Üsküdar’da ‹hsaniye Çeflmesi N E S R ‹ N
Ç ‹ Ç E K
A K Ç I L
Sanat Tarihçisi
‹hsaniye Çeflmesi ad›yla bilinen ve bildirimize konu olan yap›; Üsküdar ‹lçesi, Do¤anc›lar Semti ‹hsaniye Mahallesi1, eski Çit yeni ad›yla Neyzenbafl› Halil Can Soka¤› üzerinde ki 23 numaral› Deniz (33 parsel) ile 25 numaral› Ba¤man Apartman› (35 parsel) önünde yer almaktad›r. Yapt›ran› belli olmayan çeflme H.1240 / M.1824 tarihlidir. Suyolu bilinmeyen çeflmenin musluklar› olmay›p, akmaz durumdad›r. Yap›n›n bulundu¤u yere iliflkin ise en erken Alman Mavileri’nden2 (Harita:1) ve Pervititch Haritas›’ndan3 (Harita:2) bilgi edinmekteyiz. Günümüzde 57 pafta 352 ada 34 numaral› parsel üzerinde kay›tl› bulunan çeflme Pervititch Haritas›’nda da iki ahflap ev aras›nda yer almaktad›r. Çeflme, her iki yan›ndaki ahflap evlerin son y›llarda y›k›larak yerlerine, geriye çekilerek infla edilen apartmanlardan dolay› günümüzde ba¤›ms›z bir yap› olarak ortada kalm›flt›r. Gayri Menkul Eski Eserler ve An›tlar Yüksek Kurulu’nun 14.04.1973 gün ve 7086 say›l› karar›yla tescilli4 olan çeflmenin önceki y›llara ait 1945 y›l›nda yay›nlanan5, 19726, 19757, 1996’da8 çekilen ve 2001 y›l›nda yay›nlanan9 foto¤raflar› bulunmaktad›r. ‹lk foto¤rafta çeflme, iki ahflap ev aras›nda kalm›fl olup sokak hatt› üzerindeki ön cephesi görülmektedir (Foto¤raf:1). ‹lk iki resimden çeflme yala¤›n›n k›r›k oldu¤u, musluklar›n›n bulunmad›¤› ve dökülen alç› s›valar›n alt›ndan tu¤la malzemenin ortaya ç›kt›¤› anlafl›lmaktad›r. ‹kinci ve üçüncü foto¤rafta iki yan›ndaki ahflap evlerden solundakinin y›k›larak yerine betonarme bir yap› infla edildi¤i, dördüncü foto¤rafta ise iki yan›ndaki ahflap evler y›k›lm›fl olup oldukça harap vaziyette görülmektedir. ‹stanbul VI no’lu Kültür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Bölge Kurulu’ndaki dosyas›ndan yan›ndaki bu evin y›k›m›na dair 15.11.1975 tarihinde y›k›m izni verildi¤i bilinmektedir.10 Kurulun 15.06.1996 gün ve 8362 say›l› karar› ile Rölöve-Restitüsyon ve Restorasyon Projesinin uygun görülen çeflme bu projeden farkl› olarak restore edilmifltir. Son
Ü S K Ü D A R
Foto¤raf 1: 1945 öncesi, (Tan›fl›k’dan)
S E M P O Z Y U M U
V I
Foto¤raf 2: 2006, Ön Cephe
olarak, “Üsküdar 2010” projesi kapsam›nda Üsküdar Belediyesi taraf›ndan temizlik ve onar›m çal›flmas› gerçeklefltirilerek 2006 y›l›na ait foto¤rafta görülen, çeflme ayna tafl› ve çevresi sprey boyalardan ar›nd›r›lm›fl ayna tafl›nda yer alan çatlaklar ise s›vanm›flt›r (Foto¤raf: 2-3). Malzeme olarak; tu¤la, düzgün kesme tafl ve kaba yontma tafl birlikte kullan›larak, yer yer üç s›ra tu¤la ve bir s›ra tafl olmak üzere almafl›k duvar örgüsü, ön cephede ise mermer kullan›lm›flt›r. Çeflme, 4.65 m. yükseklik, 3.70 m. genifllik ve 1.36 m. kal›nl›kta, dikey do¤rultuda an›tsal bir yap› karakteri tafl›maktad›r. Dikdörtgen planl› çeflme, ön yüzünde içbükey e¤risel girintiler yapmaktad›r. ‹ki ince mermer sütunçe üzerine oturtulmufl yar›m daire fleklinde kemer ile oluflan bir eyvan içinde yer alan çeflme de yanlarda yer alan yuvarlak sütunçeler; dikdörtgen fleklinde impost, alt›nda kare kaideli bir bafll›kla tafl›nmakta olup, köfleleri