Hattat ‹smail Hakk› Altunbezer, Babas› ve Dedesi Hattat Ali fiükrü Efendi T A L ‹ P
M E R T
Marmara Üniversitesi
Befl nesil hattat oldu¤u rivâyet edilen Altunbezer ailesinin hatt› bilinen, görülen, az çok hayat› kayda geçmifl ilk ferdi Hattat Ali fiükrü Efendi’dir. Hattat olduklar› rivâyet edilen Ali fiükrü Efendi’nin babas› Mehmed Efendi ile dedesi Ömer Efendi hakk›nda ise flimdilik herhangi bir bilgi yoktur. Zaten Ali fiükrü Efendi’den önceki nesil Trabzon’da yaflam›flt›r. Ancak Trabzon fier’i Sicilleri’nde bu aile ilgili kay›tlar olabilir. Ali fiükrü Efendi’nin Kad›asker Mustafa ‹zzet Efendi ile 1290’da Eyyüb Vasfi Efendi’ye, o¤lu ‹lmi Efendi ile beraber Mehmed Tevfik Efendi’ye 1292’de verdikleri iki icazetname günümüze gelmifltir. Ama hayat› hakk›nda daha baflka bir bilgi yoktur. Mezkûr icazetnamelerin ilkinde Ömer Vasfi’nin talebesi Aliyyü’flfiükrü kayd› bulunmaktad›r. Burada ad› geçen Ömer Vasfî “Laz Ömer” ad›yla meflhur Ömer Vasfî Efendi (?- 1825) olmal›d›r. ‹kinci icazetnamede ise Ali fiükrü Efendi Ahmed Halim’in talebesi olarak kay›tl›d›r. Ahmed Halim isimde bir hattat ise bilinen kaynaklarda görülmemektedir. Arflivde Ali fiükrü ad›yla geçen çok say›da insan var ama “Hattat Ali fiükrü” ad›yla kay›tl› zevat flunlard›r: Hoca Hattat Ali fiükrü Efendi 1840 (1256).1 Hattat Ali fiükrü Efendi… (1263).2 Kumrulu Mescid’de sakin Ah›skal› Hattat Ali fiükrü Efendi 1847 (1263).3 Sultantepesi’nde Hattat fiükrü Efendi 1847 (1263).4 Hattat Ali fiükrülerin bir ve ikincisi hatta dördüncüsü ayn› flah›s m›d›r? Farkl› flah›slar m›d›r? Farkl› ise bunlar›n hangisi Hakk› Bey’in dedesi Ali fiükrü Efendidir? Bu suallerin net cevab›n› verecek kadar arfliv kayd› henüz bulunamam›flt›r.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Daha ilerde bu mes’elenin de kesin bir flekilde halledilece¤ini ümit ediyorum. Bu zevat aras›nda en makul olan›n›n Dârulmaarif Mektebi’nin rik’a hocas› olan Ali fiükrü Efendi oldu¤unu düflünüyorum. Yukarda yaz›lan ilk vesikadaki “Hoca Hattat Ali fiükrü Efendi” ile afla¤›da gelecek belgedeki Ali fiükrü’nün ayn› kifli olmas› muhtemeldir. Ali fiükrü Efendi hakk›ndaki belge onun maafl›na zam talebiyle yapt›¤› bir müracaat ve onun cevab›ndan ibaret olup yaln›z bu belgeler aras›nda Ali fiükrü Efendi’nin bizzat yazd›¤› dilekçe yoktur. Di¤er belgeler Maarif Meclisi’nin bir mazbatas› ile Sadaret’e ve Maarif’e yaz›lan tezkireler olup onlar›n da mahiyetleri flöyledir: “Dârulmaarif Rik’a hocas› Ali fiükrü Efendi ald›¤› maafl›n azl›¤›ndan bahisle