Üsküdar Ahmediye Külliyesi ve Lâle Devri Mimarisi ‹çinde Bir De¤erlendirme D R .
G Ü L Ç ‹ N
E R O L
C A N C A
Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi
Girifl Üsküdar’da kurucusunun ad›yla an›lan semtte yer alan Ahmediye Külliyesi, XVIII. yüzy›l›n ilk yar›s›nda Osmanl› mimarisinde Lâle Devri (1703-1730 ) olarak adland›r›lan dönemde Eyüp, Ka¤›thane ve Bo¤aziçi sahilleri baflta olmak üzere ‹stanbul’un çeflitli semtlerinde yo¤un bir imar faaliyetinin sürdürüldü¤ü zaman dilimi içinde Tersane Emini Ahmed A¤a (ö.1730) taraf›ndan 1134 / 1722’de infla ettirilmifltir.1 Birbiri ile ba¤lant›l› cami, medrese, kütüphane, sebil, çeflme ve hazireden meydana gelen külliye yap›lar› bezeme özellikleri aç›s›ndan da Lâle Devri tafl süsleme uslubunun karakteristik motiflerini büyük ölçüde koruyarak günümüze ulaflm›fl olmas› ile dikkati çeker. Vakfiye kayd›n›n bulunmad›¤› ancak kitabeleri ile birlikte etrafl› bir biçimde tan›t›lan Ahmediye Külliyesi’nin XVIII. yüzy›l›n ilk yar›s›na kadar önemli bir yol güzergah› olan Üsküdar ‹skelesi’nden bafllay›p çarfl› yolunu önce Karacaahmet Türbesi’ne, ‹brahima¤a yolunu eski Ba¤dat yoluna ba¤layan Eski Menzilhane yokuflu2 denilen bugün Gündo¤umu Caddesi ad›n› tafl›yan uzun yolun üzerinde Ahmed A¤a’n›n külliye ile ayn› tarihli namazl› bir çeflmesi ile birlikte yer almas› külliyenin flehir dokusu içindeki konumunu göstermesi aç›s›ndan dikkat çekicidir. Külliyenin Plan Kuruluflu Gündo¤umu Caddesi ile Esvapç› Soka¤›’na bakan iki cephe halinde s›ralanan külliye yap›lar›na girifl iki ayr› kap›dan sa¤lanmaktad›r. Gündo¤umu Caddesi
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Ahmediye Külliyesi
üzerinde sa¤›nda bir çeflme solunda da bir sebili olan Tekke ya da Dershane Kap›s› denilen kitabeli as›l girifl kap›s› yer al›r.3 Kap›n›n üzerinde ise medresenin dershanesi oturtulmufltur. Ayn› cephe afla¤›ya do¤ru hazirenin alt› kemerli penceresi ve tunç flebekeli çevre duvar› ile devam eder. Köfleye yak›n avlu duvar› önüne oturtulan kitabesiz beyaz mermerden ikinci çeflme ile bat› cephesi tamamlan›r. Külliyenin ikinci kap›s›n›n yer ald›¤› Esvapç› Soka¤›’na bakan kuzey cephede ise yükseltilmifl zemin kat› üzerine oturtulan kütüphane binas› yer al›r. Her iki kap›dan geçilerek ulafl›lan iç avlunun bat› ve güney yönünü ise L biçiminde medrese odalar› çevreler. Külliyeye Ba¤l› Yap›lar›n Mimari ve Süsleme Özellikleri Cami Cadde ve soka¤›n birleflti¤i köflede yer alan kare planl›, tek kubbeli cami, infla malzemesi düzgün olmayan tafl ve tu¤la kar›fl›m› moloz tafl›ndan minare ise düzgün kesme tafltan yap›lm›flt›r. Caminin flâir Selim taraf›ndan haz›rlanan sülüs hatl› infla kitabesi ile kitabenin sa¤›na ve soluna ifllenen kabartma çiçekli süslemesi bugün girifl saça¤›n›n alt›nda kald›¤›ndan tamam› görünmemektedir. 192
L Â L E
Ü S K Ü D A R A H M E D ‹ Y E K Ü L L ‹ Y E S ‹ V E D E V R ‹ M ‹ M A R ‹ S ‹ ‹ Ç ‹ N D E B ‹ R D E ⁄ E R L E N D ‹ R M E
Ahmediye Külliyesi
