Osmanl› Dönemi Üsküdar Çeflmelerinden Baz› Ayna Tafllar› ve Sorunlar› P R O F .
D R .
H .
Ö R Ç Ü N
B A R I fi T A
Anadolu yakas›ndaki eski yerleflim merkezlerinden biri olan Üsküdar bar›nd›rd›¤› çok say›da kültür varl›klar›ndan çeflmeleriyle de ‹stanbul’un ün yapm›fl semtlerinden biridir. Osmanl› ‹mparatorlu¤u Dönemi’nden kalan kültür varl›klar› aras›nda mimari ve mimari plasti¤i ile dikkat çeken ve plastik sanatlar›n di¤er alanlar›nda oldu¤u gibi ‹mparatorlu¤un bafl›ndan sonuna dek yüzy›llar boyu kopmadan izleyebildi¤imiz çeflmeler bu konuda görsel tan›kl›k etmektedir. Çeflmelerin en özen gösterilerek bezenmifl üniteleri ise ayna tafllar›d›r. Yaflam›n en temel gereksinimlerden biri olan suyun sa¤land›¤› yap› türleri olan çeflmelerin gerek biçim gerek süslemeleriyle ayna tafllar› saraydan en ücra mahallelere kadar ulaflan estetik be¤eninin göstergesi olmalar› aç›s›ndan çok büyük de¤er tafl›maktad›r. Üsküdar’da günümüze kadar korunan engin bir kültürün izlerini yans›tan pek çok örnek böyle bir görüflü desteklemektedir. Bilindi¤i gibi musluk tafl› olarak da adland›r›lm›fl1 ayna tafl›2 çeflmelerden suyu ak›tabilmek için aç›lan deliklere yerlefltirilmifl lülerinin ya da musluklar›n›n bulundu¤u üniteler olarak tan›mlanmaktad›r. Çeflmelerin kemer gözü içine giydilmifl genellikle dikdörtgen biçimli kesilmifl tafl levha ya da tablalardan oluflan ayna tafllar›n›n büyük boyutlu bir tafl levha üzerindeki musluk ya da lüleyi s›n›rlayan çerçeve niteli¤inde sanal ayna tafl› biçiminde tasarlanm›fl olanlar› da bulunmaktad›r. Plastik sanatlar alan›nda gerek yal›n ifadeli kör kemer gözlü, süslemeli kör kemer gözlü türleri olan kör kemer gözlü ve kör kemer gözsüz biçimleriyle gerek bitkisel bezemeler, nesneli bezemeler ve geometrik bezemeleriyle görsel belge niteli¤indeki bu tafllar›n baz›lar› yaz›l› bezemeleriyle yap›da gerçeklefltirilmifl onar›mlarla ilgili bilgi vermekte ve bu ba¤lamda yaz›l› belge niteli¤i arz etmektedir. Bu nitelikleri ba¤lam›nda zengin bir veri taban› oluflturan Üsküdar’daki ayna tafllar› ‹stanbul’un di¤er semtlerindeki örnekleri
Üsküdar III. Ahmed Çeflmesi (arka sayfa)
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
tamamlamaktad›r. Bir dönemin kültür ve sanat düzeyini gerçek anlamda bir ayna gibi yans›tan ayna tafllar› tafl iflleri alan›nda zengin bir kaynak oluflturmaktad›r. Bunlar bir zamanlar Üsküdar’da su gereksinimini sa¤larken bir sanat galerisindeki yap›tlar› izler gibi tafl iflleri ile bezenmifl ayna tafllar›na bakabilen dönemin ünlü flâirlerinden örne¤in Nedim’den beyitler okuyabilen Üsküdarl›lar’›n yaflad›klar› engin sanat ortam›n› gözler önüne sermektedir. Bilindi¤i gibi çeflmeler üzerinde üzerinde Tan›fl›k,3 Çeçen,4 Egemen,5 Özdeniz6 Aynur- Karateke7, Haskan,8 Eyice9 gibi isimler baflta olmak üzere çeflitli yay›nlar yap›lm›flt›r. Ancak yap›lan bütün araflt›rma, inceleme ve yay›nlara ra¤men günümüze de¤in bu zengin kayna¤›n plastik özelliklerinin yeterince belgelenmemifl, problemlerinin henüz çözümlenememifl oldu¤u görülmektedir. Çeflmelerle ilgili sorunlar çeflmelerin vazgeçilmez bir ünitesi olan ayna