Afganîler Tekkesi by Üsküdar Belediyesi

Üsküdar Afganîler Tekkesi ve Haziresindeki Mezartaﬂlar› Ö M E R

K O Ç Y ‹ ⁄ ‹ T

Marmara Üniversitesi

Üsküdar, Anadolu’dan Avrupa k›tas›na geçifl kap›s› ve ‹stanbul Bo¤az› k›y›s›nda olmas› nedeniyle önemli bir co¤rafi konuma sahiptir. ‹slam kültürünün hâkim oldu¤u bir ilçe olmakla beraber, Rum, Ermeni ve Yahudi az›nl›klar›n›n da as›rlarca huzur içinde yaflad›klar› bir mekând›r. Baz› Asya milletlerinden gelen guruplar, Üsküdar’› bazen bir geçifl yeri, bazen de bir ikamet yeri olarak seçmifllerdir. Bu seçim, ölümlerinden sonra da burada kalacak flekilde, etkilerini sonraki dönemlere aksettirecek bir zemin haz›rlam›flt›r. Nitekim Karacaahmet’teki ‹ran Mezarl›¤›, Sultantepe’deki Özbekler Tekkesi ve bu araflt›rman›n konusunu teflkil eden Afganîler Tekkesi bu duruma örnek olarak zikredilebilir. Afganîler Tekkesi, Afganistan’dan ‹stanbul’a gelenlerin kald›¤› bir merkezdir. Tekke, kaynaklarda “Afganîler Kalenderhânesi” veya “Kalenderhâne Tekkesi” adlar›yla da geçmektedir. Ayr›ca Nakflî dergâhlar› içinde yaln›z bekâr dervifllerin kald›¤› bir merkez oldu¤undan “O¤lanlar Dergâh›” olarak da bilinmektedir.1 Afganîler Tekkesi mensuplar›n›n ba¤l› oldu¤u tarikat, Bahaeddin Nakflibend’in kurdu¤u ve ‹stanbul’un gündelik hayat›na XV. yüzy›l›n sonlar›nda girmifl olan Nakflibendiyye’dir.2 Tekkeye “kalenderhane” ve mensuplar›na “kalender” denmesinin sebebi, buras›n›n Kalende-riyye tarikat›na mensup oluflundan de¤ildir. Zira tekkedeki zevat›n bütünüyle Kalenderîli¤e ait bir kimlik tafl›d›¤› söylenemez.3 Haziredeki mezar tafllar›nda da Kalenderiyye’ye ait bir ibare bulunmamaktad›r.4 Buraya “kalenderhane” denmesi, mücerredlik (bekâr dervifllik) erkân› uyguland›¤›ndan dolay›d›r. Kalenderhane olarak bilinen ‹stanbul’da yedi tekke vard›r. Bunlardan dördü Özbeklere (Bülbülderesi, Sultantepe, Sultanahmet, Eyüp), ikisi Hindîlere (Sultanahmet, Aksaray), biri de Afganîlere aittir.5 Afganîlere ait olan kalenderhane,

Üsküdar Afganîler Tekkesi ﬁeyh Meﬂrutas›

bahse konu olan Üsküdar’daki bu tekkedir. Ancak yine Afganl› dervifller için çok daha önce, XIV. yüzy›lda Tarsus’ta bir zaviye kurulmufltur.6 XVIII. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru infla edilen Afganîler Tekkesi’nin, H. 1207 (1792-93) y›l›nda yap›ld›¤›n› gösteren kitabesinde “Kalender” ve “Kalenderhâne” ibareleri kullan›l-m›flt›r. Tekkedeki fleyh ve dervifllerin mücerred olmas› gerekti¤i vurgulanan kitabenin metni flu flekildedir: Bârekallah bu Kalenderhâne Vakfolundu mücerred Afgâne fieyhi kalender mücerred ola ‹de it‘am bulunan ihvâne

