Marmaray’›n Tüm Yönleriyle Üsküdar’a Olas› Etkileri P R O F .
D R .
O S M A N
Ö Z S O Y
Fatih Üniversitesi
Köprüler vard›r sadece iki k›y›y› bir araya getirir. Köprüler vard›r iki köyü buluflturur. Köprüler vard›r iki kenti, iki ülkeyi buluflturur. Denilebilir ki kavuflma ve kesiflme anlam›nda buluflturulabilecek tüm unsurlar› bir araya getiren ‹stanbul kadar çarp›c› örnek yoktur. Marmaray, sadece Üsküdar’› de¤il, ‹stanbul’u hatta Türkiye’yi etkileyecek bir proje. O bak›mdan çok önemli. Bir kere ‹stanbul’un ulafl›m problemini büyük ölçüde çözmüfl olacak. Kald› ki Marmaray denildi¤i zaman sadece ulafl›m akla gelmemeli. Çünkü meydan ve çevresinin düzenlenmesi konusunu da beraberinde getiriyor. Üsküdar’›n Konseptini De¤ifltirecek Proje Marmaray Üsküdar’›n ulafl›mla ilgili tarihsel al›flkanl›klar›n› ve düzenini de¤ifltirecek bir fonksiyon icra edecek. Üç taraf› denizle çevrili ‹stanbul’da yaflad›¤› halde hayat›nda bir kez bile olsun denizi görmemifl ‹stanbullular›n oran›n›n az›msanmayacak oranda oldu¤unu düflünürsek, afla¤›da ayr›nt›lar›na yer verilecek olmakla birlikte, art›k milyonlarca insan Üsküdar’a ayak basmadan Üsküdar’›n alt›ndan geçerek kentin karfl› yakas›na geçecek. Bizim bugün burada üzerinde duraca¤›m›z sunumumuz asl›nda, insanlar› yeralt›ndan yerüstünü ç›karacak çekim alanlar›n› nas›l oluflturabiliriz sorusuna cevap aramaya yöneliktir. Marmaray çal›flmalar›ndan bir kesit (arka sayfa)
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Marmaray Üsküdar’›n al›fl›lagelmifl yap›s›n› ve görüntüsünü etkileyecek bir mahiyet tafl›yor. Mesela Marmaray’la birlikte birçok fiziki yap› ortadan kalkacak ve Üsküdar yeni bir meydana kavuflacak. Sosyal hayat› da etkileyecek yeni bir fiziksel doku ortaya ç›kacak. Yaflarken baz› gündelik telafllarla üzerinde yaflad›¤›m›z co¤rafyan›n stratejik sesini alg›lamakta zorlanabiliriz. Bu aç›dan asl›nda k›sa da olsa haf›zalar› tazeleme ad›na nerede oturuyoruz konusuna dikkat çekmek istiyorum. Sunaca¤›m›z tablo, dünden neyi devrald›k, bugün ne durumday›z, yar›n› nas›l kontrol edebiliriz sorusuna cevap oluflturabilir. ‹stanbul’a Dünden Bakmak Ortaça¤›n bafllang›c› olarak kabul edilen Bat› Roma’n›n tarih sahnesinden düflüflü ile Roma’n›n devam› olarak Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u’nun baflkenti olan ‹stanbul’un önemi aç›kt›r. ‹stanbul tarihte hep, Bat› zenginli¤inin bir devam› niteli¤inde olmufltur. Roma ‹mparatoru olmak isteyenler Do¤u’nun Roma’s› olan ‹stanbul’u zapt etmek zorundad›rlar. Bu nedenle Bat›’dan, Kuzey’den ve Do¤u’dan gelen at nallar›n›n çi¤nedi¤i bir toprak olmufltur bu kent. Karl Marks der ki; “‹stanbul, Bat› ile Do¤u aras›na kurulmufl alt›n bir köprüdür. Bat› uygarl›¤›, bu köprüden geçmeksizin dünyan›n çevresini günefl gibi dolaflamaz.”1 ‹stanbul’un yumuflak karn› olarak Anadolu’nun önemine vurgu yapan Bizans tarihi uzman› S. Runciman’a göre; baflkenti ‹stanbul olan Bizans Devleti’nin ekonomik ve askeri gücü Anadolu’ya dayanmaktad›r. “Bizans tarihinin as›l anahtar› Anadolu tarihidir...” der.2 Runciman, Bizans’›n Anadolu’ya önem verdi¤i dönemde “ikbalinin zirvesine” ulaflt›¤›n› söyler. Bizans, Anadolu var oldukça güçlü idi. Anadolu gidince, basit bir Balkan prensli¤i durumuna düfltü” der.3 Burada önemli bir ayr›nt› var. ‹stanbul bir ça¤›n bafllang›c›nda nas›l önemli bir rol oynam›flsa, bir ça¤›n kapan›fl›nda da önemli bir rol oynam›flt›r. Yani çöküflün de diriliflin de kayna¤›d›r buras›. De¤er veren ellere göre de¤er kazanan… Osmanl›’n›n geliflimine iliflkin bir de¤erlendirme yapan Runciman, Osmanl›lar›n Bizans denemesinden ders almay›p Orta ve Do¤u Anadolu’da güçlü bir yönetim kurmadan bir Avrupa devleti olma iste¤ini elefltirir. Çünkü Anadolu’nun ihmalini, Osmanl› Devleti’nin önemli bir zay›fl›k ögesi sayar.4 Konumuzla do¤rudan ba¤lant›l› görünmüyor gibi olsa da önemine binaen flunun alt›n› çizelim. Son dönemde Anadolu sermayesinin güçlenmesi ve sosyo-ekonomik aç›dan diri Anadolu, ‹stanbul’un gelece¤i ve güvenli¤i aç›s›ndan da önem tafl›yan bir unsur olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. ‹stanbul’un Jeopolitik Yap›s› ve Önemi Türkiye, bulundu¤u co¤rafî ve özel konum itibariyle dünyada ender say›lan bir bölgededir. Ülkemizin yeri bir harita üzerinde incelenecek olursa görülür ki 558