tafllar›na da yans›m›flt›r. Bu yay›nlar arac›l›¤›yla çok yol al›nm›fl ancak bu denli zengin örnekleri olan Üsküdar çeflmelerinin zengin plastik özellikler yans›tan ayna tafllar›n›n bulundu¤u çeflmelerin kitâbelerinin okunuflu, tarihlendirme, adland›rma ve sanat tarihi disiplini kanal›yla belgeleme problemlerinin tümü çözümlenememifltir. K›saca kitâbeleri farkl› okunmufl baz› çeflmelerden ayna tafllar›, baz› kitâbesiz çeflmelerden ayna tafllar›, baz› çeflmelerden afl›nm›fl ayna tafllar› ve onar›m görmüfl baz› çeflmelerden ayna tafllar› olmak üzere dört bafll›k alt›nda kümelenebilecek bu problemlerin çözümlenmesi gerekmektedir. Bu bildiride amac›m›z: Kitâbelerinin okunuflu, tarihleme ve adland›rma vb. gibi kimlik sorunlar› olan do¤a koflullar›na ba¤l› olarak y›pranm›fl, onar›lm›fl, tafl›nm›fl baflka deyiflle özgün biçimlerindeki görsel nitelikleri de¤iflmifl baz› çeflmelerin ayna tafllar›na da yans›yan henüz çözülememifl baz› problemlere çözüm önerileriyle e¤ilmek; genellikle çeflmelerle ilgili genel bilgiler sunulmufl, kitâbeleri okunmufl, ancak yay›nlarda plastik de¤erlerine yeterince yer verilmemifl çeflmelerin ve onlar›n ayna tafllar›n›n plastik kimliklerinin de da gere¤i gibi belgelendi¤i yay›nlarla tamamlanmas› yolunda bir ad›m atmak; Osmanl› ‹mparatorlu¤u Dönemi’nde Üsküdar merkez ilçesindeki bir grup çeflmenin ayna tafllar›n› yani, kitâbeleri farkl› okunmufl baz› çeflmelerden ayna tafllar›, baz› kitâbesiz çeflmelerden ayna tafllar›, baz› çeflmelerden afl›nm›fl ayna tafllar› ve onar›m görmüfl baz› çeflmelerden ayna tafllar› bafll›klar› alt›nda k›sa bilgilerle baz› örneklerle gündeme tafl›mak ve bu suretle ilerde yap›lacak disiplinleraras› sistematik çal›flmalara sa¤l›kl› bir zemin haz›rlamakt›r. Bildiri ölçekli haritalarda Haydarpafla’dan Küçüksu’ya kadar ulaflan Üsküdar merkez ilçeden bir bildiri kapsam›nda sunulmas› için seçilmifl belli bafll› baz› örneklerle s›n›rl›d›r. Oysa Üsküdar ilçesi Haydarpafla demiryolu kenar›nda topra¤a gömülü, 1945’li y›llardaki konumu Tan›fl›k’›n kitab›nda görülebilen 1255 ( 1839M.) tarihli Abdülmecit Han Çeflmesi’nden10 bir tarafta Küçüksu Mihriflah Sultan Çeflmesi bir tarafta Bulgurlu Çeflmesi bir tarafta Dudullu’daki Âdile Sultan Çeflmesi’ne kadar yay›lan genifl bir alan› kapsamaktad›r. Bilindi¤i gibi bu konuda yap›lm›fl yay›nlar aras›nda Haskan, merkez kazas› ile K›s›kl› 282
O S M A N L I B A Z I
D Ö N E M ‹ Ü S K Ü D A R Ç E fi M E L E R ‹ N D E N A Y N A T A fi L A R I V E S O R U N L A R I
nahiyesinde 174 çeflmenin yap›ld›¤›n› bunlar›n bir k›sm›n›n harabe halinde oldu¤unu 115 tanesinin günümüze kadar gelebildi¤ini kaydetmifltir.11 Orman ise 242 çeflmenin bulundu¤u ve bunlardan 192 tanesinin halihaz›rda mevcut oldu¤unu belirtmektedir.12 Bu denli zengin meydan, sokak vb. gibi mimariyle ba¤lant›l›, statik, aç›k hava çeflmeleri baflka deyiflle tafl›nmaz kültür varl›klar› bulunan bu semtin örnekleri bir de saraylarda, evlerde, konaklarda, yal›larda kullan›lm›fl olan oda çeflmeleri, abdest çeflmeleri, abdest tekneleri yan›s›ra tafl testiler musluklu tafl tekneleriyle daha da artmaktad›r. Üsküdar’daki