zam talebini hâvi dilekçesinin meclisimize havale buyrulan müzekkeresi mecliste okundu. Fezlekenin mahiyetinden [fiükrü Efendi’nin maafl›n›n] bu hizmete devam ve gayretine [mukabil] olmad›¤› anlafl›lm›flt›r. Talebenin de çoklu¤u sebebiyle Efendi’nin bu iste¤i hâle muvaf›k görünmüfltür. [Ayr›ca] ‹nas (k›z) Rüfldiyesi için de muktedir bir rik’a hocas›n›n istihdam›na lüzum görülmektedir. Evkaf Hazinesinden Dârulmaarif rik’a, inflâ ve imla hocal›¤› için verilen maafl›na 200 kurufl da maarif tahsisat›ndan zam verilerek efendinin memnun edilmesi. Mezkûr ‹nas Rüsdiye mektebi için de ayn› flekilde yaz›lan tahsisatlardan baflka ayl›k 200 kurufl daha ilavesiyle… Ali fiükrü Efendi’nin k›z çocuklar›na da imla ve infla dersleriyle rik’a hatt› ta’lim eylemesinin… Münasib olaca¤› düflünülmüfl olup icab›n›n icras› Maarif Nezareti’nin rey ve iradesine havale edilmifltir. 11 A¤ustos 1868 (21 R. 1285). Maarif Meclisi’nin bu mazbatas› 18 A¤ustos tarihiyle Sadaret’e yollanm›fl, Sadaret’te gere¤inin yap›lmas› için flu yaz›yla Maarif Nezareti’ne havale etmifltir: “Dârulmaarif Rik’a hocas› Ali fiükrü Efendi’nin evkaf bütçesinden ald›¤› maafl›na 200 kurufl zam ve ‹nas Rüfldiyesi rik’a hocal›¤›nda da istihdam k›l›nmak üzere… Yeniden 200 kurufl tahsisat verilmesi… Tensib k›l›narak keyfiyet Maarif Nezareti’ne bildirilmifl olmakla maliye hazinesince de iktizas›n›n ifas›… 18 A¤ustos 1868 ( 28 R. 1285)”.5 Altunbezer ailesinin dedesi Ali fiükrü Efendi’nin “Hac›” oldu¤u ve 1891’den önce vefat etti¤i o¤lu Mehmed ‹lmî Efendi’nin sicil kay›tlar›ndan anlafl›lmaktad›r. Mehmed ‹lmî Efendi Mehmed ‹lmî Efendi, Trabzonlu Hattat müteveffa Hac› Ali fiükrü Efendi’nin o¤ludur. 25 Haziran 1839 [12 R. 1255]’da ‹stanbul’da do¤du. S›byan mektebinde okuduktan sonra Bayezid Camii’nde de bir az Arabça ve Farsça tahsil etti. 9 Haziran 1874 (23 R. 1291)’te 500 kurufl maaflla Zabtiye Nezareti Teftifl Müdüriyeti kalemine girdi. 23 Ocak 1875 (15 Z. 1291)’de 700 kurufl maaflla ‹stanbul Emlak vergisinin yedinci Befliktafl dairesi tahsil flubesi kâtib muavinli¤ine, iki sene sonra emlak vergisi flubesinin maliyeye naklinde [ayn›] maafl› ile oraya, Nisan 1878 [Ra. 1295]’de ise bu flubenin, fiehremaneti’ne ilhak›nda [bu sefer de görevi] fiehremaneti’ne nakledildi.6 146
H A T T A T
‹ S M A ‹ L H A K K I H A T T A T
A L T U N B E Z E R , B A B A S I A L ‹ fi Ü K R Ü E F E N D ‹
V E
D E D E S ‹
‹smail Hakk› Altunbezer