666

Ü S K Ü D A R A F G A N Î L E R T E K K E S ‹ V E H A Z ‹ R E S ‹ N D E K ‹ M E Z A R T A ﬁ L A R I

Derûnunda cümle kalender ola Vâk›f›n flart› budur derviflâne Ç›kd› üçler dediler tarihin “Oldu itmâm Kalenderhâne” 1207 7 Afganîler Tekkesi, Murat Reis Mahallesi’nde, Çavufldere Caddesi ile Silahtarbahçe Soka¤›’n›n birleflti¤i köflede yer almaktad›r. Çinili Camii’nin karfl›s›nda olan tekkenin arazisi 1657 m2’dir.8 Tekkeye, Çavufldere Caddesi’ne aç›lan tafl kemerli ahflap bir kap›dan girilir. Kap›n›n sol taraf›nda (tekke arazisinin köflesinde bulunan) üç katl› ahflap fleyh meflrutas› vard›r. Buran›n zemin kat›nda soka¤a aç›lan küçük bir kap› bulunmaktad›r. Silahtarbahçe Soka¤› taraf›ndaki ince tu¤la ve horasandan yap›lm›fl olan hamam ise büyük ölçüde y›k›k durumdad›r. Bahçenin orta yerinde etraf›n› alçak kesme tafl duvar›n çevreledi¤i hazire bulunur. Az ilerisinde ise kare planl› küçük bir havuz ve kuyu vard›r. Havuzun yan›nda, tonoz daml› büyük odan›n yan taraf›ndaki bir oyuktan temiz bir su ç›kmaktad›r. Daimi surette akan bu suyun bir döneme kadar çeflmeye ba¤l› oldu¤u anlafl›l›r. Çeflmenin bugün yerinde olmayan mermer ayna tafl›nda, H. 1261 (1845) tarihli üç sat›rl›k bir kitabe yer al›yordu: Sâhibu’l-hayrât ve’l-hasenât Merhûm ve ma¤fûrun leh esbak Bolu Mütesellimi ‹smail A¤a ruhuna el-Fâtiha. 12619 Sol tarafta, yüksekte oldu¤u için merdivenle ç›k›lan selaml›k köflkü mevcuttur. fieyh odas› niteli¤inde oldu¤u anlafl›lan bu mekân tek katl› müstakil bir yap›d›r. Kuzey ve güney duvarlar›nda ikifler, di¤erlerinde üçer tane olmak üzere on adet penceresi bulunmakta ve kap›s› kuzeye aç›lmaktad›r. Köflkün içerisinde bordürsüz, sekizgen bir havuz bulunur. Havuz, mermer çubuklarla dörtgenlere bölünmüfl ve bunlar›n içi renkli tafl parçalar›yla yap›lm›fl geometrik desenli mozaiklerle doldurulmufltur. Bu mozaikler, Sultanahmet Camii’nin pencere içleriyle hünkâr mahfili duvarlar›ndaki mozaiklere ayn› elden ç›km›fl gibi benzemektedir.10 Kap›n›n karfl›s›nda bulunan mihrab›n iki yan›nda nifl fleklinde mum yakma mahalleri bulunmaktad›r. Saraylar›n d›fl›nda, günümüze kadar kalm›fl olan iki eyvanl› tek örne¤in bu köflk olmas›11 tekkenin mimari aç›dan ne kadar önemli oldu¤unu gösterir. Bugün tavan› çökmüfl olan bu köflkün havuzu da, pencereleri de harap durumdad›r. Afganîler Tekkesi, çeflitli nedenlerle ve daha çok hac yolculu¤u için ‹stanbul’a u¤rayan Afganistanl› dervifllerin geçici bar›nmalar›n› sa¤lamak amac›yla yap›lm›flt›. Tekke, bu temel özelli¤i nedeniyle flehirdeki di¤er tarikat yap›lar›ndan ayr›l›r.12 Türkistan’dan ‹stanbul’a gelenler burada hiç yabanc›l›k çekmez, kendi dilinden ve adetlerinden anlayan kiflilerin rehberli¤iyle her türlü kolayl›¤› görürdü. Buras› adeta do¤udaki Türk ve müslümanlar ile bat›dakiler aras›nda bir 667

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

V I

rab›ta, bir anlaflma ve kaynaflma tesisiydi.13 Ayin gününün Perflembe oldu¤u hakk›ndaki bilgi ise,14 buran›n tekke özelli¤ini korudu¤unun göstergesidir. Afganîler Tekkesi’nde kalanlar›n ve gelen misafirlerin yiyecek masraflar› devlet taraf›ndan da karfl›lan›yordu. Nitekim uzun y›llar tekkeye Filibe Mukataas›’ndan pirinç tahsis edildi¤i ve di¤er tekkelerden alt›n ve para gönderildi¤i kaydedilmektedir.15 Tekkede konaklayan baz› flah›slara nezaretler taraf›ndan destek verilmifltir. 1336 (1920) y›l›nda Afganîler Tekkesi’nde misafir olarak bulunan Afgan Emiri Habibullah Han’›n amcao¤lu Gulam Resul Han’›n, savafl ve maiflet s›k›nt›s› nedeniyle memleketine gidememesi üzerine Harbiye ve Dâhiliye Nezareti taraf›ndan durumunun görüflülüp yard›m edilmesi hakk›ndaki belge,16 bu konuda önemli bir örnektir. Afganîler Tekkesi, XIX. yüzy›lda birkaç defa tamir edilmifltir. 12 numaral› mezar tafl›nda görüldü¤ü gibi, yirmi bir sene bu tekkede meflihatl›k görevini ifa eden Abdullah Efendi, tamir ve tezyindeki baflar›s›ndan dolay› tekkenin ikinci kurucusu (bânî-i sanî) unvan›na sahiptir. 1925’te tekke ve zaviyelerin kapat›lmas›yla bir süre daha tekke mensuplar› bar›nsa da, 1942 y›l›nda dervifl odalar› olarak kullan›lan binalar y›kt›r›lm›fl,17 ayn› y›l›n A¤ustos ay›nda da tekkenin içindeki selaml›k köflkü sat›lm›flt›r.18 17 fiubat 1956 tarihinde ise Afganîler Tekkesi, Numan Bey Vakf› ad›na tescil edilmifltir.19 Tekkenin postuna sadece Afganl› Nakflibendî fleyhleri oturdu¤u için, Saray ve Bab›âli nezdinde buras› bir nevi konsolosluk hükmü tafl›yan bir kurulufl olmufltur. fieyhlik makam›n›n Nakflibendiyye’ye verilmesinin, bu tarikat›n Afganistan’daki güçlü durumundan kaynakland›¤› ileri sürülmektedir.20 Tekkenin kurucusu ve ilk postniflini, fieyh Ahmed Nasîr-i Afganî el-Horasanî’dir (öl. 1210/1795). Kendisinden sonra gelen fleyhler de “Afganî” lakab›yla an›lm›flt›r. Bilinen son postniflin ise Resul Mustafa Hüseyin Efendi’dir (öl. 9 fievval 1321/29 Aral›k 1903).21 Tekkenin bilinen postniflinleri flunlard›r: 1- fieyh Ahmed Nasîr-i Afganî el- Horasanî Kabri hazirededir. 2- fieyh Muhammed ‹flret Efendi Kabri hazirededir. 3- fieyh Muhammed Emin Efendi Kabri hazirededir. 4- fieyh Musa Efendi Kabri hazirededir. 5- fieyh Muhammed Said Efendi Kabri hazirededir. 6- fieyh Selim Efendi Kabri hazirededir. 7- fieyh Abdullah Efendi Kabri hazirededir. 8- fieyh Ali Haydar Efendi Kabri hazirede de¤ildir. 9- fieyh Resul Mustafa Hüseyin Efendi Kabri hazirede de¤ildir.22 Tekkenin müfltemilat›yla birlikte genel yap›s›na bakt›¤›m›zda, hazire önemli bir mevkide bulunmaktad›r. Çeflitli a¤açlardan oluflan bahçenin23 ortas›nda bulunan hazire, adeta ölümle hayat›n iç içe oldu¤unu temsil etmektedir. Etraf› tafllarla ve tel örgüyle çevrili kare bir ada fleklindeki hazirede, on iki adet bafl tafl› 668

