Üsküdar Ayazma ve Beylerbeyi Camilerinde Kullan›lan Çin Çinileri Y R D .
D O Ç .
D R .
G Ü L G Ü N
Y I L M A Z
Trakya Üniversitesi
XIV. ve XIX. yüzy›llar aras›nda Osmanl› topraklar›na Çin’den yo¤un bir seramik ithalat› söz konusudur. Topkap› Saray› Müzesi koleksiyonunda yer alan on binin üzerindeki Çin porseleni bunu belgelemektedir. Bafllang›çta Portekiz ticaret gemileriyle getirilen ve özellikle XVII. yüzy›lda Yingdezhen eyaletinde üretilen mavi-beyaz Çin porselenleri Hollanda Do¤u Hindistan fiirketi’nin (VOC) yo¤un ticareti sayesinde tüm Avrupa’ya ve ayn› s›ralarda Osmanl› topraklar›na yay›lm›flt›r.1 Ayr›ca XVII. yüzy›l sonlar› ve XVIII. yüzy›l bafllar›nda Yingdezhen atölyeleri Osmanl› pazar›na yönelik özel üretimlerde bulunmufltur. Bunlara örnek olarak le¤en-ibrik tak›mlar›, nargile flifleleri, buhurdan ve gülabdanlar ile Arapça yaz›l› kaplar verilebilir.2 Bilindi¤i üzere XVIII. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda ‹znik f›r›nlar› ifllevini kaybetmifl, son at›l›m olarak de¤erlendirilen Tekfur Saray› çinicili¤i ise sona ermifltir. Yeni infla faaliyetlerinin ihtiyac›n› karfl›lamak üzere ithal edilen bu çiniler, geleneksel çini süslemecili¤imiz ile kalem ifli duvar bezemeleri aras›nda bir geçifl evresinde durmaktad›r. ‹thal çiniler Osmanl›’n›n de¤iflen zevkine hitap etmekte ve mekanlar› dekore eden Barok süslemelerle duvar resimlerinin tamamlay›c›s› olarak yerlerini almaktad›r. Kütahya atölyelerinin faaliyette olmas›na karfl›n bu dönemde Osmanl› Devleti, Tunus, ‹talya, ‹spanya ve Hollanda’n›n yan› s›ra Çin’den de duvar çinisi ithal etmifltir. Üsküdar Ayazma Camii’nin Hünkar mahfilinde (Resim 1), Beylerbeyi Camii’nin ise mihrap yan duvarlar›nda (Resim 2) beyaz zemin üzerine kobalt mavisi bitkisel bezemeli ithal Çin çinileri kullan›lm›flt›r. Bu çiniler ço¤u kez yay›nlarda yanl›fll›kla “Avrupa” ve “‹talyan” çinisi olarak nitelendirilmifltir.3 ‹nce beyaz porselen levhalar, s›ralt› kobalt mavisi desenli olup ayr›ca alt›n yald›z bezemelidir. 19 cm. kenar uzunlu¤una sahip olan çiniler kare formludur, kal›nl›¤› 1,2 cm.dir.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Resim 1: Ayazma Camii Hünkâr Mahfili
Kenarlar pahl› ve s›rs›zd›r, çinilerin hamuru pembemsi bir renge sahiptir. Kenar bordürleri paralel çizgiler aras›ndaki çiçek ve yapraklardan oluflmakta, bunlar ortadaki sepetten iki yana do¤ru uzanmaktad›r. ‹çinde papatya benzeri bir rozetin bulundu¤u merkezi karenin dört köflesinde ortaya do¤ru uzanan çiçekler yer almaktad›r. Çiçekler iri bir f›rça ile seri bir flekilde yap›lm›fl gibidir, konturlar daha koyu mavi olup, s›rlama ve f›r›nlamadan sonra alt›n yald›zla detayland›r›lm›flt›r. Ayazma Camii ve külliyesi, Sultan III. Mustafa’n›n, annesi Mihriflah Emine Valide Sultan ve a¤abeyi fiehzade Süleyman’›n an›s› için yapt›r›lm›flt›r. Üsküdar’da denize hakim bir tepe üzerinde yer alan külliyenin inflaat›, sultan›n tahta geçti¤i y›l olan 1757’de bafllam›flt›r.4 Tek minaresi tek flerefeli olan yap›n›n cümle kap›s› üzerindeki kitabede Sadrazam Rag›p Pafla taraf›ndan düflürülen tarih flöyledir:5
