Cumhuriyet Sonras› Üsküdar'da ‹nfla Edilmifl Sivil Mimarl›k Örne¤i 'Konut' Y R D .
D O Ç .
D R .
T ‹ M U R
K A P R O L
Tarkya Üniversitesi
A R fi .
G Ö R .
B E R K
M ‹ N E Z
Tarkya Üniversitesi
1. Girifl XX. yüzy›l bafllar›nda Türkiye’de bafllayan kentsel de¤iflim, yüzy›l ortalar›nda h›zl› kentleflme biçimini alm›flt›r. H›zl› kentleflme Türkiye’de öncelikle kent içindeki bofl parsellerin yap›laflmas›n› getirmifl, arkas›ndan gecekondulaflma ve kaçak yap›laflma süreci bafllam›flt›r. Bir kentte yaflanan ekonomik, sosyal ve kültürel olgular o kentin oluflum ve geliflim çizgisini tan›mlam›flt›r. O kentin geliflimini incelemeden yap›lan müdahaleler, kentte çarp›k yap›laflmaya neden olmufltur. 1950’li y›llara kadar Boratav’a göre “T.B.M.M’ nin ç›kard›¤› kalk›nmac› kanunlar›” ile nitelikli denebilecek ve o y›llar›n ça¤dafl gereksinimlerine cevap veren binalar, kentlerimizde mimarlar taraf›ndan tasarlanarak infla edilmifltir. Cumhuriyet sonras›, Türkiye’de ekonomik, sosyal ve kültürel alanda de¤iflim yaflanm›flt›r. XIX. yüzy›lda ülkemizde özellikle de ‹stanbul’da mimari alanda görülen Bat›l›laflma etkisi, XX. yüzy›l ortalar›na gelindi¤inde, kentlerimizin görüntüsünü de¤ifltirmifltir. Cumhuriyet öncesi ve sonras›nda Avrupa’dan ülkemize davet edilen mimarlar, Türkiye’ye bat›l› ak›m ve e¤ilimleri yans›tan binalar› kazand›rm›fllard›r. Ülkemizde, mimarl›k okullar›nda görev alan bu mimarlar›n yetifltirdi¤i ö¤renciler de bu ustalar›n izinden gitmifltir. Sonuçta mimaride iki genel e¤ilim kentlerde iz b›rakm›flt›r. ‹lk e¤ilim bat›l› stil ve ak›mlar›n etkisinde infla edilmifl binalard›r. ‹kinci e¤ilim ise geleneksel mimarimizden al›nan ö¤elerin bat›l› stil ve ak›mlar›n ö¤eleri ile kullan›lmas›d›r. Kentlerimizin tarihinde, infla edildikleri dönemin ekonomik, kültürel ve sosyal
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
fiekil 1. Üsküdar’da incelenen konutlar›n yer ald›¤› mahalleleri gösteren hava foto¤raf›
yap›lanmas›n›n ürünü olan bu binalar, koruma kapsam›nda olmad›klar› için h›zla y›k›lmakta ve yok olmaktad›rlar. XX. yüzy›l ortalar›nda Türkiye’de yaflanan h›zl› kentleflme öncesinde infla edilmifl bu binalar›n mimarisi de¤iflen Türk aile yap›s›n› da yans›t›r. XX. yüzy›l›n ilk çeyre¤inin sonlar›ndan, üçüncü çeyre¤inin ortalar›na kadar olan dönemde bat›l› stil, ak›m ve e¤ilimlerin etkisinde infla edilen konutlar ülkemizde bu dönemde mimarimizdeki nitelikli geliflimin göstergesidir. Yap›m y›llar› itibari ile ait olduklar› dönemin toplumsal be¤enisini, ekonomik imkanlar›n› ve kültürel oluflumun yans›tmakla birlikte birer mimari belge niteli¤i de tafl›rlar. Bu çal›flman›n konusu, sosyal yaflam›n mimari belgesi olan Cumhuriyet Sonras› Örne¤i Konut’un Üsküdar’da da varl›¤›na iflaret etmek ve mevcut konut dokusu içerisinde yeni yap›lanmalarda bu konutlar›n birer belge niteli¤i tafl›d›klar›n› belirtmek ve koruma alt›nda olmad›klar›ndan, dikkate al›nmalar› gereklili¤ini vurgulamakt›r.
584
C U M H U R ‹ Y E T S O N R A S I Ü S K Ü D A R ’ D A ‹ N fi A E D ‹ L M ‹ fi S ‹ V ‹ L M ‹ M A R L I K Ö R N E ⁄ ‹ ‘ K O N U T ’
K1 Nam›k Pafla Sok. No 1
K2 Tunusba¤› Cad. No 42 Hac› Emin Pafla Sokak
K3 Ethem Pafla Sok. No 1 Dr.S›tk› Özferen Sok.
K4 Griftzen Sok No 1 Do¤anc›lar cad.
K5 Aç›k Türbe Mektebi Sok. Aziz Mahmut Efendi Sk
K6 Hac› Emin Pafla Sk No 1, Dr. S›tk› Özterendeci sok.
