XVIII. Yüzy›l›n ‹lk Yar›s›nda Üsküdar’da Yaflayan Kad›nlar›n Maddî Durumlar› ve Gündelik Hayatlar› B E T Ü L
A R G I T
On sekizinci yüzy›l mahkeme kay›tlar›nda bulunan terekeler, dönemin kad›nlar›n›n ve erkeklerinin dünyas›n› yans›tma noktas›nda de¤erli bir kaynak niteli¤indedir. O dönemde Üsküdar’da yaflayan kad›nlar›n ve erkeklerin terekelerinin incelenmesi yoluyla, farkl› sosyal ve ekonomik seviyelere mensup insanlar›n gündelik hayatlar›, yaflam standartlar› ve tüketim anlay›fllar› hakk›nda bilgi edinilebilir.1 1716 ile 1745 senelerinde Üsküdar’da yaflam›fl ve vefat etmifl olan 100 kiflinin terekesi üstüne yap›lan bu çal›flma, onsekizinci yüzy›l›n ilk yar›s›nda kad›nlar›n ve erkeklerin mukayese edilmesi yoluyla kad›nlar›n durumlar›n› anlamaya çal›flmaktad›r. ‹ncelenen terekelerin % 50’si kad›nlara di¤er k›sm› erkeklere aittir. ‹ncelenen erkek terekelerinin % 60’› gayr-i müslim erkeklere ait olup, müslüman erkeklerin %33 ise askeri s›n›f mensubudur. Bunun yan›s›ra habbaz, bakkal, sarraf gibi esnaf grublar›n›n oldu¤u görülür. ‹ncelenen kad›nlar›n %56’s›n› gayr-i müslim kad›nlar oluflturmaktad›r. Müslüman kad›nlar›n % 60’› babas› veya kocas› sebebi ile askeri s›n›fa mensuptur. Görünen o ki, askerî s›n›fa mensup baban›n k›z›, askerî s›n›fa mensup bir kifli ile evlenmektedir. Çal›fl›lan kad›nlar›n bir ço¤unun kocas› çelebi ünvan›na sahiptir. Belirtilmesi gereken di¤er bir husus birden fazla evli olan erke¤e rastlanmad›¤› gerçe¤idir. Varislerin incelenmesi neticesinde ise gayr-i müslim ailelerin daha fazla çocuk sahibi olduklar› görülür. Üsküdar mahkemesine ait yirmi dört adet defterde yer alan terekelerin incelenmesine dayal› bu çal›flma, iki bölümden oluflmaktad›r.2 Çal›flman›n ilk bölümü, on sekizinci yüzy›l›n ilk döneminde, Üsküdar’da yaflayan insanlar›n ekonomik aç›dan bir de¤erlendirmesini yapmay› amaçlamaktad›r.
Pardoe’nin tasviri ile Küçüksu mesiresinde e¤lenen bayanlar (arka sayfa)
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
‹kinci bölümde ise Üsküdar’da yaflayan farkl› ekonomik seviyedeki insanlar›n terekelerinde yer alan k›yafet, mefruflat, ev eflyalar›, mutfak eflyalar›, mücevher, gayr-i menkul gibi muhtelif eflyalar›n incelenmesi suretiyle, kad›nlar›n maddi durumlar› ve tüketim anlay›fllar›na dair ipuçlar› tespit edilmeye çal›fl›lacakt›r. Kad›n Terekelerinin Toplam De¤eri Bütün terekelerin toplam de¤eri 5.999.604 akçedir. Fikir vermesi aç›s›ndan belirtilecek olursa o dönemde terekelerde yer alan en pahal› evin fiyat› 75.000 akçe, bir tencerenin ortalama fiyat› ise 100 akçedir. Kad›nlar›n toplam terekesi 780.945 akçe, erkeklerin ise 5.262.410 akçedir. Kad›nlar erkeklere k›yasla 6.7 kat daha fakirdir. En fakir erkekler ve en fakir kad›nlar mukayese edildi¤inde, varl›klar› aras›nda fark olmad›¤› gözlenir. Genel fakirlikte, eflitlik yakalan›r. Fakat toplumun en zengin kesimi mukayese edildi¤inde, aradaki fark›n aç›ld›¤›, en zengin kad›nlar›n en zengin erkeklerden 3.2 kat daha fakir oldu¤u görülür. Çal›fl›lan dönemde Üsküdar’da yaflayan grubun ekonomik olarak heterojen bir yap›ya sahip oldu¤u görülür. Kad›nlar›n mal varl›klar›n› de¤erlendirdi¤imizde ço¤unluk (%44) 10.000-50.000 akçe aras› mal varl›¤›na sahip olup, % 6.6’s› 