272
Ü S K Ü D A R
A Y A Z M A V E B E Y L E R B E Y ‹ C A M ‹ L E R ‹ N D E K U L L A N I L A N Ç ‹ N Ç ‹ N ‹ L E R ‹
Resim 2: Beylerbeyi Camii mihrap duvar›
Muktedâ-y› ehl-i sünnet cami-i mecmu-› hayr K›ld› çün bu mabed-i zîbây› infla bî-riyâ Sadr-› asr› bendesi Râg›b didi târîhini Cami-i râ’nâ binâ-› fiah Sultan Mustafa 1174 / 1760-61 Yap› yüksek bir tepe üzerindeki yerleflimi ile adeta sergileniyor gibidir.6 Sinan sonras› Osmanl› mimarisinin seçkin bir örne¤i olan caminin, külliyesini oluflturan s›byan mektebi, hamam ve muvakkithanesi mevcut olmay›p, bugün sadece avlunun sol köflesinde yer alan çeflmesi kalm›flt›r.7 Cami Valide sultanlar›n yazl›k saray olarak kulland›klar› y›k›lan eski Ayazma Saray›’n›n bahçesinde yer almaktad›r.8 Türk Barok üslubundaki cami, yüksek kasnak üzerine oturan tek pandantif kubbeli, kare planl› bir yap›d›r. Mimar›, inflaat bafllad›¤›nda henüz hassa mimarbafl› olmayan, bitifl tarihinde bu unvan› alan Mehmed Tahir A¤a olarak kabul edilir.9 Sekiz sütunun tafl›d›¤› üç kubbeyle örtülü olan son cemaat yerine yar›m daire biçiminde çok basamakl› yüksek bir merdivenle ulafl›l›r. 273
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Resim 3: Çin çinisi (20,5x20,5 cm)
Kubbe kasna¤›n› çevreleyen pencereler camiinin ayd›nlat›lmas›nda rol oynamaktad›r. Camiin inflaat defteri TSM arflivinde (Env. No.: 1137) korunmakta olup, kullan›lan her türlü malzeme ve çal›flan iflçilerle ilgili bilgiler vermektedir.10 Defterde çiniler ile ilgili herhangi bir bilgiye ise yer verilmemifltir. Beylerbeyi Camii yine bir valide sultan›n an›s›na, Sultan I. Abdülhamid’in annesi Rabia fiermi Valide Sultan ad›na infla edilmifltir. Orta kap›daki tarih kitabesi flöyledir: Geldi bir hâtif bu tarz üzre didi târîhini Mâbed-i ‹slâm-› nev-bünyâd-› Hân Abdülhamîd 1192 / 1778 ‹ç Kap› kitabesi de tarih vermektedir: Kâbe’yi yâd ettirir dilcû-mekân oldu hele Mâbed-i matbû u nev-bünyâd-› Hân Abdülhamîd 1192 / 1778 Beylerbeyi iskelesinin hemen yan›nda yer alan caminin ana mekan›nda yan duvarlar pencere seviyesine kadar daha önce burada bulunan “‹stavroz Saray›ndan” al›nd›¤› belirtilen XVI. ve XVII. yüzy›l ‹znik çinileriyle kapl›d›r.11 Bugün Beylerbeyi semtinin bulundu¤u bölgede yer alan, Osmanl› Sultanlar›na ait “Ba¤-› Ferah” 274
Ü S K Ü D A R
A Y A Z M A V E B E Y L E R B E Y ‹ C A M ‹ L E R ‹ N D E K U L L A N I L A N Ç ‹ N Ç ‹ N ‹ L E R ‹
Resim 4: Çin çinisi (19x19 cm)