K7 Bostan Sokak No 1 Kuzguncuk
585
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
B1 Bostan Sok. No 15
B2 Griftzen Sok. No 10
B3 Ethem Pafla SkNo 32
B4 B. Mustafa Pafla S. No 27
B5 ‹hsaniye Bostan Sok. No 16-1,16-2
B6 Bostan Sok. No 24
B7Ethempafla Sok. No 44
B8 Dr S›tk› Özterendeci Sok. No 50
B9 B.Mustafa Pafla S. No 7
C U M H U R ‹ Y E T S O N R A S I Ü S K Ü D A R ’ D A ‹ N fi A E D ‹ L M ‹ fi S ‹ V ‹ L M ‹ M A R L I K Ö R N E ⁄ ‹ ‘ K O N U T ’
B10 Türbe Mektebi S. No 8
B11 Griftzen Sok. No 3
2.Üsküdar’›n Kentsel Geliflim ve Yerleflim Özellikleri Üsküdar tarihi perspektiften bak›ld›¤›nda M.Ö. 4. yüzy›lda bir liman kenti niteli¤indedir. Haçl› seferleri zaman›nda sözü geçen Üsküdar, XVI. ve XVIII. yy. aras›nda, Osmanl› ordusunun Asya yönünde yap›lan seferlerin bafllang›ç noktas› olarak bo¤az›n en hareketli noktas› konumundad›r. Üsküdar meydan›nda yap›lan kaz›larda elde edilen verilere göre yak›n geçmifl ve Geç Osmanl› Döneminde semt ticari olarak geliflim göstermifltir. Bu tarihi perspektiften bak›ld›¤›nda, kentin güneybat› ucunda yer alan ve günümüzde 54 mahalleyi içeren semt, ‹stanbul Metropolitan Alan›’n›n en eski yerleflimlerinden biri olma özelli¤ini kazan›r. Ancak tarihî merkezin konut yerleflimi özelli¤ini günümüzde kaybetme¤e bafllad›¤› ve tarihi merkezin ticari ifllevle yüklenmekte oldu¤u olgusu ile karfl›lafl›l›r.1 3. Üsküdar’da Cumhuriyet Sonras› Konut Üsküdar kuruluflundan günümüze kadar, ‹stanbul’un geçmiflten günümüze geçirdi¤i çeflitli evreleri bar›nd›r›r. Semtin yap›laflma evrelerini tan›mlamak için, makroformda kent mekânlar›n›, mikroformda binalar› incelemek gereklidir. Her evrede kentin geliflim ve de¤ifliminin incelenebilmesi için, ilgili dönemde infla edilmifl binalar ve onlar›n oluflturdu¤u mekânlarda yap›lacak düzenlemelerde, belge niteli¤inde aç›k ve kapal› mekânlar korunarak, yap›laflma eylemi gerçekleflmelidir. Cumhuriyet sonras›nda sofal› konut planlar›n›n modernize edilerek kullan›ld›¤› konut binalar›nda, bat›l› stil, ak›m ve e¤ilimler ile geleneksel mimarimizden esinlenen bir sentez oluflmufltur. Bu tür özgün iç mekan oluflumlar› ve özgün cepheler, XX. yüzy›l ortalar›nda Üsküdar’da infla edilmifl konutlarda da karfl›m›za ç›kar. Cumhuriyet sonras› konut plan flemalar›n›n ifllevselli¤i, 587
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
günümüz koflullar›n›n yaflam tarz›na imkân vermektedir. Kent bina stokunda önemli yer kaplayan bu konutlar›n özgün cepheleri ve iç mekân organizasyonlar› ile yeni mekân tasar›mlar›nda mimara ›fl›k tutabilecek nitelikte olmas› beraberinde, toplumbilim araflt›rmalar›nda da önemli birer veri kayna¤› olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. 3.1.Üsküdar'da ‹nfla Edilmifl Cumhuriyet Sonras› Konut Binalar›nda Yabanc› Ak›m, Stil Ve E¤ilimlerin Etkisi XX. yüzy›l bafllar›nda Türk Mimarl›¤›nda yabanc› ak›mlar etkisinde binalar infla edilmesine, 1923 y›l›nda ç›kar›lan Teflvik-i Sanayi Kanunu ile, hükümet program›nda yabanc› uzmanlardan yararlan›lmas› maddesinin yer almas› ortam haz›rlam›flt›r. Bu düzenleme 1927 y›l›nda, yabanc› uzmanlar›n Türkiye’de çal›flmas›na imkân veren yasan›n ç›kar›lmas›, kent planlamas›nda ve mimarl›kta yabanc› mimarlardan faydalan›lmas› yan› s›ra o dönemde Avrupa’da yayg›n olan mimarl›k ak›mlar›na özgü binalar›n Türkiye’de de infla edilmesine imkan vermifltir. Bu dönemde, Avrupa’da mimarl›k alan›nda ak›lc›l›¤›, ifllevselcili¤i ve ekonomikli¤i savunan Bauhaus ak›m›n›n etkileri Türk sokaklar›nda infla edilen binalar›n mimarilerine yans›m›flt›r. Mimarideki ak›lc› yaklafl›m Türkiye’de modern mimarl›¤›n temelini oluflturmufltur.2 Mimari alanda Bat›’da uluslararas› bir tutum oluflturma çabalar›, kendine uygun bir toplumsal ekonomik, kültürel alt yap› bularak uygun bir yap› teknolojisi gelifltirmifltir. Bu tür teknolojiden uzak ülkemizde, ister istemez bir çok araç ve gerecin getirilmesi gerekmifltir3 Uluslararas› tutumun ülkemizde benimsendi¤i, yeni binalarda Bauhaus, Bohemya Kübizmi ve ço¤unlukla iç ve d›fl mekan kap›pencere kasa-kanatlar›nda, cephe bezemelerinde Art-Deco stili etkileri görülür. Mimaride fonksiyonculu¤un ön plana ç›kt›¤› bu dönemde, binalar hangi amaca yönelik kullan›lacaksa, o yönde çözüme ulafl›lm›fl ve biçimlendirilmifltir. Betonarme binalar›n iskelet sistemleri serbest tasar›ma imkân tan›m›fl, yal›n cephe anlay›fl›nda cam cepheler ve kübik kütle anlay›fllar› iç-d›fl iliflkisinin yans›mas› olarak karfl›m›za ç›kar. 1930 ‘lu y›llarda ça¤dafl mimarl›k ilkeleriyle tasarlanan binalarda Türk mimarlar› da ayn› paralellikte ürünler ortaya koymufllard›r.3 1940’l› y›llar civar›nda ülkemizde Art-Deco stilinde ve Kübizm etkisinde, yal›n cepheli, sivil mimarl›k ürünü konutta etkin olarak görülür. Art-Deco cephe oluflumlar›nda bezeme ve süslemeye a¤›rl›k veren bir anlay›fl geliflmifl, geometrik bezeme ve süsleme ö¤eleri kullan›lm›flt›r. Bu ö¤eler özgün olabildi¤i gibi, eski üsluplar›n örgelerinin yal›nlaflt›r›l›p geometriklefltirilmesiyle de elde edilmifltir. Özellikle ‹stanbul’da XX. yüzy›l ortalar›na do¤ru Üsküdar, Kad›köy, Moda, Kuzguncuk, Beylerbeyi, Beyo¤lu, Pangalt›, Niflantafl› gibi semtlerde Art-Deco anlay›fl›n›n izleri oldukça yayg›nd›r. Bu etkilerin görüldü¤ü konutlar tek aile evi olabildi¤i gibi çok katl› olarak da infla edilmifllerdir.