M A R M A R A Y ’ I N T Ü M Y Ö N L E R ‹ Y L E Ü S K Ü D A R ’ A O L A S I E T K ‹ L E R ‹
Türkiye, (Eski Dünya) ad› verilen büyük kara kütlesinin hemen hemen ortas›nda ve kuzey yar›m kürede, Ekvatorla Kuzey Kutbu aras›nda, ekvatora biraz daha yak›n bir yerde bulunur. Türkiye topraklar› do¤u-bat› do¤rultusunda uzanan bir dikdörtgene benzer. Devletlerin uluslararas› alanda yürüttükleri siyaset; co¤rafi konum, ekonomik, askeri, teknik, kültürel ba¤lant›lar çerçevesinde olmaktad›r. Siyasî co¤rafya ise ülkelerin co¤rafî konumlar›n› dikkate alarak dünya üzerindeki yeri ve etkinli¤i ile u¤raflan co¤rafyan›n bir dal›d›r. Co¤rafî konum, ayn› zamanda bir ülkenin tespit etti¤i veya yeni koflullara göre belirleyece¤i stratejiyi de tayin etmektedir. Karadeniz’i Akdeniz’e ve Avrupa k›tas›n› Asya k›tas›na ba¤layan bo¤azlar›n iktisadi, askeri ve siyasi bak›mlardan büyük önemi vard›r. K›talar› birbirinden ay›ran Bo¤azlara bir k›y›dan di¤er k›y›ya at›lan her halat sadece bu bölgede yaflayan insanlar için insanl›¤›n gelece¤i aç›s›ndan da büyük önem tafl›maktad›r. ‹stanbul Bo¤az›’n›n Özellikleri Merakl›lar› için flu bilgileri de aktarmakta yarar var. ‹stanbul Bo¤az›, Karadeniz’le Marmara Denizi’ni birlefltiren suyoluna verilen isim. Uzunlu¤u düz olarak 30 kilometre. Girinti ve ç›k›nt›lar hesaba kat›l›nca Rumeli yakas›nda Rumeli Feneri’nden Haliç k›y›lar›n› dolaflarak Ah›rkap› Fenerine kadar 55 kilometre, Anadolu yakas›nda Anadolu Feneriyle K›zkulesi aras› 35 kilometre, Selimiye önündeki Kayak Burnu’na kadar 36 kilometredir. Bo¤az›n geniflli¤i Anadolu Feneri ile Rumeli Feneri aras›nda 3600 metre, Anadoluhisar› ile Rumelihisar› aras›nda 760 metredir. Bo¤az’›n en derin yeri Bebek’le Kandilli aras›nda 120 metredir. ‹stanbul Bo¤az›’nda su yüzünde Karadeniz’den Marmara’ya, su alt›nda Marmara’dan Karadeniz’e ak›nt›lar vard›r. Su yüzeyinde yer yer ters ak›nt›lar da görülür. ‹stanbul bo¤az› üzerinde 1973 y›l›nda aç›lan 1073 m. boyundaki Bo¤aziçi Köprüsü ve 1986’da aç›lan 1090 m. boyundaki Fatih Sultan Mehmet Köprüsü iki yakay› birbirine ba¤lamaktad›r. Bo¤azlar, konumu ve tarihi önemi itibariyle, ‹stanbul’un Karadeniz kap›s›, Çanakkale de Ege Denizi kap›s› olarak, geçmiflte tafl›d›klar› ve ça¤›m›zda tafl›makta olduklar› stratejik önem ve de¤er aç›s›ndan daima birlikte mütalaa edilmifl ve edilmektedir. Su Yolundan Çok Öte Anlam Tafl›yan Fonksiyonlar Her iki bo¤azda, klasik ve dar çerçevede sadece Akdeniz’i Karadeniz’e, Avrupa’y› Asya’ya ba¤layan su geçitleri ya da köprüler de¤ildir. Akdeniz’in öteki önemli su geçitlerinden Cebelitar›k ve Süveyfl kanal› ile de bütünleflerek, dünyan›n büyük denizlerini (Atlas ve Hint okyanusu gibi) ve büyük k›ta kara 559
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
parçalar›n› birbirine ba¤layan, daha genifl anlamdaki jeopolitik konumuyla, dünya siyaset ve iktisadiyat› üzerine olan etkilerini bu gün de korumaktad›r. Bu nedenlerledir ki, Türk Bo¤azlar›, uluslararas› iliflkilere yön vermede daima odak noktas› olmufllard›r. Bo¤azlar›n tarihin ak›fl› içindeki stratejik durumu ve jeopolitik konumuyla ilgili yukar›daki k›sa aç›klamalar›n ›fl›¤› alt›nda, tarihin eski dönemlerinden beri ön planda, Avrupa ve Asya ülkeleri aras›nda bafllam›fl olan ekonomik, ticari ve siyasi iliflkilerle, askeri hareketler, sürekli olarak Bo¤azlar bölgesinde cereyan etmifltir. Baflka bir deyiflle Bo¤azlar, dünyan›n di¤er parçalar›nda pek görülmemifl ard› arkas› kesilmeyen mücadelelere sahne olmufltur. Bu aç›dan Türkiye, jeopolitik ve jeo-kültür levhalar üzerinde bir s›n›r ülkesidir. Yani bat›dan Avrupa kültürü, kuzeyden Rus kültürü, do¤udan Asya kültürü ve güneyden Afrika ve Arap kültürü ile s›n›rl›d›r. Dolay›s›yla Türkiye, ayn› zamanda dünya kültürlerinin kesiflme noktas›nda bulunur. Marmara Denizi, Çanakkale Bo¤az› ile Adalar denizine, ‹stanbul Bo¤az› ile de, Karadeniz’e ba¤l›d›r. Adalar denizi güneyde, Akdeniz