Ü S K Ü D A R A F G A N Î L E R T E K K E S ‹ V E H A Z ‹ R E S ‹ N D E K ‹ M E Z A R T A ﬁ L A R I

ile bunlar›n baz›lar›n›n ayak tafl› vard›r. Bak›ms›zl›ktan y›k›lan mezar tafllar›, sonradan yerine dikilirken düzensiz dikilmifltir. Tafllar›n aras›nda tekkeye ait olmayan bir mezar tafl› yoktur, ancak hazireyi çevreleyen tafllar›n aras›nda, nereden geldi¤i bilinmeyen bir kad›n mezar›n›n ayak tafl› vard›r. Haziredeki 12 mezartafl›n›n 7’si tekkede postniflinlik yapm›fl olan fleyhlere, 5’i ise burada vefat etmifl olan dervifllere aittir. Tekkede postniflinlik yapm›fl olan di¤er fleyhlerin mezarlar› ise burada de¤ildir. Bunlardan fieyh Ali Haydar Efendi’nin kabri Karacaahmet Mezarl›¤› fiehitlik Mescidi civar›ndad›r.24 fieyh Resul Mustafa Hüseyin Efendi’nin ise kabrinin nerede oldu¤u belli de¤ildir. Büyük mezarl›klarda medfun olanlar›n mezar tafllar›nda tekke ad› geçmedi¤i zaman, o kiflinin bir tekke fleyhi olup olmad›¤› veya tekke haziresine gömülmeye hak kazan›p kazanmad›¤› bilinememektedir.25 Bu yüzden, Afganîler Tekkesi’ne mensup olup kabri baflka yerde olan kimseler hakk›nda bilgi yoktur. Bir tekke haziresinde medfun kiflilerin ise hangi tarikate mensub oldu¤u, fleyh veya dervifl olduklar› gibi bilgileri mezartafllar›ndan ö¤renmek mümkündür. fiahidelere (bafl ve ayak tafllar›) gelince; hazirede bulunan 12 bafl tafl›n›n hepsi de bafll›kl›d›r.26 7 tane flahidede ise düz cepheli, yaz›s›z, süslemesiz ayak tafl› vard›r (Nu. 1-7). Destarl› (sar›kl›), genellikle dört dilimli ve dilimsiz olan bafll›klar, çeflitli tarikatlarda kullan›lm›flt›r. Ancak buras›n›n bir Nakflî tekkesi olmas›ndan yola ç›karak bafll›klara Nakflî tâc› demek mümkündür. Bir mezar tafl›nda ise y›ld›z desenli kâtibî kavuk bulunmaktad›r. Bafl tafllar›n›n tasnifi flu flekildedir:

Haziredeki mezar tiplerinin ço¤unlu¤u toprakt›r. Yani mezar üzerinde sadece flahideler yer almaktad›r. As›l yerinde olmayan, ba¤›ms›z mezar tafllar› da mevcuttur. Nu. 5’teki mezar tipi ise pehlelidir. Mezar tiplerinin da¤›l›m› flu flekildedir:

Bafl tafllar›ndaki yaz›larda silinme ya da k›r›lmadan dolay› tahrip görülmemektedir. Sadece 11 numaral› bafl tafl›n›n, 12. sat›r›nda bulunan “cevher” kelimesindeki cim harfi ile 13. sat›r›n-daki “fieyh Selim” ismindeki lâm harfi k›r›k durumdad›r. 669

Üsküdar Afganîler Tekkesi Haziresi

Mezar tafllar›ndaki kitabe metinlerinin ço¤u celî sülüs, sadece 3’ü (nu. 9,10,11) ta’lik hatla yaz›lm›flt›r. Yaz›lar›n kalitesi vasat seviyede olmas›na karfl›l›k 10 ve 11 numaral› flahidelerin yaz› ve istifleri güzeldir. Nu. 11’de Fevzî mahlas›yla tarih düflürülmüfltür: Cevher olsa seng-i târîh Fevziyâ flâyeste kim “fieyh Selim’in medfenin Hakk ayn-› gülzâr eyledi” Kitabe metinlerinin geneli mensur, nu. 7 ve 11’deki metinler manzumdur. Nu.10’daki metinde ise dört sat›r manzum, di¤er dört sat›r mensurdur. Bu man670

zum metinler, e¤er flairi taraf›ndan divan›na al›nmad›ysa, baflka bir yerde bulamayaca¤›m›z için daha büyük önem tafl›maktad›r. Nu. 7 ve 11’deki fliirlerde kabirdeki flah›slar hakk›nda bilgiler verilirken, nu. 10’daki fliirde medfun flah›s için dua istenmektedir: Bakup geçme ricam budur ey Muhammed ümmeti Ölünün diriden hemân bir Fâtihad›r minneti Nûr-› Kur’ân gelüp kabrim ziyaret eden ey Resûlün ümmeti Okuyan rûhum içün bir Fâtiha ihsan eden bulur cenneti 671