1722 tarihli bu kitabede, yerinde bulunan Kefçe Dede mescidinin harap oldu¤unu yerine Hac› Ahmed A¤a’n›n bu camii yeniden yapt›rd›¤› ve minber koydurdu¤u yaz›l›d›r.4 Caminin 1277/ 1860 tarihli bir di¤er onar›m kitabesi ‹. H. Konyal› taraf›ndan tesbit edilmifl ancak günümüzde mevcut de¤ildir.5 Onar›mlar sonucu k›smen de¤iflikli¤e u¤rad›¤› resimlerden tesbit edilebilen caminin son cemaat yeri mevcut de¤ildir. 1965’ten sonra yap›lan onar›mda ise ahflap son cemaat yeri kald›r›lm›flt›r. Girifl kap›s›n›n üstü bu gün küçük bir sundurma ile kapat›lm›fl olup son cemaat yeri duvar›n›n sa¤›ndad›r.Bu cephe üzerinde ortada bir mihrap ve sol üstte kap› ve pencerenin varl›¤› kad›nlar mahfilinden buraya bir geçifl olarak kullan›lm›fl olabilir.6 Günümüze ulaflan duvar kal›nt›lar›ndan caminin iç avludan girilen bir kap›s› ve hazire ile birleflen bir çevre duvar› oldu¤u anlafl›lmaktad›r. ‹ç mekanda kubbe dilimli tromplar arac›l›¤› ile duvarlara oturmaktad›r. Sekizgen kasnakla takviye edilen kubbenin her kenar›nda sivri kemerli birer pencere aç›lm›flt›r. Duvarlarda ise iki s›ra halinde yedisi altta sekizi üst s›rada dikdörtgen aç›kl›kl› kesme tafl söveli pencereler yer al›r. Hafifletme kemerleri tafl ve tu¤la kar›fl›m› almafl›k düzende yap›lm›flt›r. ‹ç mekanda ahflap direkler üzerine oturan kad›nlar mahfelinin sonradan yap›ld›¤› ileri sürülür.7 Mihrap bu gün sade bir nifl fleklindedir. ‹. H. Konyal›’n›n kaydetti¤i mihrap içini süsleyen XVIII. yüzy›la ait 193
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Ahmediye Sebili
yeflil zeminli Kâbe tasvirli panodan iz kalmam›flt›r. Mermer minber ise, geometrik ve bitkisel süslemeli ajurlu aynal›k ve korkuluk k›s›mlar› ile cami içinde Lâle Devri bezeme anlay›fl›n› yans›t›r.8 Minber merdivenini tafl›yan üçgen al›nl›k k›sm›n›n alt bölümünde dikdörtgen çerçeveler içine al›nm›fl, her birinin çevresinde natüralist uslupta çiçekler bulunan iki sivri kemerli göz bulunmaktad›r. Merdiven bafllang›c›na yak›n olan üçüncü göz içi oyulmay›p mermer yüzey üzerine gövdesi taral› selvi a¤ac› motifi ifllenmifltir. Bir s›ra profille çevrelenmifl olan merdiven korkulu¤unun bezemesi de oyularak yap›lm›fl y›ld›z ve alt›genlerin kayd›r›larak diziliflinden oluflur. Üçgen al›nl›¤›n ortas›na ise ajurlu bir gülbezek motifi yerlefltirilmifltir. Minbere ç›kan merdivenlerin bafllang›c›ndaki girifl üst k›sm›nda bir yaz›t ile içi rumi ve stilize palmet motifleriyle bezeli tepeli¤i yer al›r. Baklava bafll›kl› dört sütun üzerine tafl›nan içte kubbe, d›flta konik örtülü 194
L Â L E
Ü S K Ü D A R A H M E D ‹ Y E K Ü L L ‹ Y E S ‹ V E D E V R ‹ M ‹ M A R ‹ S ‹ ‹ Ç ‹ N D E B ‹ R D E ⁄ E R L E N D ‹ R M E