da denilen hasbahçe, Bizans ‹mparatoru Büyük Konstantinos’un yapt›rd›¤› kilisenin haç›ndan dolay› XVIII. yüzy›la kadar “‹stavroz Bahçesi” (Yun. Stauros = haç) ad›yla an›lm›flt›r. ‹stavroz ad›, Subhi tarihinde ve Evliya Çelebi seyahatnamesinde de geçmektedir.12 D›flar› kuvvetli bir ç›k›nt› yapan mihrap bölümü alçak bir yar›m kubbe ile örtülüdür. ‹kinci minare II. Mahmud dönemindeki onar›mlarda eklenmifltir. Mimar› Tahir A¤a, bina emini Mustafa Efendi’dir. Cami Barok üslupta olmas›na ra¤men kullan›lan çeflitli çiniler sayesinde duvarlar tezatl›, de¤iflik bir etki yaratmaktad›r.13 Mihrap duvarlar›nda üst k›s›mda kullan›lan ‹znik çinilerinin yan› s›ra, yan duvarlar›n tümüyle Çin çinileriyle kapland›¤› görülmektedir. Her iki camide görülen duvar çinileri pürüzsüz beyaz porselen yüzeyleri, Qing hanedan› porselenlerinin XVIII. yüzy›la özgü lacivert tonundaki desenleri ve sadece Çin duvar çinilerinden tan›d›¤›m›z- detaylar› belirleyen yald›z bezemeleriyle Avrupa ve Türk çinilerinden hemen ayr›lmaktad›r. Konumuzu oluflturan çinilerin yap›sal ve teknik özelliklerinin yan› s›ra kompozisyon özellikleri de di¤er Çin çinileriyle benzerlik göstermektedir. Ayn› çinilere ait örnekler Londra Victoria & Albert Museum Uzakdo¤u bölümünde ve yine Uzakdo¤u eserleriyle ünlü John Soane Koleksiyonunda da yer almaktad›r.14 275
Ü S K Ü D A R
Resim 6: III. Mustafa (Silsilenâme-i Osmaniye, ‹ÜK, T. 9366, v. 51a)
276
S E M P O Z Y U M U
V I
Çin çinilerinin Yak›ndo¤u’da kullan›lmas› Hollanda Do¤u Hindistan fiirketi’nin Ermeni tüccarlar arac›l›¤›yla yapt›¤› ticaretle ilintilidir. Topkap› Saray› Çin porselenleri koleksiyonundaki manzara betimlemeli çiniler15 (Resim 3) ile Beylerbeyi ve Ayazma camilerinin çinileri (Resim 4), 1733 y›l›nda büyük bir onar›m gören ‹stanbul Karaköy’deki Surp Krikor Lusavoriç Ermeni kilisesinde beraber kullan›lm›flt›r. Ayn› kilisede çok say›da Hollanda çinisi de yer almaktad›r.16 Jakarta’daki (Endonezya) Hollanda elçisi Reinier de Klerk’in kona¤›; Hindistan’›n güneyindeki Kochi flehrinde bulunan Pardesi Sinagogu; Hindistan’›n kuzeyindeki Rajasthan bölgesinde bulunan Bikaner flehrindeki Junagarh Kalesi XVIII. yüzy›la ait çeflitli Çin ve Hollanda çinilerini birlikte sergileyen yap›lar aras›ndad›r.17 Rajasthan bölgesindeki Udaipur kentinde yer alan fiehir Saray›n›n 1725 y›l›nda infla edilen an›tsal girifl kap›s› “Chini Chitrashala”da, Üsküdar Ayazma ve Beylerbeyi camilerinde gördü¤ümüz Çin çinileri figürlü Hollanda çinileriyle birlikte kullan›lm›flt›r. Ayn› çiniler yine Rajasthan bölgesindeki Jaisalmer flehrinde bulunan Rajmahal Saray›n›n XVIII. yüzy›l sonlar›nda yenilenen bölümlerinde ve Dungarpur Saray› mekanlar›nda da görülebilmektedir.18 fiam’da görevli son Osmanl› Valisi Esad Pafla taraf›ndan 1750 y›l›nda yapt›r›lan fiam Azem Saray›’n›n iç donan›m›nda Çin porselenlerine yer verilirken duvar kaplamalar›nda da konumuzu oluflturan Çin çinilerinin kullan›ld›¤› dikkat çekmektedir. Beylerbeyi ve Ayazma camilerindeki çini tipinin 11 adet örne¤i, burada yap›y› çevreleyen avlulardan birinin odak noktas› durumundaki çeflmenin duvar›n› kaplamaktad›r. Çin’den ithal edilen çiniler çok k›sa bir süre içinde Kütahya atölyelerince taklit edilmifltir. D›fl çerçeveyi oluflturan sepet ve sarmafl›k