Bir de Tofik Abdi’nin Dilinden Duyal›m Üsküdar'› K E M A L E
E L E K B E R O V A
Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi
‹stanbul’un Azerbaycan’da yeri hep bir baflka olmufltur. ‹ster sosyal siyasal, isterse de edebi hayat›nda ‹stanbul’un yeri inkar edilemez. Ünlü Azerbaycan flairi, milli marfl›m›z›n yazar› Ahmet Cevad 1918 y›l›nda ‹stanbul’un düflman iflgali s›ras›nda yana yak›la yazd›¤› fliirde ‹stanbul’un simgesi say›lan K›zkulesini de anlat›r: Diyorlar, sevdi¤im K›z Kule’sinde, Bak›yorken k›r›k rübap teline! Uçuyorken fliirin sevdas›nda, Bir y›lan sar›lm›fl ince beline! Y›llar sonra Üsküdar’›n bir süre Ac›badem semtinde oturan Azerbaycanl› gazeteci, flair, ayd›n Tofik Abdin burada çok say›l› fliirler yazm›fl, daha sonra bu fliirlerini ‹stanbul Notlar›- Onlar Bir Zamanlar Yazm›fllar- Bakü Ritimleri” (Bakü 2004) ve görüfltü¤ü insanlar› hakk›nda yazd›klar› an›lar›ysa Ah ‹stanbul… ‹stanbul… (Bakü 2005) adl› kitab›nda toplam›flt›r. Tofik Abdin Üsküdar’› Azerbaycanl› okurlara anlatan çok güzel fliirler yazm›flt›r. O flimdiye kadar ‹stanbul’u, özellikle de Üsküdar’› unutamad›¤›n›, buras›n›n hep gözünde tüttü¤ünü söylüyor. fiair bu fliirinde Üsküdar’›n ne kadar önemli bir yer oldu¤unu türkü gibi hazin bir fliirle anlatm›flt›r. Bu fliiri okurken Üsküdar limanlar›yla, camileriyle, vapur bacalar›ndan yükselen dumanlar›yla bir rüya gibi, bir masal gibi insan›n gözü önünden geçer. fiairin içinde bir Üsküdar hasreti, özlemi baflkald›r›r :
K›zkulesi (Üsküdar’da Tarih ve Yaflam, s. 49) (arka sayfa)
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Kudüs’e giden yollar Üsküdar’dan geçmifl Üsküdar’a giden yollar Erdem Beyaz›t’tan gitmifl Beyaz›t ki, Üsküdar hayran› Dünyaya bir su kap›s› Üsküdar liman› Vapurlar kalkar duman›nda Üsküdar havas› Bitmez bir ömürle Üsküdar davas› Bo¤az›n sular›nda Ayaklar› suda K›z kulesi flahane Sular›n bir aya¤› Yemyeflil Gülhane Camiler göz göz Ayr›l›¤›n tad› Üsküdar havas›nda Gücün yetse Üsküdar’›n hasretine döz1 Kendi an›lar›yla beraber bir de bir zamanlar ‹stanbul’da yaflam›fl Azerbaycanl› mültecilerin çocuklar›n›n an›lar›n› toplam›fl son kitab›nda. Kimdi onlar? Bir zamanlar Üsküdar’da oturmufl, Haydarpafla Hastanesi T›p Fakültesinde ders vermifl ve Karacaahmet Mezarl›¤›na gömülmüfl Ali Bey Hüseyinzade’nin (Turan’›n) çocuklar› da onlar›n aras›ndad›r. Onlar›n Üsküdar’la ilgili çocukluk an›lar›, Üsküdar’›n sosyal yaflam›nda önemli bir yer olan evleri hakk›nda söyledikleri bu kitapta yer almaktad›r. Tofik Abdin’in yazd›klar›na göre Ali Bey uzun bir süre Üsküdar’da, ‹hsaniye’de oturmuflmufl. Tofik Abdin Üsküdar’› herkesten iyi Ali Bey’in bildi¤ini yazar. Hayat›n›n önemli bir k›sm›n› burada geçiren Ali Bey’in sanki ayak seslerini duyar flâir: Bafl›mda Üsküdar havas› Sevdal› bir k›z havas› Üsküdar’›n dünü Ali Beyden sorulas› Sokaklar›ndan geçti Yüzü vatana sar› Liman›nda durdu 434
B ‹ R
D E
T O F ‹ K A B D I ’ N ‹ N D ‹ L ‹ N D E N D U Y A L I M Ü S K Ü D A R ’ I