ile birleflir. Akdeniz ise, bat›da Cebel-i Tar›k Bo¤az› ile Atlas Okyanusu’na ba¤lant›l›d›r. Bu sebeple, Türkiye’nin üç taraf›n› çevreleyen denizler, dünya okyanuslar›na aç›lmaktad›r. Türkiye ve Karadeniz’e komflu olan ülkeler için bo¤azlar›n çok büyük bir önemi vard›r. Marmaray’›n Özellikleri ‹stanbul ülkemizin en büyük ve en kalabal›k kenti… Sanayi, ticaret, kültür, e¤itim merkezi. Ülkemizin ekonomik üretiminin beflte biri, motorlu tafl›tlar›n dörtte biri, otomobillerin % 30’u bu kentimizde… Ve her gün kent içinde 12 milyon kifli yolculuk yap›yor. Ama hepsinden önemlisi ‹stanbul bir tarih hazinemiz ve bir dünya kentimiz. Ulaflt›rma Bakanl›¤› DLH Genel Müdürlü¤ü taraf›ndan yürütülen Marmaray Projesi ‹stanbul’un tarihine, çevresine, kültürel miras›na yak›fl›r bir proje olarak tasarlanm›flt›r. Yüzy›l›n projesi olarak nitelenen ve halen yap›m› büyük bir h›zla sürdürülen Marmaray Projesi’nin, Asya ile Avrupa’y› demir a¤larla birbirine kavuflturmas›na az kald›. ‹stanbul’un kent içi ulafl›m sorununa toplu tafl›mac›l›kla köklü bir çözüm getirmeyi amaçlayan bu Proje kapsam›nda, Avrupa yakas›ndaki Halkal›’dan Anadolu yakas›ndaki Gebze’ye kesintisiz, ça¤dafl, yüksek kapasiteli, h›zl›, çevre ve tarihi dokuyu tahrip etmeyen, di¤er ulafl›m sistemleriyle entegrasyonlu 76.3 kilometrelik yüzeysel metro infla edilecek. Ancak Marmaray, bir dünya kenti olan ‹stanbul’un sadece kent içi ulafl›m sorununa köklü çözüm getirmesi aç›s›ndan de¤il, ‹stanbul’un tarihi ve do¤al güzelliklerinin korunmas›, demiryolu ulafl›m sisteminin geliflmesi, ülkemizin stratejik 560
M A R M A R A Y ’ I N T Ü M Y Ö N L E R ‹ Y L E Ü S K Ü D A R ’ A O L A S I E T K ‹ L E R ‹
konumu aç›s›ndan da önem tafl›yor. Avrupa Birli¤i’nin h›zl› tren a¤lar›yla uyumu yönünde önemli bir ad›m olan Marmaray, Ankara-‹stanbul H›zl› Tren, KarsTiflis Projeleri gibi projelerin gerçeklefltirilmesiyle birlikte, Avrupa’dan Asya’ya, bat›dan do¤uya kesintisiz, h›zl›, ekonomik bir demiryolu ba¤lant›s› sa¤layacak. Marmaray Projesi, toplu tafl›mac›l›kta ça¤dafl bir ulafl›m imkân› ile ayn› zamanda enerji bak›m›ndan da ülke kaynaklar›n›n verimli kullan›lmas›n› sa¤layacak. D›flar›dan ald›¤›m›z petrolün % 80’inin karayolunda kullan›ld›¤› düflünüldü¤ünde, d›fla ba¤›ml› olmayan elektrik enerjisini kullanan, etkin ve verimli, yüksek kapasiteli demiryolu ulafl›m sisteminin kent içi ulafl›mda da gelifltirilmesi en baflta ülkemiz kaynaklar›n›n rasyonel kullan›m›n› sa¤layacak. Otoyollar ile kirletilen ve yok edilen kentin do¤al zenginliklerinin hiç de¤ilse kalan bölümünün yaz›k edilmesini önleyecek, otomobil trafi¤inin neden oldu¤u kirlili¤i, otoyol ve bireysel ulafl›ma ba¤l›l›¤› azaltacak, ça¤dafl bir kentsel yaflam›n temelini oluflturan ça¤dafl bir ulafl›m sistemi yaratacak. Marmaray’›n Aflamalar› Fikir olarak ilk defa bundan 148 y›l önce 1860’da ortaya at›lan tüp geçit fikri Marmaray projesi ile hayata geçmek üzere. Temeli 9 May›s 2004’te at›ld›. 21 Aral›k 2006’da tünelin delinme töreni yap›ld›. Marmaray’›n 2012 y›l› sonunda bitirilmesi planlan›yor.5 Dünyada iki bo¤az› birlefltiren en derin tüp geçit, Amerika’n›n San Francisco eyaletinde bulunuyor. Bu tünelin deniz yüzeyinden derinli¤i 45 metre. Marmaray deniz yüzeyinden 60 metre derinli¤e kadar iniyor. Üstelik bu geçifl iki ters ak›nt›n›n oldu¤u bir Bo¤az’da gerçeklefliyor. Marmaray Projesi, 4 ayr› sözleflmeden olufluyor. Mühendislik ve Müflavirlik Hizmetleri, Demiryolu Tüp Tünel Geçifli ‹nflaat›, Gebze- Haydarpafla, Sirkeci-Halkal› Banliyö Hatlar›n›n ‹yilefltirilmesi-‹nflaat, Elektrik ve Mekanik Sistemler ve Banliyö Hatlar› Demiryolu Araçlar› Temini’dir. Bu proje ile her iki yakadaki demiryolu hatlar› ‹stanbul Bo¤az›’n›n alt›ndan geçen bir demiryolu tüneli ile birbirine ba¤lanacak. Bo¤az demiryolu tüp tünel geçifli, Yedikule’de yeralt›na girmekte, Yenikap› ve Sirkeci yer alt› istasyonlar› ile devam etmekte, Bo¤az’›n alt›ndan geçerek Üsküdar yer alt› istasyonuna ba¤lanmakta ve Sö¤ütlüçeflme’de yüzeye ç›kmaktad›r. Marmaray Projesi’nin ikinci etab› olarak adland›r›lan Gebze- Haydarpafla, Sirkeci-Halkal› Banliyö Hatlar›n›n ‹yilefltirilmesi çal›flmalar› kapsam›nda, Asya yakas›nda 43.4 km, Avrupa yakas›nda 19.6 km’lik banliyö hatlar› yüzeysel metroya dönüflecek, 36 istasyon yenilenecek, hat say›s› üçe ç›kar›lacak, bu hatlar›n birinde Kuruluflumuz yük ve anahat yolcu tafl›mac›l›¤› yapacak. Marmaray’›n hizmete girmesiyle birlikte Gebze - Halkal› aras›nda 2- 10 dakikada bir sefer yap›larak, her iki yakada bir saatte tek yönde 75.000 yolcu tafl›nacak. 561