bir grup çeflmenin ayna tafllar› ilintili oldu¤u problemleriyle kitâbeleri farkl› okunmufl baz› çeflmelerden ayna tafllar›, baz› kitâbesiz çeflmelerden ayna tafllar›, baz› çeflmelerden afl›nm›fl ayna tafllar› ve onar›m görmüfl baz› çeflmelerden ayna tafllar› bafll›klar› alt›nda k›sa bilgilerle örneklere baflvurarak çözüm önerileriyle birlikte flöyle özetlenebilir. Kitâbeleri Farkl› Okunmufl Baz› Çeflmelerden Ayna Tafllar›: Bu grupta çeflitli yazarlarca metni farkl› okunmufl çeflme kitâbelerinde farkl› tarih verilen farkl› adland›r›lan çeflmeler yer almaktad›r. Çeflmelerde kimlik sorunlar›nlar›na neden olan bu durum bazen bir yaz›l› kaynakla s›n›rl› kalmay›p Aynur ve Karateke’nin Ortaköy Damat ‹brahim Pafla Çeflmesi’nin adland›rmas›nda saptad›¤› gibi baflka yaz›l› kaynaklara da s›çramaktad›r. Bilindi¤i gibi bu saptamada Mehmed Ziya ve Tan›fl›k’›n çeflmeyi yanl›fl olarak Damat ‹brahim Pafla diye adland›rd›ktan sonra çeflme di¤er kaynaklarda da hep bu isimle an›lagelmifltir denmekte ve Egemen, Bar›flta, Ödekan gibi yazarlar›n yay›nlar› örnek gösterilmektedir.13 Bu gruba Nurbanu Sultan Çeflmesi, Mihrimah Sultan Çeflmesi, III.Ahmet Meydan Çeflmesi, III. Ahmed Çeflmesi, Baflkad›n Çeflmesi, Hibetullah Valide Sultan Çeflmesi, Haf›z ‹sa A¤a Çeflmesi, Mülâz›m Hakk› Efendi Çeflmesi örnek verilebilir. Birinci örnek Toptafl› Cami (Atik Vâlide Camii) kitâbesindeki 991 (1583M.) tarihine bakarak 14 Nur Banu Sultana ait oldu¤u düflünülen, Timarhane duvar› üzerindeki Tan›fl›k’›n Nurbanu Sultan Çeflmesi olarak adland›rd›¤›, Konyal›’n›n Çavufl Hasan ismini verdi¤i 1007 (1598 M.) tarihli15 çeflmedir. ‹kinci örnek Üsküdar Mihrimah Sultan Camii’nin kuzey yöndeki seti üstünde yer alan Çeçen taraf›ndan “Hak verdi yine bu tarihte ana- Çeflme-i ab-› hayat icras›n 1092 (1681M.)” “Mihrimah Sultan o Belkis-meflreb – Yapm›fl idi suyun mecras›n” fleklindeki beyitlerden XVII. yüzy›la tarihlendirilmifl,16 Kuran taraf›ndan Mihrimah Sultan Camii ile birlikte yap›lm›fl ve kitâbesi sonradan yap›lan bir onar›mda 1681 y›l›nda yerlefltirilmifl oldu¤u ileri sürülen çeflme.17 Üçüncü örnek önceleri literatüre Üsküdar III. Ahmed Çeflmesi18 olarak geçmifl olan Üsküdar Meydan›’ndaki 1141 (1728 M.) tarihli bir meydan çeflmesidir. III. Ahmed’in annesi için yapt›rm›fl oldu¤u bu çeflme Aynur- Karateke taraf›ndan yay›nlanm›fl kitapta, Emetullah Gülnüfl Valide Sultan Çeflmesi ad› ile yer almaktad›r. 19 283
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Dördüncü örnek Yeni Valide Camii’nin ‹mam Nas›r Soka¤a aç›lan kap›s›n›n yan›ndaki 1222 (1807 M.) tarihli, III. Ahmed Çeflmesi olarak bilinen ancak Aynur ve Karateke taraf›ndan Emetullah Gülnüfl Sultan Çeflmesi20 olarak adland›r›lan üzerindeki kitâbeden anlafl›ld›¤na göre III. Ahmed taraf›ndan annesi için yapt›r›lm›fl çeflmedir. Beflinci örnek Do¤anc›lar Caddesi’ndeki ‹mrahor Camii yan›ndaki Nedim’in tarih düfltü¤ü 1141 ( 1728 M.) tarihli Aynur ve Karateke taraf›ndan Emetullah Kad›n Çeflmesi olarak adland›r›lm›fl21 Baflkad›n Çeflmesi’dir.22 Alt›nc› örnek fierif Bey Çeflmesi Sokakla Tosun Pafla Çeflmesi Soka¤›n köflesinde yer