Çalar saatler gibi Vapurlar›n gürültüsüne Uykusundan kalkt›. Camilerinde namaz k›ld› Sevdal› günleri Üsküdar’da bitti Ömrün aç›k yolu Üsküdar ‹stanbul’un k›r›lmaz kolu Üsküdar! Ali Bey’in efli de Çerkez as›ll› olup Beylerbeyi semtinde do¤mufl ve ailesi de hep orada yaflam›fllar. Anlafl›lan o da bir Üsküdarl›. Ali Bey’in ifl yeri Haydarpafla’ya tafl›n›nca o da Süleymaniye’deki evinden ifline uzak kald›¤› için Üsküdar’a tafl›nm›fl. ‹flte bu evde de Ali bey 17 Mart 1940 y›l› Pazar günü bu evde vefat etmifltir. Oturdu¤u bu ev Ali Bey’in s›z› Saida Santur’un bald›z›n›n ailesine aitmifl. O, evi satt›ktan daha sonra (1998) oras›n› Mustafa Nevzat Laboratuar› yapm›fllar (Maalesef, internette yapt›¤›m›z arama zaman› bu adda laboratuara rastlayamad›k). Saida Han›m’›n anlatt›¤›na bak›l›rsa oras› güzel bir flekilde onararak, konferans salonu, tedavi odalar› yap›lm›fl ve orada hastalar bedava tedavi olunuyorlarm›fl. Bir de Saida Han›m›n küçükken Avrupa yakas›ndan vapura binerek Üsküdar’a babas›yla beraber gitti¤ini, babas›n›n onu buradaki çayc›lardan birisinin yan›na b›rakarak, Haydarpafla Hastanesindeki fakülteye derse gitti¤ini ve ders sonras› hastaneye geçerek hastalarla nas›l ilgilendi¤ini yazar. Gazeteci, flair, yazar, doktor, ressam, e¤itmen, siyaset adam› s›fat›yla özel yetenekli bir kifli olan Ali Bey Azerbaycan gibi Türkiye için de çok büyük emekler vermifltir. Onun Türkiye’deki hayat› 1910 y›l›ndan bafllar. O burada politikaya girmifl, Balkan harbi y›llar›nda K›z›lay hastanelerinde çal›flm›fl, 1911 y›l›nda Akil Muhtar, M. Emin, A.Hikmet, A.A¤ao¤lu, Y.Akçura ile beraber Türk Yurdu Derne¤ini kurmufl, Hars ve ‹lim Heyeti, Maarif Vekaleti Âsâr-› ‹lmiye ve Milliye Tedkik Cemiyeti, Meclis-i Âli-i S›hh›ye ve Deri ve Zührevi Hastal›klar Cemiyeti gibi bir çok kurum ve cemiyetlerin kurucular› ve üyeleri aras›nda bulunmufltur. Profesyonel bir ressam gibi çok iyi resim yapan, çok say›da yabanc› dili mükemmel flekilde bilen Ali Bey dilbilimi konusunda da araflt›rmalar yapm›flt›r. 1926 y›l›nda Bakü’de yap›lan 1.Türkoloji Kongresine ve 1936 y›l›nda Dolmabahçe Saray›nda yap›lan 3. Türk Dili Kurultay›na üye olarak kat›lm›flt›r. Türk dünyas›n›n ve Türk dilinin birli¤i için u¤raflm›flt›r. Hayat›n›n sonuna kadar vatan› bildi¤i Türkiye’ye hizmet etmifltir. Çeflitli konulardaki makaleleri aras›nda “T›p Fakültesinin Haydarpafla Tepelerinden ‹stanbul’a Nakli Elzemdir” adl› makalesinin de dikkat çekici oldu¤u düflüncesindeyiz. Bu makalede Ali Bey t›p fakültesinin Sarayburnu’ndan Haydarpafla’ya tafl›nmas›na karfl› ç›kar. Nitekim, 13 fiubat 1925 tarihinde yaz›lm›fl bu makalede Üsküdar, oradaki sa¤l›k kurumlar›n›n o zamanki durumu anlat›lm›fl ve bu konu435
B ‹ R
D E
T O F ‹ K A B D I ’ N ‹ N D ‹ L ‹ N D E N D U Y A L I M Ü S K Ü D A R ’ I
larda Ali bey kendi tavsiyelerini yazm›flt›r. Burada enteresan bir noktaya iflaret etmek isteriz. Ali Bey yaz›lar›nda Üsküdar’› ‹stanbul’un bir bölgesi olarak alg›lamaz, ondan sanki ba¤›ms›z bir semt gibi söz eder. Belli ki, ‹stanbul o zamanlar bugünkü kadar büyük ve kalabal›k de¤ildi. Ali Bey de T›p Fakültesinin Sarayburnu’ndan Haydarpafla’ya nakledilmesine karfl› ç›k›yor ve buna sebep olarak burada, ‹stanbul ve Beyo¤lu’ndaki kadar otellerin, hanlar›n ve misafirhanelerin olmamas›n› gösteriyor. Ve bütün bunlar do¤al olarak hasta say›s›n›n düflmesine neden olmaktad›r. Ali Bey Haydarpafla’daki ‹talyan mimar taraf›ndan yap›lm›fl binan›n güzelli¤ine ra¤men, ders gereç ve araçlar›n›n eksikli¤i