Üsküdar’da Kentsel Dönüflümün Sosyal Boyutu P R O F .
D R .
H .
M U S A
T A fi D E L E N
Sakarya Üniversitesi
Kent, ço¤u zaman fiziki ve toplumsal dokusunda önemli de¤iflimlerin yafland›¤› son derece dinamik bir mekand›r, Bu de¤iflim süreci, çöküntü ve gerilemeyi ihtiva edebilece¤i gibi yenilenme ve geliflimi de içerir. Gerek mesken gerekse istihdam amaçl› çeflitli toplum kesimlerinin kent içi hareketlili¤i, kentsel dönüflümün en önemli dinami¤idir. Kentin de¤iflimi ve dönüflümü bazen kendili¤inden bazen de yönetsel müdahale ve planlamalarla gerçekleflir. Kentsel dönüflüm, de¤iflen kentte fiziki, ekonomik, sosyal ve kültürel flartlar›n birbiriyle etkileflimini kaç›n›lmaz k›lar. Özellikle tarihi dokunun korunmas›, çöküntü bölgelerinin ›slah› ve yenilenmesi, çarp›k flehirleflme sonucu ortaya ç›kan sa¤l›ks›z yap›laflman›n tasfiyesi gibi zaruretler, kentsel dönüflüm projelerinin devreye girmesinde etkili rol oynar. Kentsel dönüflüm projelerinin içeri¤ini ço¤unlukla fiziki ve sosyal mekan itibariyle daha yaflan›labilir bir kent oluflturmak, kaçak yap›laflman›n önüne geçmek, do¤al afetlere karfl› riskli bölgelerin güvenli hale getirilmesi , kentin geliflimine ayak uyduramam›fl ve ifllevsizleflmifl bölgelerin yenilenmesi, suç oranlar›n›n yüksek oldu¤u sosyal risk tafl›yan bölgelerin ›slah edilmesi gibi hususlar oluflturur1. Kentsel dönüflüm ve onun bir parças› olan kentsel yenileme projeleri, ilk defa 19. yüzy›lda, Avrupa’da yaflanan h›zl› kentleflmenin bir sonucu olarak uygulanmaya konmufltur. Göç ve sosyal hareketlilik, fiziki mekan flartlar›n›n yetersizli¤i, kentsel dönüflümün, kamusal ve yerel yönetimlerin yönlendiricili¤i ve denetiminde olmas›n› kaç›n›lmaz k›lm›flt›r. Kent yeniden tasarlanm›fl ve üretilmifl, tarihi dokusu ve toplumsal tabakalar›yla bir kent kimli¤i oluflturulmufltur. Örne¤in ‹ngiltere’de kentsel yenilenme XIX. yüzy›ldan itibaren üç aflamal› gerçekleflmifltir2. XIX. yüzy›lda sa¤l›ks›z konutlar y›k›l›p mülkiyeti yerel yönetimlere
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Ünalan Mahallesi’nde düzensiz yap›laflmadan bir görünüm
ait sosyal konutlar infla edilmifltir. ‹kinci kuflak yenilenme programlar› 1970’li y›llarda özel mülkiyetteki konutlar›n yenilenmesini ve köhnemifl eskimifl konut stoklar›n›n azalt›lmas›n› hedefleyen programlarla yürütülmüfltür. Üçüncü kuflakta 1990’l› y›llardan itibaren ekonomik ve sosyal boyutlar›yla mahalle yenilefltirmesi program› olarak kentsel yenilenme öne ç›km›fl, mahalle kentin temel birimi olarak ele al›nm›fl, sürdürülebilir mahalle yenilefltirmesi modeli benimsenmifltir. Ülkemizde ise, kentsel dönüflüm ve yenilenme, ancak, 1980’lerden sonra kamu ve yerel yönetimlerin gündemine girebilmifltir. Daha yaflan›labilir bir kent hayat› için sadece fiziki altyap› ve bina kalitesini art›rmak de¤il, toplumsal dokunun da hesaba kat›lmas› elzemdir. Zamanla niteli¤i kaybolmufl fiziki ve çevresel yönlerden bozulmufl, köhneleflmifl, sosyal ve ekonomik aç›dan d›fllanm›fll›¤a maruz kalm›fl kentsel alanlar›n belli sosyal ve ekonomik programlarla yenilenerek kente kazand›r›lmas›na duyulan ihtiyaç, hem fiziki hem de sosyal boyutun birlikte düflünülmesi gereklili¤ini aç›kça ortaya koyar. Kentin mekandaki geliflimini denetim