minber külah›nda bir hadis yaz›l›d›r. Minberin köflk k›sm›n›n sa¤ ve sol alt köflelerine silmelerle çerçevelenmifl dikdörtgen panolar içine birer adet genifl gövdeli dar boyunlu vazo içinden ç›kan bu¤day bafla¤›na benzeyen lâle ve simetrik gül motifleri kabartma olarak ifllenmifltir. ‹ç mekanda ayn› özellikleri tafl›yan di¤er bir eleman üç köfleli mermer vaaz kürsüsüdür. Her bir yüzeyin kaide k›sm›na aç›lan sivri kemerli gözlerin köfle üçgenlerine ifllenen kabartma gül motifi dikkati çeker. Medrese Günümüzde bir bölümü Vak›flar Bölge Müdürlü¤ü’ne ba¤l› Üsküdar ‹mareti, di¤er bir bölümü Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›’na ba¤l› Kur’an kursu olarak kullan›lan Ahmediye Medresesi, orta avluyu bat› ve güney yönünden L fleklinde kuflatan onbir oda ile Gündo¤umu Caddesi’ne aç›lan giriflin üzerindeki dershane mekan›ndan oluflur.9 Befli güneyde alt›s› do¤uda yer alan kubbeli odalar›n önünde mermer sütunlu, baklava bafll›klarla, yuvarlak kemerlere oturan kubbeli revak uzan›r. Kare planl› medrese odalar›, pandantifli kubbeler, reva¤a aç›lan birer kap›, dolap niflleri ve birer baca ile donat›lm›fllard›r. Güney yönünde abdest musluklar›n›n bulundu¤u yerde dört mermer sütuna oturan yuvarlak kemerli, tonozla örtülü ikinci bir revak parças› medresenin dershanesine birleflir. Girifl kap›s›n›n üzerinde yüksek konumu ile dershane mekan›, sekizgen planl›, merdivenlerle ç›k›larak ulafl›lan bas›k kemerli kap›s› önünde mukarnas bafll›kl› alt› mermer sütuna oturan, ortas› çapraz tonoz yanlar› kubbe ile örtülü revak bulunmaktad›r. Mermer söveli kap›n›n üzerindeki flair Selim’e ait befl m›sral›k kitabe 1134/1722 tarihini tafl›r.10 ‹ç mekanda girifl ve mihrap duvar› d›fl›nda di¤er cephelere altl› üstlü birer pencere aç›lm›flt›r. Mermer mihrab› befl s›ral› mukarnasl› ve d›fla do¤ru ç›k›nt›l›d›r. Dershanenin XIX. yüzy›l içinde R›fai tekkesi haline getirildi¤i sonradan buran›n bir tekke için dar gelmesi nedeniyle, caminin son cemaat yerine ahflap bir ilave yapt›r›larak tafl›nd›¤› ileri sürülmektedir. 1915’li y›llara ait foto¤raflarda görülen ahflap ilave 1931’de çökmüfl ve kalan izlerden 1965’li y›llara kadar duran bir son cemaat yeri yap›lm›flt›r.11 Dershane ile medrese aras›ndaki dört kemerli tonoz örtülü revakta dokuz adet abdest muslu¤u bulunmaktad›r. Kütüphane Külliyenin Esvapç› Soka¤› taraf›ndaki kap›n›n yan›nda yükseltilmifl bodrum kat› üzerinde yer alan kütüphaneye içerden iki dirsekli bir merdivenle ç›k›l›r. Önde tafll›k arka tarafta tuvaleti ve çeflmesi bulunan ara mekandan reva¤a geçilir. Baklava bafll›kl› dört mermer sütunun tafl›d›¤› yuvarlak kemerlere oturan üç bölümlü revak, tonozlu giriflin üstünde olup avluya bakmaktad›r ve ortada kubbe yanlarda aynal› tonozla örtülüdür. Kare planl› ana mekan kubbe ile örtülüdür.Kubbe d›fltan tu¤la ve tafl almafl›¤› ile örülüp, sekizgen kasnakla yükseltilerek kurflunla kaplanm›flt›r. Pencere düzeni, 195
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
sekizi altta dikdörtgen ve düz atk›l›, alt›s› üst s›rada sivri kemerli olup ayn› hizada aç›lm›flt›r. Günümüzde Kur’an kursu olarak kullan›lan yap›n›n iç mekan›nda bir ocak, iki dolap ve ifllemeli üç mermer nifl bulunmaktad›r. Kütüphanenin sokak cephesinde zemin katla üst kat aras›n› dolduran üç s›ral› konsol dizisi ile üst hizada sivri kemerli pencerelerin aras›na yerlefltirilen konsollar üzerine bindirilmifl konut tipinde iki küçük kufl evi görülür. Burada uygulanan