Selâms›z Çingene/Roman Toplulu¤unun Sosyo-Kültürel Yap›s› Üzerine Bir Çal›flma T A N E R
C A N P O L A T
M U A M M E R
A K
Girifl Üsküdar Selâms›z semti yüzy›llardan beri çingenelerin oturdu¤u bir semt olarak bilinmektedir. Çingene nüfusunun yo¤un oldu¤u bu semt halk aras›nda “Çingene Mahallesi” olarak da ifade edilir. D›fla kapal› bir yaflay›fl tarz›na sahip olan Selâms›z çingeneleri, endogamik evlilikleri [grup içi evlilik] sayesinde geleneklerini muhafaza edebilmifller ve günümüzde de bu geleneklerini büyük ölçüde sürdürmektedirler. Semt çingenelerinin önemli bir k›sm› yak›n zamana kadar mahalledeki baraka ve kulübe türü meskenlerde yaflamaktayd›lar. Ancak bu baraka ve kulübelerin belediyece y›k›lmas›ndan sonra bir k›s›m çingene aileler Üsküdar’›n de¤iflik mahallelerine tafl›nm›fllard›r. Üsküdar’daki çingene nüfusu, baflta Solak Sinan mahallesi olmak üzere, yaflamlar›n› Yavuztürk, Ferah, Zeynep Kamil, Toygar Hamza ve Murat Reis mahallelerinde da¤›n›k olarak sürdürmektedirler. “Selâms›z” semti, di¤er mahallelerde yaflayan çingenelere bir çekim merkezi konumundad›r. Üsküdar’›n de¤iflik semt ve mahallelerinde yaflayan çingeneler özellikle dü¤ün, sünnet törenleri ve cenazelerde Selâms›z Semti’nde buluflmaktad›rlar. Çingenelerin yo¤un olarak bulundu¤u Solak Sinan Mahallesinin nüfusu, en son nüfus say›m›na göre 5.954 olarak belirlenmifltir.1 Bu mahalledeki çingene nüfusu sonbahar ve yaz aylar›na göre farkl›l›klar göstermektedir. Ancak Selâms›z semtinde 3000 ile 3500 aras›nda bir çingene nüfusu oldu¤u tahmin edilmektedir.2
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Üsküdar’da çiçekci Çingeneler (Kaya Eliçin, II. Üsküdar Foto¤raf Yar›flmas›)
Bu çal›flmada, Üsküdar Selâms›z semtindeki Çingene/Roman toplulu¤unun sosyokültürel yap›s› bütün boyutlar› ile ele al›nmakta ve sosyolojik bir incelemeye tabi tutularak tart›fl›lmaktad›r. Çingenelerin Üsküdar’daki Tarihi ‹stanbul’un fethinden sonra, Gümülcine’ye ba¤l› Mentefle Sanca¤›’ndan getirilerek Edirnekap›’ya yerlefltirilen Çingeneler, daha sonra XVIII. Yüzy›l›n bafllar›nda flehrin iç k›s›mlar›na, bilhassa Fatih Camii civar›ndaki Büyük Karaman ve Dülger-Zade mahallelerine yay›lm›fllard›r. Fakat iflledikleri ananevî suçlar nedeniyle bu yerlerden kald›r›larak Sulukule, Yenibahçe, Ayvansaray-Lonca, Üsküdar-Selâms›z, Kas›mpafla–Hac› Hüsrev, Beyo¤lu–Yeniflehir-Sazl›dere semtlerine ve Büyükdere–Çay›r mahallelerine yerlefltirilmifllerdir.3 XVI. yüzy›lda ‹stanbul’daki en ünlü çingene yerleflim bölgesi Hac› Hüsrev’dir. Hac› Hüsrev, çingenelerin yerleflik düzene geçtikleri ilk mahalle olarak bilinmektedir.4 Osmanl› Döneminde çingenelerin ilk s›ralar Üsküdar’da sadece XVI. yüzy›lda Çingene F›r›n› olarak bilinen bir mekân d›fl›nda yerleflim yerine sahip olmad›klar›, ancak XVIII. yüzy›lda Selâms›z semtine iskân edilmeleriyle Üsküdar’da belirli bir yekûn teflkil etmifllerdir. Bu semte yerlefltirildikten sonra Üsküdar’›n farkl› bir kimlik bürünmesine sebep olmufllard›r.5 Ayr›ca Üsküdar fier’iye Sicillerine göre, Çengelköy’de bir miktar gayrimüslim çingenenin de yaflam›fl oldu¤u tespit edilmifltir.6 XVI. yüzy›l›n ilk yar›s›na ait 14 ve 26 numaral› ‹stanbul 350
S E L Â M S I Z Ç ‹ N G E N E / R O M A N T O P L U L U ⁄ U N U N S O S Y O - K Ü L T Ü R E L Y A P I S I Ü Z E R ‹ N E B ‹ R Ç A L I fi M A
fier’iyye Sicilindeki bir kayda göre; de¤irmenlerden f›r›nlara da¤›t›lan un listesinde Üsküdar’›n Çingene mahallesindeki “Çörekçi F›r›n›”n›n da ad› geçmektedir.7 “Çingene F›r›n› Camii [Mescidi]” ad›yla an›lan yap›, bu ismini Osmanl› Döneminde “Çingene mahallesi” olarak flöhret bulan Selâms›z semtindeki “Çörekçi F›r›n›”ndan alm›flt›r. Bu durum, XVI. yüzy›l›n ilk yar›s›nda Üsküdar’da çingene varl›¤›na rastlan›ld›¤›n› ve çingene meslekleri aras›nda f›r›nc›l›¤›n da bulundu¤u göstermektedir Evliya Çelebi (1611-1683), Üsküdar’da 70 Müslim, 11 Rum ve Ermeni, 1 de Yahudi mahallesinin ismini sayd›¤› halde Çingene mahallesinden söz etmemifltir. Bu tarihlerde Selâms›z Çingenelerinin henüz Üsküdar’a gelmemifl oldu¤u yorumu yap›labilirse de, fier’iye sicillerinden XVI. yüzy›l›n ilk yar›s›nda Üsküdar’da çingene varl›¤›na rastlan›ld›¤› ve çingene meslekleri aras›nda f›r›nc›l›¤›n da oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Ancak daha muteber kaynaklardan edinilen