yuvarlat›lm›fl kare bir kaide ile son bulmaktad›r (Çizim). Son y›llarda kurflun bilezikleri çal›nm›fl olabilece¤i düflünülen sütunçelerin, impost bafll›klar›n›n da yenilenmifl oldu¤u görülmektedir. E¤risel bir içbükey nifl içinde yer alan çeflmenin iki köflesi, sade bafll›kl› düz plast›rlar ve sade silme kufla¤›yla birleflerek iki bölüme ayr›lmaktad›r (Foto¤raf: 4). ‹lk bölümde 45x101 cm. ölçülerinde yatay dikdörtgen formlu kitâbesi yer almaktad›r. ‹ç köfleleri ‘S’ k›vr›mla yumuflat›lm›fl çerçeve içinde yer alan kitâbe kufla¤›n›n içinde Enbiya suresinin 30. ayeti yer almaktad›r. Kaynaklarda hattat› bilinmeyen çeflme kitâbesinin, U¤ur Derman taraf›ndan Mustafa Rak›m Efendi’ye ait oldu¤u belirtilmektedir.11 Celi sülüs hatl› kitâbe de “ve ce’alnâ mine’l-mâi külle fley’in 292
Ü S K Ü D A R ’ D A
Foto¤raf 3: 2008, Ön Cephe
‹ H S A N ‹ Y E
Ç E fi M E S ‹
Harita 2: 1932, Pervetitich’den
hayy H.1240” yaz›l›d›r (Foto¤raf: 5). Kitâbenin anlam› ise; “Biz canl› olan her fleyi sudan yaratt›k” fleklinde olup Miladi tarih karfl›l›¤› 1824 y›l›d›r. ‹kinci bölüm de ise armudi kaidelerle son bulan düz plast›rlar içinde ayna tafl› yer almaktad›r. Ayna tafl›, mihrab› and›ran yuvarlak kemerli derin bir nifl, ortas›nda oval bir form ve üzerinde ise stilize akant yapraklar›ndan oluflur. ‹çi bofl olan oval form bir kaideyle musluk kartufluna ba¤lanmaktad›r. Etraf›nda içbükey bir silme kufla¤› yer al›r. Kafl kemerli kare kartufl içinde bir musluk yeri ve iki de ba¤lant› delikleri görülmektedir. Hemen alt›nda d›fla fazla taflk›n olmayan dikdörtgen formlu yala¤› ve iki yanda seki biçiminde dinlenme tafllar› yer almaktad›r. Kenarlar› ‘S’ k›vr›mlarla yumuflat›lm›fl olan seki tafllar› yenilenmifltir. Dikkatli incelendi¤inde tekne tafl›n›n da mermer yerine dökme beton olarak de¤ifltirildi¤i görülmektedir (Foto¤raf:6). Sade olan yan cephelerdeki tek hareketlilik saçak boylar›nda yer alan alç› bezeme izleridir. Ayn› flekilde sade olan arka cephede, musluk hizas›nda suyolu izi bulunmaktad›r. Bu cephe, ön cepheden farkl› olarak üçgen çat› al›nl›¤›na sahiptir (Foto¤raf: 7-8). Tonoz üst örtüsü çimento esasl› harçla s›vanm›fl olup üzerinde, kurflun kaplamalardaki kenetleri hat›rlatacak flekilde üç kabartma silme mevcuttur (Foto¤raf:9). Üç s›ra tu¤ladan meydana gelen e¤risel saçak al›nl›¤› afla¤›da daha genifl ve içbükey bir nifl oluflturarak yuvarlak bir tu¤la kemerle sonlanmaktad›r. Çat› al›nl›¤› alt›ndaki kemer dokusu eskiden alç› bezeme ile kapl›yken günümüzde sade b›rak›lm›flt›r. 293
Foto¤raf 7: Arka Cephe
Foto¤raf 4: Ayna tafl›
Çeflmede süsleme olarak alç› s›va üzerine kalemifli bezeme görülmektedir. Çeflme ön yüzünde; çat› al›nl›¤› ile ayna tafl›n›n yer ald›¤› nifl etraf›nda uygulanan bu süsleme yan cephelerin saçak frizlerinde de devam etmektedir. Sar› renkli alç› s›va üzerine, siyah ve pastel renkler kullan›larak geometrik, yaz›, bitkisel ve figüratif ö¤eler bir arada uygulanm›flt›r. Süsleme program›na bak›ld›¤›nda; çat› al›nl›¤› boyunca devam eden sarmafl›k dal› ve geometrik hatl› kuflaklar ile bunlar›n ortas›nda madalyon içinde “Allah” yaz›s› vard›r. Tu¤la kemerle oluflturulan