7 Kas›m 1878 (12 Za. 1295)’da y›l›nda ‹lmî Efendi aç›lan bir müsabakay› kazanarak valide mektebine sülüs muallimi olmufltur. Ayn› müsabakaya girip de kazanamayan Ziya Efendi isminde birisinin Bab›âli’ye yapt›¤› itirazlar›na ra¤men bu görev ‹lmî Efendi’ye tevcih olunmufltur. Buradan ne kadar ücret ald›¤› belgede yaz›lmad›¤› için meçhuldür. Bu sonuca itirazdan vazgeçmedi¤i anlafl›lan Ziya Efendi bu sefer de saraya müracaatla sesini oraya duyurmaya çal›flm›fl ancak imtihan heyeti karar›nda ›srar etmifltir.7 Heyet ad›na reis olan zat Mabeyne yazd›¤› bir arzla durumu flöyle izah etmifltir: “Mezkûr sülüs muallimli¤ine talib birçok talib zuhur etti¤inden usule uygun olarak müsabaka imtihan› yap›ld›… Kuruçeflmeli ‹lmî Efendi’nin yaz›s› hepsinden iyi oldu¤u görülmekle [bu vazifeye] ‹lmî Efendi seçilip tayini yap›lm›flt›. Bu konuda gerek dilekçe sahibinin ve gerekse di¤er bir kiflinin ma¤dur edilmedi¤ini temin ederim. Fakat Ziya Efendi bir flekilde kani’ olmayarak baz› yüksek makamlar› ta’cizden hâli de¤ildir. Bu duruma göre onun talebinin kabul edilemeyece¤inin nezd-i âlinizce de tasdik olunaca¤›ndan flüphem yoktur. 2 Mart 1879 (8 Ra. 1296).8 147
‹smail Hakk› Altunbezer’in bir hatt›
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Ali fiükrü Efendi ile Kad›asker Mustafa Efendi’nin verdi¤i bir icazet
‹lmî Efendi’nin ‹stanbul Emlak Dairesi’den ald›¤› 700 kurufl maafl› 13 Eylül 1879 (26 N. 1296)’da 630 kurufla indirildi. 14 Mart 1880 (2 R. 1297)’de 800 kurufl maaflla Tahsil Müdüriyeti Kalemi masraf mukayyidi olmufltur. 24 Haziran 1881 (26 B. 1298)’de maafl› 1000 kurufla ç›kt›. 13 Eylül 1888 (7 Muharrem 1306)’de Emlak Vergisi ‹daresi’nin tekrar maliyeye ilhak›nda Mülhakat Muhasebe Kalemi Masarif Kitabeti’ne al›nd›. 29 Aral›k 1891 (27 Ca. 1309)’da maafl› 1200 kurufl oldu. 13 Mart 1897 (9 L. 1314)’de 990 kurufla, 28 Kas›m 1897 (6 B. 1315)’de 1050 kurufla ç›kar›lm›flt›r. 21 Aral›k 1897 (26 B. 1315)’de bu maaflla Tahrir ve Vergi Tahsil ‹daresi muhasebe kalemi ikinci mümeyyizli¤ine nakledildi. Mehmed ‹lmî Efendi’nin maafl› 15 sene sonra 8 Haziran 1906 (15 R. 1324)’da tekrar 1200 kurufla yükseldi. Bir süre sonra da Tahrir ve Vergi Tahsil ‹daresi’nden emekliye ayr›ld›. Maliye Nezareti’nden yaz›lan mülahazaya göre ‹lmî Efendi “dirayet ve liyakat ile muttas›f, vazifesini hakk›yla yapan” bir memur imifl.9 ‹lmî Efendi 17 Ocak 1924 [9 C. 1342] de vefat etti. Üsküdar’da ‹hsaniye Çiçekçi kahvesinin karfl›s›ndaki kabristana defn olundu. Sülüs ve neshi evvelâ babas›ndan ve bilâhare Kad›asker Mustafa ‹zzet Efendi’den yazd›¤›n› ve Kad›askerin kalemlerini yonttu¤unu o¤lu Tu¤rakefl ‹smail 150