bilgilere göre, Selâms›z Çingenelerinin Üsküdar’a XVIII. yüzy›l ortalar›na do¤ru, muhtemelen 1730-1735 tarihlerinde gelmifl olduklar› tahmin edilmektedir.8 Kimlik Alg›lar› Kimlik olgusu, en genel anlamda, kolektif aidiyetlerden kat›ld›klar›m›z, arzular›m›z, hayallerimiz, gelecek tasavvurumuz; yaflama, iliflki kurma, tan›nma biçimimiz gibi hayattaki durufl yerimizi bildiren niteliklerin toplam›d›r.9 Kimlik, bireyin yaflad›¤› sosyal ortamda etkileflimle meydana gelir. Bütün bireyler belirli bir yap›n›n içinde do¤ar, sosyal çevresi ile etkileflim içersine girer ve bu sayede hayata bak›fl› flekillenir. Çingene/Roman bireyler, kendilerinden olmayanlar› “gaco” olarak tan›mlamaktad›rlar. Bu tan›mlama, “biz ve öteki” ayr›m›n›n temel göstergesidir. “Gaco [çingene olmayan]” ifadesi, di¤erlerini kendilerinin ba¤l› olduklar› kültür ve yaflam alg›s›n›n d›fl›nda tutmak üzere tasarlad›klar› “biz ve öteki” ayr›m›n› güçlü bir flekilde ortaya koymaktad›r. Biz ve öteki ayr›m› hem di¤erleriyle aralar›ndaki sosyal mesafeyi ayarlamakta, hem de kendi içlerindeki dayan›flman›n temellerini oluflturmaktad›r. Mahalledeki grup içi dayan›flma, içsel bir dayan›flma olmaktan çok d›fla dönük bir dayan›flmad›r. Mahallelinin kimlik alg›s› tarihsel dönüflüm ve popüler kültürün de etkisiyle de¤iflikli¤e u¤ram›flt›r. Yerleflik olanlar “çingene” tan›mlanmas›ndan rahats›z olmakta ve kendilerini “Roman” olarak tan›mlamay› tercih etmektedirler. Buna karfl›l›k kendi aralar›nda “Çingene” tan›mlamas›ndan her hangi bir rahats›zl›k duymamaktad›rlar. Roman kimli¤inin daha fazla tercih edilmesinin nedeni, bu kimli¤in kamusal söylemde Çingene kimli¤ine göre daha fazla kabul görmesi ve daha prestijli bir konumda olmas›d›r. “Roman” kimli¤inin kabulü, bir bak›ma, kendilerini yabanc›lara [gacolara] karfl› daha itibarl› k›lacak stratejik bir tercih olarak alg›lanmaktad›r.
351
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Kendileriyle görüflülen baz› Romanlar da kendilerini sadece müslüman olarak tan›mlam›flt›r. Burada dikkat çekici husus, kendilerini tan›mlarken zaman›n, mekân›n ve yabanc›n›n konumunun bu tan›mlamada etkili olmas›d›r. Hayat Tarzlar› Çingene toplumu, Çingene olmayanlar›n [gacolar›n] çeflitli ön yarg›lar›na maruz kalmalar›na ra¤men kendi geleneklerini ve hayat tarzlar›n› büyük ölçüde muhafaza edebilmifllerdir. Bundaki en büyük pay, di¤erlerini ötekilefltirerek kendi özgün kültürlerini d›fl etkilere kapal› hale getirebilmifl olmalar›d›r. Yaflamlar›n›n bir arada olmas›, mahalledeki çingene kültürünün devam etmesi için önemli bir unsurdur. Bu kültürün bask›n olmas›, di¤er yerlerden gelen çingeneler/romanlar›n mahalleye yerleflmelerinde de etkili olmaktad›r. Ayr›ca demografik ço¤unlu¤un çingenelerden oluflmas›, semtteki çingenelere hayat tarzlar›n› devam ettirmede büyük kolayl›klar sa¤lamaktad›r. Semtteki günlük yaflam hareketli, canl› ve gürültülü bir görünüme sahiptir. Bu kavgal›, gürültülü ve renkli yaflam di¤erlerini [gacolar›] rahats›z etse de, çingeneler için ola¤an bir durum olarak alg›lanmaktad›r. Semtteki çingenelerde homojen bir yap›dan söz etmek mümkün de¤ildir.10 Semt çingenelerini “Yerleflik Çingeneler/Romanlar” ve “Yar› Göçebe Çingeneler/Romanlar” olarak iki grupta toplamak mümkündür. Yar› göçebe durumdaki çingeneler/Romanlar yerleflik olanlara göre daha varl›kl› durumdad›rlar. Yar› göçebe konumdakiler, çal›flmak üzere yaz mevsimi bafllamadan Akdeniz bölgesindeki turistlik bölgelere göçmekte, sonbahar mevsimiyle beraber tekrar mahalleye dönmektedirler. Tekkekap›l› olarak adland›r›lan grup semte ilk yerleflen Çingene/Roman gurubu olup yerleflik bir hayat sürmektedirler. Bunlar, mahallenin yerleflik hayata geçen en eski gurubu olmakla övünmektedirler. “Tekkekap›l›” ad›n›, Selâms›z semtindeki Tekkekap›s› denilen yerde bulunan “Selâms›z Selami Ali Efendi Tekkesi”nden alm›flt›r. Selami Ali Efendinin yapm›fl oldu¤u “Selâms›z Selami Ali Efendi Tekkesi”nden bugün eser kalmam›flt›r. Mahalledeki yar› göçebe konumundaki en büyük Çingene/Roman grubu ise “Band›rmal›” diye tan›mlanan gruptur. Bu grubun “Band›rmal›” diye tan›mlanmas›n›n sebebi, semte Band›rma’dan göç etmifl olmalar›d›r. Büyüklerinin Band›rma’ya mübadele s›ras›nda Selanik’ten geldiklerini söylemektedirler. Özellikle Atatürk’ün hemflehrisi olmakla da ö¤ünmektedirler Aile Yap›lar› Temel toplumsallaflma arac› bütün toplumlarda ailedir. Aile, kültürü aktaran bafll›ca araçt›r. Çocu¤un ilk toplumsallaflmas› da aile ortam›nda gerçekleflmek352