alan Tan›fl›k’›n23, son beytini okuyarak Hibetullah Valide Sultan olarak isimlendirdi¤i, Çeçen’in24 “Çeflme-i valide sultandaki çuflifl-i cud” “Oldu fladabii ruh-› Hibetullah sultan” fleklinde okuyarak Tan›fl›k’a kat›ld›¤› Hibetullah Valide Sultan Çeflmesi’dir. E¤emen’in çeflmenin bütün kitâbesini okuyarak bu yazarlar›n verdi¤i bilgilere Hibetullah’›n III.Selim’in annesi oldu¤unu ekledi¤i,25 Bar›flta’n›n bu çeflmeyi tan›mlarken yer verdi¤i aç›klamada kurdu¤u “Hibetullah Valide Sultan taraf›ndan 1206 (1791M.) de genç yaflta ölen k›z› için yapt›rd›¤› anlafl›lmaktad›r”26 fleklindeki cümleyle Egemen’den aktarma yapt›¤›, Haskan taraf›ndan yeniden okunan kitâbeden sonra Mihriflah Sultan Çeflmesi olarak adland›rd›¤›27 Hibetullah Sultan Çeflmesi’dir. Yedinci örnek Karacaahmet Mezarl›¤›’n›n Dr. Eyüp Ersoy Caddesi’ne bakan yönündeki önceleri Miskinler Tekkesi önünde bulunan 1226 (1811 M.) tarihli Balim A¤a Çeflmesi ad› ile kay›tl› olan28 Egemen taraf›ndan okunan kitâbesinden sonra ‹sa A¤a (Haf›z) Çeflmesi olarak isimlendirilen, ayna tafl›n›n yerinde olmad›¤›ndan söz edilen ve 1974 y›l›ndaki bir foto¤raf› yay›nlan29 ancak Egemen’in göremedi¤i ayna tafl› bugün büyük bir olas›l›kla yenilenmifl olarak yerine yerlefltirilmifl çeflmedir. Sekizinci örnek Selimiye K›fllas›’n›n girifli karfl›s›ndaki duvarda bulunan Tan›fl›k taraf›ndan 1331 (1912 M.) tarihli oldu¤unu kay›tl›30 Egemen’in Hakk› Efendi (Mülaz›m) Çeflmesi olarak adland›rd›¤› ve kitâbesini “Çanakkale’de flehid olan mülaz›m-› evvel Hakk› Efendi Hayrat›d›r. 16 Eylül 1331” olarak okudu¤u ve buradaki tarihin hicri de¤il rumi oldu¤unu belirtti¤i ve Çanakkale Savafl›’n›n 1912 de¤il 1915 te yap›lm›fl oldu¤una iflaret etti¤i31 Mülaz›m Hakk› Efendi Çeflmesi’dir. Yukar›da s›ralanan çeflmelerin adland›r›lmas› ve tarihlendirilmesinde, baflka deyiflle kitâbelerinin okunuflunda bir birlige var›lmal›d›r. Baz› Kitâbesiz Çeflmelerden Ayna Tafllar›: Bu grupta kitâbesi olamayan, yap›lm›fl yay›nlarda yazarlarca adland›r›lm›fl, tarihlendirilmifl çeflmeler yer almaktad›r. Bunlar›n baz›lar›n›n ayna tafllar› çeflmenin yap›lan tarihlemesi ile örtüflmemekte baz›lar› yeni adland›rmalar getirmekte baz›lar› ise baflka ayna tafllar› ile gösterdikleri benzerliklerle prob284
O S M A N L I B A Z I
D Ö N E M ‹ Ü S K Ü D A R Ç E fi M E L E R ‹ N D E N A Y N A T A fi L A R I V E S O R U N L A R I
lemlere neden olmaktad›r. Bu gruba Hac› Ahmet A¤a Çeflmesi ile ayn› duvardaki çeflme, Gündo¤umu Caddesi’ndeki mezarl›k önündeki ve Sultantepesi’ndeki çeflmeler yan›s›ra fieyh Cami Haziresi duvar›ndaki çeflme ile Ba¤larbafl›’ndaki bir çeflmenin ayna tafl› örnek verilebilir. Birinci örnek Özdeniz’in Tersane Emini Hac› Ahmet A¤a’n›n Gündo¤umu Caddesi’ne cepheli külliyesinin medrese duvar›na bitiflik olarak yer ald›¤›n› belirtti¤i ve rölevesini yay›nlam›fl oldu¤u,32 Ahmediye Çeflmesi ile ayn› duvardaki, Çeçen’in kitab›nda Ahmediye Camii duvar›ndaki çeflme33 olarak yer verdi¤i kitâbesiz, Haskan taraf›ndan Pirinççi Çeflmesi34 olarak adland›r›lm›fl çeflmedir. Üslup kriti¤i ile XVIII. yüzy›la tarihlendirilebilecek bu örne¤in bulundu¤u