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Proje kapsam›nda, 2009 y›l›nda 280, 2010’da 40 ve 2011 y›l›nda 120 olmak üzere, toplam 440 adet araç al›nmas› planlan›yor. Marmaray Projesi, ‹stanbul’daki ulafl›m sisteminin omurgas› olarak görülüyor. Anadolu yakas›ndaki Üsküdar istasyonu ve Avrupa yakas›ndaki Yenikap› istasyonu ‹stanbul’daki mevcut ve gelecekte yap›lacak demiryolu ulafl›m sistemlerinin aktar›m ifllevini üzerine alacak. Marmaray Projesi’nin; mevcut ve yap›lmas› planlanan; Yenikap›-Taksim- fiiflli–4. Levent-Ayaza¤a metrosu ile Yenikap›-Yenibosna-Atatürk Havaliman›, Kad›köy- Kartal, Esenler-Mahmutbey ve Üsküdar-Ümraniye-Dudullu hafif rayl› sistemlerle entegrasyonu planlanmaktad›r. Depreme dayanakl› olarak infla edilen Marmaray Projesi, 2009 y›l› ulafl›m ihtiyaçlar›na göre planlanm›flt›r. Bu y›ldan sonra artan yolcu taleplerini karfl›layacak flekilde entegre edilebilecektir.6 Marmaray’›n tamamlanmas›yla Gebze-Halkal› aras›nda trenle yolculuk 105 dakikaya inecek. fiu anda bu mesafe toplu tafl›ma araçlar›yla 185 dakikada al›nabiliyor. Projenin tamamlanmas›yla Bostanc›-Bak›rköy aras› 37 dakika, Sögütlüçeflme -Yenikap› aras› 12 dakikaya, Bo¤az’›n iki yakas› aras›, yani Üsküdar - Sirkeci aras› ise 4 dakikaya inecek. Gebze ile Halkal› aras›nda her 2 ila 10 dakika aras›nda bir sefer yap›labilecek. Bir yönde saatte ortalama 75 bin yolcu tafl›nacak. Bu hatta yap›lacak ba¤lant›larla sadece hat üzerindeki istasyonlara de¤il, örne¤in Taksim’e, Levent’e, fiiflli’ye, Ayaza¤a’ya, bunun yan›nda art›k Anadolu yakas›ndan ulafl›m h›zl›, konforlu, güvenilir flekilde sa¤lanm›fl olacak. Dünyay› Kavuflturan Proje ‹stanbul’da flu anda rayl› toplu tafl›man›n oran› yüzde 8 civar›nda. Marmaray’›n tamamlanmas›yla rayl› toplu tafl›man›n a¤›rl›¤› yüzde 28 oran›na ç›kacak. Böylece bu hat Londra’dakinden, Paris’tekinden böylece yüksek olacak. Bu projeyle ‹stanbul, ulafl›m noktas›nda rahat bir nefes alacak. Bu proje sadece ‹stanbul için de¤il, Avrupa ve Asya için de büyük önem arz ediyor. Baflbakan Recep Tayyip Erdo¤an, Marmaray Projesi sadece Gebze’yi Halkal›’ya ba¤lam›yor. Marmaray, Londra’y› Pekin’e demir yollar›yla ba¤layan bir proje olma özelli¤ini de tafl›yor demektedir. Nitekim Marmaray’la efl zamanl› olarak Bakü-Tiflis-Kars Demiryolu projesi de hayata geçirildi ve projeye start verildi. Marmaray ve Bakü-Tiflis-Kars projeleri de tamamland›¤›nda Pekin’den Londra’ya demir yollar›yla kesintisiz bir hat sa¤lanm›fl olacak. ‹stanbul Bo¤az›, Marmaray Projesiyle birlikte Asya ile Avrupa aras›ndaki köprü görevini daha da somutlaflt›racak. Sadece Bo¤az’›n iki yakas›n› de¤il, k›talar›, ülkeleri ve halklar› da birlefltirmifl olacak. Baflbakan Recep Tayyip Erdo¤an proje hakk›nda bilgi verirken, ölü saat denilen 23.00 ile 06.00 saatleri aras›nda bu hattan yük trenleri iflleyece¤ini ve bunun da bölge ticaretine önemli bir katk› sa¤layaca¤›n› kaydediyor. 562
M A R M A R A Y ’ I N T Ü M Y Ö N L E R ‹ Y L E Ü S K Ü D A R ’ A O L A S I E T K ‹ L E R ‹
Baflbakan Erdo¤an, demir yollar›n› yeniden ele al›p canland›rd›klar›n›, h›zl› tren projelerini bafllatt›klar›n› ve belli bir aflamaya getirdiklerini ifade ederek, denizlerin bu dönemde yeniden keflfedildi¤ini, tersanecilikte Türkiye’nin dünya 23’üncülü¤ünden bugün 5’incili¤e yükseldi¤ini söyledi. Hava yolu tafl›mac›l›¤›nda da yolcu say›s›n› 2002 y›l›na göre yüzde 400 art›rd›klar›n›, uça¤› lüks bir ulafl›m arac› olmaktan ç›kard›klar›n› kaydeden Erdo¤an, art›k orta tabakadaki vatandafl›n da rahatl›kla uça¤a binebildi¤ini, hatta orta tabakan›n alt›ndakinin de yeri geldi¤inde biner hale gelebildi¤ini belirtti. Marmaray Projesi flu anda