alt›nda tutmak, planl› olabilmesini sa¤lamak önem tafl›r. Ancak, kentin geliflimi hiçbir zaman yüzde yüz denetim alt›nda tutulamaz. Sanayi ülkelerinde kentsel dönüflüm projeleri daha ziyade slum/çöküntü bölgelerinde uygulan›rken, sanayileflmekte olan ülkelerde gecekondu bölgeleri kentsel dönüflüm projelerinin hedef alanlar›d›r. Günümüzde iç göç, uluslararas› göç, orta ve üst s›n›flar›n hareketlili¤i kentsel mekanlar›n dönüflmesinde ve dönüfltürülmesinde etkili olan toplumsal süreçlerdir. Kentsel dönüflümün befl temel sosyal boyutu vard›r : 488
Ü S K Ü D A R ' D A K E N T S E L D Ö N Ü fi Ü M Ü N S O S Y A L B O Y U T U
Ünalan Mahallesi’nde düzenli bir yap›laflma örne¤i
- Geleneksel kent hayat›nda oldu¤u gibi temel toplumsal birim olarak mahallenin ve mahalle kültürünün üretilmesi. - Komfluluk iliflkilerinin canland›r›lmas›. - Suç oranlar›n›n yüksek oldu¤u kentsel mekanlar›n ›slah› ve güvenli hale getirilmesi. - Kent yoksullu¤u ile mücadele. - Sosyal d›fllanmaya karfl›, toplumsal gerilimi düflürücü ve farkl› sosyo-ekonomik düzeye sahip ailelerin bir arada yaflamalar›n› temin edici flekilde yeni konut alanlar›n›n planlanmas›. Sosyal d›fllanmay› asgari düzeye indirebilmek, suçlulu¤un yayg›n oldu¤u kent mekanlar›n› ›slah edebilmek için mahalle kültürünün ve komfluluk iliflkilerinin gelifltirilmesi ve desteklenmesiyle, sosyal çevre denetiminin gücü ve etkinli¤i ortaya ç›kar›labilir, böylece baz› sosyal problemlerin üstesinden gelebilmek mümkün olabilir. Kente aidiyetin bafllang›c› mahalleye aidiyetle bafllar. ‹ç göçle birlikte flehre yerleflen hemflehri topluluklar›, geldikleri yörelere ait bir al›flkanl›k olarak dayan›flma ve komfluluk türü iliflkileri sürdürmektedir.Bu önemli bir potansiyeldir. Bu topluluklar›n mevcut iliflki biçimlerinin kent mekan›nda yeni yerleflim düzenlemeleriyle, mahalle kültürüne dönüfltürülebilmesi önem arzeder. Kente özgü bir örgütlenme biçimi olarak çeflitli hemflehri ve köy dernekleri, dayan›flmac› iliflki biçimlerinin sürdürüldü¤ü alanlard›r. Bu alanlar›n kentle bütünleflmesi ve modern kentlerin ihtiyaç duydu¤u, mahalle kültürü ve komfluluk iliflkileri gibi iliflki biçimlerinin kentsel mekanda yaflat›labilmesi için gerekli düzenleme ve çal›flmalar yap›lmal›d›r. 489
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Ünalan Mahallesi’nde Kültür Merkezi
Üsküdar’da Kentsel Dönüflüm Örnekleri Kentin belli bölgelerinde, tarihi dokuyu korumak üzere bir orta s›n›f hareketlili¤i sonucu ortaya ç›kan mutenalaflt›rma süreci de kentsel dönüflüm olgusunun bir türüdür. Mutenalaflt›rma sürecinin en olumlu yönlerinden birisi sadece mimari bak›mdan tarihi dokunun korunmas› de¤il, yeniden bir mahallelik bilincinin ortaya ç›kmas›d›r. Bu anlamda, Üsküdar, benzeri bir yenilenmeyi eski bir semt olan Kuzguncuk örne¤inde yaflam›flt›r. Ancak, Üsküdar Belediyesi, göçle birlikte ortaya ç›kan ve daha çok çarp›k bir yap›laflman›n yafland›¤› ve ‹stanbul’un depremselli¤i nedeniyle aciliyet arzetti¤i için dört mahallesini kentsel dönüflüm projesi kapsam›na alm›flt›r. Bunlar, Örnek, Ünalan, Esatpafla ve Fetih mahalleleridir. Üsküdar’da kentsel dönüflümün sosyal boyutu konusunda yerinde tespitlerde bulunabilmek için bu dört mahallenin muhtarlar›yla ve Üsküdar Belediyesi’nden ilgili yetkililerle görüflmelerde bulunulmufltur. Ünalan Mahallesi Muhtar› Nizam Güçtekin afla¤›da yer alan bilgileri vermifltir: “Ünalan mahallesinin en az 30 40 y›ll›k bir geçmifli var, zamanla tek katl› gecekondu binalar birkaç katl› binalara dönüfltüler, herkes kendi imkan ve flartlar›na göre 3-5 katl› bina yapt›¤›ndan çarp›k ve düzensiz bir yap›laflma söz konusu. 