588
C U M H U R ‹ Y E T S O N R A S I Ü S K Ü D A R ’ D A ‹ N fi A E D ‹ L M ‹ fi S ‹ V ‹ L M ‹ M A R L I K Ö R N E ⁄ ‹ ‘ K O N U T ’
3.2. Üsküdar'da ‹nfla Edilmifl Cumhuriyet Sonras› Konut'un Mimari Kurgusunda Toplumsal De¤iflimin Etkileri Mimarl›¤›n her döneminde binalar toplumun kültürünün ürünü olmufltur. Sosyal, ekonomik, politik, ideolojik bütün bileflenlerin mimari düflünceyi olgunlaflt›rmas›n›n yan› s›ra toplumun teknolojik seviyesi, co¤rafi konum ve malzeme seçimindeki imkânlar mimariyi etkilemifltir. Ataerkil aileden çekirdek aileye dönüflüm ve h›zl› nüfus art›fl› konut ihtiyac›ndaki art›fl ya da ça¤dafl gereksinimler Türk ailesinin ihtiyac›n› karfl›layan konut plan flemas›n›n de¤iflimine neden olmufltur. Zamandan kazand›ran yap›m teknolojisi binalar›n d›fl cephelerinin karakterine kadar pek çok farkl›l›¤› getirmifl, bu tür farkl›laflmalar sosyal, ekonomik, ideolojik etki üçgeninde geliflmifltir. Böylelikle mimari kendi içinde bir birlik ve bütünlü¤e ulaflarak toplum verilerinden gelen toplumsal koflullara özgü bir sentez oluflturmufltur. Bu sentezde toplumun her ö¤esi, her kurumu ve her s›n›f› için geçerli olan semboller mimarlar taraf›ndan benimsenerek ortak de¤er yarg›lar› ile yarat›lm›flt›r. Üsküdar’da da ça¤dafllaflma olgusunun getirisi olan toplumsal de¤iflim ile konut mimarisinde karfl›lafl›l›r. Yüzy›l›n bafllar›ndan ortalar›na kadar Türkiye’de etkili olmufl iki yaklafl›mdan biri; fonksiyonun ve rasyonelli¤in ön planda tutuldu¤u, yal›n cephe anlay›fl›n›n egemenli¤ini savunmufl, di¤eri; geleneksel mimarl›¤›m›z›n biçim, tasar›m ve düzenleme ilkelerinden, bina gereçlerinden, üslup özelliklerinden esinlenmifltir. Üsküdar’da incelenen konutlarda yukar›da sözü edilen her iki anlay›fl›n etkileri gözlemlenmifltir. Cumhuriyet sonras› konut plan›nda; geleneksel konutta görülen orta mekân, çok maksatl› kullan›m alan› haline gelmifltir. Kendisini çevreleyen mekânlar›n fonksiyonlar›nda farkl›laflma oldu¤undan sofa toplanma ve oturma mekân› olmak yan› s›ra bir da¤›l›m ve geçifl alan› özelli¤ini sürdürmüfltür. Konutlar tafl, tu¤la, betonarme gibi kal›c› malzemeler ile üretilmifltir. Geleneksel konuta göre banyosu, tuvaleti, mutfa¤› evin içinde olan, buzdolab› gibi elektrik ev aletleri için yer isteyen plan flemas› ortaya ç›km›flt›r. Konutun iç mekân kurgusunda çok amaçl› fonksiyonlar› bar›nd›ran odalar yerine belirli fonksiyonlar› karfl›layacak nitelikte odalar tasarlanm›flt›r. 3.2.1.Konut ‹çinde Yer Alan Mekânlar Toplu yaflam›n getirisi olan çok katl› konutlar de¤iflen aile yaflant›s›n›n somut verileridir. Bu veri kaynaklar› toplumsal de¤iflimin anlafl›lmas›na ›fl›k tutarlar. Kad›n›n çal›flma hayat›na girmesi, aile içi iletiflimi azaltm›fl, geçmiflte yer alan ifllevlerin evin d›fl›na ç›kmas› (kimi ö¤ünlerin d›flar›da yenmesi vb.) kad›n›n bofl zaman›n› ço¤altm›flt›r. 1936’da Avrupa’da haftal›k çal›flma saatlerinin 40’a inmesi, haftada iki gün tatil olmas› ile dinlenme süresi artm›fl ve bu geliflim yaflam biçimini etkilemifltir. Televizyon ve elektrikli ayg›tlar›n eve girmesi e¤lentiyi 589
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
B12Hakimiyet-i Milliye Caddesi
B13 Tunusba¤› Cad. No 23
B14 Perihan Abla Sok No 17
B15 Griftzen Sok No 10
B16 Tepsi F›r›n Sok No 12
B17 Tepsi F›r›n Sok No 10
B18 Yenigün Sok No 11
B19 Tunusba¤› Cad. No 19
B20 Yenigün Sok No 9
C U M H U R ‹ Y E T S O N R A S I Ü S K Ü D A R ’ D A ‹ N fi A E D ‹ L M ‹ fi S ‹ V ‹ L M ‹ M A R L I K Ö R N E ⁄ ‹ ‘ K O N U T ’