H A T T A T
‹ S M A ‹ L H A K K I H A T T A T
A L T U N B E Z E R , B A B A S I A L ‹ fi Ü K R Ü E F E N D ‹
V E
D E D E S ‹
Hakk› Bey söyledi. Hattatl›k babalar›ndan mevrus de¤erli bir hattat idi. ‹lmî Efendi boyu k›saya mail, zay›f, beyaz sakall›, gayet terbiyeli bir kimse idi. ‹smail Hakk› Altunbezer Altunbezer Osmanl› hat tarihinin en büyük üstadlar›ndand›r. Onun celi sülüsle yazd›¤› yaz›lar ve çok baflar›l› istifleri onun sanat yönünü, sanattaki dehas›n›n çap›n› bihakk›n aksettirmektedirler. O sadece Türkiye’nin, sadece ‹slam Âlemi’nin de¤il bütün dünyan›n g›pta ile takib edece¤i gerçek bir de¤erdir. Hat sanat›nda verdi¤i eserler bir kuyumcunun, bir elmas t›raflç›s›n›n itina ve dikkati ile vücud bulmufltur. Harfler kusursuz, istifler mükemmelden öte ekmeldir. Harflerin kullan›lmas›nda hiçbir zorlama yoktur. Hepsi yerli yerinde ve olmas› gereken en ideal ölçüde yerlefltirilmifllerdir. T›pk› bir kimya terkibinde miligramla ifade edilen ölçülerle. Yuvarlak ve müsennâ istiflere merakl› oldu¤u anlafl›lan üstad›n bu eserleri özelde hat sanat›n›n, genelde ise milli kültürün en çarp›c›, en gözde, en güzide parçalar›d›r. Di¤er bir çok üstad›n hakk›n› ketm etmek için de¤il ama hocas› Sami Efendi ile ‹smail Hakk› Bey’in muhteflem istifleri olmasa veya hat sanat›ndan ç›kar›lacak olsa hat sanat› herhalde k›smen felç olurdu. Bu topra¤›n, bu ülkenin, bu milletin ebedi gururu hat saray› cam› çerçevesi indirilmifl bir harabe manzaras› arz ederdi. Mustafa Rak›m mesle¤i kesin flekilde öksüz, bîtab ve bîçare kal›rd›. Duvarlara, meydanlara ç›kmadan kitap sayfalar›na mahkûm olurdu. Çünkü hat sanat› duvarlarda, meydanlarda, büyük çapta ve hacimde olmad›¤› sürece hem tesiri daha az hem de daha mütevazi kalmaktad›r. Hat sanat› tabiat› itibariyle tevazuu ön plana al›r ama bu tevazu onu havadan, güneflten mahrum edecek bir flekil ve tarzda kapal› mekanlara da mahkum etmemelidir. Bir flekilde sahaya ç›k›p “ben de var›m, benim olmad›¤›m yerde sanat da olamaz!” diyerek orta yerde ama muteber, muhterem ve sayg›n bir makamda yerini almal›, o makamda gözlere ve gönüllere ›fl›k saçmal›d›r. ‹smail Hakk› Bey önce babas›ndan sülüs nesih, daha sonra Sami Efendi’den tu¤ra, sülüs ve divanî celilerini ö¤rendi. Sami Efendi’nin en k›ymetli ç›raklar›ndan oldu. Sanayi-i Nefise Mektebi’ne de devam ederek resim bölümünden me’zun oldu. Dört sene de hakk bölümüne devam ettiyse de bitirmeden ayr›ld›. Babas› “art›k vakti geldi” diyerek 17 yafl›nda evlendirdi.10 