çeflmenin ad› konusunda birli¤e var›lmal›d›r. ‹kinci örnek Sultantepe’de Servilik Caddesi’nde yer alan Haskan taraf›ndan fieyhülislâm Mirzazâde Said Efendi Çeflmesi olarak adland›r›lm›fl çeflmenin35 ayna tafl›d›r. Kitâbesiz olan ancak Haskan’›n bofl olan kitâbesinin Fitnat Zübeyde Han›m’›n bu çeflmenin yap›l›fl›nda söylemifl oldu¤u manzumeye dayanarak 1183 (1769 M.) y›l›nda yapt›r›lm›fl olabilece¤ini ileri sürdü¤ü36 bu çeflmenin ayna tafl›n›n bir onar›mda yerlefltirilmifl oldu¤u ilk bak›flta anlafl›lmaktad›r. Üçüncü örnek Selman Pak Caddesi üzerindeki fieyh Cami Haziresi duvar›ndaki Haskan’ca Arslan A¤a’n›n yapt›rmifl oldu¤u fieyh Camii Çeflmesi olarak adland›r›lan37 ve E¤emen’ce “yuvarlak kemerin içinde yar›m günefl motifi alt›nda ve ‘mine’l mâi külle fley’in hay’ âyeti okunmaktad›r. Baflka yaz› bulunmad›¤›ndan hangi tarihte kimin taraf›ndan yap›ld›¤› tesbit edilemedi”38 fleklinde bilgiler verilen çeflmedir. Bu çeflmenin ayna tafl› üzerine Latin harfleriyle yeni kaz›nm›fl “Aç suyu ‹ç Besmeleyle Bu çeflmenin ikinci kez Banisi olup Samia Süleymangil’e de eyle dua” yaz›s› yer almaktad›r. Bu tafl›n üstünde bir kartufl içine yerlefltirilmifl yukarda Egemen’in okumufl oldu¤u yaz› ile bezenmifl dikdörtgen tabla bulunmaktad›r. Bu tabla gül motiflerinden oluflan bir göbekten da¤›lan radyal tepelikle taçland›r›lm›flt›r. Eyüpsultan’daki1273 (1856 M.) tarihli Pertevniyal Valide Sultan Çeflmesi,39 Ali Bey Köyü Mescidi’nin duvar›ndaki 1279 (1862 M.) de onar›m görmüfl Ali Bey Köyü Çeflmesi40ni ça¤r›flt›ran bu tepelik Haskan’›n XVII. yüzy›lda Arslan A¤a taraf›ndan yapt›r›lm›fl oldu¤unu ileri sürdü¤ü çeflmenin XIX. yüzy›lda bir onar›m görmüfl olabilece¤ini ve fieyh Mustafa Efendi Tekkesi olarak isimlendirilmifl fieyh Camii’nde 1304 (1886 M.) y›l›nda yap›lan onar›m41 da çeflmenin yeniden bir onar›m geçirmifl oldu¤unu düflündürmektedir. ‹ki onar›m konusundaki düflünceleri 1275 (1859 M.) ve1304 (1886 M.) tarihlerinde onar›mlar görmüfl Dudullu’daki Âdile Sultan Çeflmesi’nin42 benzer bir taçla süslenmifl ayna tafl› güçlendirmektedir. Dördüncü örnek Haskan’›n kitâbesini 1955 y›l›ndan önceleri görmüfl oldu¤unu kaydetti¤i, II.Mahmut Çeflmesi olarak adland›rd›¤›,43 üstündeki yaz›l› bezemeyi “Ed-dai Yesarizade Mustafa ‹zzet Hüdayi”44 olarak okudu¤u Egemen’in ise ayn› 285
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
yaz›y› ”El-fakir Yesarizade Mustafa ‹zzet gufire lehüma” fleklinde okudu¤u, esas kitâbe olmad›¤›ndan çeflmeyi hangi tarihte kimin yapt›rd›¤› hakk›nda bilgi yoktur fleklinde bilgi verdi¤i ve ayna tafl›n›n 1972 y›l›ndaki foto¤raf›n› yay›nlad›¤›45 Ba¤larbafl› Nuhkuyusu Caddesi’ne cepheli bir çeflmenin ayna tafl›d›r. Cephesindeki süslemelerle I.Mahmut’un Dolmabahçe üstünde Tafll›k’ta yapt›rm›fl oldu¤u 1161 (1748 M.) tarihli46 çeflmeye benzeyen I. Mahmut Çeflmesi’ni an›msatan bu çeflmenin ayna tafl› ortas›ndan bir madalyon sarkan kör dirsekli yuvarlak kemerle bezenmifltir. Kavisi kengel yapraklar›, dirsekleri volutlarla taçland›r›lm›fl bu kemer d›flta babalarla taçland›r›lm›fl iki sütunce aras›na oturtulmufltur kör dilimli köfleli bir kemerle