konutun içine getirmifltir. TV seyiri için donan›m ve mekân, bofl zamanlar için de hobi odalar› veya köfleleri için mekân ya da mekân parçalar›na duyulan gereksinim, konut tasar›m›nda mekânsal organizasyonu gerektirmifltir. Ayr›ca kullan›c› kavram›n›n ve de¤erlerinin geliflimi, zamanla mimariye yans›m›flt›r.4 Girifl holü; birim konuta, giriflte bir antre veya hole girilir, bu mekandan yaflama ve yatma mekan›na geçilir. Girifl holü konutun karfl›lama mekân›d›r. Bu mekân koridor ile yatma birimlerine aç›l›r. Girifl holleri birer da¤›l›m ünitesidirler. Antre niteli¤inde çözülen girifller kimi konutta direkt yaflama içine aç›l›r, böylelikle koridorlaflma bu mekânlarda kald›r›lm›flt›r. Geleneksel mimaride görülen sofa, Cumhuriyet dönemi ile kentlerde bafllayan h›zl›, yeni yap›laflma ile iç sofa daral›p koridora, orta sofa ise küçülüp sadece mekânlar aras› geçifli sa¤layan hole dönüflmüfltür.5 Oda ba¤lant›s›; mekândan mekâna geçifli sa¤layan kap›lar ile gerçekleflir. Fonksiyonun birbirine akmas›na imkân veren bu tutum ile çeflitli konutlarda karfl›lafl›l›r. Böylelikle mekânlar aras› ba¤lant›n›n yan› s›ra bu kap›lar mekân organizasyonunda da ba¤lay›c› birer ö¤e görevini alm›flt›r. Sand›k odas›; Evin sand›k eflyalar›n›n depoland›¤›, girifl holü veya yatak odas› ile ba¤lant›l› olan bu mekân, günümüz kullan›m›nda da ayn› ifllevini sürdürmektedir. Geleneksel konutta yere alan gömme dolaplar›n ifllevi, modern konutta sand›k odas›nca sa¤lanm›flt›r. Islak hacim; mutfak, banyo ve wc gibi hacimler konut içinde çözülmüfltür. Konutlar›n hizmet etti¤i insan grubunun paralelinde banyo ve wc‘ler ayr› çözülmüfltür. Mutfak hacimleri ayr› birer birim olabildi¤i gibi, yaflaman›n bir bölümünde nifl biçiminde de çözümlenmifltir. Planlamalarda genel kurguda, konuta giriflte bir antreye yer verilmifl, bu mekâna banyo ve mutfak aç›labildi¤i gibi, ›slak hacimleri bu mekândan ay›ran bir koridorun da aç›ld›¤› örneklerle karfl›lafl›lm›flt›r. Yaflama genelde orta mekân olarak çözülmüfl, di¤er odalara da¤›l›m›nda bu orta mekân nirengi noktas› olmufltur. Yatak odalar› direkt bu mekâna aç›labildi¤i gibi, bir koridor ile de yaflamadan ayr›lm›flt›r. 3.2.2 Yap›sal Özellikler Modernizm ile yaflanan de¤iflim ve geliflim sonucu, yap›m sistemi ahflap karkastan y›¤ma kâgir ve betonarmeye geçer. Yap›m sistemi konut binalar›nda yeni alanlar›n kullan›m›n› getirmifltir. ‹zolasyon malzemelerinin bulunmas› sonucu zeminden yok edilen dokuya çat›da yer verilmifltir. Yeni sistemde infla edilen konutlar›n en üst katlar›nda yer verilen teras, bu teras alan›nda kömürlük, çamafl›rl›k mekânlar›n› da kapsam›flt›r. Bu katta yer alan mekânlar›n kimileri ise ahflap karkas olarak infla edilmifllerdir. Y›¤ma sistemli yap›larda temeller moloz tafl duvar, zemin üsttü katlar yukar› kata do¤ru duvar kal›nl›¤› azalarak infla edilmifltir. Betonarme karkas olan binalarda ise duvarlar tafl›y›c› de¤il bölücü ifllevini üstlenir. Bu oluflumlar binalar›n formlar›nda farkl›l›klara imkân sa¤larlar. B.A sistemli döfleme plakl› binalar›n yüzeyleri izole duvarl› birer cidar halini al591
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
m›flt›r. Pencereler tafl›y›c› sistemin getirisi olarak, kesintiye u¤ramadan, cephenin bir ucundan di¤er ucuna de¤in aç›labilmifltir. 3.2.3 Cephe Özellikleri Mimari stil ve ak›mlar›n modernizm içindeki kronolojik geliflimi, cephelerde sadeleflmeyi getirmifltir. Art-Deco ve Kübizmde yer alan ç›kmalar, Bauhaus ve Uluslararas› tutum etkisindeki tasar›mlarda da yer almaya devam etmifltir. Cephe oluflumlar›nda sadelik ve safl›k ön plana geçmifltir. Hareketli cephe oluflumlar›n›n yan› s›ra düz cepheli yatay ve sade hatlar›n hakim oldu¤u cephelerle de karfl›lafl›l›r. Her iki oluflumda da sadelik ve biçimsel safl›k egemen olmufltur. 