dünyadaki en büyük ulafl›m altyap› projelerinden birisidir. Proje, Avrupa yakas›nda bulunan Halkal› ile Asya yakas›nda bulunan Gebze ilçelerini kesintisiz, modern ve yüksek kapasiteli bir banliyö demiryolu sistemiyle ba¤layacak olan ‹stanbul’daki mevcut banliyö demiryolu sisteminin iyilefltirilmesine dayanmaktad›r. ‹stanbul Bo¤az›’n›n her iki yakas›ndaki demiryolu hatlar›, ‹stanbul Bo¤az›’n›n alt›ndan geçecek olan bir demiryolu tünel ba¤lant›s› ile birbirine ba¤lanacakt›r. Marmaray’daki banliyö sistemi günün büyük bir bölümünde (06:00-24:00) yolcu tafl›mac›l›¤› yaparak Marmaray’›n etkin bir flekilde kullan›lmas›n› sa¤larken, geri kalan zamanda yolcu talebi olmamas› sebebiyle at›l kalacakt›r. Bu at›l kapasiteyi etkin bir flekilde kullanmak için 24:0006:00 saatleri aras›nda Marmaray’da Ro-La tafl›mac›l›¤› yap›lmas› planlanmaktad›r. Marmaray’da Ro-La trenlerinin iflletilmesiyle birlikte Türkiye’de ilk defa RoLa sisteminin kullan›m›na geçilebilecek ve ‹stanbul’dan transit geçen ve ‹stanbul’a gelen-giden yüklerin tafl›nmas›nda daha az CO2 emisyonuna, gürültü kirlili¤ine sebep olan demiryolu tafl›mac›l›¤› kullan›labilecektir. Marmaray Ro-La Sistemi Güzergâh› Asya ve Avrupa k›talar› aras›nda köprü olan ‹stanbul, jeopolitik konumundan dolay› uluslararas›, ulusal ve bölgesel yük hareketlerinin merkezinde yer almaktad›r. %93’lük oranla bu yük hareketleri karayolu tafl›mac›l›¤›yla gerçeklefltirilmekte olup bu hareketler ‹stanbul’da do¤rudan ulafl›m yo¤unlu¤una, dolay›s›yla sosyal, ekonomik ve çevresel sorunlara sebep olmaktad›r. Marmaray üzerinde kombine tafl›mac›l›k uygulanarak ‹stanbul aç›s›ndan ulafl›mda yük tafl›mac›l›¤›ndan kaynaklanan sorunlar k›smen elimine edilebilecektir. Marmaray’da Ro-La trenlerinin iflletilmesiyle birlikte Türkiye’de ilk defa düzenli ve tarifeli (shuttle) Ro-La sistemi kullan›m›na geçilecek ve ‹stanbul’dan transit geçen ve ‹stanbul’a gelen giden yüklerin tafl›nmas›nda daha az CO2 emisyonuna, gürültü kirlili¤ine sebep olan demiryolu tafl›mac›l›¤› kullan›lacakt›r.7 Kombine tafl›mac›l›¤›n entegrasyonuyla yüklerin transferinde elleçleme azalt›larak operasyonel verimlilik sa¤lamak mümkün olabilecektir. Böylelikle yüklere olan zarar azalt›larak sigorta maliyet hesaplar›nda kullan›lan riskler azalt›labilecektir. Marmaray sistemini kullan›larak günde yaklafl›k olarak 3.000 TIR veya kamyonun karfl›l›kl› geçifl için kullan›labilece¤i görülmüfltür. 563
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
‹stanbul’dan transit geçifl yapan TIR araçlar›n›n, ‹stanbul’a gelen ve giden araçlar›n (Halkal› ve Gebze aras›ndaki) Ro-La prensibiyle Marmaray’dan geçirilmesi amaçlanmaktad›r. Ro-La treni kullan›m› Marmaray projesi ile hayata geçirildi¤inde Türkiye’de yük tafl›mac›l›¤›nda bir ilk gerçekleflmifl olacakt›r. Marmaray üzerindeki iflletmeler üç ayr› bafllang›ç ve bitifl güzergâhlar› olmak üzere tasarlanmaktad›r. Yeflil Hat Çerkezköy ile Köseköy aras› hatt›r. Toplam uzunlu¤u 231 km’dir. Bu hatta uluslar aras› yabanc› plakal› TIRlar›n mecburi olarak ‹stanbul geçiflinin Ro-La demiryolu ile yap›lmas› zorunlu hale getirilmelidir. Ayr›ca uluslar aras› tafl›ma yapan Türk TIRlar› için de yeflil hat planlanmal›d›r. Günlük 500 yerli ve yabanc› TIR transit olarak geçmekte oldu¤u bilinmektedir. K›rm›z› Hat Halkal› ile Gebze aras› planlanmakta olan hatt›r ve tüm uzunlu¤u 77 km’dir. fiehirler aras› ‹stanbul var›fl veya ‹stanbul’dan Anadolu’ya gidecek a¤›r vas›tal› araçlar için bafllang›ç ve bitifl noktas› olarak planlanan güzergâht›r. Günlük 7.000 a¤›r vas›ta arac›n bu güzergâhtan geçirilmesi planlanmaktad›r. Gece boyunca Ro-La trenine olan talebin düzenli olaca¤› varsay›lmaktad›r. Mavi Hat Kazl›çeflme ile Kartal aras›nda planlanan hatt›r. 32 km uzunlu¤undad›r. ‹stanbul flehir içi da¤›t›mda kullan›lan kamyon ve kamyonetlerin Ro-La ile geçirilmesi planlanmaktad›r. 2.000 araçl›k bir talebin oldu¤u bilinmektedir. Ro-La uzun mesafeli tafl›malarda daha iyi sonuçlar vermektedir. Alman Ro-La sistemlerinde 200 km’den uzun mesafeler için tercih edilirli¤i artmaktad›r. Planlanan Yeflil Hat için (Köseköy-Çerkezköy