S E L Â M S I Z Ç ‹ N G E N E / R O M A N T O P L U L U ⁄ U N U N S O S Y O - K Ü L T Ü R E L Y A P I S I Ü Z E R ‹ N E B ‹ R Ç A L I fi M A
tedir. Çingene toplumunda aile hayat›n tam merkezinde yer almakta ve mevcut kültürün aktar›lmas›nda en önemli ifllevi görmektedir. Mahalledeki çingene ailesi, geleneksel genifl aile karakterini tafl›maktad›r. Bu genifl aileyi; ana, baba, çocuklar, büyük anne ve büyük babalar oluflturmaktad›r. Aileyi oluflturan ö¤elerin tek tek ele al›narak aile içerisindeki ifllevlerinin ortaya konmas›, Çingene/Roman aile yap›s›n›n daha iyi anlafl›lmas›n› sa¤layacakt›r. Ailede Rol ve Statü Da¤›l›m› Birbirleriyle iliflkili birtak›m davran›fl kal›plar› bir toplumsal ifllev etraf›nda topland›¤›nda, toplumsal rolleri olufltururlar. Bu anlam›yla bir aile üyesinden baz› tutum, davran›fl ve ayr›cal›klar beklenir. Birey, kendisinden beklenen bu davran›fl kal›plar›na uydu¤u takdirde, rolünü yerine getirmifl olur.11 Toplumsal rol bir kiflinin ne yapt›¤›n› gösteren ifllevsel ve dinamik bir kavramd›r. Toplumsal statü ise bu rolün önemine verilen de¤eri ifade eder. Çingene ailelerindeki yaflam› ahlâkî ve geleneksel normlar belirlemektedir. Aile içersinde erkekler ve kad›nlar bu normlar çerçevesinde ailedeki rollerini üstlenirler. Bu çerçevede erkekler ailenin reisi olup ailenin geçimini sa¤lamaktan sorumludurlar. Kad›nlar›n aile içersindeki rolü, ev ifllerini yürütmek, anne olmak, çocuklar›n bak›m›n› üstlenmek ve ailenin geçimini sa¤lama konusunda erke¤e yard›mc› olmakt›r. Bu rol da¤›l›mlar›n› semtte de görmek mümkündür. Ailede çocuklar›n büyütülmesi daha çok kad›nlar›n sorumlulu¤undad›r. Ev d›fl›nda gelir getiren iflte daha çok erkeklerin çal›flmas› yayg›n olmakla birlikte, bu konuda da ailelere ve gruplara göre farkl›l›k görülmektedir. Baz› gruplarda ekonomik katk› sa¤lamalar› amac›yla kad›nlar›n çal›flmalar›na izin verilirken, Band›rmal›lar gurubunda ve baz› ailelerde kad›nlar›n çal›flmas›na iyi bak›lmamaktad›r. Semtte “K⤛tç›lar” olarak adland›r›lan Çingene/Roman grubunda ise ailenin tüm bireyleri çal›flmaktad›r. Bu ailelerde kazan›lan günlük paralar evin kad›n›na teslim edilmekte ve evin tüm ihtiyaçlar›n›n kad›n taraf›ndan giderilmesi sa¤lanmaktad›r. Kad›nlar›n çal›flmas› konusunda herhangi bir k›s›tlama olmayan bir di¤er Çingene/Roman gurubu da Tekkekap›l› olarak adland›r›lan guruptur. Bu gruptaki kad›nlar daha çok hamamlarda ve çocuk bak›c›l›¤› gibi ifllerde çal›flmaktad›rlar. Erkekler ifl hayat›nda aktif rol almakta, ailenin geçiminde birinci derecede kendilerini sorumlu tutmaktad›rlar. Ancak ev iflleri konusunda herhangi bir görev almamaktad›rlar. Ev iflleri tamamen kad›nlar›n sorumlulu¤una b›rak›lmaktad›r. Roman ailelerinde otorite figürü babad›r. Ailede di¤er bireyler baban›n otoritesine ba¤l›d›r. Yafll›lara Bak›fl Gelenek ve tecrübenin koruyucusu olan yafll›lar, bütün Çingene gruplar›nda çok sayg›n ve yüksek bir konuma sahiptir.12 Selâms›z Çingene/Roman ailelerinde de yafll›lara çok önem verilmekte ve sayg› gösterilmektedir. 353
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Mahalledeki ailelerin büyük ço¤unlu¤u genifl aile modeline uygun ailelerdir. Her ailenin yafll›s› evlenen erkek çocuklar› ile birlikte yaflamaktad›r. Görüflülen kifliler, yafll›lar›n bak›m›n›n öncelikle çocuklar› taraf›ndan yap›ld›¤›n›, çocuklar› olmayan yafll›lar›n ihtiyaçlar›n›n ise yak›nlar› veya mahalleli taraf›ndan karfl›land›¤›n›, ayr›ca mahallede hiçbir yafll›n›n huzur evine gönderilmedi¤ini ifade etmifllerdir. Ailede yafll›lar›n özellikle kendi torunlar›n›n bak›mlar› ile yak›ndan ilgilendikleri gözlenmifltir. Yafll›lar ile beraber oturamayan kardefller s›kça aile büyüklerini ziyaret etmekte ve onlarla yak›ndan ilgilenmektedirler. Yafll› kad›nlar ile mahalledeki çocuklar aras›nda s›cak bir iliflkinin oldu¤u ve k›z çocuklar›n -ceviz oyunu gibi- oyunlar›na yafll› kad›nlar›n da ifltirak ettikleri gözlenmifltir. Ayr›ca mahalledeki yafll› kad›nlar, genç k›zlar›n geleneklerine ba¤l› kalmas›nda otokontrol görevi de yapmaktad›rlar. Çocuklar Ülkemizde Çingene/Roman vatandafllar›m›z›n çok çocuklu aile yap›s›n› büyük ölçüde devam ettirdikleri görülmektedir. Oysa günümüz Avrupa Çingeneleri için çok çocuk bar›nma, yetifltirme, e¤itim gibi birçok aç›dan aileye s›k›nt› kayna¤› olarak alg›lanmaktad›r. Öyle ki, çocuklu aileler art›k zengin olarak telâkki edilmemektedir.13 354