dallar aynen yinelenmifl, orta kompozisyon ve renkler k›smen de¤ifltirilmifltir. Kütahyal› ustalar deseni körü körüne uygulamak yerine serbestçe kopya etmifllerdir. Hamur analizleriyle Kütahya üretimi olduklar› belirlenen Çin taklidi Kütahya çinilerinin iç ve d›fl piyasaya sunuldu¤u bilinmektedir. Kudüs’teki Ermeni cemaatine ait Surp Hagop katedralinin bölümleri olan Etchmiadzin fiapeli, Havariler fiapeli ve Kutsal Baflmelek fiapelinde Çin çinileri ve Kütahya taklitlerinin bir arada kullan›lm›fl olmas› bunlar›n ayn› s›ralarda, Kudüs’e getirildi¤ini göstermektedir. (Resim 5 a, b, c)19 Kahire Ebu Seifein Kopt Kilisesi’nde de Ayazma ve Beylerbeyi Camilerinde görülen Çin çinileri kullan›lm›flt›r. Kahire Arab Müzesi koleksiyonunda da ayr›ca iki adet Çin taklidi Kütahya çinisi yer almaktad›r. Çin taklidi Kütahya çinilerine ait baflka örnekleri ayr›ca Kütahya Ali Pafla ve Ankara Hac› Bayram Camileri ile Topkap› Saray›’n›n çeflitli mekanlar›nda da görebilmekteyiz. Bütün bunlara ek olarak Ayazma Camii’ni yapt›ran Sultan III. Mustafa’y› (1754-74) flehzadesiyle birlikte betimleyen ve dönemin saray ressam› Refail’e atfedilen minyatürde de duvarda benzer kompozisyona sahip çiniler görülmektedir (Resim 6).20 Topkap› Saray› Müzesi koleksiyonunda mavi-beyaz Çin porselenleri özel bir yere sahiptir.21 5373 mavi-beyaz desenli Çin porseleninin 2680 tanesi XVIII. yüzy›la aittir. Bu yo¤un porselen ticareti s›ras›nda duvar çinilerinin de getirilmifl
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
oldu¤unu, XVIII. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda infla edilmifl olan Ayazma ve Beylerbeyi Camilerindeki çiniler kan›tlamaktad›r. Çin taklidi Kütahya çinileri ise ithalat›n etkiledi¤i yerel üretimin güzel birer örne¤idir. D‹PNOTLAR 1 Ohashi, K., “Oriental Ceramics and the Vicissitudes of the Otoman Turkish Empire”, Treasures from Topkap› Palace: the Ceramics the Sultans loved, sergi katalogu. Tokyo 1995. s. 125. 2 a.g.e., s. 127. 3 bk. Eyice, S., “Ayazma Camii”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1995, II, 471; Batur, S., “Beylerbeyi Camii”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi II, 205; Ayverdi, E. H., “Ayazma Camii”, ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1961, III, 1511; Koçu, R. E., “Beylerbeyi Camii”, ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1961, V, 2681; Kuban, D., Türk Barok Mimarisi Hakk›nda Bir Deneme, ‹stanbul 1954, s. 29. 4 Haskan, M. N., Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, ‹stanbul 2001, s. 79 vd.; Konyal›, ‹. H., Abideleri ve Kitabeleriyle Üsküdar Tarihi, ‹stanbul 1976, I, 96. 5 Aslanapa, O., Osmanl› Devri Mimarisi, ‹stanbul 2004, 461 vdd.; Öz, T., ‹stanbul Camileri, Ankara 1997, II, 7; Ülgen, H., ‹stanbul Camileri, ‹stanbul 1966, s. 22. Ayr›ca bk. Baron Joseph von Hammer Purgstall, Büyük Osmanl› Tarihi (çev. Vecdi Bürün), ‹stanbul 1992, s. 373. 