derin nifl içerisinde kemeri tekrar eden tu¤la dizisi görünümlü kalem ifli bezeme vard›r. Kitâbe üzerinde; çiçek demetine benzer oval kompozisyondan ç›kan stilize akant yapraklar›, bunu arkadan saran hayali bir Antik yap› yer alm›flt›r. Yap›n›n her iki ucunda üstte birer a¤aç bulunmaktad›r. Oval formlu kompozisyonun birer ucunda yine akant yapraklar› bulunur. Di¤er uçlar›ndan ise, çeflmenin iki yan›ndan afla¤› sarkan sarmafl›k dallar›na sahip ‘S ve C’ k›vr›mlar dikkati çekmektedir. Ayr›ca, mermer ön cephenin kenarlar› siyah renkle konturlanarak gölge ve derinlik yarat›lm›flt›r. Ön cephede, yap›ya derinlik katan, hayali do¤a ve mimari konulu kalem iflleri uygulamas›, gerek dönem gerekse Osmanl› çeflme mimarisi içinde efline az rastlan›r bir örnek teflkil etmektedir. ‹hsaniye Çeflmesi iki yan›ndaki ahflap konaklar›n 1970’li y›llardan itibaren y›k›lmas›yla, günümüzde ba¤›ms›z bir yap› olarak ortada kalm›flt›r. Plan›, kütle kompozisyonu ve sahip oldu¤u plastik de¤erlerle çeflme XIX. yüzy›l Avrupa NeoKlasik üslup özellikleri gösterir. Sahip oldu¤u e¤risel çat› al›nl›¤› ile Bab-› Ali Kap›s› ve iki yan›ndaki Çeflmeleri (1844), ayna tafl›n›n ortas›nda yer alan ve tepe k›sm›nda stilize akant yapraklar› bulunan oval form ile Üsküdar Ümmü Gülsüm Han›m Çeflmesi (1817) ve Cevri Kalfa Çeflmesi (1819), iki yan›nda yer alan mermer sütunçeler ve cepheyi s›n›rland›ran plast›rlar bak›m›ndan da Üsküdar Mihriflah Sultan Çeflmesi (1809) ile benzerlik göstermektedir. Yapt›ran› bilinmeyen çeflmenin arkas›nda yer alan, ‹hsaniye Cami12 avlusunda, Haf›z ‹sa A¤a13 taraf›ndan yapt›r›ld›¤› bilinen H.1240 / M.1824 tarihli, büyük hazneli ve dokuz adet abdest musluklu bir çeflme bulunmaktad›r. M.N. Haskan14 çeflmenin suyunun buradan geldi¤ini belirterek ‹hsaniye Çeflmesi’nin de ‹sa A¤a taraf›ndan yapt›r›lm›fl olabilece¤ini söylemektedir. Yap›lan incelemede, ayn› mahallenin sahile yak›n bir yerinde bulunan ‹hsaniye Mescidi15 önünde H.1238 / M.1822 tarihli ikinci bir Haf›z ‹sa A¤a çeflmesi daha tespit edilmifltir. Bu çeflmelerin ayn› mahallede birbirine olan yak›nl›klar›, infla tarihleri ve Has294
Foto¤raf 9: Üst Örtü
Harita 1: 1913-1914 Alman Mavisi, (Da¤delen’den)
kan’›n görüflü dikkate al›nd›¤›nda ‹hsaniye Çeflmesi’nin de Haf›z ‹sa A¤a’ya ait olabilece¤i kuvvetle muhtemeldir. Mihriflah Su Yolu / ‹hsaniye Su Yolundan beslenen ‹hsaniye Cami içindeki Haf›z ‹sa A¤a Çeflmesine ba¤l› olarak, ‹hsaniye Çeflmesinin de, bu suyolundan beslendi¤ini söyleyebiliriz. Sonuç olarak, Kent dokusunu zenginlefltiren çeflmeler, sular›n›n kesilmesi, gerekli bak›m ve onar›mlar›n›n yap›lmamas› ya da eksik ve yanl›fl restorasyonlar, sokak kotlar›n›n yükselmesi, çal›nan musluk ve kitâbeler sayesinde ço¤u tarihi ve mimari özelli¤ini kaybederek zamanla yok olmaktad›r. Üsküdar Çeflmeleri içinde önemli bir yere sahip olan ‹hsaniye Çeflmesi’nin de korunarak gelecek nesillere aktar›lmas› ve suyunun ak›t›larak yaflat›lmas› en büyük temennimizdir. KAYNAKLAR ÇEÇEN, Kaz›m, ‹stanbul’un Osmanl› Dönemi Su Yollar›, ‹stanbul 1999. ÇEÇENER, H.Besim, Üsküdar Merkez Mahalleleri Osmanl› Dönemi Su Uygarl›¤› Eserleri, ‹stanbul 2007.