S E L Â M S I Z Ç ‹ N G E N E / R O M A N T O P L U L U ⁄ U N U N S O S Y O - K Ü L T Ü R E L Y A P I S I Ü Z E R ‹ N E B ‹ R Ç A L I fi M A
Selâms›z semtindeki Çingene/Roman ailelerin çocuk say›s› iki ile üç aras›nda de¤iflmektedir. Yeni evlenen çiftlerin ortak görüflü çok çocuk sahibi olmama yönündedir. Mahalledeki Çingene/Roman ailelerinin çocuklar›na olan düflkünlükleri dikkat çekici boyutlardad›r. Çocuklara aile d›fl›ndakilerce yap›lacak her türlü kötü muamele kavga sebebi olarak görülmektedir. Ailelerin çocuklar› ile iliflkileri daha çok öz bak›m ihtiyaçlar›n› karfl›lama üzerine kuruludur. Çocuklar çiçek veya mendil sat›c›l›¤›, ayakkab› boyac›l›¤› ve iflportac›l›k gibi çeflitli ifllerde çal›flarak ailenin geçimine katk›da bulunmaktad›rlar. Ailelerin çocuklar› ile iliflkileri, serbest [kurals›z] tutum üzerine kuruludur. Bundan dolay›d›r ki, okula devam edip b›rakan çocuklar›n aileleri “okuldaki ortam›n çok kurall› ve disiplinli” olmas›ndan dolay› çocuklar›n› okula devam ettirmekte güçlük çektiklerini belirtmifllerdir. Çocuklar sokak aralar›nda arkadafllar›yla geç saatlere kadar oynamakta, aileler ise çocu¤a her hangi bir s›n›rlama getirmemektedirler. K›z çocuklar› daha çok “ceviz oyunu” ve “seksek” oynarken, erkek çocuklar› babalar›n›n yan›nda çal›flarak erken yafllarda çal›flma hayat›na at›lmaktad›rlar. Mahallede roman olmayan çocuklar bu oyunlara kat›lmamaktad›rlar. Çingene Çeribafl› Bir Çingene grubu içerisindeki otorite, gelenek ve karizmayla belirlenmektedir. Toplum önderinin meflruiyeti, çok eski hukukun kutsall›¤›na ve geleneklere dayanmaktad›r. Kabilenin çeribafl›s› [reisi] seçilen kifli, di¤er çingenelerden giysileri ve davran›fllar›yla ayr›lmaktad›r. Otoritesinin alameti, gümüfl elma tasvirli ve yuvarlak topuzlu gümüfl bastonudur.14 Günümüzde çingeneler aras›nda çeribafl›l›k müessesi eski özelli¤ini kaybetmifltir. Selâms›z çingenelerinde/romanlar›nda çeribafl›l›k yoktur. De¤iflen hayat flartlar› çingene kültüründe de de¤iflmeler yaratm›flt›r. Mahallede çeribafl›n›n fonksiyonunu yürüten bir makam da bulunmamaktad›r. Mahalledeki çingeneler aras›nda belirleyici bir makam›n olmay›fl› mahalledeki gruplar aras›ndaki diyalogsuzlu¤u da derinlefltirmektedir. Meslek Romanlar›n/Çingenelerin yapt›klar› ifllere bak›ld›¤›nda, bu ifllerin a¤›r beden iflçili¤i gerektirmeyen, sürekli devaml›l›k istemeyen, muhasebe ve özel beceri gerektirmeyen ifller olduklar› göze çarpmaktad›r. Genellikle esnek ve sezonluk iflleri tercih etmeleri, “tarihsel d›fllanma bilinçleri” ile ve yaflad›klar› uzun göç yolculuklar›yla aç›klanabilir. Esnek ve sezonluk iflleri “sahiplenmifl” olmalar›n› ifl piyasas›ndaki ticarî yeteneklerinin bir göstergesi olarak de¤erlendirmek de mümkündür. Serbest ve özgür çal›flma ortam›, gacoyla girdikleri iliflkilerde kendilerine esnek ve objektif olma gibi bir avantaj sunmakta ve sorumluluk almamaktad›r.15 355
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Geleneksel Çingene mesleklerini demircilik, nalbantl›k, bak›rc›l›k, kalayc›l›k, sepetçilik, elekçilik, alt›n aray›c›l›k, seyislik, falc›l›k, ay› oynat›c›l›¤›, müzisyenlik, bohçac›l›k, oymac›l›k fleklinde s›ralamak mümkündür.16 Günümüzde, de¤iflen flartlar›n da etkisiyle baz› Çingene/Roman mesleklerinin yok oldu¤u görülmektedir. Örne¤in kalayc›l›k, bak›rc›l›k, nalbantl›k gibi ça¤a ayak uyduramayan branfllar yok olmaya bafllam›flt›r. Birçoklar› seyyar ve gezgin ifller yapmaktad›rlar. Bu durum Selâms›z çingeneleri için de geçerlidir. Selâms›z Çingene/Roman erkekleri çok farkl› ifllerde çal›flmaktad›rlar. Bu ifller aras›nda çiçekçilik, ayakkab› boyac›l›¤›, seyyar sat›c›l›k, tombalac›l›k, boya-badana iflleri, müzisyenlik, ka¤›t toplama, mangal kömürü, patates-so¤an ve parfüm satma gibi ifller de vard›r. Kad›nlar ise çiçekçilik yapmakta, temizlik ifllerinde ve hamamlarda çal›flmaktad›rlar. Gençler aile büyüklerinin yapt›¤› iflleri yaparak meslek sahibi olmaktad›rlar. Mahalledeki müzisyenler ise Üsküdar’daki ve ‹stanbul’daki önemli restoranlarda çal›flmaktad›rlar. Bu müzisyenler