yüzünden, fakülteden çok Üsküdar ve Kad›köy semtleri için belediye hastaneleri gibi kalabilece¤ini, merkezi büyük k›sm›n›n ise her hangi bir liseye verilebilece¤ini yaz›yor. Nitekim, o, flehrin merkezinden uzak bulundurulmas› gereken tek hastal›¤›n, cüzam oldu¤unu, bunun da bir zamanlar Karacaahmet Mezarl›¤›’na yak›n bir yerde tesis oldu¤unu, buras›n›n da harabeye dönüfltü¤ünü, Haydarpafla s›rtlar›nda onlar için darü’l-cüzam yap›lmas› gerekti¤ini belirtiyor. fiair, ölümünden elli dört y›l sonra Ali Beyin Paris’te vefat eden çok ünlü bir ressam olan o¤lu Selim Turan’›n cenazesinin ‹stanbul’a getirilip, Karacaahmet Mezarl›¤›nda, Selimiye Tekkesinin karfl›s›nda, fiair Nedim’in mezar› civar›nda2 yatan babas›n›n mezar›na gömülmesinden duygulanm›fl ve dokunakl› bir fliir yazm›flt›r: Üsküdar’da Karacaahmet Mezarl›¤›nda Bir mezar› açt›lar O¤lunu gömdüler yan›na Çok sevdi¤i ‹stanbul’un Y›llar öncesi sonbahar›n›n So¤uklu¤u dokundu Toprak olmufl kemiklerine… Selim Turan Avrupa yakas›nda do¤mufl ve e¤itimini de hep orda alm›fl olmas›na ra¤men, hayat›n›n en güzel y›llar›n› Üsküdar’da geçirmifl olup, kendisini bir Üsküdarl› kabul ederdi. Selim Turan’a veda törenine kat›lan kad›n konuflmac›; “…Ben Paris’i gezme¤e, görme¤e gitmifltim, ama bütün görüfllerimizde benim de kocam Üsküdarl› oldu¤u için, sanki sadece Üsküdar’da dolafl›yorduk, sanki yaln›z ‹stanbul’dayd›k…”3 Selim Turan da babas› gibi son bar›nak olarak kendisine Üsküdar’› seçmiflti demek…. Bugün ne mutlu ki, Ali Bey’in belirtti¤i gibi, bir hocan›n dersine gitmesi için “…Haydarpafla’daki fakülteye, lodos, sis ve sair maniler olmad›¤› takdirde bile ancak iki saatte varabilecek ve avdet için yine o kadar zaman sarf edecek ve
Gülnufl Emetullah Sultan Türbesinden Yeni Valide Camii (karfl› sayfa)
437
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
nihayet yorgun düflecek, yani afla¤› yukar› üç dört k›ymetli saatini bofluna kaybedecek” gibi korkusu yoktur. Bugün Üsküdar ‹stanbul’un en güzel, en huzurlu ve en sayg›n yerlerinden birisine dönüflmüfltür. Bofluna de¤il ki, Üsküdar’›n K›z Kulesi denildi¤inde akla ilk gelen de ‹stanbul’dur. Yaz›m› Tofik Abdin’in Üsküdar tüten, Üsküdar dolu dörtlükleriyle bitirmek isterim. Ö¤rencilik y›llar›n› ‹stanbul’da geçirmifl birisi olarak, en az benim kadar sizleri de etkileyece¤i düflüncesindeyim. Zira, bu fliirlerin “Kâtibim” kadar özel ve tarihi olmasa bile, her bir Üsküdarl› ve her bir Üsküdar sever için hofl olaca¤› düflüncesindeyim. fiairin de söyledi¤i gibi Üsküdar’dan kalkan gemi alemi dolaflsa da, dönüp bir gün hepimizi Üsküdar’a yeniden döndürecek. Üsküdar’dan kalkan gemi ‹çi dolu yarin gam› Kurumad› gözüm nemi Üsküdar’dan kalkan gemi… Üsküdar’dan kalkan gemi Al›p götürecek beni Dalgalara da¤›tacak Derdi gam› Üsküdar’dan kalkan gemi Dolaflsa da bu alemi Dönüp, getirecek beni Üsküdar’dan kalkan gemi… Üsküdar’dan kalkan gemi ‹stanbulsuz gemi de¤il Üsküdar’dan kalkan gemi Bir k›z öpüflünden yumuflak Ya¤mur alt›nda Y›kar telimi… D‹PNOTLAR 1
Azerice - dayan.
2
Ali Haydar Bayat, Azerbaycan’›n Yi¤it Evlad› Ali Bey Hüseyinzade (Prof. Dr. Hüseyinzade Ali Turan) ve Türkiye’de Yay›nlad›¤› Eserleri, ‹stanbul 1992, s. 28.z
3
438
Tofik Abdin, Ah, ‹stanbul… ‹stanbul…, Bakü 2005, s.196.