s›n›rland›r›lm›flt›r. Dirsekleri de volutlarla hareketlendirilmifl bu kemerin üstüne bir dikdörtgen yerlefltirilmifltir. Bu bofl dikdörtgenin üzerinde çevresi yapraklardan olflturulmufl bir kartuflla süslenmifl yaz›l› bezeme yer almaktad›r.Kitâbesi yerinde olmayan bu ayna tafl› Yesarizade’nin47 yaflam› göz önüne al›narak bu çeflmede II. Mahmut Dönemi’nde bir onar›m yap›lm›fl olabilece¤ini düflündürmektedir. Yukarda s›ralanan çeflmelerin tarihlendirmesinde mimarinin yan›s›ra mimari plasti¤in üslup özelliklerine önem verilmeli bu ba¤lamda ayna tafllar› da gözden kaç›r›lmamal›d›r. Baz› Çeflmelerden Afl›nm›fl Ayna Tafllar›: Bu grupta ya geçen zamanla ba¤lant›l› olarak do¤al koflullardan etkilenerek afl›nm›fl ve üzerlerindeki motifleri yer yer kaybolmufl ayna tafllar› yer almaktad›r. Bu gruba Arslan A¤a Çeflmesi, Yakup A¤a Çeflmesinin ayna tafllar› örnek verilebilir. Birinci örnek Sultantepe’deki Servilik Caddesiyle Balç›k Soka¤›n kesiflti¤i köflede bulunan, sonradan yerlefltirilmifl kitâbesinden Arslan A¤a taraf›ndan 1056 (1646 M.) y›l›nda yapt›r›lm›fl oldu¤u anlafl›lan48 Arslan A¤a Çeflmesi’dir. Bu çeflmenin ayna tafl›n› bezeyen bitkisel bezemelerde afl›nmalar gözlenmektedir. ‹kinci örnek Divitçiler Camii yan›ndaki Toptafl› Caddesi ile Kas›m A¤a Soka¤›’n›n köflesindeki S›byan okulunun duvar›na oturtulmufl, kitâbesinden Yakup A¤a taraf›ndan 1089 (1678 M.) y›l›nda yap›lm›fl oldu¤u anlafl›lan Yakup A¤a Çeflmesi’dir. Bu çeflmenin ayna tafl›n› bezeyen bitkisel bezemelerde de afl›nmalar gözlenmektedir. Her iki çeflme vb. örneklerde karfl›m›za ç›kan bu durum ivedilikle belli bir sistematik izleyerek görsel ve yaz›l› yöntemlerle ayna tafllar›n›n kay›t edilmesini gerektirmektedir.
Yeni Valide Camii Sebili ve Çeflmesi (karfl› sayfa)
286
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Onar›m Görmüfl Baz› Çeflmelerin Ayna tafllar›: Bu grupta onar›m görmüfl çeflmelerin baz›lar› yenilenmifl baz›lar› yeniden konumland›r›lm›fl ayna tafllar› yer almaktad›r. Bu gruba Ayfle Sultan Çeflmesi, Nali Mehmet Efendi Çeflmesi, ‹smail A¤a Çeflmesi, Hac› Mehmet A¤a Çeflmesi, Mustafa A¤a Çeflmesi,Tiryal Han›m Çeflmesi ayna tafllar› örnek verilebilir. Birinci örnek Do¤anc›lar Caddesi ile Ö¤dül Soka¤›n kesiflti¤i yerde bulunan, 1007 (1598 M.) tarihli Ayfle Sultan Çeflmesidir49 Bu çeflmenin ön cephesindeki di¤er tafllardan farkl› ayna tafl› ve arka cephesindeki tekne bir onar›ma iflaret etmektedir. ‹kinci örnek Do¤anc›lar Caddesi ile Bak›rc›lar Soka¤›n kesiflti¤i köflede yer almaktad›r. Haskan’›n Ayvansarayl› Hüseyin Efendi’nin Mecmua-y› Tevarih’ten al›nt› yaparak aktard›¤› bilgilere göre 1086 (1675-76 M.) tarihinde Nali Mehmet Efendinin onartt›¤›n› ileri sürdü¤ü,50 Tan›fl›k taraf›ndan Topkap› Saray› Müzesi’nde bulundu¤u ve 1024 ( 1615 M.) tarihli oldu¤u ileri sürülen Halil Pafla Çeflmesi51 ayna tafl›n› ça¤r›flt›ran bu tafl sonradan yenilenmifl görünmektedir. Üçüncü örnek fiemsi Pafla Caddesi’nin Eflref Saati Sokak’la kesiflti¤i köflede yer alan Tan›fl›k’ca 1114 (1702 M.) tarihli,52 Egemen’ce 1115(1703 M.) ve53 Aynur ve Karateke’ce 1115 (1703) tarihli,54 Haskan’ca 