sanatlar›n› mahalledeki dü¤ünlerde de icra etmektedirler. Dil Romani yahut Romanes denilen Çingene dili, bilim adamlar›na göre, Hint Avrupa dil grubuna aittir. Çingenelerin dili üzerine çal›flma yapm›fl bilim adamlar›na göre çingenelerin dillerinin Sanskritçeden geldi¤i konusunda fikir birli¤i vard›r.17 Çingene kültürü ve kimli¤inin önemli bir göstergesi olan dil olsa da, mahalledeki çingenelerin tamam› Türkçe konuflmaktad›r. Ancak bir grup Çingeneler/Romanlar [Ka¤›tç›lar gurubu] kendi aralar›nda farkl› bir flive konuflmaktad›rlar.18 Özellikle yabanc›lar›n yan›nda -gizli konuflma yapacaklar› durumlarda veya kendi aralar›nda flakalaflma ve elefltirilerde- bu fliveyi kullanmay› tercih etmektedirler. “K⤛tç›lar” d›fl›nda görüflme yapt›¤›m›z kifliler “K⤛tç›lar”›n kulland›¤› bu fliveyi anlamad›klar›n› ifade etmifllerdir. Konut Durumu Osmanl› döneminde oldu¤u gibi günümüzde de Çingeneler vak›flardan yararlanmay› sürdürmektedirler.19 Halen Solak Sinan Mahallesinde 8, Toygar Hamza Mahallesinde ise 17 adet vak›flara ait ev bulunmaktad›r.20 Vak›f evlerinin ço¤unlu¤u Çingene/Roman aileler taraf›ndan kiralanm›fl durumdad›r. Kiralanan bu vak›f evleri aras›nda Bestekâr Katibim Aziz Bey’nin evi de bulunmaktad›r. Mahalledeki ailelerin bir k›sm› ev sahibi iken ço¤unlu¤u kirac› konumundad›r. Kiralanan dairelerin birden fazla aile taraf›ndan ortak kullan›ld›¤›, bir dairede akraba iliflkisi olmayan iki veya üç ailenin kald›¤› görülmektedir. Evlerde genellikle fazla eflya bulunmamakla birlikte, bu konuda da gruplar aras›nda farkl›l›klar görülmektedir. Özellikle “K⤛tç›lar” aras›nda ev eflyalar›n›n 356
S E L Â M S I Z Ç ‹ N G E N E / R O M A N T O P L U L U ⁄ U N U N S O S Y O - K Ü L T Ü R E L Y A P I S I Ü Z E R ‹ N E B ‹ R Ç A L I fi M A
aile için önemli say›lmad›¤› gözlenmifltir. Di¤er gruplarda ise buzdolab›, çamafl›r makinesi ve hal› temel ev eflyas› olarak görülmektedir. K›fl mevsimi dâhil, haftada bir iki kez ev temizli¤i yap›lmaktad›r. Özellikle her mevsim hal›lar ve oturma gruplar› sokakta y›kanmaktad›r. K›fl mevsiminde y›kanan eflyalar›n kurutulmas› güç oldu¤undan eflyalar çürümekte ve bu tür eflyalar s›kça yenilenmektedir. Mahalledeki ailelerin birço¤unun ekonomik durumu iyi de¤ildir. Bu yüzden mahalledeki Roman ailelerden birço¤u yerel ve sivil kurulufllar›n maddi yard›m olanaklar›ndan yararlanmaktad›rlar. Mahalle sakinleri miras paylafl›m› konusunda ailenin k›z ve erkek çocuklar› aras›nda farkl›l›k gözetmektedir. Geleneklere göre yap›lan miras paylafl›m›nda erkekler öncelikli konumdad›r. Müzik ve Danslar Müzi¤in Çingene hayat›nda önemli bir yeri vard›r. Dünyada Çingeneler üzerine araflt›rma yapan araflt›rmac›lar›n ortak kanaati, Çingenelerdeki müzik zevki ve kabiliyetinin baflka hiçbir etnik grupta bu kadar güçlü olmad›¤› do¤rultusundad›r.21 Mahallede de müzi¤in önemli bir yeri vard›r. Müzi¤e olan tutku kendini özellikle dü¤ünlerde göstermektedir. ‹stanbul’un çeflitli e¤lence mekânlar›nda müziklerini icra etmekte olan çok say›da semtli müzisyen bulunmaktad›r. Ayr›ca mahallede tasavvuf musikisini icra eden ve semazenlik yapan kifliler de bulunmaktad›r. Enstrüman çalan semtliler 2007 y›l›nda “Selâms›z Müzik Sevenler Derne¤i”ni kurmufllard›r. Semtteki müzisyen ailelerin çocuklar› müzikle ilk olarak aile ortam›nda tan›flmaktad›rlar. Semtte özellikle arabesk, Türk sanat müzi¤i ve popüler müzi¤e ilgi duyulmaktad›r. Hint müzi¤i de dinlenen müzikler aras›ndad›r. Çingenelerin/romanlar›n icra ettikleri müzik aletlerinin bafl›nda “‹nce saz” dedikleri keman, cümbüfl, kanun, klarnet, ud ve darbukadan oluflan enstrümanlar gelmektedir. Baz›lar› da davul çalmaktad›r. Bu kifliler ramazan aylar›nda “Ramazan Davulcusu” olarak görev yapmaktad›rlar. Yediden yetmifle tüm çingeneler, “Roman Oyun Tarz›” diye tarif ettikleri bir oyunu büyük bir maharetle oynamaktad›rlar. Bir Çingene dü¤ününde, çalg›c›lar dâhil, herkes bu oyuna kat›lmakta ve birlikte e¤lenmektedirler. Roman oyunu, bel, kalça, bacak ve ayaklar›n ustal›kla kullan›ld›¤› ritmik bir danst›r. Erkek olsun, kad›n olsun bütün oyuncular bacak, kalça, bel ve göbek hareketlerini zevkle yapmakta ve hem oynayan, hem de seyreden ayn› derecede keyif almaktad›r. Görüflülen kiflilerden baz›lar› dü¤ünlere dansöz getirilerek dü¤ünlerin renklendirildi¤ini ifade etmifllerdir.