3.2.3.1. Ç›kmalar Üst kat› ç›kmal› konutun cadde üzerinde yer alanlar›nda ço¤unlukla alt kat›nda dükkân bulunur. Ç›kma cephede ana cephe aks› ile simetrik konumda olabildi¤i gibi asimetrik konumda da olabilmektedir. Ç›kmalar odan›n bir bölümünün cepheden d›flar› taflmas› olabildi¤i gibi aç›k olarak (balkon) niteli¤inde de olabilir. Ç›kma bina da üç kombinasyonda karfl›m›za ç›kar. Tür1 Kapal› ç›kma, Tür2 Aç›k ç›kma, Tür3 Kapal› ve aç›k ç›kma. Ç›kmalar›n cephede farkl› kombinasyonu konuta ayr›cal›k kazand›rmaktad›r. Nitelik aç›s›ndan da çeflitlilik gösteren ç›kma, karakteristik özelli¤i ile ait oldu¤u konutun cephesini tan›mlar. 3.2.3.2. Cephe Elemanlar› Kap›lar; yer ald›¤› konutun mimari tutumu ile paralellik gösterir. Sadeli¤in hâkim oldu¤u kap›lar›n yan› s›ra bezemeli kap›larda mevcuttur. Kap›lar›n bir nifl gibi içeri çekildi¤i örneklerinin yan› s›ra, cephe yüzeyi ile ayn› düzlemde yap›lm›fl kap›larla da karfl›lafl›l›r. Kap›lar›n üzerinde kap› üstü pencerelerinin bulundu¤u binalarda, kap›lar iki kanatl› veya tek kanatl› olarak çözümlenmifltir. Kap›larda metal do¤raman›n kullan›m› cam yüzeylerin artmas›na neden olmufltur. Pencerelerin yer ald›¤›, aç›kl›klar›n yatay hatl› çözümlenebilmesi, betonarme karkas›n kullan›m›n›n sonucudur. B.A. kiriflin kullan›m›, aç›kl›k geçme konusunda yeni olanaklar getirmifl, böylece pencereler yatayda bir uçtan di¤er uca aç›labilmifltir. Bauhaus ve Uluslararas› Üslup bu geliflimi, d›fl görünümün mekâna kesintisiz al›nabilmesi olarak benimsemifltir. ‹ki gözün yan yana olmas› ve ufuk çizgisinin de yatay bir çizgide devam etmesi fikri, yatay pencere aç›kl›¤› inflas›n› desteklemifltir. Aç›kl›k art›nca cam› tafl›yan ahflab›n kesit boyutlar› artaca¤›ndan, Bat›’da demir çerçeveler ahflab›n yerini alm›flt›r. Türkiye’de ise ahflap do¤rama kullan›m› devam etmifltir. Çünkü bu y›llar dünya buhran› ve savafl y›llar› oldu¤u için metal malzeme temini de zorlaflm›flt›r. Bu olgu sonucu yatay 592
C U M H U R ‹ Y E T S O N R A S I Ü S K Ü D A R ’ D A ‹ N fi A E D ‹ L M ‹ fi S ‹ V ‹ L M ‹ M A R L I K Ö R N E ⁄ ‹ ‘ K O N U T ’
B21 Halk Cad. No 23
B22 Murat A¤a Sok No 17
B23 ‹cadiye Cad. No 18
pencere aç›kl›klar›nda, ahflap bölümlü do¤ramalara yer verilmifltir. Çat› bitiflleri; al›nl›kl› olan konut binalar›nda, ç›kma üzerinin aç›k olarak bitti¤i ve binan›n üst kat tavan döflemesinin ç›kma üzerinde devam etti¤i görülür. Al›nl›klar›n Art-Deco etkisi d›fl›ndaki binalarda yal›n oldu¤u görülür. Balkon Korkuluklar›; genellikle yer ald›klar› binan›n yans›tt›¤› ak›m, stil veya e¤ilim paralellindedirler. Modernist etkideki ço¤u binada da Art-Deco etkisini tafl›yan örneklerde mevcuttur. Konutlar›n cephesinde kâgir korkuluk yan› s›ra yatay hatl› metal profiller de kullan›lm›flt›r. Binalarda kâgir, metal veya kâgir+metal korkuluklar; Frans›z penceresi-balkonu korkulu¤u ve çat› teras› parapetlerinde kullan›lm›flt›r. S›va ve silmeler; binalar s›val› ve kimilerinde fugal›d›r. S›va olarak edelputz s›vas› (çimento esasl› s›va) kullan›lm›flt›r. Egemen renk s›van›n kendi rengidir ancak ça¤la yeflili ve çok aç›k tozpembe s›va bünyesine kat›larak kullan›lan örnekler de mevcuttur. Bezeme olarak Art-Deco kökenli zikzak bezemeler cephede karfl›m›za ç›kar. 4. Üsküdar’da Cumhuriyet Sonras› Konut’un Tafl›d›¤› De¤erler Cumhuriyet sonras› konut gelenekselden farkl›laflm›fl olmas›na ra¤men, planlamas›nda geleneksel orijinli sofa çözümlemelerini bar›nd›r›r. Mekânsal kurguda oldu¤u cephe karakterinde de bu konut özgün oluflumlara sahiptir. Mimarisinde özgünlükler bulunan bu konutun de¤eri bafll›ca befl ana kriter ile tan›mlanabilir.