1118 (1705 M.) tarihli oldu¤u kay›t edilmifl olan55 ancak Egemen’in verdi¤i “1976 y›l›nda asl›na sad›k kal›narak tamir edilmifl, k›r›lan teknesi ve sedleri yeniden yap›lm›flt›r. Oymal› ayna tafl› da yenidir.”56 fleklinde bilgiler ile 1972 ve 1976 y›llar›nda çekmifl oldu¤u iki foto¤rafta yap›n›n onar›m gördü¤ü anlafl›lan57 ‹smail A¤a Çeflmesi’dir. Bu çeflmenin dönem üslubuna uyum gösteren ayna tafl› üzerinde analizler yap›lmas› gerekmektedir. Dördüncü örnek Gündo¤umu Caddesi üzerinde yer alan, kitâbesinden 1134 (1721M.) tarihinde yap›lm›fl oldu¤u anlafl›lan, Özdeniz’de Tersane Emini Hac› Mehmet A¤a Çeflmesi,58 Orman’da59 ‹bnülemin Ahmed A¤a Çeflmesi olarak adland›r›lm›fl çeflmedir. Malzeme ve iflçili¤i ile sonradan yenilenmifl izlenimi veren bu ayna tafl›n›n Özdeniz’in çeflmeyi tan›mlarken yapt›¤› “mermer musluk tafl› sa¤›r, dilimli, kafl kemerli olup içinde bir rozet bulunmaktad›r” fleklindeki aç›klamada yer almay›fl›, 1993 y›l›nda çeflmenin onar›lm›fl oldu¤undan söz edifli60 ve Orman taraf›ndan önceden yay›nlanm›fl olan yap›n›n cephe çiziminde servilerin bugünkü biçiminden farkl› olarak içe do¤ru yönlendirilerek yans›t›l›fl›61 böyle bir görüflü güçlendirmektedir. Beflinci örnek Çavufldere Caddesi ile Kartalbaba Caddesi’nin kesiflti¤i köflede yer alan 1193 ( 1779 M.) tarihli Tersane Emini Dereli Mustafa A¤a Çeflmesi’dir. Günümüzde çevresindeki yol üzerinde onar›m çal›flmalar› yap›lan bu çeflmeyi Özdeniz “mermer musluk tafl› ve teknesinin tamamen yol seviyesinin alt›nda kalm›fl oldu¤u”nu kaydetmifl ve rölevesine yer vermifltir.62 Buradaki servi motifi al›fl›lagelmifl servi motiflerinden çok farkl› tasarlanm›flt›r. Bu durum ayna tafl› üzerinde analizler yap›lmas› gerekmektedir. 288
O S M A N L I B A Z I
D Ö N E M ‹ Ü S K Ü D A R Ç E fi M E L E R ‹ N D E N A Y N A T A fi L A R I V E S O R U N L A R I
Son örnek Büyük Çaml›ca’da Yusuf ‹zzettin Köflkü’nün duvar›nda bulundu¤u kay›t edilmifl olan 1288 (1871 M.) tarihli Tiryal Han›m Çeflmesi’dir.63 Farkl› konumu ile kaydedilmifl bu çeflmenin konumunda sorunlar gözlenmektedir. K›saca bir bildiri kapsam›nda bir bak›fl aç›s›ndan sunulma¤a çal›fl›lan Osmanl› Dönemi Üsküdar çeflmelerinden baz› ayna tafllar›n›n sorunlar›: Baz› çeflmelerin kitâbelerinin okunuflundaki farkl›l›klardan kaynaklanan tarihlendirmeler ve adland›r›lmalar; kitâbesiz çeflmelerin tarihlendirme ve adland›r›lmas›ndaki farkl›l›klar; baz› örneklerdeki afl›nmalar yap›lm›fl onar›mlarlarla ilgili yetersiz aç›klamalar; olarak s›ralanabilir. ‹stanbul’un baz› semtlerindeki baz› çeflmelerde oldu¤u gibi ayna tafllar›na da yans›yan bu sorunlara çözüm aranmal› ve yaz›l› ve görsel kay›t sistemlerinde bir birli¤e varmal›, bunlar›n ivedilikle röleveleri ç›kart›lmal› ve sa¤l›kl› bir biçimde belgelenmeleri tamamlanmal›d›r. Sonuç olarak denilebilir ki XXI. yüzy›lda baflka deyiflle 2010 y›l›nda Avrupa baflkenti olarak ilan edilmifl ‹stanbul’un XVI-XX. yüzy›llar aras›nda su gereksinimini sa¤lamak üzere tasarlanm›fl hem plastik hem fonetik sanatlar kapsam›nda ele al›nabilecek ünitelerle bezenmifl tafl iflleri aç›s›ndan paha biçilmez örnekleri olan Üsküdar çeflmeleri ve bunlar›n özen gösterilerek bezenmifl ayna tafllar›n›n disiplinleraras› bir yaklafl›mla yeniden gözden geçirilmesi sa¤lanmal›d›r. D‹PNOTLAR 1