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

V I

Mezar tafllar›nda Allah’› anma ve övme ihtiva eden bafllang›ç ibareleri flunlard›r:

Dua niteli¤inde kullan›lan s›fatlar ﬂunlard›r:

Haziredeki mezar taﬂlar›nda kullan›lan unvan ve lâkaplar; medfunlar hakk›nda ﬂeyhlik, hac›l›k, seyyidlik ve nereli olduklar›na dair bilgiler içermektedir:

Mezar tafllar›n›n hemen hemen hepsinde yer alan, ziyaretçiden kabirde yatan kifli için dua iste¤ine, ikisinde (nu. 7 ve 11) rastlanmamaktad›r. Geri kalan tafllarda ise dua istekleri flu flekildedir:

672

Ü S K Ü D A R A F G A N Î L E R T E K K E S ‹ V E H A Z ‹ R E S ‹ N D E K ‹ M E Z A R T A ﬁ L A R I

Tekke haziresinde yatan flah›slar›n birbirleri ile olan akrabal›klar› hakk›nda sadece bir mezar tafl›nda bilgi vard›r. Buna göre 2 numaral› mezarda yatan Dervifl Muhammed, tekkenin kurucusu ve ilk postniflini olan fieyh Ahmed Nasîr’in kardeflidir. Hazirede yatanlar›n isimleri ve ölüm tarihleri flöyledir:

1. fieyh Ahmed Nasîr Afganî el-Horasanî 2. el-Hâc Dervifl Muhammed, ahî-i Ahmed Nasîr 3. el-Hâc Dervifl Abdullah Afganî 4. Dervifl es-Seyyid Hasan ibn Mustafa 5. fieyh el-Hâc Seyyid Muhammed ‹flret Efendi 6. el-Hâc Dervifl Zülâlî el-Afganî el-Kürdistanî 7. fieyh Muhammed Emîn 8. fieyh el-Hâc Musa Efendi Afganî 9. Afganî el-Hâc Muhammed ⁄ulâm Efendi 10. fieyh Muhammed Saîd Efendi 11. fieyh Selim 12. Afganl› Abdullah el-Mevlevî Nakflibendî

1210 1210 1210 25 N 1210 1212 1212 1228 15 C 1248 17 C 1250 21 S 1274 1287 20 C 1302

1795-6 1795-6 1795-6 3 Nisan 1795 1797-8 1797-8 1813 9 Kas›m 1832 21 Ekim 1834 11 Ekim 1857 1871 6 Nisan 1885

Müfltemilat›yla birlikte bugün harap bir durumda olan Afganîler Tekkesi’nin, yar›nlara sa¤lam bir flekilde ulaflmas› için k›sa zamanda onar›lmas› gerekmektedir. Tarihin tan›kl›¤›n› yapan bu müessese, gelecekte de canl› bir kaynak olma özelli¤ini korumal›d›r. Afganîler Tekkesi, iç zenginli¤i itibariyle tekke kültürünü yans›tabilecek bir konumdad›r. Modern müze teknikleriyle ele al›n›p, hâlâ ayakta duran binalar›n›n restorasyonu halinde, üzeri tozlanm›fl bir kültürü aç›¤a ç›karmak mümkündür. Unutulmaya yüz tutmufl bu mekân gün yüzüne ç›kar›ld›¤›nda, Üsküdar’›n dokusuna ayr› bir güzellik katacakt›r.

673

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

Nu. 1

KATALOG Nu. Cinsiyet Mezar tipi Bafl tafl› Bafll›k tipi Ayak tafl› Yaz› türü Metin türü Süsleme

1 :E : Toprak : Baﬂl›kl›, düz cepheli : Destarl›, dört dilimli Nakﬂî tâc› : Düz cepheli, yaz›s›z, süslemesiz : Celî sülüs : Mensur :-

Metin Ögeleri Allah’a övgü : Hüve’l-Hayyü’l-Bâkî Yak›nma :674

V I

Nu. 2

Nu. 3

Ü S K Ü D A R A F G A N Î L E R T E K K E S ‹ V E H A Z ‹ R E S ‹ N D E K ‹ M E Z A R T A ﬁ L A R I

Dua s›fat› Lâkab Kimlik Unvan Dua Dua iste¤i Tarih Metin

: Merhûm ve Ma¤fûr : efl-fieyh : Ahmed Nasîr : Afgânî el-Horasânî :: Ruhiyçün Fâtiha : Sene 1210 : 1. Hüve’l-Hayyü’l-Bâkî 2. Merhûm ve Ma¤fûr 3. efl-fieyh Ahmed Nasîr 4. Afgânî el-Horasânî 5. ruhiyçün Fâtiha 6. sene 1210

Nu. Cinsiyet Mezar tipi Bafl tafl› Bafll›k tipi Ayak tafl› Yaz› türü Metin türü Süsleme

