suresi 98/3. bk. S. Ateﬂ, Kur’an-› Kerim Tefsiri, ‹stanbul 1988, VI, 3100.

11 Kitabe metni ve bani hakk›nda bilgi için bk. ‹.H.Konyal›, a.g.e., s. 404-407; N. Bayraktar, a.g.m., s. 4748; M. N. Haskan, a.g.e., II, 949-951, S.H. Karahasano¤lu, a.g.m., s. 59-62; Ö. Soysal, Türk Kütüphanecili¤i, Ankara 1999, V, 278. 12

bk. ‹.E. Erünsal, a.g.e., s. 110.

bk. M.B. Tanman, “Selimiye Tekkesi”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, VI, 516.

bk. Ö.Soysal, Türk Kütüphanecili¤i, Ankara 1998, II, 317; Ö.Soysal, Türk Kütüphanecili¤i, Ankara 1999, VI, 71; ‹.E.Erünsal, a.g.e., s. 127; fi. Turan, “Pertev Pafla”, ‹slam Ansiklopedisi, ‹stanbul 1964, IX, 556; N. Bayraktar, a.g.m., s.54; M.N. Haskan, a.g.e., II, 948; A. fiahin, a.g.t., s. 286.

bk. Ö.Soysal, a.g.e., II, ay.s.; ‹.E.Erünsal, a.g.e., ay.s.

M.B. Tanman, “Aziz Mahmud Hüdâyî Külliyesi”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1993, I, 507; ‹.H. Konyal›, a.g.e., s. 403.

Kelimede elif harfi düﬂmüﬂtür.

Kelimede “b” harfinin noktas› düﬂmüﬂtür.

M.B. Tanman, a.g.m., s.507; ‹.H. Konyal›, a.g.e., s. 403; Ö. Soysal, a.g.e.,VI, 213; A. ﬁahin, a.g.t., s. 324; A. Yetiﬂkin Kubilay, a.g.t., katalog no:25. M.N. Haskan kütüphanenin türbe içinde, 1915 tarihinde kuruldu¤unu kaynak vermeksizin belirtmektedir. bk. M.N. Haskan, a.g.e., II, 945.

190

Plan için bk. B. Ünsal, a.g.m., s.113, plan 1.

Plan için bk. B. Ünsal, a.g.m., s.121, plan 14.

Plan için bk. H.Sibel Çetinkaya, a.g.t., ﬂek.84.

Plan için bk. a.g.t., ﬂek.87.

Plan için bk. a.g.t., ﬂek.102.

Plan için bk. A. ﬁahin, a.g.t., s.350.

Plan için bk. H.Sibel Çetinkaya, a.g.t., ﬂek.63.

Plan için bk. a.g.t., ﬂek.69.

Plan için bk. A. ﬁahin, a.g.t., s.266.

Plan için bk. H.Sibel Çetinkaya, a.g.t., ﬂek.104.

Plan ve bilgi için bk. H.Sibel Çetinkaya, a.g.t., s. 434-443.