Eflinin ad› Sermelek’dir. Bu izdivaçtan Muazzez, Meziyet ve Mualla adlar›nda üç k›zlar› olur. Saray terbiyesi ald›¤› için “sarayl› han›m” olarak tan›nan Sermelek Han›m titiz, anlay›fll› ve hoflgörülü bir han›md›.11 Ayn› zamanda çok iyi de bir ressam olan ‹smail Hakk› Altunbezer’in Sicill-i Ahval Defterleri’ndeki tercüme-i hali flöyledir: ‹smail Hakk› Bey, Tahrir ve Vergi Tahsil ‹daresi Muhasebe Kalemi ikinci mümeyyizi Hattat Mehmed ‹lmî Efendi’nin o¤ludur.12 Annesi ise Mahrukat Naz›r› Gürcü Hurflid Bey’in k›z› Saide Han›m’d›r.13 29 Ocak 1874 (10 Z. 1289)’da Dersaadet’te do¤mufltur. 151
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Aksaray Pertevniyal Valide Sultan ‹btidaî Mektebi’nde ve Fatih Rüfldiyesi’nde okuyup flahadetnâme alm›flt›r. Türkçe yazar. 8 Kas›m 1890 [25 Ra. 1308]’da mülâzimeten (ücretsiz memur) Divan- Hümayun Kalemi’ne girdi. 12 fiubat 1891 (3 B. 1308)’de 30 kurufl maafl verildi. Ayn› senenin 2 A¤ustos’nda (26 Z. 1308) 30 kurufl zamla maafl› 60 kurufla ç›kt›. Hakk› Bey’in maafl›na 23 Aral›k 1891’de (21 Ca. 1309) 40 kurufl, 14 fiubat 1892 (15 B. 1309)’de 40 kurufl, 13 Haziran 1892 (7 Z. 1309)’de ise 50 kurufl zamla toplam maafl› bu y›l içerisinde 190 kurufl olmufltur. ‹smail Hakk› Bey’in ücreti 21 fiubat 1893 (4 fi. 1310)’te 240 kurufla, 23 Aral›k 1894 (29 C. 1312)’te 260 kurufla, 28 Eylül 1895 (8 R. 1313)’te 285 kurufla 29 fiubat 1896 (16 N. 1314)’da ise 600 kurufla yükselmifltir.14 30 Ekim 1899 (24 C. 1317)’da memuriyette terfi eden ‹smail Hakk› Bey’in maafl› da 654 kurufl olmufltur. Bugünlerde Hakk› Bey’in rütbesi rütbe-i saniye (yarbaya eflit mülki rütbe) iken rütbe-i saniyenin mütemayizine (albayl›¤a) yükseltilmifltir.15 ‹smail Hakk› Bey’in 20 Aral›k 1899 (16 fi. 1317)’de maafl› 700 kurufl olmufl ve tekrar terfi’ etmifltir. 13 Eylül 1900 (18 Ca. 1318)’de tekrar bir rütbe daha alm›flt›r.16 Altunbezer’in maafl› 23 Nisan 1903 (25 M. 1321)’de 740 kurufl, 17 fiubat 1904 (28 L. 1321)’de 780, ayn› sene 23 Nisan 1904 (7 S. 1322)’te 800 kurufl oldu. 12 Aral›k 1906 (23 B. 1324)’da Hakk› Bey’e IV. Rütbeden Mecidî Niflan› verildi. 17 23 Ekim 1907 ( 16 N. 1325)’de Divan-› Hümayun Mühimme Kalemi hulefas›ndan Hakk› Bey memuriyetinde baflar›l› bulunarak terfi’ etmifl18 ayn› senenin 23 Aral›k günü (18 Za. 1325) maafl› da terfi’ ederek 850 kurufl olmufltur. 5 Eylül 1909 (19 fi. 1327)’de yap›lan tayinlerde 1000 kurufl maaflla Divan-› Hümayun Mühimme Kalemi birinci s›n›f hulefal›¤›nda ibka edilmifltir. 