357
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Yemek Kültürleri Görüflülen kifliler, mahalledeki ailelerin evde yemek piflirme al›flkanl›klar›n›n zay›f oldu¤unu, daha çok d›flar›dan yemek yemeyi tercih ettiklerini, kahvalt›lar›n› ise mahalle bakkal›ndan ald›klar› günlük kahvalt›l›kla veya mahalledeki f›r›ndan ald›klar› po¤aça türü yiyeceklerle yapmakta olduklar›n› söylemifllerdir. Kavurma ve yumurta, semtli ailelerin öncelikli kahvalt› malzemeleri aras›nda yer almaktad›r. Ö¤le yemeklerini ise baz› aileler sokaktaki seyyar pilavc›lardan karfl›lamaktad›rlar. Akflam yemekleri ise aile fertleri ile birlikte yenmektedir. Ailelerde ›zgara türü yiyecekler yayg›nd›r. Çingene/Roman ailelerinin ço¤u yiyecek al›fllar›n› günlük yapmaktad›rlar. Evlilik Gelene¤i Gelenek Çingene/roman hayat›n›n temelidir. Do¤umdan ölüme kadar bütün hayat› gelenek belirlemektedir. Bundan dolay› Çingene/Romanlar kendi gelenek ve kültürlerine s›k› s›k›ya ba¤l›d›rlar. Gelenek ve kültürlerini erken yaflta yap›lan endogamik (grup içi) evlilikler sayesinde büyük ölçüde muhafaza etmesini bilmifllerdir. Çingene/roman olmayan biri ile evlilik mümkün de¤ildir. Bu tür evlilikler çingenelikten ihraç etmeyi gerektiren davran›fllar olarak de¤erlendirilmektedir. Semtteki çingeneler aras›nda evlilikler genellikle bafll›k, de¤iflme veya kaç›rma yoluyla yap›lmaktad›r. Bu üç tür evlilik de erken yafllarda gerçekleflmektedir. Mahalledeki Çingene/Roman k›zlar›n evlenme yafl› 13-16, erkeklerinki ise 15-19’dur. Ailelerin evlilikleri onaylamad›klar› durumlarda k›z kaç›rma olaylar› görülmektedir. K⤛tç›lar ad›yla bilinen Çingene/Roman grubunda k›z taraf› erkek taraf›ndan “bafll›k paras›” istemektedir. Bafll›k paras› sabit bir miktar olmay›p ailelerin ekonomik durumuna göre belirlenmektedir. “Band›rmal›’” ad›yla bilinen grupta ise bafll›k paras›n›n al›nmas› tepki ile karfl›lanmaktad›r. ‹ç güveyilik, ülkemizde ve dünyadaki Çingene/Romanlar aras›nda hakir görülen ve tasvip edilmeyen bir durumdur.22 Bu durum Selâms›z Çingene/Romanlar› aras›nda da benzerlik göstermektedir. Mahalledeki gruplar kendi içlerinde k›z al›p vermektedirler. Çok nadir olmakla birlikte gruplar aras›nda evlilikler de olmaktad›r. Ancak bu durum aileler taraf›ndan iyi karfl›lanmamaktad›r. Mahallede akraba evlili¤ine ise rastlanmam›flt›r. Görüflülen kifliler, mahallede çok efllili¤in olmad›¤›n›, bu tür uygulamalara karfl› olduklar›n›, nadir de olsa çok evlilik yapan kiflilerin mahalleden tafl›nmak zorunda kald›klar›n› ifade etmifllerdir. Ayr›ca ailelerde boflanma olay› yok denecek kadar azd›r. Evlenen kiflilerin yafllar›n›n küçük olmas› ve ekonomik sebeplerden dolay› resmi nikâh yerine dini nikâhla evlilikler yap›lmaktad›r. Çocuklar okul ça¤›na geldikten sonra muhtar ve yerel yönetim iflbirli¤i ile topluca resmi nikâh yap›lmaktad›r. 358
S E L Â M S I Z Ç ‹ N G E N E / R O M A N T O P L U L U ⁄ U N U N S O S Y O - K Ü L T Ü R E L Y A P I S I Ü Z E R ‹ N E B ‹ R Ç A L I fi M A
H›drellez Kutlamas› Türk toplumu aras›nda k›fl mevsiminin sona erip bahar›n gelmesi münasebetiyle yap›lan törenlerle iliflkilendirilen H›z›r inanc›, H›z›r’dan beklenen ve istenen dilekleri de flekillendirmifltir. H›drellez Türkiye’de insanlar›n isteklerinin gerçekleflmesi amac›yla yap›lan bahar bayramlar›n›n en önemlisini oluflturur. Bu flenliklerin büyük bir k›sm› bolluk ve bereket muhteval›d›r.23 Mevsim de¤iflmelerinden biri olan Nevruzda da oldu¤u gibi, H›drellezde de insan›n günahlardan ar›nmas› için ateflten atlan›r, bununla ilgili dualar okunur.24 Gelecek ile ilgili niyetler tutulur, sa¤l›k ve mutluluk dilenir. Talih ve k›smet açt›rmak için çeflitli pratikler uygulan›r. H›drellez, tabiat›n önemli bir geçifl döneminin, eski Türk kültüründen baz› ö¤elerin ‹slamiyet öncesi ve sonras› baz› Asya ve Ortado¤u kaynakl› inançlarla birleflerek kutlanmas›d›r. Resmî ve dinî kutlamalardan olmamas›na ra¤men, H›drellez, hem Türkiye’de hem de Türkiye d›fl›nda yaflayan Türkler aras›nda özel bir gün olma niteli¤ini günümüzde de korunmaktad›r.25 Bahar ve buna 359
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