küçük boyutlu kat odalar›n›n zemin kat›na konsollarla bindirilen cumbal› cephe düzenlemesi özellikle XVIII. yüzy›l›n kütüphane ve s›byan mekteplerinde yayg›nl›k kazanm›flt›r. 1732 tarihli Hekimo¤lu Ali Pafla , 1715 Vefa fiehit Ali Pafla Kütüphanesi ile 1728 Aksaray Süleyman Halife S›byan Mektebi bunlar›n en iyi bilinen örnekleri aras›ndad›r.12 Sebil ve Çeflmeler Külliyenin ana caddeye aç›lan girifl kap›s›n›n solunda yer almaktad›r.Onar›mlar sonucu k›smen de¤iflikli¤e u¤rad›¤› günümüze ulaflan foto¤raflardan anlafl›lan sebil, tamamen mermerden ve üç cepheli olarak düzenlenmifltir. Önceki dönemlere ait genifl ve süslemeli ahflap saça¤› son onar›mda tekrar yerine konmufltur. Her cephe , içi dilimli yuvarlak kemer ile bunun üzerinde iki beyit ,alt›nda bir beyitlik kitabe ile pirinç flebekeden meydana gelir.13 Cepheler aras› mukarnas bafll›kl› sütunlarla bölünmüfltür. Kemerlerin köfleliklerini dolduran rumili süslemenin d›fl›nda sebil sade bir görünüme sahiptir. Girifl kap›s›n›n sa¤›na dershane duvar›na yerlefltirilen ilk çeflme sebille ayn› uslupta oldu¤unu gösterir. Dikey oturtulmufl bir dikdörtgenden meydana gelen çeflmenin cephesi beyaz mermerle kapl›d›r. Dikdörtgen bir çerçeve içine al›nm›fl, dilimli, sa¤›r kemeri ifllenmeden sade b›rak›lm›fl olan ayna tafl›n›n üzerinde 1863 tarihli onar›m kitabesi yer al›r. Orta k›sm› yan taraftaki sebilde oldu¤u gibi, içi onbir dilimli niflle dolgulanm›fl, bunun üzerine befl beyitlik talik hatl› infla kitabesi yerlefltirilmifltir.14 Yuvarlak kemerli dilimli nifl iki yanda palmet tepelikle biten sütunçelerle s›n›rland›r›lm›flt›r. Çeflme cephesini içte tek s›ral› mukarnasl› bir bordür, d›flta ise k›vr›k dal ve rumilerden oluflan genifl bir bördür çevreler. En üstte iki taraf›nda iri birer rozet bulunan, içi k›vr›k dallarla dolgulanm›fl dilimli gövdeli bir tepelik ile taçlan›r. Bu motif tepede bir iki ve iki yanda yar›m palmet motifleriyle son bulmaktad›r. Cadde ve soka¤›n birleflme noktas›na yak›n avlu duvar›na bitiflik durumdaki ikinci çeflme, tamamen mermer kapl› cephesi, sivri kemerli nifli, dikdörtgen çerçeve içine al›nm›fl bofl kitabe tafl› ile klasik çeflme özelliklerini tafl›r. Kafl kemerli ayna tafl›n›n iki yan›na simetrik olarak yerlefltirilen lâle motifinin d›fl›nda süsleme yoktur. Ahmediye Camii’nin içinden bir görünüm (karfl› sayfa)
196
L Â L E
Ü S K Ü D A R A H M E D ‹ Y E K Ü L L ‹ Y E S ‹ V E D E V R ‹ M ‹ M A R ‹ S ‹ ‹ Ç ‹ N D E B ‹ R D E ⁄ E R L E N D ‹ R M E
Hazire : Hazire, caminin her iki yan›na yay›lm›fl olarak güney ve kuzey cephe üzerinde iki bölüm halindedir. Ana caddeye bakan taraf alt› kemerli pencere duvar› ile kuflat›lmaktad›r. Di¤er bölüm soka¤›n köflesinden bafll›yarak girifl kap›s› üzerinde sona erer. Hazirede baflta Eminzade Ahmet A¤a (ö.1730) ile iki o¤lu, k›zlar›, eflinin mezartafllar› ile çok say›da dönemi için karakteristik süslemeli mezar tafl› örne¤i bulunmaktad›r.15 Lahid biçimindeki Eminzade Ahmed A¤a’n›n 1143/1730 tarihli kitabesinin yaz›l› oldu¤u mezartafl› kavuksuz ve