6 Ögel, S., “III. Mustafa Devri Yap›lar›nda Yeni ‹fade Yollar› ve Bir de¤iflim Bafllang›c› olarak Nuruosmaniye Camii”, 9. Milletleraras› Türk Sanatlar› Kongresi (23-27 Eylül 1991), Bildiriler I, Ankara 1995, s. 2. 7 Aslanapa, O., Osmanl› Mimarisi, ‹stanbul 1996, s. 133. 8 Konyal›, ‹. H., Abideleri ve Kitabeleriyle Üsküdar Tarihi, ‹stanbul 1976, I, 99. 9 Özer, F., “III. Mustafa Devrinin Mimari Üslubu”, 9. Milletleraras› Türk Sanatlar› Kongresi (23-27 Eylül 1991), Bildiriler I, s. 60. 10 Aktu¤, ‹., “Ayazma Camisi ‹nflaat Defteri”, 9. Milletleraras› Türk Sanatlar› Kongresi, Bildiriler I, s. 86; Bayram, S. – Tüzen, A., “‹stanbul-Üsküdar Ayazma Camii ve Ayazma Camii ‹nflaat Defteri”, Vak›flar Dergisi, sy. XXII (Ankara 1991), s. 199-288. 11 Aktan, L., “Üsküdar’daki Çini Süslemeli Camiler”, Üsküdar Sempozyumu (23-25 May›s 2003), ‹stanbul 2004, II, 110; Öz, T., ‹stanbul Camileri, Ankara 1997, II, 12; Baraz, M. R. H., Teflrifat Merakl›s› Beyzade Tak›m›n›n Oturdu¤u Bir Kibar Semt Beylerbeyi, ‹stanbul 1994, s. 115; Konyal›, ‹. H., Abideleri ve Kitabeleriyle Üsküdar Tarihi, ‹stanbul 1976, I, 111; Anonim, “Beylerbeyi Camii”, Türk Ansiklopedisi, VI/45, 291; Ülgen, H., ‹stanbul Camileri, ‹stanbul 1966, s. 29. 12 Uzunçarfl›l›, ‹. H., Büyük Osmanl› Tarihi, Ankara 1998, V, 164; ayr›ca bk. Subhi Tarihi, 6b; Evliya Çelebi, 62b/30, 140b/25, 140b/35, 142a/20, 144b/25; Baron Joseph vom Hammer Purgstall, Büyük Osmanl› Tarihi (çev. Vecdi Bürün), ‹stanbul 1992, s. 381. 13 Aslanapa, O., Osmanl› Mimarisi, ‹stanbul 1996, s. 134. 14 bk. Kerr, R., “Hidden Treasure and Sir John Soane’s Museum”, Apollo, sy. CLVI/489 (2002), s. 23-29. 15 Manzara betimlemeli Çin çinilerinin Topkap› Saray› Müzesi örnekleri için bk. Krahl, R., Chinese ceramics in the Topkapi Saray Museum, ‹stanbul, Londra - New York, 1986, s. 2187. Sadberk Han›m Müzesi örnekleri için bk. Carswell, J., Chinese Ceramics in the Sadberk Han›m Museum, ‹stanbul 1995, s. 85. 16 Theunissen, H. – Tiflkaya, Z., “The Dutch Tiles of Surp Krikor Lusavoriç Church in ‹stanbul, EJOS, VIII/11 (2005), s. 1-41; Tiflkaya, Z., Galata Surp Krikor Lusavoriç Kilisesi Çinileri, doktora tezi, 2004, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 17 Theunissen, H., “Dutch Tiles in 18th-Century Otoman Baroque-Rococo Interiors: The Sabil-Kuttab of Sultan Mustafa III in Cairo”, EJOS, IX/3 (2006), s. 31. 18 bk. Carswell, J., New Julfa: The Armenian Churches and Other Buildings, Oxford 1968, s. 3-15. 19 Carswell, J., Kütahya Tiles and Pottery from the Armenian Cathedral St. James Jerusalem II, Oxford 1972, s. 61. 20 ‹repo¤lu, G., “Silsile-i Osmaniye’de Sultan III. Mustafa ve fiehzadesi”, Padiflah›n Portresi: Tesavir-i Aki Osman, sergi katalogu, ‹stanbul 2000, s. 424-425. 21 Tuncay, H., “Chinese and Japanese Porcelain in the Topkap› Palace Museum Collection”, Treasures from Topkap› Palace – the Ceramics the Sultans loved, sergi katalogu, Tokyo 1995, s. 116.
278