2 :E : Toprak : Baﬂl›kl›, düz cepheli : Destarl›, dört dilimli Nakﬂî tâc› : Düz cepheli, yaz›s›z, süslemesiz : Celî sülüs : Mensur :-

Metin Ögeleri Allah’a övgü : Hüve’l-Bâkî Yak›nma :Dua s›fat› : Merhûm ve Ma¤fûr Lâkab : el-Hâc Derviﬂ Kimlik : Muhammed, ahî-i Ahmed Nasîr Unvan :Dua :Dua iste¤i : Rûhiyçün Fâtiha Tarih : Sene 1210 Metin : 1. Hüve’l-Bâkî 2. Merhûm ve Ma¤fûr 675

Ü S K Ü D A R

3. 4. 5. 6. Nu. Cinsiyet Mezar tipi Bafl tafl› Bafll›k tipi Ayak tafl› Yaz› türü Metin türü Süsleme

S E M P O Z Y U M U

el-Hâc Derviﬂ Muhammed ahî-i Ahmed Nasîr rûhiyçün Fâtiha sene 1210

3 :E : Toprak : Baﬂl›kl›, düz cepheli : Destarl›, dört dilimli Nakﬂî tâc› : Düz cepheli, yaz›s›z, süslemesiz : Celî sülüs : Mensur :-

Metin Ögeleri Allah’a övgü : Hüve’l-Bâkî Yak›nma :Dua s›fat› : Merhûm ve Ma¤fûr Lâkab : el-Hâc Dervifl Kimlik : Abdullah Unvan : Afgânî Dua :Dua iste¤i : Rûhiyçün Fâtiha Tarih : Sene 1210 Metin : 1. Hüve’l-Bâkî 2. Merhûm ve Ma¤fûr 3. el-Hâc Dervifl 4. Abdullah Afgânî 5. rûhiyçün Fâtiha 6. sene 1210 Nu. Cinsiyet Mezar tipi Bafl tafl› 676

4 :E : Toprak : Baﬂl›kl›, düz cepheli

V I

Ü S K Ü D A R A F G A N Î L E R T E K K E S ‹ V E H A Z ‹ R E S ‹ N D E K ‹ M E Z A R T A ﬁ L A R I

Nu. 4

Baﬂl›k tipi Ayak taﬂ› Yaz› türü Metin türü Süsleme

Nu. 5

Nu. 6

: Destarl›, y›ld›z desenli kâtibî kavuk : Düz cepheli, yaz›s›z, süslemesiz : Celî sülüs : Mensur :-

Metin Ögeleri Allah’a övgü: Hüve’l-Bâkî Yak›nma :Dua s›fat› : Merhûm ve Ma¤fûr, el-Muhtâc ilâ rahmeti Rabbihi’l-⁄afûr Lâkab : Derviﬂ, es-Seyyid Kimlik : Hasan ibn Mustafa Unvan :Dua :Dua iste¤i : Rûhuna Fâtiha 677

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

Tarih Metin

: 25 N [Ramazan] sene 1210 : 1. Hüve’l-Bâkî 2. Merhûm ve Ma¤fûr 3. el-Muhtâc ilâ rahmeti Rabbihi’ 4. l-⁄afûr Derviﬂ 5. es-Seyyid Hasan ibn Mustafa 6. rûhuna Fâtiha 25 N [Ramazan] sene 1210

Nu. Cinsiyet Mezar tipi Bafl tafl› Bafll›k tipi Ayak tafl› Yaz› türü Metin türü Süsleme

5 :E : Pehleli : Baﬂl›kl›, düz cepheli : Destarl›, dört dilimli Nakﬂî tâc› : Düz cepheli, yaz›s›z, süslemesiz : Celî sülüs : Mensur :-

V I

Metin Ögeleri Allah’a övgü : Hüve’l-Bâkî Yak›nma :Dua s›fat› : Merhûm ve Ma¤fûr Lâkab : efl-fieyh el-Kâmil el-Fâz›l el-Hâc Seyyid Kimlik : Muhammed ‹flret Unvan : Efendi, Nakflibendî el-Afgânî el-Horasânî Dua :Dua iste¤i : li’llâhi’l-Fâtiha Tarih : Sene 1212 Metin : 1. Hüve’l-Bâkî 2. Merhûm ve Ma¤fûr efl-fieyh 3. el-Kâmil el-Fâz›l el-Hâc 4. Seyyid Muhammed ‹flret Efendi 5. Nakflibendî el-Afgânî 6. el-Horasânî li’llâhi’l-Fâtiha 7. sene 1212 678

Ü S K Ü D A R A F G A N Î L E R T E K K E S ‹ V E H A Z ‹ R E S ‹ N D E K ‹ M E Z A R T A ﬁ L A R I

Nu. Cinsiyet Mezar tipi Bafl tafl› Bafll›k tipi Ayak tafl› Yaz› türü Metin türü Süsleme

6 :E : Toprak : Baﬂl›kl›, düz cepheli : Destarl›, dört dilimli Nakﬂî tâc› : Düz cepheli, yaz›s›z, süslemesiz : Celî sülüs : Mensur :-

Metin Ögeleri Allah’a övgü : el-Bâkî Yak›nma :Dua s›fat› : Merhûm ve Ma¤fûr Lâkab : el-Hâc ed-Dervifl Kimlik : Zülâli Unvan : el-Afgânî el-Kürdistânî Dua :Dua iste¤i : Rûhuna Fâtiha Tarih : Sene 1212 Metin : 1. el-Bâkî 2. Merhûm ve Ma¤fûr 3. el-Hâc ed-Dervifl 4. Zülâlî el-Afgânî 5. el-Kürdistânî 6. rûhuna Fâtiha 7. sene 1212 Nu. Cinsiyet Mezar tipi Bafl tafl› Bafll›k tipi Ayak tafl› Yaz› türü Metin türü