295
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
DA⁄DELEN, ‹rfan, Alman Mavileri 1913-1914 I.Dünya Savafl› Öncesi ‹stanbul Haritalar›, c.I, No: D7/1, ‹stanbul 2006. EGEMEN, Affan, ‹stanbul’un Çeflme ve Sebiller, ‹stanbul 1993. HASKAN, Mehmet Nermi, Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, I-III, ‹stanbul 2001. HUT, Davut, “Üsküdar’da Tarihi Yer Adlar›”, II. Üsküdar Sempozyum Bildirileri (12-14 Mart 2004), I, ‹stanbul 2005. KONYALI, ‹brahim Hakk›, Üsküdar Tarihi, I, ‹stanbul 1976. PERV‹T‹TCH, Jacques, Sigorta Haritalar›nda ‹stanbul, Pafta no:52, sayfa 27, Tarih Vakf› Yay›nlar›, ‹stanbul. TANIfiIK, ‹brahim Hilmi, ‹stanbul Çeflmeleri, II, ‹stanbul 1945. Çeflme çizimleri Sevgi PARLAK taraf›ndan gerçeklefltirilmifltir. ‹stanbul VI Numaral› Kültür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Bölge Kurulu Arflivi, Dosya No:2534/Ç-42.
D‹PNOTLAR 1
‹hsaniye ad›n›n, ihsan kelimesinin anlam› olan “verme, bahfletme” ile ba¤lant›s› oldu¤u muhakkakt›r. Salacak’tan sonra gelen bu semt, Sultan III. Mustafa taraf›ndan imar ettirilerek Türkler’in yerleflmesi için “ihsan”edilmifl ve bu vesileyle ihsaniye olarak an›lm›flt›r. Davut Hut, “Üsküdar’da Tarihi Yer Adlar›”, II. Üsküdar Sempozyum Bildirileri, (12-14 Mart 2004), I, ‹stanbul 2005, s. 166.
2 ‹rfan Da¤delen, Alman Mavileri 1913-1914 I.Dünya Savafl› Öncesi ‹stanbul Haritalar›, I, ‹stanbul 2006, No: D7/1. 3 Jacques Pervititch, Sigorta Haritalar›nda ‹stanbul, Pafta no:52, sayfa 27, Tarih Vakf› Yay›nlar›, ‹stanbul, s. 248. 4
‹stanbul VI Numaral› Kültür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Bölge Kurulu Arflivi, Dosya No: 2534/Ç-42.
5
‹brahim Hilmi Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, II, ‹stanbul 1945, s. 418.
6
Affan Egemen, ‹stanbul’un Çeflme ve Sebiller, ‹stanbul 1993, s. 426.
7
‹stanbul VI N.K.V.T.V.K.B.K. Arflivi.
8
‹stanbul VI N.K.V.T.V.K.B.K. Arflivi.
9
Mehmet Mermi Haskan, Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, III, ‹stanbul 2001, s.1087.
10
‹stanbul VI.K.V.T.V.K.B.K. Arflivi.
11
De¤erli katk›lar›ndan dolay› Say›n Prof. Dr. U¤ur Derman’a çok teflekkür ederim. VI. Uluslararas› Üsküdar Sempozyumu, XXIII. Oturum, Beylerbeyi salonu, 09 Kas›m 2008. 12
Dr. S›tk› Özferendeci Soka¤› ile Neyzenbafl› Halil Can Sokak aras›ndad›r. Her iki soka¤a aç›lan kap›lar› vard›r. 1755-56 y›l›nda Sultan III. Osman taraf›ndan yapt›r›lan cami, 1860 y›l›ndaki bir yang›n sonucu tahrip olmufltur. Cümle kap›s› üzerinde 1870 tarihli tamir kitâbesi bulunmaktad›r. bk. ‹brahim Hakk› Konyal›, Üsküdar Tarihi, I, ‹stanbul 1976, s. 164-165; Mehmet Nermi Haskan, a.g.e., s. 218-219.
13
II. Mahmud’un Darüsaade a¤alar›ndand›r. bk. ‹brahim Hilmi Tan›fl›k, a.g.e., s. 416;. Mehmet Nermi Haskan, a.g.e., s. 1075.
14 15
a.g.e., s. 1087.
‹hsaniye ‹skele Soka¤› ile ‹hsaniye Cami soka¤›n›n birleflti¤i yerdedir. Sultan III. Osman taraf›ndan ‹hsaniye Camii ile beraber 1755-56 y›l›nda infla edilmifltir. bk. ‹brahim Hakk› Konyal›, a.g.e., s.165-166; Mehmet Nermi Haskan, a.g.e., s. 219-20.
296