aras›) toplam mesafe toplamda 231 km’dir ve Ro-La tafl›mac›l›¤› tafl›mac›lara daha iyi sonuçlar sunacakt›r. Marmaray’›n Ortaya Ç›kard›¤› Tarihi Zenginlikler Marmaray’›n inflas› s›ras›nda do¤al yap›ya kültürel ve tarihi mirasa azami hassasiyeti gösterildi¤i anlafl›l›yor. Asl›nda projedeki k›smi gecikme de bu hassasiyetlerden kaynaklan›yor. Çevreye dost ‹stanbul’un tarihi miras›na yaraflan bir proje gerçeklefltiriliyor. Yenikap›’da 4 y›ld›r devam eden Marmaray ve Metro istasyonlar› kaz›lar›nda ‹stanbul’un tarihini sil bafltan yazd›racak yepyeni bulgulara rastland›. Tarih ve arkeoloji çevrelerinde büyük heyecan yaratan bulgulara göre ‹stanbul’un tarihi bilinenin aksine 2.700 de¤il 8.500 y›l öncesi cilal› tafl devrine dayan›yor.8 Marmaray kapsam›nda Yenikap›’da yap›lan arkeolojik kaz›larda bugüne kadar Theodosius Liman› gün yüzüne ç›kar›lm›fl 33 gemi, ‹stanbul’un Bizans Dönemi’nde yap›lan en eski suru, Bizans Kilisesi ve binlerce buluntu ortaya ç›kar›lm›flt›. Ancak son yap›lan kaz›larda hiç hesapta olmayan ve beklenmeyen tarihi bulgulara rastland›. Theodosius Liman›’n›n alt›ndaki katmanda M.Ö. 6.500’lü y›llara ait oldu¤u tahmin edilen 4 insan iskeleti ile ahflap savunma silahlar›, ahflap eflyalar ve kano kürekleri bulundu. 566
M A R M A R A Y ’ I N T Ü M Y Ö N L E R ‹ Y L E Ü S K Ü D A R ’ A O L A S I E T K ‹ L E R ‹
Kaz› bölgelerinden Likhos deresinin Marmara Denizi’yle bulufltu¤u noktada bundan 8–8.500 y›l önce o bölgede bir köy oldu¤u ve köylülerün hayvanc›l›k ve tar›mla u¤raflt›klar› anlafl›ld›. Marmaray kaz›lar›yla birlikte bulunan bu köy kaz› ekiplerini de heyecanland›rd›. ‹stanbul’un ilk yaflam merkezi olabilir mi sorusuna cevap aranmaya çal›fl›ld›. Kaz› ekibinde bulunan Neolitik Ça¤ uzman› Prof. Dr. Mehmet Özdo¤an, Yenikap›’da bulunan seramik parçalar›yla, Çatalhöyük’teki neolitik ça¤da bulunan seramik parçalar› aras›nda büyük benzerlikler oldu¤unu tespit etti. Marmaray kaz›lar› ile ilgili olarak Bay›nd›rl›k Bakan› Binali Y›ld›r›m “‹stanbul’un neresine kazma vursan›z tarihi eserle karfl›lafl›rs›n›z. Bizim yapabilece¤imiz, o tarihi kültür varl›klar›n› ortaya ç›kar›p, tespitini yap›p, koruma alt›na almak. Bir yanda toplumun ihtiyac›, di¤er yanda kültürel varl›¤›n korunmas› söz konusu. ‹kisini dengelemek zorundas›n›z. Aksi takdirde ‹stanbul’da hiçbir fley yapamazs›n›z” demektedir.9 Marmaray-Yenikap›, Metro ve Sultanahmet kaz›lar›nda bulunan eserler, ‹stanbul Arkeoloji Müzesi Assos Salonu’nda “‹stanbul’un Sekiz Bin Y›l› Gün Ifl›¤›nda” ad›yla 2007 y›l›nda sergilendi. Marmaray’›n Üsküdar’a Etkileri Üsküdar as›rlardan beri Asya’dan Avrupa’ya, Avrupa’dan Asya’ya geçmek isteyenler için k›talararas› bir geçifl merkezi oldu. ‹ki yaka aras›nda deniz yoluyla ilk geçifli kim, ne zaman yapm›flt›r bilinmez ama o tarihten binlerce y›l sonra 29 Ekim 1973’te Bo¤az Köprüsü’nün aç›lmas›yla iki k›ta aras›ndaki karadan da ba¤lant› kurulmufl oldu. Bu h›zl› geçifl imkân›, ifli ‹stanbul’un bir yakas›nda, evi di¤er yakas›nda olan bir yaflam biçiminin ‹stanbul’da egemen olmas›na da zemin haz›rlad›. Kent iki yakada enine uzad›. Marmaray projesi iki k›ta aras›ndaki geçiflte yeni ve çok fonksiyonlu bir ulafl›m imkân› sa¤layacak. ‹flte tam bu noktada Üsküdar’›n yeni ulafl›m konsepti içindeki durumu önemli bir farkl›l›k arz ediyor. ‹stanbul Bo¤az› entegre yeni ulafl›m sistemiyle ilk defa denizin alt›ndan geçilecek. Yak›n zamana kadar sadece denizden geçifl alternatifi oldu¤u için mecburen Üsküdar’a u¤rayan, Bo¤az Köprüsü aç›l›nca köprüden de olsa Üsküdar’› uzaktan görebilen insanlar, ilk defa Üsküdar’› görmeden deniz alt›ndan k›talararas› geçifl yapacaklar. fiu bir defa net olarak ortaya ç›k›yor. Üsküdar Marmaray’›n devreye girmesiyle Üsküdar’› ‹stanbul’un iki yakas› aras›nda geçifl yeri olarak kullanan insanlar›n büyük bölümü aç›s›ndan bir geçifl menzili olmaktan ç›kacak. Her ne kadar Marmaray’›n Yenikap› ve Üsküdar’daki istasyonlar› iki yakan›n en önemli yolcu aktarma merkezleri olacak olsa da, yüz binlerce yolcunun yerin 567
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