7 :E : Toprak : Baﬂl›kl›, düz cepheli : Destarl›, dört dilimli Nakﬂî tâc› : Düz cepheli, yaz›s›z, süslemesiz : Celî sülüs : Manzum, 4 beyit 679

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

V I

Süsleme :Metin Ögeleri Allah’a övgü : Yak›nma :Dua s›fat› :Lâkab : fieyh Kimlik : Muhammed Emîn Unvan : Nakflî, Cefltiyye ve Kâdirî müstahlefi Dua : Kabri münevver ola Dua iste¤i :Tarih : Sene 1228 Metin : 1. Nakflî ve Cefltiyye ve Kâdirî müstahlefi 2. Terk-i sivâ eyleyüp arfla su‘ûd eyledi 3. Yani o merd-i Hudâ denme¤e mürflid-sezâ 4. Kabri münevver ola terk-i flühûd eyledi 5. Hâli idi aflk-› Hakk zikri idi zât-› Hakk 6. Virdi idi ism-i Hakk Hakk’a vedûd eyledi 7. Yakd› dilin üçlerin fevt-i peyâm› hemîn 8. fieyh Muhammed Emîn mahv-i vücûd eyledi 9. sene 1228

Nu. Cinsiyet Mezar tipi Bafl tafl› Bafll›k tipi Ayak tafl› Yaz› türü Metin türü Süsleme

8 :E : Toprak (ba¤›ms›z) : Baﬂl›kl›, düz cepheli : Destarl›, dört dilimli Nakﬂî tâc› :: Celî sülüs : Mensur :-

Metin Ögeleri Allah’a övgü : Hüve’l-Bâkî Yak›nma :Dua s›fat› : Merhûm ve Ma¤fûr, ilâ rahmeti Rabbihi’l-⁄afûr 680

Ü S K Ü D A R A F G A N Î L E R T E K K E S ‹ V E H A Z ‹ R E S ‹ N D E K ‹ M E Z A R T A ﬁ L A R I

Nu. 7

Lâkab Kimlik Unvan Dua Dua iste¤i Tarih Metin

Nu. 8

Nu. 9

: efl-fieyh el-Hâc : Musa : Efendi, Afgânî :: Rûh-› tayyibe[si] içün el-Fâtiha : Fî 15 Cemâziye’l-evvel sene 1248 : 1. Hüve’l-Bâkî 2. Merhûm ve Ma¤fûr 3. ilâ rahmeti Rabbihi’l-⁄afûr 4. efl-fieyh el-Hâc 5. Musa Efendi Afgânî 6. rûh-› tayyibe[si] içün 7. el-Fâtiha fî 15 Cemâziye’l-evvel sene 1248

681

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

Nu. 10

Nu. Cinsiyet Mezar tipi Bafl tafl› Bafll›k tipi Ayak tafl› Yaz› türü Metin türü Süsleme

9 :E : Toprak (ba¤›ms›z) : Baﬂl›kl›, düz cepheli : Destarl›, dilimsiz Nakﬂî tâc› :: Celî ta‘lîk : Mensur :-

Metin Ögeleri Allah’a övgü : Hüve’l-Bâkî Yak›nma :Dua s›fat› : Merhûm ve Ma¤fûr’un leh Lâkab : Afgânî el-Hâc Kimlik : Muhammed Gulâm 682

V I

Nu. 11

Nu. 12

Ü S K Ü D A R A F G A N Î L E R T E K K E S ‹ V E H A Z ‹ R E S ‹ N D E K ‹ M E Z A R T A ﬁ L A R I

Unvan Dua Dua iste¤i Tarih Metin

: Efendi : Cennetmekân firdevs : Rûhiyçün el-Fâtiha : Fî 17 C[emâziye’l-âhir] sene 1250 : 1. Hüve’l-Bâkî 2. Merhûm ve Ma¤fûrun leh 3. Cennetmekân firdevs 4. âﬂiyân Afgânî 5. el-Hâc Muhammed Gulâm Efendinin 6. rûhiyçün el-Fâtiha 7. fî 17 C[emâziye’l-âhir] sene 1250

Nu. Cinsiyet Mezar tipi Bafl tafl› Bafll›k tipi Ayak tafl› Yaz› türü Metin türü Süsleme

10 :E : Toprak (ba¤›ms›z) : Baﬂl›kl›, düz cepheli : Destarl›, dilimsiz Nakﬂî tâc› :: Celî ta‘lîk : Manzum (4 sat›r) ve Mensur :-

Metin Ögeleri Allah’a övgü : Yak›nma :Dua s›fat› : Merhûm ve Ma¤fûr, el-Muhtâc ilâ rahmeti Rabbihi’l-⁄afûr Lâkab : efl-fieyh Kimlik : Muhammed Saîd Unvan : Efendi, Tarîkat-› Aliyye-i Nakflibendiyye meflây›h›ndan, Afgânî Dua :Dua iste¤i : Rûh-› flerîfiyçün el-Fâtiha Tarih : Fî 21 S[afer] sene 1274 Metin : 1. Bakup geçme ricam budur ey Muhammed ümmeti 2. Ölünün diriden hemân bir Fâtihad›r minneti 683