593
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
4.1. Cumhuriyet Sonras› Konut’un Belgesel De¤eri; ‹ncelenen konut binalar› fonksiyonel olmalar›na ra¤men y›k›lmakta veya fonksiyonel de¤iflikliklere maruz kalmaktad›rlar. Kentin geliflmesi, binalar›n yer ald›¤› Üsküdar gibi mahalleleri merkezi konuma getirmektedir. Bu durumda binan›n yer ald›¤› parselin rant de¤eri artmakta, bu konutlar ilgili koruma koflullar› ile yasalar taraf›ndan tan›mlanmad›¤› ve koruma alt›na al›nmad›¤› için y›k›mlar› kaç›n›lmaz olmaktad›r. Bu konutlar infla edildikleri dönemin belgeleridir ve ilgili dönemlerini gelece¤e tafl›yacak önemli birer veri niteli¤i tafl›rlar. De¤iflen yaflam koflullar› paralelinde, infla edilmifl bu konutlar›n kent gelifliminde, kültürel süreklili¤i sa¤lamas› ve kentsel dokunun bir bölümünü tan›mlamas› nedeni ile belge de¤eri tafl›d›klar› gözlemlenir. 4.2. Cumhuriyet Sonras› Konut’un Yaflamsal De¤eri; Döneminin toplumsal yaflam koflullar›n› mekânsal olarak yans›tan bu konutlar ak›lc› çözümlemeleri gerek iç mekân kurgusunda gerekse yer ald›¤› parselin ekonomik kullan›m› ile de dikkat çekerler. Cumhuriyet ile birlikte aile yaflant›s›n›n ça¤dafllaflmas› sonucunda mekânsal düzenlemede belirgin de¤iflmeler olmas› sebebiyle tek konutlarda girifl kata salon, mutfak üst kata yatak odalar› ve banyo yerlefltirilmifltir.6 Çok katl› konutlarda ise, girifl mekân› hole aç›lmakta, bu mekân ise orta sofan›n hole dönüflmesi olarak karfl›m›za ç›kar. Yatma bölümleri ve banyo ise yaflamadan bir hol ile ayr›lmaktad›r. Düfley sirkülasyonun yeri, alan›n ekonomik ve kullan›fll› tanzimi önemli unsurlard›r. Ataerkil aileden çekirdek aileye dönüflümün planlamadaki yans›s› konuta mekânsal kurgu aç›s›ndan de¤er katar. 4.3. Cumhuriyet Sonras› Konut’un Üslupsal De¤eri; Yüzy›l ortalar›na do¤ru mimarimizdeki mekânsal de¤iflimler konutlar›n d›fl cephesini de biçimlendirmifltir. Frans›z pencereleri ve yatay nispetli pencere aç›kl›klar› konut cephelerinde yer alm›flt›r. Dönemin mimari ak›m ve e¤ilimleri pencere biçimlerinin yan› s›ra, cephedeki bezeme ö¤elerini de etkilemifltir. Konutlar›n cephe biçimleniflinde, dönemin mimari oluflumlar›n›n izleri ile karfl›lafl›l›r. Bu izlerde art-deco, kübizm modernist oluflum gibi mimari izlenimler gözlemlenir. 4.4. Cumhuriyet Sonras› Konut’un Kentsel ve Tarihi Doku De¤eri; Belgesel, yaflamsal, üslupsal de¤ere sahip cumhuriyet sonras› konut yer ald›¤› kent dokusu bak›m›ndan da de¤er tafl›rlar. Kentsel ve tarihi doku içinde yer alan 594
C U M H U R ‹ Y E T S O N R A S I Ü S K Ü D A R ’ D A ‹ N fi A E D ‹ L M ‹ fi S ‹ V ‹ L M ‹ M A R L I K Ö R N E ⁄ ‹ ‘ K O N U T ’
bu konutlar, kentsel de¤iflimin birer parças›d›rlar. ‹nfla edildikleri dönemdeki çevre verilerine sayg›y› yans›t›rlar. Bat›l›laflma ile bafllayan kentsel de¤iflim, Cumhuriyet ile h›z kazanm›flt›r. Tüm kentlerimizde oldu¤u gibi ‹stanbul’da da yaflanan geliflim, Üsküdar’da kendini gösterir. Yer ald›klar› mahallelerin yerleflim özellikleri ile ›zgara sistemli kent plan›n›n birer parças›d›rlar. Cumhuriyet sonras›nda kentlerde oluflan kentsel dokunun günümüze yans›mas› olan bu konutlar tarihi belge niteli¤i tafl›rlar. 4.5. Cumhuriyet Sonras› Konut’un Fiziksel De¤eri; Bu binalar›n fiziki sa¤laml›¤› –dayan›kl›l›¤›, mekânsal-biçimsel-dokusal de¤er kadar önemlidir. Konutun tafl›y›c› sistem bak›m›ndan y›¤ma (kagir) ya da betonarme karkas olarak infla edilmeleri, izolasyon malzemelerinin bulunmas› ve binalarda kullan›lmas›, do¤a koflullar›na karfl› dayan›m›n› artt›rm›flt›r. Strüktürlerinin, o dönem için gerekli s›hhi tesisata sahip olmas›, dönem konutunun yeniden inflas›na göre daha az masrafla tadilata imkân verir. Fiziki aç›dan iyi durumda olan bu konut, yeniden kullan›mda ve ifllevini