alt›nda yapt›¤› transferin Üsküdar’›n üst yap›s›na nas›l bir faydas› sa¤layaca¤› ve ne kadar hareketlendirece¤i merak konusudur. Üsküdar esnaf›n› gelir-geçer müflteri azalmas›ndan dolay› daha az yo¤unluklu ifl yaflam› bekleyecek olabilir. Üsküdar bilindi¤i gibi sahil fleridi ve beli yerleflim yerleri hariç genelde orta ve alt gelir grubu insanlar›n yaflad›¤› bir yerleflim yeridir. Marmaray’›n Üsküdar’a olas› etkileri bu tarihi ilçeyi ‹stanbul’un ortas›nda mütevaz› bir sahil kasabas› haline de getirebilir. fiair Sunay Ak›n “‹stanbul en çirkin K›zkulesi’nden görünür. Çünkü K›zkulesi’nden bak›nca K›zkulesi’z ‹stanbul görürsünüz” der. K›zkulesi’ni seyretmeden Üsküdar’dan Eminönü geçmenin mümkün oldu¤u bir döneme giriyoruz. S›rf bu aç›dan bak›ld›¤›nda bile Marmaray’›n Üsküdar’a olas› olumsuz etkilerini düflünebiliriz. Uzun vadede Üsküdar’› bekleyen ve bir flairlerin fliirlerine konu olan gizeminde bir unutulmuflluk, bir terk edilmifllik, bir yaln›zl›k, bir fark›ndas›zl›k ve eski kitaplara hapsedilmifllik olabilir. Bunu aflmak için al›nabilecek önlemler aras›nda flunlar s›ralanabilir: — Marmaray’›n Üsküdar’da infla edilecek yeralt› istasyonu kesinlikle Üsküdar’›n üst kimli¤ini yans›tan bir tarzda infla edilmelidir. Gerek dekorasyon ve ifllemeleri, gerekse de sabit ve mobil tüm unsurlar› görenleri en yak›n zamanda istasyondan yukar›ya ç›k›p Üsküdar’› görme, hissetme ve orada bulunma arzusunu kamç›lamal›d›r. — Üsküdar’›n sahil fleridi yeniden düzenlenmeli ve ‹stanbul’un seyir teras› haline getirilmelidir. Bu yolla, Üsküdar’›n özel ziyaret edilen, dost, arkadafl ve ahbap çevresiyle oturup bir fleyler yenilen ve yemekli ortamlarda özel ifl görüflmeleri yap›lan seçkin bir ortam haline getirilmesi sa¤lanmal›d›r. — Sonradan infla edilen, tarihi hususiyeti olmayan ve görüntü çirkinli¤i oluflturan binalar y›k›lmak suretiyle eski ‹stanbul’u karfl›dan da olsa gören 5 y›ld›zl› oteller için mekân oluflturulmal›d›r. Üsküdar bu yolla kongre ve her türlü toplant› turizmine elveriflli bir cazibe merkezine dönüfltürülmelidir. —‹stanbul’un 3 önemli dini ve tarihi flahsiyetinden biri de Üsküdar’daki Aziz Mahmud Hüdâyî Hz.’leridir. Bu tarihi mekân›n çevre düzenlemesi yap›lmak suretiyle bölgenin cazibe merkezi olma hüviyeti güçlendirilmelidir. — Üsküdar’›n tarihsel kimli¤ini ve eserlerini öne ç›karmak flimdikinden daha önemli hale gelmifltir. Üsküdar gerek iç, gerekse de d›fl turizm olarak ‹stanbul’a gelenlerin u¤ramak istedi¤i çekim merkezlerinden biri haline getirilmelidir. — Selimiye K›fllas› tafl›nmak suretiyle dünyan›n say›l› kültür merkezlerinden veya cazibe merkezi olacak alternatif kullanma mekânlar›ndan biri haline getirilmelidir. 568
M A R M A R A Y ’ I N T Ü M Y Ö N L E R ‹ Y L E Ü S K Ü D A R ’ A O L A S I E T K ‹ L E R ‹
— Karacaahmet Mezarl›¤› dünyan›n en büyük an›t bir mezar› hüviyetine dönüfltürebilir. Bu ba¤lamda, Karacaahmet’te metfun tarihi flahsiyetlerin mezarlar› belirlenerek, belirgin hale getirilerek ve Karacaahmet’te yatan ünlülerin isim listeleri mezarl›k önünde infla edilmifl özel yerlere yaz›larak biyografik bir ziyaret turizmi gelifltirilebilir. — Küçük ve Büyük Çaml›ca’ya ulafl›m için nostaljik tramvay hayata geçirilmeli ve bu mekanlar›n ‹stanbul’un seyir teras› olma özelli¤i güçlendirilmelidir. Üsküdar Belediye Baflkan› Say›n Mehmet Çak›r Marmaray ile ilgili olarak kendisiyle yap›lan bir röportajda flunlar› söylüyor; “fiu an Üsküdar’›n bir meydan› yok ama Marmaray’dan sonra iki meydan› olacak. Birincisi Demokrasi Meydan›, di¤eri de Ahmediye Meydan› ve çevresi. Bunun yan›nda ulafl›m akslar›n› de¤ifltiriyor. Merkez mahallesindeki ulafl›m› sa¤layan yollarda, ana hatlar›yla de¤iflimler meydana geliyor. Marmaray tarihi yap›lar› da ön plana ç›kar›yor. Eskiden var oldu¤u söylenen tarihi arasta çarfl›lar›n› da bu projeyle birlikte tekrar hayata döndürüyoruz. Üsküdar’da komple bir de¤iflim söz konusu. Ahmediye Meydan› ve çevresinde sadece Mimar Sinan Çarfl›s› ile Karadavut Camii kal›yor. Di¤er yap›lar›n tamam› y›k›lacak ve tarihi arastalar meydana getirilecek. Üsküdar’›n as›l s›k›nt›lar›ndan birisi de ticaretinde bir