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

V I

3. Nûr-› Kur’ân gelüp kabrim ziyaret eden ey Rasûlün ümmeti 4. Okuyan rûhum içün bir Fâtiha ihsan eden bulur cenneti 5. Tarîkat-› Aliyye-i Nakflibendiyye meflây›h›ndan Afgânî Merhûm 6. ve Ma¤fûr el-Muhtâc ilâ rahmeti Rabbihi’l-⁄afûr 7. efl-fieyh Muhammed Sa’îd Efendinin rûh-› flerîfiyçün 8. el-Fâtiha. fî 21 S[afer] sene 1274 Nu. Cinsiyet Mezar tipi Bafl tafl› Bafll›k tipi Ayak tafl› Yaz› türü Metin türü Süsleme

11 :E : Toprak (ba¤›ms›z) : Baﬂl›kl›, düz cepheli : Destarl›, dilimsiz Nakﬂî tâc› :: Celî ta‘lîk : Manzum, 6 beyit :-

Metin Ögeleri Allah’a övgü : Ya Hû Yak›nma :Dua s›fat› :Lâkab : fieyh Kimlik : Selîm Unvan :Dua :Dua iste¤i :Tarih : Sene 1287 Fevzî mahlas›yla tarih düflürülmüfl: Cevher olsa seng-i târîh Fevziyâ flâyeste kim “fieyh Selîm’in medfenin Hakk ayn-› gülzâr eyledi” Metin

684

: 1. Ya Hû 2. Fi’l-asl Afgâniyândan fieyh hû Selîm-i pâk-dili 3. Terk edüp dünyay› azm-i kurb-› Gaffâr eyledi 4. ‹flbu zât›n evliyâdan oldu¤unda flüphe yok 5. ‹rtihâlin çünki çend-gûn ol kadem ifl‘âr eyledi

Ü S K Ü D A R A F G A N Î L E R T E K K E S ‹ V E H A Z ‹ R E S ‹ N D E K ‹ M E Z A R T A ﬁ L A R I

6. Hem Arab Câmisi nam bir mabed-i tâbnâkda 7. On sene bi’l-i’tikâf evrâd[u] ezkâr eyledi 8. Hem dahî ol müddet içre haste iken dâimâ 9. Etmeyüp aslâ flikâyet flükr ü hemvâr eyledi 10. Demesün hiç kimseler bu zâta etmifldir vefat 11. Çün cemal-i Hakk an› ihyâ ve paydâr eyledi 12. Cevher olsa seng-i târîh Fevzîyâ flâyeste kim 13. “fieyh Selim’in medfenin Hakk ayn-› gülzâr eyledi” 14. sene 1287 Nu. Cinsiyet Mezar tipi Bafl tafl› Bafll›k tipi Ayak tafl› Yaz› türü Metin türü Süsleme

12 :E : Toprak (ba¤›ms›z) : Baﬂl›kl›, düz cepheli : Destarl›, dilimsiz Nakﬂî tâc› :: Celî sülüs : Mensur :-

Metin Ögeleri Allah’a övgü : Hüve’l-Bâkî Yak›nma :Dua s›fat› :Lâkab : Afganl› Kimlik : Abdullah Unvan : el-Mevlevî Nakflibendî Dua :Dua iste¤i : Rûhiyçün el-Fâtiha Tarih : Fî 20 Cemâziye’l-evvel sene 1302 Metin : 1. Hüve’l-Bâkî 2. Bu dergâh›n yirmi bir sene 3. meflîh[at]lik hizmetini bi’l-fi‘l 4. îfâ ve mücedded sûretiyle ta’mir ve tezyînine 5. muvaffak olarak bânî-i sanîlik ünvân›n› 6. ihzâr ve istifâ etmifl ve âlem-i tecerrüdde 685

Üsküdar Afganîler Tekkesi ﬁeyh Meﬂrutas›

7. irtihal-i dâr-› bekâ eyleyen Afganl› 8. Abdullah el-Mevlevî Nakflibendî rûhiyçün 9. el-Fâtiha. fî 20 Cemâziye’l-evvel sene 1302 D‹PNOTLAR * Bu araflt›rmay› yapmama vesile olan, teflvik ve yard›mlar›yla beni destekleyen hocam Yrd. Doç. Dr. Sadi S. Kucur’a teflekkür ederim. 1

686

Salim Yorganc›o¤lu, Üsküdar Dergâhlar›, ‹stanbul 2004, s. 75.

Nakflibendiyye ile ilgili genifl bilgi için bk. Hamid Algar, “Nakflibendiyye”, Türkiye Diyanet Vakf› ‹slam Ansiklopedisi [D‹A], XXXII, 335-342; Ekrem Ifl›n, “Nakflibendîlik”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, XIX, 31-39.

Kalenderiyye’ye mensup dervifller, sakallar›n›, b›y›klar›n› hatta kafllar›n› bile ustura ile kaz›tarak tuhaf k›yafetlerle yaflad›klar›ndan bazen halk›n tepkisini de çekerlerdi. Kalp temizli¤inin önemini vurgulayarak farzlar›n d›fl›nda namaz ve oruç gibi ibadetleri azalt›r, dünyevi lezzetlerden mübah olan›n› yeme içme konusunda titizlik göstermezlerdi. Bununla birlikte ihtiyaçlar›n› giderecek para, yiyecek ve içecek gibi fleyleri biriktirmeye yanaflmazlard›. Dilencilik yapanlar› da vard›. Afganîler Tekkesi mensuplar›n›n bu tür özelliklere sahip bir kültürde olduklar› söylenemez. Tekkedeki zevat›n Kalenderîli¤e ait yaln›zca mücerredli¤i bilinmektedir. (Kalenderiyye hakk›nda daha genifl bilgi için bk. Ahmet Yaflar Ocak, Osmanl› ‹mparatorlu¤unda Marjinal Sufîlik: Kalenderîler”, Ankara 1992; Nihat Azamat, “Kalenderiyye”, D‹A, XXIV, 253–256).