19 ‹smail Hakk› Bey evvelâ ikinci, sonra birinci tu¤rakefl oldu. Divanda yaln›z tu¤ra ile meflgul olurdu. Hicaz Demiryolu tamamland›¤›nda Medine istasyonunun aç›l›fl›na gidecek zevat aras›nda “Dîvân-› Hümâyun mühimme nüvisân›ndan Hattat Hakk› Efendi” de bulunmufltur.20 1900’de Üsküdar ‹dadisi yaz›, Topkap› Rüfldiyesi’ne resim muallimi oldu. Daha sonra Galatasaray Sultanisi’ne nakl edildi. Yedi sene de burada hat dersi verdi. Daha sonra buradan istifa etti. 1914’ de ‹stanbul Darülmuallimîn’i yaz› muallimli¤ine tâyin olunarak on sene devam etti. ‹stanbul ve Üsküdar k›z san’at ve nümune ibtidaîleri, ‹stanbul, tekrar Galata Saray sultanileri yaz› ve resim hocas› oldu. Medresetülhattatîn’in te’sisinde burada tu¤ra ve celi muallimli¤ine nasb olunarak medresenin ilgas›na kadar îfa-y› vazife etti. ‹smail Hakk› Bey Medresetü’l-hattâtîn kurulunca buraya tu¤ra ve celi muallimi olarak tayin edilmifltir. Bu görevi s›ras›nda Reisülhattatîn Kâmil Efendi ile beraber kendisine liyakat madalyas› verilmifltir. Bu hususta 2 Ekim 1916 tarihiyle Mabeyn’den Ali Fuad imzas›yla ç›kan iradede flu ifadelere yer verilmifltir: 152
Mehmed ‹lmî Efendi’nin yazd›¤› Hilye-i fierife
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
“Kad›nlar› Çal›flt›rma Cemiyet-i ‹slamiyesi (Photoshop: Arif Vural)
“Medresetü’l-hattâtîn muallimlerinden Hac› Kâmil Efendi’ye alt›n ve Hattat Hakk› Bey’e gümüfl liyâkat madalyas› ihsân buyrulmufl oldu¤undan Bab›âlice gerekli muamelenin îfas›… irâde-i seniyye… ‹ktizas›ndan bulunmakla emir ve ferman yüce makam›n›z›nd›r. 2 Ekim 1916 (4 Z. 1334 / 19 09. 1332).” Bu irade 24 Eylül’de Sadrazam Said Halim Pafla’n›n imzas›yla Evkaf Nezareti’ne gönderilmifl ve Kâmil Efendi ile Hakk› Bey de madalyalar›n› alm›fllard›r.21 1917’de Matbaa-i Âmire’de bast›r›lan yeni pasaportlar›n Türkçe yaz›lar› Hattat Hakk› Bey’e yazd›r›lm›flt›r. Bunun için Hakk› Bey’e 10 alt›n ücret verilmifl Dahiliye Nezareti’nin 7 Nisan 1917 tarihli bir tezkiresiyle de bu ücret Hakk› Bey’e ödenmifltir.22 1919’da nin genel müdürü olan ‹smail Hakk› Bey’in Hattat Hakk› Bey oldu¤unu bu cemiyetin ad›n› yazd›¤› yaz›dan hareketle tahmin ediyorum. “Kad›nlar› Çal›flt›rma Cemiyet-i ‹slamiyesi”nin 2,40 x 0,47 m ebad›ndaki celi sülüs levhas›nda Hakk› imzas› ve 1337 tarihi vard›r. ‹flbu flaheserin i¤neli kal›b› Dr. Süleyman Berk’in hediyesi olarak bendenizdedir. Cumhuriyet’in ilan›yla Divan-› Hümayun’daki me’muriyeti - umumla beraber nihayet bulunca aç›kda kald›. Kendi ifadesine göre bir hizmet rica edince ‘sizin vazifenizin mukabili bizde