durgunlu¤un söz konusu olmas›. Markalar›n Üsküdar’da olmamas› nedeniyle, Üsküdar halk› Kad›köy’e, Ümraniye’ye veya ‹stanbul’un karfl› yakas›na al›flverifle gidiyor. Marmaray projesiyle alt çarfl›da oluflacak olan dükkânlarla bu al›flverifl imkân›n› sa¤lam›fl olaca¤›z. Say›n Çak›r tüm bu çal›flmalar›n ne zaman tamamlanaca¤› konusunda ise; “Birinci k›s›m, yani Demokrasi Meydan›, iki y›l içerisinde tamamlanacak. Marmaray’la birlikte Üsküdar-Ümraniye Metro hatt› da yap›lacak. Metro ile Marmaray’›n birleflti¤i orta noktada meydan oldukça etkilenecek. Meydan, Metro da bitti¤i takdirde meydan hüviyetine kavuflacak.”10 Marmaray tamamland›ktan sonra Üsküdar meydan›n› saatte 45- 50 bin insan›n kullanaca¤› tahmin ediliyor. Sirkeci, Befliktafl ve di¤er istikametlere bu meydandan insan sirkülâsyonu olaca¤› tahmin ediliyor. Avrupa ile Asya’y› birbirine ba¤layan ilk metro hatt› olaca¤› için ayr› bir de¤er kazanacak. Marmaray’la birlikte hem Beykoz hem Kad›köy istikametine do¤ru sahil band›n›n yeniden düzenlenmesini de gündemimize getirecek. Çünkü ‹stanbul’un en güzel seyredildi¤i nokta olarak Üsküdar sahil band› öne ç›k›yor ve bu Marmaray’la birlikte daha fazla hissedilecek. Üsküdar’› bu konuda aç›k müze diye tarif edebiliriz. Ç›kard›¤›m›z envantere göre 1000’e yak›n tarihi eser tespiti yapt›k. Belki bu rakam daha da yukar›lara ç›kabilir ama pafta-ada-parsel baz›nda tespiti yap›lm›fl olanlar›n say›s› 1000’e yak›n. Bizim tespitlerimize göre çeflmelerimizde büyük tahribat var. 250’ye yak›n çeflme oldu¤u san›l›yor. Bunlardan 41 tanesini restore ettik. Bunlar›n yan›nda hamamlar, namazgâhlar ve tekkeler var.
569
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Sonuç Ulafl›m alan›ndaki geliflmeler tarih boyu yerleflim alanlar›n› de¤iflik flekillerde etkilemifltir. Marmaray’›n ‹stanbul’da sadece flehir içi ulafl›m aç›s›ndan de¤il çok farkl› flekillerde etkisi olmas› kaç›n›lmazd›r. Kuflkusuz Marmaray’›n en çok etkiledi¤i ilçelerin bafl›nda Üsküdar ilk s›ralarda gelecektir. Marmaray Üsküdar’›n tarih boyu süregelen k›talararas› denizden ulafl›m geçifl güzergâh› olma özelli¤ine farkl› bir boyut kazand›racak ve ulafl›m büyük ölçüde üstten alta kayacakt›r. Üsküdar flimdiye kadar k›talararas› geçifl güzergâh› olma hüviyetindeydi. Marmaray sonras› yeni konsepte göre Üsküdar’›n gelece¤i planlan›rken insanlar›n Üsküdar’da zaman geçirmelerini sa¤layacak projelere a¤›rl›k verilmesi yerinde olacakt›r. Bu önemli eserin ülkemize ve insanl›¤a hay›rl› olmas›n› diliyorum. KAYNAKLAR Marks-Engels, “Do¤u Sorunu (Türkiye)”; (Rusya’n›n Geleneksel Siyaseti, Newyork Daily Tribune, no 3844, 12 A¤ustos 1853.), S. 109, Çev: Yurdakul Fincanc›. I. Bask›, Sol Yay., 1977. Runciman, “Anadolu’nun Ortaça¤lardaki Rolü”, Belleten No. 27, S. 552, Akt: D. Avc›o¤lu, “Türklerin Tarihi”, Cilt. 4, S. 1521, Tekin Yay. S. Vryonis, The Decline of Medieval Helenism in Asia Minör, S. 1, Akt: D. Avc›o¤lu, “Türklerin Tarihi”, C. 4, S. 1522, Tekin Yay. http://sabah.com.tr/haber,E046DB8E7A5A418E81A7A653FA061D41.html http://www.tcdd.gov.tr/genel/marmarayproje.htm http://www.e-kutuphane.imo.org.tr/pdf/3107.pdf Vatan, 2 Ekim 2008 http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=165073 http://yenisafak.com.tr/gundem/?t=04.04.2007&i=38764
D‹PNOTLAR 1
Marks-Engels, “Do¤u Sorunu (Türkiye)”; (Rusya’n›n Geleneksel Siyaseti, Newyork Daily Tribune, no 3844, 12 A¤ustos 1853.), s. 109 (çev: Yurdakul Fincanc›) 1977.
2
Runciman, “Anadolu’nun Ortaça¤lardaki Rolü”, Belleten No. 27, s. 552, Akt: D. Avc›o¤lu, Türklerin Tarihi, IV, 1521.
3
Vryonis, “The Decline of Medieval Helenism in Asia Minör”, s. 1, Akt: D. Avc›o¤lu, Türklerin Tarihi, IV, 1522.
4 Runciman, “Anadolu’nun Ortaça¤lardaki Rolü”, Belleten No. 27, Akt: D. Avc›o¤lu, Türklerin Tarihi, IV, 1521. 5
http://sabah.com.tr/haber,E046DB8E7A5A418E81A7A653FA061D41.html
6
http://www.tcdd.gov.tr/genel/marmarayproje.htm
7
http://www.e-kutuphane.imo.org.tr/pdf/3107.pdf
8
Vatan, 2 Ekim 2008.
9
http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=165073
10
570
http://yenisafak.com.tr/gundem/?t=04.04.2007&i=38764