ba¤l› olarak bahar bayram›, Türklerin yaln›z Türkiye co¤rafyas›nda kutlad›klar› gün ve törenlerden biri de¤ildir. Orta Asya’da ‹slamiyet’ten önceki dönemlerde de bahar ve yaza iliflkin kutlamalar bulunmaktad›r. Mevsimsel bir geçifl dönemi töreni niteli¤i tafl›yan H›drellez, üç merhaleden oluflmaktad›r. 1. 6 May›stan önce yap›lan haz›rl›klar, 2. 6 May›s’ta yap›lan törenler, 3. Bitifl uygulamalar›.26 H›drellez kutlamalar›nda baz› gelenekler mutlaka yerine getirilir. Zira halk muhayyilesinde bunlarla ilgili birtak›m inan›fllar oluflmufltur. Bu gelene¤in yayg›nl›k kazanmas›na ve aral›ks›z olarak yüzy›llard›r devam etmesine sebep olan bafll›ca inan›fl ve beklentiler flöyle s›ralanabilir. 1. Sa¤l›k-flifa aray›fllar›, 2. Bereket, bolluk 3. U¤ur-flans, 4. Mucize- keramet 5. Talih ve k›smet aray›fl ve beklentileri.27 Bu inan›fllar› gelece¤i ö¤renme, dilekler ve talih açma olarak tasnif edebiliriz. Yukar›daki inan›fllar H›z›r’›n fonksiyonlar›n›n da belirlenmesine yard›mc› olmaktad›r. Mahallede H›drellez haz›rl›klar› 5 May›s günü bafllar. Gündüz evlerde temizlik yap›larak akflam yap›lacak kutlamaya haz›rlan›l›r. Bu kutlama flöyle olur: Mahallede atefl yak›l›r, mahalle sakinleri ateflin yak›ld›¤› yerde toplan›r, maniler söylenir, dualar edilir, dilek dilenir, ateflin üstünden atlan›r. Ateflten atlayan kiflilerin bir y›l boyunca hastalanmayaca¤›na inan›l›r. Gül a¤ac› bereket sembolüdür. Çocuk isteyenler gül a¤ac›na beflik ba¤lar. Ev isteyen küçük tafllardan dört köfleli ev yapar. Yine bir y›l›n bol kazançl› geçmesi için gül a¤ac›na çanta as›l›r ve içi bir y›l para ile dolsun diye a¤z› aç›k b›rak›l›r. Gece H›z›r’›n gelece¤ine ve bunlara el sürece¤ine inan›l›r. Gece evlerde dualara devam edilir. 6 May›s günü günefl do¤madan Çavufl Dere park›na inilir ve fotokopiyle ço¤alt›lan paralarla birlikte çimler üzerinde yuvarlan›l›r. Bu yuvarlanmayla yuvarlanan kiflinin bir y›l boyunca hastalanmayaca¤›na ve bol para kazanaca¤›na inan›lmaktad›r. Görüflülen kifliler daha önceleri 6 May›s günü pikni¤e gidilmekte oldu¤unu ancak günümüzde ekonomik flartlardan dolay› bu etkinli¤in yap›lamad›¤›n› ifade etmifllerdir. Ekonomik zorluklara ra¤men bu gün Babaeski’deki Bolcu Nine türbesine h›drellezin birinci veya ikinci haftas›, bütün y›l evde bereket olmas› için dilek dilemeye gidilmektedir. Sonuç Selâms›z semti eskiden beri Çingene/Roman Mahallesi olarak bilinmektedir. Modern yaflam›n de¤ifltirici, dönüfltürücü etkilerine ra¤men Selâms›z semtindeki Çingeneler/Romanlar gelenek ve kültürlerini büyük ölçüde muhafaza etmeyi baflarm›fllard›r. Semtin sosyokültürel yap›s› geçmiflte oldu¤u gibi günümüzde de her zaman dikkat çekici olmufltur. Semtteki Çingene/Romanlar aras›nda “Çingene” ve “Roman” olmak üzere iki kimlik tan›mlamas› oldu¤u görülmektedir. Kendi aralar›nda Çingene kimli¤i kabul görürken, bu kimli¤in toplum taraf›ndan afla¤› görülmesi nedeniyle d›flar›ya 360
S E L Â M S I Z Ç ‹ N G E N E / R O M A N T O P L U L U ⁄ U N U N S O S Y O - K Ü L T Ü R E L Y A P I S I Ü Z E R ‹ N E B ‹ R Ç A L I fi M A
karfl› “roman” kimli¤i öne ç›kar›lmaktad›r. Roman kimli¤i ayr›ca kendilerini “Gaco [Çingene olmayanlar]”dan ay›rt etme ve onlar› “öteki”lefltirme arac› olarak da kullan›lmaktad›r. Di¤er yandan Çingene kimli¤i görüflülenlerin ço¤u taraf›ndan olumsuzlanmaktad›r. Çingene kimli¤inin kabul edildi¤i durumlarda ise, iyi Çingene ve kötü Çingene ayr›m› [Biz söylenen Çingeneler gibi de¤iliz] yap›lmaktad›r. Bu, onlar›n bu kimli¤e iliflkin bir kayg› yaflad›klar›n› göstermektedir. Kuflkusuz bunda Çingene ad›n›n Türk toplumunda tafl›d›¤› olumsuz anlamlar belirleyici olmaktad›r. Bunlar›n d›fl›nda, “Hepimiz Müslüman›z” ifadesinde oldu¤u gibi, tüm tan›mlamalar›n yerini Müslüman kimli¤i de alabilmektedir. Gerçekte bu durum kimli¤in d›flar›yla-ötekiyle kurulan iliflki ba¤lam›nda kendini dönüfltürme ve sunum halleri olarak alg›lanabilir. Roman ad›n›n ise son dönemlere iliflkin bir tan›mlama oldu¤u belirtilmektedir. Çingene ve Roman kimlikleri, duruma göre kullan›m› tercih edilen bir tan›mlama olarak yer almaktad›r. Semtli Romanlar, yer, zaman ve kurulan sosyal iliflki biçimine ba¤l› olarak birden çok kimli¤i kabul edip kullanabilmektedirler. Görüflülenlerin kimli¤e yönelik alg›lar›; Çingene, Roman ve Müslüman kimli¤i üzerinden