1980’li ve 1990’l› y›llarda verilen tapu tahsis belgelerinden sonra insanlar kendi imkanlar›yla yeniden inflaata bafllad›lar ve düzensiz bir yap›laflma ortaya ç›kt›. 2000’li y›llarda uygulamaya konulan kentsel dönüflüm projesini, henüz halk iyi kavrayamad›. ‹lk bafllang›çta tapu tahsis belgesi verildikten sonra kentsel dönüflüm projesi devreye girseydi, uygulanma imkan› daha kolay olurdu. Bu projenin 490
Ü S K Ü D A R ' D A K E N T S E L D Ö N Ü fi Ü M Ü N S O S Y A L B O Y U T U
Ünalan Mahallesi’nde Bilgi Evi
hayata geçebilmesi için bir öncü uygulamaya ihtiyaç var. Öncü uygulamadan sonra halk buna ilgi gösterebilir. Bu proje uygulamaya 25 y›l gecikmeyle girdi. Mahallemizde Ordu, Sivas, Çank›r›, Kars Bingöl, Ad›yaman kökenliler ço¤unlukta, köye özgü n samimi iliflkiler devam ediyor. Komfluluk iliflkileri ve sosyal kontrol son derece güçlü.Ancak, hemflehricilik yok. Herkes yöre ay›rd› yapmaks›z›n birbiriyle komfluluk yap›yor. Modern sitelerdeki gibi de¤il. Ben Karsl› oldu¤u halde, baflka yörelerden gelen insanlar›n oyuyla seçildim. Sizin de sormufl oldu¤unuz mahalleye aidiyet bilinci güçlü.” Örnek Mahallesi Muhtar› Kemalettin Sevindik konu ili ilgili görüfllerini afla¤›daki flekilde aç›klam›flt›r. “‹stanbul’un en eski yerleflenlerinden biriyim. 1958’li y›llarda ‹stanbul’a göç ederek yerlefltim. Arsalar tapulu ancak inflaat izni TOK‹’den al›n›yor. Ana caddeler 4 kat, ara sokaklar 3 kat inflaat izni veriliyor. ‹stanbul’un merkezi bir yeri oldu¤undan buralar›n sa¤lad›¤› rant çok fazla kat s›n›rlamas› elde edilebilinecek rant gelirini asgari tuttu¤undan bu flartlardaki kentsel dönüflüm uygulamas›na halk çok yak›n durmuyor. Kat s›n›rlamas›n›n daha üst s›n›rlara çekilmesi, kentsel dönüflüm projesini daha cazip hale getirebilir. TOK‹’nin devrede olmamas› laz›m. Müteahhitler devreye girdi¤inde hem yap›lacak inflaatlardan elde edilecek gelir artaca¤› gibi, art›raca¤›n› mahalle ekonomisine daha bir canl›l›k gelecek. Bu mahallede Kars, Ordu, Kastamonu, Sivas, Çank›r› ve K›rflehir kökenliler ço¤unlu¤u oluflturuyor, komfluluk iliflkileri çok güçlü ama komfluluk iliflkilerinde ayn› yöreden olmak belirleyici de¤il. Ben Gümüflhaneliyim burada Gümüflhaneliler az›nl›kta oldu¤u halde, muhtar seçildim. Sosyal çevre kontrolü s›k› oldu¤undan 491
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Fetih Mahallesi’nden bir kesit