köfleli bir sütun biçiminde b›rak›lm›flt›r. 1159/ 1743 tarihli Ahmed A¤a’n›n o¤lu Osman A¤a ile ayn› tarihli di¤er o¤lu Emin Mehmet (Muhammed) A¤a’ya ait lahitli ve kâtibî bafll›kl› mezartafllar› Lâle Devrinin zarif vazolar içinden ç›kan çiçek motifli kompozisyonlar›n›n güzel bir örne¤idir. Her iki lahdin kâtibî tipi kavu¤unun üzerine dal›, yapra¤› ile birlikte ifllenmifl kabartma gül motifleri Üsküdar için nadir örneklerdir.16 De¤erlendirme ve Sonuç : Yap›m› 1722 y›l›nda tamamlanan Ahmediye Külliyesi, Osmanl› mimarisinde ve kültür tarihinde Lâle Devri olarak adland›r›lan (1703-1730) ve klasik dönemden sonra Bat›l›laflma dönemine geçiflte önemli bir yeri olan zaman dilimi içinde Üsküdar’da geçmiflte Menzilhane yokuflu denilen günümüzde Gündo¤umu caddesi ad›yla an›lan önemli bir güzergahta infla edilmifl genifl kapsaml› bir külliyedir. Bu dönemde Üsküdar’da yap›lan Yeni Valide Külliyesi (1710), Beyaz›t’ta Kaptan ‹brahim Pafla (1708), Divanyolu’nda Çorlulu Ali Pafla (1708), fiehzadebafl›’nda Damad ‹brahim Pafla (1720) külliyeleri ile birkaç cami d›fl›nda imar faaliyetleri, Osmanl› mimarisinde ilk defa saray, konak, kas›r, köflk, sebil, çeflme ve bahçe düzenlemeleri gibi sivil mimari alan›nda yo¤unlaflm›flt›r. Ahmediye Külliyesi ile ayn› tarihlerde infla edilen Ka¤›thane (Sadabad) köflkleri bahçe ve su yollar› düzenlemeleri ile ünlenmifltir. 1730’daki Patrona ‹syan›’n›n ard›ndan sivil yap›lar›n ço¤unun yok edilmesi ile ‹stanbul’da dönemin mimari özelliklerini günümüze tafl›yan s›n›rl› say›da yap› kalm›flt›r. Bunlar yukar›da say›lan külliye ve camiler ile çok say›da çeflme ve Topkap› Saray›’nda III. Ahmed Kütüphanesi ile Yemifl Odas› olarak an›lan III. Ahmed Kasr›’d›r. Külliye ve camilerde mimari aç›dan büyük bir de¤ifliklik görülmemekle birlikte, çeflme ve sebil cephelerinde III. Ahmed Kasr›’n›n bezeme program›ndaki panolar halinde düzenlenmifl natüralist uslupta vazo içinde çiçek buketleri ve tabaklar içinde meyve motifleri dönemin gelifltirdi¤i bir yeniliktir ve mimaride de¤iflikli¤in bezeme alan›nda ortaya ç›kt›¤›na iflaret etmektedir. K›saca özetledi¤imiz mimari ortamda infla edilen Ahmediye Külliyesi, cami, medrese, dershane, kütüphane, sebil, çeflmeden oluflan program› ile ‹stanbul’da XVII. yüzy›lda genel olarak karfl›lafl›lan medrese, türbe, sebil, çeflme ve s›byan mektebinden oluflan ve bir kompozisyon bütünlü¤üne sahip orta ölçekli külliye anlay›fl› ile planlanm›flt›r. Genel yerleflme düzeninde, dönemin di¤er
Ahmediye Camii Haziresi’ndeki mezar tafllar›ndan biri (karfl› sayfa)
199
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Ahmediye Camii süslemelerinden örnekler