yoktur. Tekaüdünüzü isteyiniz’ denildi¤inden tekaüd edildi. Buna ra¤men Cumhuriyet Devri’nde de baz› hizmetlerde istihdam edilen Üstad Altunbezer 1924’te 100 liras› Cumhurbaflkanl›¤› mühür yaz›s›, 20 liras› da sair perakende ifllere ait olmak üzere TC Hükümeti’nden 120 lira alm›flt›r. fiark Tezyini San’atlar Mektebi aç›l›nca önce tezhib muallimi ve daha sonra da müdür muavini oldu. Bu mektebin de la¤viyle yerine Güzel San’atlar Akademisi’nde Türk Tezyini San’atlar flubesinin tezhib muallimli¤ine tâyin k›l›nd›. ‹smail Hakk› Altunbezer zaman›n en de¤erli hattatlar›ndan, en k›ymetli müzehhib ve ressamlar›ndand›. Selimiye, Edirnekap›s›, Zeyneb Sultan, Abdisubafl›, Beyo¤lu’nda Kamer Hatun ve A¤a Camileri, Bak›rköy Kartaltepe, Bostanc› camileri ile Eskiflehir Merkez Camii’ndeki celi yaz›lar›, flimdi otele tebdil edilen Sultanahmed Cezaevi’nde bulunan birisi flu anda kay›p iki muhteflem celisi, II. Abdülhamid Han’›n sanduka yaz›s› ve ellerdeki nefis levhalar›, yaz›daki kemaline birer âdil flâhittir. 154
H A T T A T
‹ S M A ‹ L H A K K I H A T T A T
A L T U N B E Z E R , B A B A S I A L ‹ fi Ü K R Ü E F E N D ‹
V E
D E D E S ‹
‹smail Hakk› Altunbezer’in hatlar›ndan bir örnek
Üstad 60 yafllar›nda bafllad›¤› tezhibde “nev’i flahs›na münhas›r” denecek bir uslupla tezhib yapm›flt›r. Kendisinden sonra pek tutulmayan bu üslup asl›nda onun ibda’ gücünü, sanattaki çok yüksek meziyetini ortaya koymas› bak›m›ndan de¤erlidir. Hz. Üstad 19 Temmuz 1946 [20 fiaban 1365]’de bir müddetten beri mübtela oldu¤u kanserden vefât etti. Karacaahmed’e defnolundu.
D‹PNOTLAR 1
HR. MTV 231 / 1.
2
A. TfiF 286 / 35, 10 / 58.
3
A. TfiF 286 / 35, 10 / 58.
155
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
4
A. TfiF 286 / 35.
5
A. MKT. MHM 417 / 73 a, b, c.
6
‹bnülemin Mahmud Kemal ‹nal, Son Hattatlar, ‹stanbul 1955, s. 151, 152.
7
MF. MKT 58 / 129.
8
MF. MKT 60 / 75.
9
DH. SA‹D. d 36 / 241.
10
‹bnülemin Mahmud Kemal ‹nal, Son Hattatlar, s. 97- 101.
11
Naciye Turgut “Tu¤rakefl ‹smail Hakk› Bey’in Aile Koleksiyonundaki Resim Çal›flmalar›ndan Örnekler”, V. Uluslararas› Üsküdar Sempozyumu Bildirileri, II, 69- 89.
156
12
O. A, DH. SA‹D d 46 / 115.
13
Naciye Turgut, a.g.m., s. 70.
14
DH. SA‹D d, 46 / 115.
15
‹. Tal. 1317. C. 89.
16
‹. Tal. 1318. Ca. 176.
17
BEO Vil. GG. 1481 / 171, A. MKT. MHM 516 / 100-61.
18
‹. Tal. 1325 N. 16.
19
O. A, DH. SA‹D d 46 / 115.
20
‹. DH 1326 R. 15, 1326 B. 21.
21
Takvim-I Vekâyi’ say› 2672, MV 245 / 48, DU‹T 62 / 41- 1, 2.
22
DH. EUM. MH. 151 / 53- 1, 2.