sürdürebilirli¤inde ekonomiktir. Bulunduklar› sokaklar›n alt yap›lar›na aynen korunduklar›nda ek yük getirmezler. Fizikî aç›dan sa¤laml›k de¤eri de bu binalar›n korunmas›nda önemli di¤er kriter olarak al›nm›flt›r. 5. Sonuç Bu çal›flmada Üsküdar’da ‹hsaniye, Kefçedede, Ahmet Çelebi, Gülfem Hatun ve Kuzguncuk mahallelerinde yap›lan envanter çal›flmas›nda toplam 50 adet konut incelenmifl bunlardan 30 adeti kataloglanm›flt›r. Katalogda yer verilen binalar›n genel cephe yaklafl›mlar› d›fl›nda kimi cephe özellikleri de irdelenmifltir. Bu konutlar›n infla edildi¤i dönemde, dünyada ve Türkiye’de etkileri görülen ak›m, e¤ilim ve üsluplar›n etkileri, cephe ayr›nt›lar›nda gözlemlenir. ‹ncelenen sivil mimarl›k örneklerinin yer ald›klar› kentsel doku içerisindeki yeri, sa¤laml›klar› nedeniyle kullan›labilir olmalar›, mekansal kurgular›n›n günümüz kullan›c›lar›na cevap verebilmesi ve cephelerindeki stilistik de¤erler korumay› iflaret etmektedir. Üsküdar’da 1900’lü y›llar›n ortalar›na do¤ru infla edilmifl konut, belgesel-yaflamsal-üslupsal-kentsel ve tarihi doku-fiziksel de¤er olarak befl prensip ba¤lam›nda koruma alt›na al›nmal›d›r. Bu binalar›n günümüzde konut olarak kullan›m› ve kullan›c›lar›n›n konutun mekân organizasyonundan memnuniyetlerini ifade etmeleri, bu konutu günümüzde halen cazip k›lmaktad›r. Özellikle cadde üzerinde yer alan ve ifllev de¤ifltirmifl konutlar›n kimilerinin cephelerinde yer alan reklâm tabelalar›, binan›n alg›lanmas›n› önlemektedir. Bu ba¤lamda konut görsel kirlili¤e maruz kalmaktad›r. Görsel kirlili¤i önleyecek önlemler al›narak, bu konutlar çevreye nitelikli cephe düzenleri ile kat›lmal›d›r. 595
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
‹ncelenen bu tür konutlar›n koruma çal›flmalar›n›n önem kazand›¤› ülkelerde koruma alt›na al›narak günlük yaflama kat›ld›¤› gözlemlenir. Koruma çal›flmalar›n›n artt›¤› ülkemizde de incelenen konut örneklerinin de ivedilikle koruma alt›na al›nmalar› gereklidir. Bu çal›flma Üsküdar genelinde yap›larak, Üsküdar’›n gelecek kuflaklara aktar›lmas› gereken mimari miras›na Cumhuriyet Sonras› Sivil Mimarl›k Örne¤i Konutu’n da kat›lmas› gereklidir. Kavram ve Terimler Art-Deco: 1920-1930 aras›nda egemen olan ve mimarl›k, uygulamal› sanatlar ve iç mimarl›k ürünlerinde görülen bir üsluptur. Bezemeye ve süslemeye a¤›rl›k veren bir anlay›fl gelifltirmifltir. Geometrik bezeme ve süsleme ö¤eleri kullan›l›r. Bunlar özgün olabilece¤i gibi, eski üsluplar›n örgelerinin yal›nlaflt›r›l›p geometriklefltirilmesiyle de elde edilir. Art-Deco ayn› y›llarda Türkiye’de görülmüfl ve özellikle mimarl›kta etkili olmufltur. Bu dönemde ‹stanbul’da yap›lm›fl ço¤u apartman ve az katl› konut Art-Deco etkisi tafl›r.7 Bauhaus: 1919 y›l›nda Walter Gropius taraf›ndan kurulmufl ve Modern Sanat ve Mimarl›k oluflumuna katk›da bulunmufl bir e¤itim kurumudur. Bauhaus mimariye farkl› bir yaklafl›m getirmifltir. Bu yaklafl›m›n temeli, makine üretimine yatk›n tasar›mlara ulaflmak olmufltur. Makina üretimine uygun ürün tasar›m›, endüstriyel tasar›mda rasyonalist bir anlay›fl yaratm›flt›r. Ürünlerin temel karakterleri korunarak, sanatsal de¤er aç›s›ndan t›pat›p ayn›s› sonuçlar elde edilmifltir. Seri Üretime yatk›n olma özelli¤i mimari içinde geçerli olmufl, mimariye giren standartlaflma ile prototip gerçekleflmifltir.8 Bu oluflumda prototip ünitenin bir parças›d›r. Kentte; cadde genifl bir ünitedir, konut ise bir prototiptir. Parselizasyondan gelen farklar, protiplerdeki de¤iflikliklerin haz›rl›¤›n› yapm›flt›r. Bitiflik nizamda geliflen ve ayn› olmayan tipler aras›nda farkl›l›klar gerçekleflmifltir. Farkl›l›¤›n denetleyicisi tiplerin s›n›fland›r›lmas› olmufltur. S›n›fland›rma, binalar›n kalitesini yükseltip maliyeti azaltm›fl ve sonuçta toplumun yaflam seviyesi artm›fl, Bauhaus döneminde, binalar›n tekrarlanan tipleri toplumun geliflmifllik düzeyinin ve ihtiyaçlara cevap veren standartlaflma olgusunun tan›mlay›c› ögesi olmufltur.9