külliyelerinde oldu¤u gibi yap›lar birbirine dik gelecek flekilde iki cephe halinde s›ralanm›fl, bu s›ralan›flta görsel ve ifllevsel yönden etkileyici yap›lar olan sebil ve çeflmeler D. Kuban’›n ifadesiyle daha önce olmayan ölçüde ve yo¤unlukta kent mobilyalar›na dönüflmüfltür. 17 Türk kültür hayat›na giren matbaan›n da etkisiyle XVIII. yüzy›l bafllar›ndan itibaren külliye programlar›na kütüphane yap›lar›n›n dahil edilmesi bu döneme özgü bir yenilik olarak de¤erlendirilebilir. Çorlulu Ali Pafla (1708), fiehzadebafl› Damad ‹brahim Pafla (1720) ve Üsküdar Ahmediye Külliyeleri’nde kütüphane yap›s› di¤er yap›lardan ba¤›ms›z ve soka¤a cephe verecek flekilde yerlefltirilmifllerdir. Tek kubbeli cami ve medrese, plan flemas› aç›s›ndan büyük bir de¤ifliklik göstermez. Burada dikkati çeken husus sekizgen planl› dershane mekan›n›n ö¤renci 200
L Â L E
Ü S K Ü D A R A H M E D ‹ Y E K Ü L L ‹ Y E S ‹ V E D E V R ‹ M ‹ M A R ‹ S ‹ ‹ Ç ‹ N D E B ‹ R D E ⁄ E R L E N D ‹ R M E
odalar›ndan ayr› tutularak girifl cephesinde sebilin üzerine al›nm›fl olmas›d›r. XVIII. yüzy›l bafllar›ndan itibaren su ögesinin mimaride kazand›¤› önem çeflme tasar›m›n›n geliflmesine neden olmufl, klasik sivri kemerli çeflme niflinin yerini içleri dilimli nifllerle dolgulanm›fl, yuvarlak kemerli istiridye kabu¤u fleklindeki derin nifller almaya bafllam›flt›r.18 Ahmediye Külliyesinin caddeye bakan cephesine oturtulan çeflme ve sebilin istiridye niflli yuvarlak kemerleri benzer bir be¤eni anlay›fl›na iflaret etmektedir. Çeflme tasar›m›ndaki doruk noktas› küçük meydanlar›n ortalar›nda dört cepheli ve genifl bir saçakla son bulan an›tsal meydan çeflmeleri ile gerçekleflir. Topkap› Saray› önündeki III.Ahmed Çeflmesi (1728) ile ayn› tarihli Üsküdar III. Ahmed Çeflmesi (1728-29) bu anlay›fl›n en önemli örneklerini oluflturmaktad›r. Lâle Devri bezeme alan›nda kullan›lan natüralist uslupta yap›lm›fl vazo içinde çiçek buketleri Ahmediye Cami minberinde, haziredeki mezar tafllar›nda ‹stanbul’daki di¤er örneklerine benzer kalitede yap›lm›flt›r. Sonuç olarak Üsküdar Ahmediye Külliyesi genel hatlar›yla klasik Osmanl› mimarisinin bir devam› olarak görülmekle birlikte, yap›lar›n daha çok soka¤a bakan cephelere ve yükseltilmifl bodrum katlar› üzerine oturtulmas› görünüfl olarak yeni yaklafl›mlard›r. Osmanl› mimarisinde bat›l›laflma yolundaki de¤iflimlerin ilk defa 1734 tarihli Hekimo¤lu Ali Pafla Camii’nde görülmeye bafllad›¤› ileri sürülse de Barok mimari yolundaki de¤iflimlerin gerek bezeme alan›nda gerekse genel tasarlama e¤ilimlerinde kavranabilen yeniliklerinin ilk iflaretlerinin (fiehzadebafl› ‹brahim Pafla Külliyesi 1720) Lâle Devri’nde bafllad›¤›n› söyleyebiliriz. D‹PNOTLAR 1
Cami ile dershane aras›ndaki hazirede gömülü olan külliyenin banisi Ahmet A¤a hakk›nda bk. M.Süreyya, Sicill-i Osmani, I, 245; R.E.Koçu, “Ahmed A¤a”, ‹stanbul Ansiklopedisi, I, 319-320, 378.vd.; ‹. H. Konyal›, Üsküdar Tarihi, I, 322-323; Mehmet Raif, Mirat-› ‹stanbul (yay.haz.Günay Kut-Hatice Aynur), ‹stanbul 1996, s.149-155; M. Nermi Haskan; Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, I, 64. 2 Bu konuda kaynaklarda dolayl› bilgilere yer verilmektedir. bk. Necdet ‹flli, “Karacaahmet Mezarl›¤›”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, IV, 444-447; ‹. H. Konyal›, a.g.e., II, 388-89; M. N. Haskan, a.g.e., II, 981-82; ‹smail Orman, “Osmanl› Çeflme Mimarisinde Namazgahl› Çeflmeler”, II.