kurgulanmaktad›r. Bu anlamda, kimlik tarihsel olarak kendini dönüfltürmekte ve ortama göre flekil almaktad›r. Müslüman kimli¤ine yap›lan vurgulamalarda, benzer olma ve birliktelik göstergeleri belirgin bir biçimde ortaya konmaktad›r. Di¤er yandan, görüflülenlerin “biz” ve “di¤eri”ne yönelik vurgular›, Çingene olan ve olmayan aras›ndaki s›n›rlar› belirlemede önemli bir noktad›r. Görüflülenlerce biz, dayan›flmay›, birlikteli¤i ve yerlili¤i; di¤eri ise Çingene olmayan, farkl›laflmay› yaratan ve olumsuz özellikler tafl›yana iflaret etmektedir. Bu kurgu, kültürel farkl›laflma ve konumlaman›n da bir göstergesidir. Biz ve di¤eri ayr›m›, tarihsel olarak üretilen ve temelde kendini korumaya yönelik olarak kullan›lan bir tan›mlamad›r. Selâms›z Çingene/Roman toplulu¤u, kendilerinden olmayanlar ile evlilik ve sosyal iliflki kurma bak›m›ndan içe kapal› bir toplumdur. Evlilikler erken yafllarda olmaktad›r. Semtteki bu topluluk aras›nda aile ba¤lar›n›n s›k› oldu¤u ve genifl aile yap›s›n›n korundu¤u gözlenmektedir. Yafll›lara büyük bir sayg› gösterilmektedir. Selâms›z Romanlar› eski tarihlerden beri Müslümand›r. Dindar romanlar semtteki Cerrahi Dergâh› ile yak›n iliflki içerisindedir. Müzi¤e yatk›n pek çok roman genci tasavvuf musikisi ile yak›ndan ilgilenmektedir. Selâmi Ali Efendi’nin yapm›fl oldu¤u “Selâms›z Selâmi Ali Efendi Tekkesi”nden bugün eser kalmam›fl olsa da, bu Tekke’nin etkisini semtte yaflayan romanlar üzerinde bugün de görmek mümkündür. Selâms›z’da yaflayan romanlar›n/çingenelerin sosyokültürel özellikleri tek bir makalede ele al›namayacak kadar çok boyutlu, zengin ve karmafl›kt›r. D›flar›dan roman kimli¤i alt›nda tek bir grup olarak görülseler de, kendi aralar›nda farkl› alt gruplardan oluflmaktad›rlar. Bu gruplardan baz›lar›n›n kimliklerini aç›klama konusunda isteksizlik göstermeleri, romanlar üzerinde yapt›¤›m›z bu araflt›rmay› zorlaflt›ran önemli bir faktör olmufltur. 361
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
D‹PNOTLAR * Bu makalenin yaz›lmas› konusunda bizleri teflvik eden ve metni okuma inceli¤ini de gösteren de¤erli hocam›z Hüseyin Altuntafl’a teflekkürü bir borç biliriz. 1
31/12/2007 Tarihi ‹tibariyle Adnks Sonuçlar› Mahalle Nüfuslar› TÜ‹K Kay›tlar›.
2
Solak Sinan muhtarl›k kay›tlar›na göre.
3
Mehmet Nermi Haskan, Yüzy›l Boyunca Üsküdar”, ‹stanbul 2001, I, 448.
4
Tuna Baltac›o¤lu, “Hac›hüsrev”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, III, s. 480-481
5
‹smail Alt›nöz, Osmanl› Toplumunda Çingeneler, Doktora Tezi, 2005, ‹.Ü.S.E., Tarih Ana Bilim Dal›, s. 167 6
Alt›nöz, a.g.e.,s. 165.
7
Alt›nöz, a.g.e., s. 165.
8 9
Haskan, a.g.m., s. 448. Smith, A.D., Milli Kimlik (çev. B.S. fiener), ‹stanbul 1999, s. 155.
10
Selâms›z semtindeki romanlar befl gruba ayr›lmaktad›rlar: 1-Ka¤›tç›lar, 2- Tavukçular 3- Adapazarl›lar, 4-Tekke Kap›l›lar 5-Band›rmal›lar.
11
Mahmut Tezcan, Sosyolojiye Girifl, Ankara 1993, s. 75.
12Ali
R. Özkan,“Çingeneler’in Kökeni ve Türkiye’de Çingeneler”, Bir Çingene Yolculu¤u, Fatih Belediyesi Yay., ‹stanbul 2007, s. 34. 13
Özkan, a.g.m., s. 32.
14
Özkan, a.g.m., s. 127.
15
Suat Koluk›r›k, “Türkiye Çingeneleri”, Yeryüzünün Yabanc›lar› Çingeneler, ‹stanbul 2008, s. 49.
16
Özkan, a.g.m., s. 45.
17
Jan Yoors, “Gypsy”, Enecyclopeadia Americana, XIII, 647-648.
18 Küte= silah, çova=insan, çor= h›rs›z maz›z= güzel, maker= yapma, nafl= gidiyorum, sokerasa=ne
yap›yorsun, becamage= iyiyim vs. 19
Hüsnü Kayuno¤lu, Sosyal Politika Aç›s›nda Vak›flar: XVII. Yüzy›l ‹stanbul Örne¤i, Doktora Tezi 2001, ‹.Ü.Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 21.
20
‹stanbul Vak›flar Bölge Müdürlü¤ü kay›tlar›na göre.
21
Özkan, a.g.m, s. 37.
22
Özkan, a.g.m., s. 51.
23
Yaflar Kalafat, “Yenigün / Nevruz ve Döneme Ba¤l› Merasimlerde Bereket Motifi”, Anayurttan Atayurda Türk Dünyas›, Nevruz Özel Say›s›, sy. 12 (1997), s. 39.
364
24
Pertev Naili Boratav, 100 Soruda Türk Folkloru, ‹stanbul 1994, s. 224.
25
Umay Günay, “Ritüeller ve H›drellez”, Milli Folklor, sy. 26 (1995), s. 3.
26
Orhan Ac›payaml›, “Türkiye’de Bahar Bayram› H›drellez”, Antropoloji, sy. 8, (1973-1974), s. 22.
27
Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi II, Ankara 1995, s. 89.