Kanl›ca’da bir sokak (karfl› sayfa)
596
Uluslararas› Üslup: Sadelik, modern mimarl›k yaklafl›m›n›n 1920 ve 1940 dönemindeki yaklafl›m› olarak görülür. Cephede her tür bezeme ve süslemeden uzaklafl›l›r, tasar›mda temel geometrik biçimlerin kullan›ld›¤› ve de beyaz rengin egemenli¤i, üslubun belirgin özelli¤idir. Uluslararas› Üslup sadece biçim vermeyi amaç edinmeyip toplumun yaflant›s›n› olgunlaflt›rmay›, düzenlemeyi de amaç edinmifltir. Yap›mda endüstriyel tekniklerin kullan›m›na a¤›rl›k veren üslup tümel mekân ve makine esteti¤i gibi kavramlar›n da yarat›c›s› olmufltur.10 Pilotiler, Çat› bahçeleri, Serbest Planlama, Yatay pencereler, günefl k›r›c›lar, ‹skelet sistem ve B.A. Tafl›y›c›lar, Cephe düzenlerinde fonksiyonellik yan› s›ra
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
ekonomik ve teknolojik yenilikleri de getirmifltir. Uluslararas› Üslup’ta planlama yöntemi ›zgara sistemde, strüktürü anlafl›l›r biçimde düzenleme gelmifl, aksiyel sisteme göre planlama geleneksele göre radikal de¤iflikliklere olanak verir. Planlamadaki ifllevsellik sadece plan boyutunda kalmay›p kesit ve cephe tasar›mlar›na da yans›r. Bu dönemde fonksiyon planlamay› tan›mlam›fl, strüktürel geliflmelerinde estetik olarak iç ve d›fl mekân yüzeylerine yans›t›lmas› mimarinin ana temas›n› oluflturmufltur. Binalar›n mimarilerinde sadelik ile belirgin bir farkl›laflma ön plana gelir. Konutta iç mekân içerdi¤i fonksiyona ba¤l› olarak tasarlan›p mekân boyutunu tan›mlam›fl, iç mekânda biri birine yak›n fonksiyonlarda mekândan mekâna geçifllere imkân verilmifltir. Fonksiyonlar aras› iliflkilerde aç›kl›k, sadelik ve birlikteli¤in yan› s›ra planlamalarda kimi zaman e¤risel yüzeylere yer verilmifl böylelikle binan›n mimarisine karakteristik kat›lm›flt›r.11 Kübizm: ‹lk ürünleri güzel sanatlarda görülen bu ak›m, geleneksel anlay›fllara karfl› ç›kar. Kübist yaklafl›mda nesnenin üç boyutlu gerçekli¤i ötesine gidilir. Cephe hareketlili¤inde, plan ve cephe bütünündeki birliktelik mimariye yans›r. Kübist mimarlar bir anlamda barokta oluflan ›fl›k ve gölge ile derinlik oluflturma ve cepheye devingenlik verme anlay›fl›n› daha ileri götürmüfller, cephe düzeninde üçüncü boyutu yans›tm›fllard›r.12 D‹PNOTLAR 1 fiehrazat Karagöz, “Marmaray Projesi Üsküdar Meydan› Aç-Kapa ‹stasyonu Arkeolojik Kurtarma Kaz›lar›”, 15. Müze Çal›flmalar› ve Kurtarma Kaz›lar› Sempozyumu, Ankara 2007, s. 153. 2 Ödekan A., Tuncay M., Koçak C., Özdemir H., Boratav K, Hilav S., Kato¤lu, “Cumhuriyet Dönemi (1923-1950), Mimarl›k ve Sanat Tarihi”, Türkiye Tarihi, ‹stanbul 1900, IV, 525-538. 3
Sözen, 50 Y›l›n Türk Mimarisi, Ankara 1984.
4 Yüksel 5
Y., Konut Mekan› Kavram›n›n Tipolojik Temelleri, ‹TÜ Mim.Fak.Bask› Atölyesi, ‹stanbul 1995.
Eruzun C., “Kültürel Süreklilik ‹çinde Türk Evi”, Mimarl›k Dergisi, sy. 4 (‹stanbul 1989).
6
Ödekan A, “Cumhuriyet Dönemi: 1923-1950”, Mimarl›k ve Sanat Tarihi (1908-1980), Türkiye Tarihi, 4, 529.
7
Sözen M., Tanyeli U, “Art-Deco”, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlü¤ü, s. 26-27.
8
Gülsen A., Dünya’da ve Türkiye’de Ça¤dafl Rasyonalist Mimari, Doktora Tezi, MSÜ Fen Bilimleri Enst., 1990. 9
Grop›us W, “Yeni Mimari ve Bauhaus” (çev. O. Aksoy ve E.Aksoy).
10
Wingler H.M., das Bauhaus, Gebr.Rasch&Co., Berlin 1933.
11
Hitchock ve Johnson 1960 The Internat›onal Style.
12 Kaprol
T, Çek/Bohemya Kübizmi’’ Bursa’da 1930-1950 Y›llar›nda ‹nfla Edilmifl Konutlar›n Cephe Özelliklerinin De¤erlendirilmesinde Tipolojik Bir Yöntem Denemesi, YTÜ Fen Bil. Enst. Doktora Tezi, 2000, s. 25-28.
598