Üsküdar Sempozyumu Bildiriler, II, 398-99; Engin Özdeniz, ‹stanbul’daki Kaptan-› Derya Çeflme ve Sebilleri, ‹stanbul 1995, s.144-145. 3 Külliyenin kapsam›n› ,yerini,banisini daha önceden burada bulunan Kefçe Mescidinin y›kt›r›larak yerine külliyenin caminin infla edildi¤ini, aç›kça belirten 1134 / 1722 tarihli sekiz beyitlik talik hatl› manzum kitabesi için bk. H.Ayvansarayi, Hadikatü’l-Cevami, II, 206-209; ‹. H. Konyal›, a.g.e., II, 287288; M. Nermi Haskan, a.g.e., I, 63-68. 4 ‹. H. Konyal›, a.g.e., I, 88; M.Raif, a.g.e., s.150. Kitabenin tarih beytini verirken, R. E. Koçu; “Ahmediye Camii ve Külliyesi”, ‹stanbul Ansiklopedisi, I, 378-379; M.Nermi Haskan, a.g.e., I, 63’de tamam› verilir. 5 ‹. H. Konyal›, a.g.e., I, 89. 6 ‹. Ayd›n Yüksel, “Ahmediye Külliyesi”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, I,136-137. 7 ‹.Ayd›n Yüksel, a.g.m., s.137. 8 Gülçin Erol Canca, Bir Geçifl Dönemi Olarak ‹stanbul’da III. Ahmet Devri (1703-1730) Mimarisi, Mimar Sinan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 1999. 9 Mübahat Kütüko¤lu, XX. Asra Eriflen ‹stanbul Medreseleri, Ankara 2000, s. 317-318. Medresenin plan ve mimari özellikleri yan› s›ra 1792, 1869, 1914 ve 1918 y›llar›ndaki durumu hakk›nda bilgi vard›r.
201
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Candan Nemlio¤lu, “Cornelius Gurlitt’in Kameras›ndan Üsküdar’›n An›tsal Eserleri 1907-1912”, Uluslararas› Üsküdar Sempozyumu Bildiriler V (1-5 Kas›m 2007), s. 48. 10 ‹. H. Konyal›, a.g.e., II, 299; R.E.Koçu; a.g.m., s.379; M.Raif, a.g.e., (G.Kut-H.Aynur ), s.151-152. 11 Külliyeyi konu alan ve dipnotlarda belirtilen kaynaklar›n hepsinde dershanenin bir süre tekke olarak kullan›ld›¤› belirtilir. 12 G.Erol Canca, a.g.e., s. 286 vd. 13 Sebilin 1134 / 1722 tarihli talik hatl› kitabesi için bk. M.Raif, a.g.e., s.155; H.Ayvansarayi, Mecmuai Tevarih (haz. F.Derin- V.Çabuk), ‹stanbul 1978, s.61; Koçu, a.g.m, s. 378-379; Konyal›, a.g.e., II, 127128; Affan Egemen, ‹stanbul’un Çeflme ve Sebilleri, ‹stanbul 1993, s. 94-97; ‹zzet Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebilleri, ‹stanbul 1938, s. 33; resim 40; Hatice Aynur-Hakan Karateke, III. Ahmet Devri ‹stanbul Çeflmeleri, s. 151; E.Özdeniz, a.g.e., s.147. 14 1134/ 1722 tarihli çeflme kitabesi için bk. dipnot 13’deki kaynaklar. 15 Ahmediye Külliyesi Haziresine ait mezar tafl› kitabeleri için bk. M.Nermi Haskan, a.g.e., 64-68. 16 Halit Çal, “‹stanbul Eyüp’teki Erkek Mezar Tafllar›nda Bafll›klar”, Eyüp Sultan Sempozyumu Tebli¤ler III, ‹stanbul 2000, s. 209-213’de Eyüp’teki kavuk tipi mezar tafl› bafll›klar›nda görülen ön yüze tutturulmufl çiçeklerin XVIII. yüzy›l modas› oldu¤unu ileri sürer. 17 Do¤an Kuban, Osmanl› Mimarisi, ‹stanbul 2007, s. 509-520. 18 H. Örcün Bar›flta, ‹stanbul Çeflmeleri (Kabatafl Hekimo¤lu Ali Pafla Çeflmesi), Ankara 1993; a.g.y., ‹stanbul Çeflmeleri (Bereketzade Çeflmesi); a.g.y., ‹stanbul Çeflmeleri (Beyo¤lu Cihetindeki Meyva Taba¤› Motifleriyle Bezenmifl Tek Cepheli An›t Çeflmeler).
202