suç oranlar› düflük ve daha güvenli bir mahalle ortam› söz konusu, ayr›ca Mahalleye aideyet duygusu da son derece güçlü” Esatpafla Mahallesi Muhtar› Abdullah Der afla¤›da yer alan bilgileri aktarm›flt›r. “Mahallede sosyo-ekonomik düzeyi düflük olan aileler az›msanmayacak oranda 3 bin kifli devletten maddi yard›m al›yor, fakir aileler tapulama bedellerini ödemede zorlukla karfl›lafl›yorlar. Kentsel dönüflüm projesine ihtiyaç var, ama uygulama imkan› yok. Kentsel dönüflüm konusunda halk›n yeterli bilgiye sahip de¤il, bu nedenle, istekli davranm›yor. Mahalle sakinleri aras›nda komfluluk iliflkilerinin oldukça güçlü, bu mahallede oturanlar aras›nda genelde Sivas, Ordu, Malatya, Kars ve Kastamonulular ço¤unlukta, ama komfluluk iliflkileri hemflehrilik ba¤›na göre sürdürülüyor, ayn› yerde oturmak önemli.” Fetih Mahallesi Muhtar› Cavit Koç afla¤›daki bilgileri aktarm›flt›r. “Bu bölgede arazi hisseli tapulu oldu¤undan gecekondulaflma olmad›, ancak ruhsats›z yap›laflma ortaya ç›kt›. fiimdi ise normal tapuya dönülüyor. Ruhsats›z yap›laflma nedeniyle çok düzenli bir yap›laflma olmad›. Ancak, yine de düzenli oldu¤unu söyleyebiliriz. . Mahallede arazi s›k›nt›s› var, bu nedenle kentsel dönüflüme ihtiyaç duyulmuyor. Ben bu projeye di¤er mahallelere destek olsun diye girdim. Burada daha çok otopark problemi yaflan›yor, verilen ruhsatlarda bina altlar›na otopark flart› getirilmeli. Arazi s›k›nt›s› yafland›¤›ndan bilgi evi, kültür merkezi ve spor kompleksi gibi tesislerimiz yok. Genelde memurlar oturuyor, mahalle çok güvenli bulunuyor. Mahallede Sivas, Gümüflhane, Trabzon, Rize ve Kars kökenliler ço¤unlu¤u oluflturuyor. Ben Trabzonluyum.Komfluluk iliflkileri çok güçlü. Mahallenin eski yerlileri aras›nda s›k› iliflkiler devam ediyor. Mahal492
Ü S K Ü D A R ' D A K E N T S E L D Ö N Ü fi Ü M Ü N S O S Y A L B O Y U T U
Fetih Mahallesi’nde bir cadde
leli suç ifllendi¤inde toplu müdahale ediyor. Bir h›rs›zl›k vakas›nda üç ay sabaha kadar nöbet tutuldu ve h›rs›z yakaland›. Bu nedenle suç oranlar› çok düflük, yabanc› geldi¤inde hemen fark ediliyor. Burada bir yabanc›n›n fark edilmeden bar›nma flans› yok” Üsküdar Belediyesi yetkililerinden Emlak ve ‹stimlak Müdürü Mustafa Da¤lar ve Emlak ‹stimlak fiefi Ali Sezer afla¤›daki bilgileri aktarm›flt›r. “TOK‹’nin devreye girmesi Gecekondu Islah Bölgeleri ile ilgilibütün yetkilerin bay›nd›rl›kve ‹skan Bakanl›¤›’n›n TOK‹’ye devretmesinden kaynaklan›yor. TOK‹’den inflaat yapabilmek için sadece belge al›n›yor. TOK‹’nin inflaat yapmak için devreye girmesi mümkaün de¤il, sadece bir vehimdir. Zaten herkesin tapusu var, kimseyi TOK‹ inflaat için zorlayamaz. Daha önceki mevzuat esas al›narak 800-1200 aras› arsalara 6 kat irtifa 1200-3500 metrezkarelik arsalara 8 kat irtifa veriliyor. Yeni ‹mar Plan›na göre, arsalara 800-1200 m kare aras› 8 kat 24 daire yapma imkan› var. Tapulamada sosyo-ekonomik düzeyi düflük olanlar kat karfl›l›¤› girerek arsa bedellerini ödeyebilir, kald› ki, çok uzun vadeli bir ödeme plan› ç›kart›l›yor.” Üsküdar eski Belediye Meclisi üyesi olan Beflir Hamidi’de konuyla ilgili görüfllerini flu flekilde belirtmifltir. “Belediyenin öncü rolüne ihtiyaç yok, zaten müteahhitlerle anlafl›yorlar. Esatpafla ve Örnek Mahallelerinde yer kalmad›¤›ndan müteahhitler aras› rekabet var. Halihaz›rdaki yaflama tarz› ve sosyal çevreyi kaybetme endiflesi kentsel dönüflüm projesine s›cak bak›lm›yor. Güven de duyulmuyor. Bugüne kadar vatandafl özerk bölge gibi kendi bafl›na yaflam›fl,flimdi ise bafl›nda otorite istemiyor. Kurals›zl›¤a ve düzensizli¤e bir ölçüde al›fl›lm›fl.” 493