Engin Özdeniz, ‹stanbul’daki Kaptan-› Derya Çeflmeleri ve Sebilleri, ‹stanbul 1995, s. 48. Semavi Eyice, “Çeflme”, TDV ‹slam Ansiklopedisi, ‹stanbul 1993, VIII, s. 282. 3 ‹brahim Hilmi Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri- Beyo¤lu ve Üsküdar Ciheti, ‹stanbul 1945, II. 4 Kaz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, ‹stanbul 1991; Ayr›ca bk. ‹stanbul’da Osmanl› Devri Su Tesisleri, ‹stanbul Teknik Üniversitesi, 1984. 5 Affan Egemen, ‹stanbul’un Çeflme ve Sebilleri, ‹stanbul 1993. 6 Özdeniz, a.g.e. 7 Hatice Aynur- Hakan K. Karateke, III. Ahmed Devri Çeflmeleri, ‹stanbul 1995, s. 189. 8 Mehmet Nermi Haskan, Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, ‹stanbul 2001, III. 9 Eyice, a.g.m., s. 277-286. 10 Tan›fl›k, a.g.e., s. 437. 11 Haskan, a.g.e., III, 1030. 12 ‹smail Orman, “Osmanl› Su Medeniyeti: Üsküdar’daki Su Tesisleri Ba¤lam›nda Bir De¤erlendirme”, Üsküdar Sempozyumu, Üsküdar Belediyesi, 2003, I, 120. 13 Aynur- Karateke, a.g.e., s. 160. 14 Haskan, a.g.e., III, 1136. 15 Çeçen, a.g.e., s. 54. 16 Çeçen, a.g.e., s. 39. 17 Apdullah Kuran, “Üsküdar’da Mihrimah Sultan Külliyesi”, Sanat, (Kültür Bakanl›¤›, 1977), sy. 6, s. 18. 18 Çeçen, a.g.e., s. 93. 19 Aynur- Karateke, a.g.e., s. 189. 20 Aynur-Karateke, a.g.e., s. 119. 21 Aynur- Karateke, a.g.e., s. 195. 22 Tan›fl›k, a.g.e., s. 312. 23 Tan›fl›k, a.g.e., s. 384. 2
289
Ü S K Ü D A R
24
S E M P O Z Y U M U
V I
Çeçen, a.g.e., s. 148. Egemen, a.g.e., s. 383. 26 H.Örcün Bar›flta, “Hibetullah Valide Sultan Çeflmesi”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, Kültür Bakanl›¤›- Tarih Vakf›, 1994, IV, 70. 27 Haskan, a.g.e., III, 1119. 28 Tan›fl›k, a.g.e., s. 408, 410. 29 Egemen, a.g.e., s. 427, 428. 30 Tan›fl›k, a.g.e., s. 470. 31 Egemen, a.g.e., s. 313. 32 Özdeniz, a.g.e., s. 146, 148,149. 33 Çeçen, a.g.e., s. 153. 34 Haskan, a.g.e., III, 1038; Ayr›ca bk. Haskan, a.g.e., I, 63. 35 a.g.e., III, 1174. 36 a.g.e., III, 1174. 37 a.g.e., III, 1170. 38 Egemen, a.g.e., s. 786. 39 H. Örcün Bar›flta, “Pertevniyal Valide Sultan Çeflmesi”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, VI, 246. 40 Egemen, a.g.e., s. 118, 120. 41 Haskan, a.g.e., I, 489. 42 a.g.e., III, 1061. 43 a.g.e., III, 1156. 44 a.g.e., III, 1156. 45 Egemen, a.g.e., s.168, 170. 46 Egemen, a.g.e., s. 510. Ayr›ca bk. Tan›fl›k, a.g.e., s.108. 47 Muhittin Serin, “Yesarizade Mustafa ‹zzet”, Hat Sanat› ve Meflhur Hattatlar, ‹stanbul 1999, s. 252, 257. 48 Haskan, a.g.e., III, 1040. 49 Tan›fl›k, a.g.e., s. 262. 50 Haskan, a.g.e., III, 1130. 51 Özdeniz, a.g.e., s. 205, 206. 52 Tan›fl›k, a.g.e., s. 292. 53 Aynur- Karateke, a.g.e., s. 90. 54 Aynur-Karateke, a.g.e., s. 90. 55 Haskan, a.g.e., III, 1078. 56 Egemen, a.g.e., s. 439. 57 Egemen, a.g.e., s. 440. 58 Özdeniz, a.g.e., s. 144. 59 Orman, a.g.m., s. 128. 60 Özdeniz, a.g.e., s. 144. 61 Orman, a.g.m., s. 128. 62 Özdeniz, a.g.e., s. 381383 63 Tan›fl›k, a.g.e., s. 456. 25
290