687

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

V I

Tekke haziresinde Kalenderiyye’ye mensup fleyhlerin giydi¤i bafll›¤›n örne¤i yoktur. Çünkü Kalenderî fleyhlerin 7x4=28 dilimli tâc (edvar-› letâ’if-i sebâ) giydikleri nakledilir (bk. Yahya Âgah b. Salih el-‹stanbulî, Tarikat K›yafetlerinde Sembolizm (Mecmu’âtü’z-Zarâ’if Sandukatu’l-Ma’ârif), ‹stanbul 2005, s. 43).

Osman Nuri Ergin, Türk ﬁehirlerinde ‹maret Sistemi, ‹stanbul 1939, s. 27.

Kalenderhaneler hakk›nda geniﬂ bilgi için bk. M. Baha Tanman, “Kalenderhane”, D‹A, XXIV, s. 249–250. 6

Halim Bakî Kunter, “Tarsus’taki Türkistan Zaviyelerinin Vakfiyeleri”, Vak›flar Dergisi, 6, ‹stanbul 1965, s. 31-50; Baﬂbakanl›k Osmanl› Arﬂivi [BOA], Sadaret Mektûbî Umum (A.} MKT.UM.), 541/24; Sadaret Mektûbî Devair (A.} MKT.DV.), 173/21; Sadaret Mektûbî Nezâret Devâir (A.} MKT.NZD.), 252/9.

Bu kitabe, 1984 y›l›nda Amcazade Hüseyin Pafla Medresesi’ne (Türk ‹nflaat ve Sanat Eserleri Müzesi) götürülmüfltür. (bk. M. Baha Tanman, “Afganîler Tekkesi”, D‹A, I, 400) 8

‹stanbul Vak›flar Bölge Müdürlü¤ü, Hay›r ‹ﬂleri Dosyas›, nu. H.17/129–22.

Mehmet Nermi Haskan, “Afganl›lar Tekkesi”, Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, ‹stanbul 2001, I, 399.

M. Baha Tanman, a.g.m., s. 400.

Günkut Ak›n, Asya Merkezi Mekân Gelene¤i, Ankara 1990, s. 128.

Thierry Zarcone, “Afganîler Tekkesi”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, I, 86-87.

Osman Nuri Ergin, a.g.e, s. 34.

Salim Yorganc›o¤lu, a.g.e, s. 75.

BOA, Cevdet-Evkaf, nu. 332/16857, nu. 128/6370, nu. 421/21322, nu. 433/21923; A.} MKT. DV., nu. 173/21.

BOA, Dahiliye Nezâreti Emniyet-i Umûmiye 5. ﬁube (DH.EUM.5.ﬁb), nu. 69/2.

Thierry Zarcone, a.g.m., s. 86.

‹stanbul Vak›flar Bölge Müdürlü¤ü, nu. H.17/129–12.

‹stanbul Vak›flar Bölge Müdürlü¤ü, nu. H.17/129–680.

Vak›flar Arflivi’ndeki 3.4.1958 tarihli raporda, fleyh meflrutas›n›n üst kat›nda Ali isminde bir flahs›n, alt kat›nda çingenelerin ve avlu içindeki tekke binas›nda da üç talebenin oturmakta oldu¤u bildirilip, fuzuli iflgalcilerin tahliyesi için aç›lan davadan bahsedilmektedir (bk. ‹stanbul Vak›flar Bölge Müdürlü¤ü, H.17/129–22). 20

M. Baha Tanman, a.g.m., s. 400.

Zakir fiükrü Efendi, Die Istanbuler Derwish Konvente unel Ihre Scheiche (Mecmua-i Tekâyâ), nflr. M. Serhan Tayfli- K. Kreiser, Freiburg 1980, s. 76. 22

‹smail Hakk› el-Üsküdarî, Merâkid-i Mu’tebere-i Üsküdar, Ünlülerin Mezarlar› (yay. haz. Bedi N. ﬁehsuvaro¤lu), ‹stanbul 1976, s. 55.

Vak›flar Bölge Müdürlü¤ü’nün 01.11.1961 tarihli durum raporunda Afganîler Tekkesi’nin bahçesinde say›s›z meyve a¤açlar› oldu¤u bildirilmektedir (bk. ‹stanbul Vak›flar Bölge Müdürlü¤ü, H.17/129–27).

Mehmet Nermi Haskan, a.g.e., s. 404.

Hans Peter Laquer, Hüve’l-Bakî, ‹stanbul’da Osmanl› Mezarl›klar› ve Mezar Tafllar› (çev. Selahattin Dilidüzgün), ‹stanbul 1993, s. 166–167. 26 Bafl tafllar› ve bafll›k tipleri ile ilgili genifl bilgi için bk. Jean-Lou›s Bacqué-Grammont, Hans-Peter Laqueur, Nicolas Vatin, “Tarihsel Kaynak Olarak Osmanl› Mezarl›klar›”, Erdem, Atatürk Kültür Merkezi Dergisi, 16/6, (Ocak 1992), s. 197-214.

688