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Genel De¤erlendirme Muhtarlar ve Belediye yetkililerinden al›nan bilgilerden kentsel dönüflüm ya da yenileme projeleri konusunda halk›n yeterli bilgi sahibi olmad›¤› anlafl›lmaktad›r. Ayn› zamanda bu projelerin zaman aç›s›ndan oldukça gecikerek gündeme geldi¤i ülkemizin bir gerçe¤idir. Mahalle sakinleri aç›s›ndan projelerin çekicili¤i, sa¤layaca¤› rant ve avantajlara ba¤l›d›r. Uzun süredir, belediye denetiminden büyük ölçüde uzak ve ço¤unlukla kaçak yap›laflman›n gerçekleflti¤i bu bölgede, belediye yönetimi kentsel yenilenmeyi bölge sakinlerinin insiyatifine b›rakm›fl görünmektedir. Müteahhitlerle anlaflmak suretiyle imar plan ve programlar›na uygun olarak bölgede bir yap›laflma hareketlili¤i göze çarpmaktad›r. Kentsel yenilemenin sa¤layaca¤› avantajlar›n fark›na var›lmas›, kentsel yenilemeyi daha da h›zland›rabilir. Ancak, bu süreç bölgede yeni bir betonlaflmaya, fiziki çevrenin tahribine ve çarp›k bir yap›laflmaya yol açmamal›d›r. Kentsel dönüflüm projelerinde bölgenin sosyal dokusuyla ilgili herhangi bir tasar›m ve düzenleme yer almamaktad›r. Bu durumu hesaba katmayan proje ve kent tasar›mlar› eksik kalmakta, kentin sadece fiziki de¤il ayn› zamanda sosyal bir yap› oldu¤unu gözden kaçmaktad›r. Bölgede hemflehrilik ba¤lar› varl›¤›n› sürdürmekle birlikte, uzun süren birlikte ikamet sonucu bir mahallelilik bilincinin olufltu¤u ve köy cemaatine özgü davran›fl biçimlerinin mahalle mekan›na tafl›nd›¤› tespit edilmifltir. Muhtarl›k seçimlerinde salt hemflehrilik ba¤›yla hareket edilmemesi ve öncelikle mahallenin düflünülmesi bir mahallelik bilincinin olufltu¤unun en önemli kan›t›d›r. Ayr›ca, komfluluk iliflkilerinin güçlü olmas› ve bu iliflki biçimlerinin flehrin di¤er bölgelerindeki site ortamlar›nda yayg›n olarak gözlemlenilenin aksine Fetih Mahallesi’nde oldu¤u gibi büyük sitelerde de varl›¤›n› devam ettirmesi, sosyal çevre aç›s›ndan olumlu say›labilecek bir özelliktir. Metropol hayat›nda eksikli¤i hissedilen bu iliflki biçiminin korunmas› önem arz etmekte, kentsel dönüflüm projelerinde mahallelilik bilincinin oluflturulmas› ve komfluluk iliflkilerinin güçlendirilmesi temel amaçlardan biri olmal›d›r. ‹ngiltere’de uygulanmaya bafllayan sürdürülebilir mahalle yenilefltirmesi modeli, kentsel yenilenmede temel birim olarak mahallenin öne ç›kt›¤›n›n önemli bir göstergesidir. Geleneksel kent dokusunda da mahalle kentin en temel birimiydi. Bugünün mahalleleri dünün flehirleri kadar nüfus bar›nd›rmaktad›r. Metropolde bir mahalle kültürü oluflturman›n zorlu¤u aç›k olmakla birlikte, bir mahalleye ve kente aidiyet bilinci, fiziki ve toplumsal yap›s›yla kenti koruma ve sahiplenme duygusunu kazand›rmas› bak›m›ndan öneme sahiptir. Özellikle komfluluk iliflkilerinin güçlü olmas›, kentle aidiyet ba¤› kurulmas›nda son derece ifllevseldir. Kentin binalardan çok bu binalar›n içinde yaflayan insanlardan müteflekkil oldu¤u gerçe¤i unutulmamal›d›r.
494
Ü S K Ü D A R ' D A K E N T S E L D Ö N Ü fi Ü M Ü N S O S Y A L B O Y U T U
495
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
D‹PNOTLAR 1
Erdo¤an Bayraktar, Gecekondu ve Kentsel Yenileme, Ekonomik Araflt›rmalar Merkezi Yay›nlar›, Ankara, 2006, ss.235-236
2
Arzu Kocabafl, Kentse Dönüflüm /Yenilefltirme(tir)me : ‹ngiltere Deneyimi ve Türkiye’deki Beklentiler, Literatür Yay›nlar›, ‹stanbul, 2006, ss. 3-10
496