50.000-99.00 akçe, % 42’si 1.000-9.000 akçe aras›, % 4.4’ü ise 750 akçenin alt›nda servete sahiptir. Erkeklerin mal varl›klar›n› de¤erlendirdi¤imiz vakit, %44’ü 10.000-50.000 akçe, %13’ü 100.000 akçe, %6.7’si 50.000-99.000 akçe aras›, %31’i 1.000-9.000 aras›, %4.4’ü de 670 akçenin alt›nda mal varl›¤›na sahiptir. Genel olarak de¤erlendirildi¤inde, kad›n ve erkeklerin büyük ço¤unlu¤unun 10.000-50.000 akçe aras› servet sahibi olup, erkek ve kad›n oran›n›n birbirine yak›n oldu¤u görülür. Ancak 1000-9000 akçe aras› varl›¤a sahip olan kad›nlar›n say›s› erkeklerden fazlad›r. Ayr›ca erkeklerde, kad›nlarda olmayan zengin bir grup vard›r. Erkeklerin %13’ünü teflkil eden 100.000 akçe üstü mal varl›¤›na sahip grubun, kad›nlarda mevcut de¤ildir. Kad›n ve erkek terekelerinin % 9’unu oluflturan en fakir gruplar mukayese edildi¤inde toplam varl›¤›n birbirine yak›n oldu¤u görülür.3 Dolay›s›yla fakir ve orta grup birbirine yak›n, ancak üst gruba bak›ld›¤›nda kad›n ve erkek aras› fark›n derinleflti¤i dikkati çeken bir husustur. Bunun yan› s›ra tahlil edilen kifliler aras›nda en zengin kifli bir kad›n olup Sarayl› Fethiye Kad›n’d›r.4 Tablo 1: En Zengin ve En Fakir Kad›n ve Erkeklerin Toplam Mal Varl›¤› Fakir kad›nlar Zengin kad›nlar Zengin erkekler
5559 akçe 298427 akçe 940717 akçe
Fakir erkekler
5397 akçe
Bu noktada belirtilmesi gereken bir husus, çal›flmada kullan›lan terekelerden bir kaç›, Üsküdar mahkemesinde de¤il di¤er mahkemelerde terekeleri kaydedilmifl 418
X V I I I . Y Ü Z Y I L I N ‹ L K Y A R I S I N D A Ü S K Ü D A R ' D A Y A fi A Y A N K A D I N L A R I N M A D D Î D U R U M L A R I V E G Ü N D E L ‹ K H A Y A T L A R I
olan Üsküdar sakinlerine aittir. Örne¤in, Evkaf-› Hümayun Müfettiflli¤i Mahkemesine kaydedilen kad›nlara ait terekelerin, en zengin kad›n grubunu teflkil ediyor olmas›, bize Üsküdar mahkemesine kaydedilen terekelerin ne derece gerçek tabloyu yans›tt›¤› noktas›nda ihtiyatl› olunmas› gerekti¤ini düflündürmektedir. Terekelerin Oluflumu Terekelerin nelerden olufltu¤u de¤erlendirilecek olursa, servetlerin en büyük oran›n› ev eflyalar› oluflturmaktad›r. Ancak de¤er baz›nda bir de¤erlendirme yap›lacak olursa, gerek erkek ve gerek kad›nlarda, gayrimenkul de¤er itibariyle terekede büyük bir yekün tutmaktad›r. Erkeklerin terekelerinde ifl ile alakal› eflyalar, gayr-i menkulden sonra ikinci s›rada yer almaktad›r. Kad›nda ise gayr-i menkulden sonra s›ras› ile mücevher, ev tekstili, k›yafet ve di¤er ev eflyalar› gelir. Bu durum kad›nlar›n günlük hayatlar›nda evin öneminin bir tezahürü olarak de¤erlendirilebilir. Eflyalar›n mutfak eflyas›, k›yafet, ev eflyas›, hayvan ve bunun gibi s›n›fland›r›lmas› baz› eflyalar›n cinsiyete göre de¤iflmedi¤ini, fakat baz› eflyalar›n ise tamamen cinsiyete dayal› oldu¤unu gösterir. Erkeklerin terekeleri kad›nlar›n terekelerine k›yasla daha çeflitlilik arzetmektedir. Örne¤in, erkeklerin terekelerinde kad›nlar›n terekelerinden farkl› olarak hayvan ve ifl ile alakal› eflyalar mevcuttur. Kad›nlar›n silah, hayvan sahibi olmad›¤› görülmektedir. Erkeklerde ise, terekelerinde flarap, arak (rak›) ve sirke görünen gayr-i müslimlere rastlanm›flt›r.5 Ancak belirtilmesi gereken bir nokta, kad›n ve erkeklerin terekelerinde yer alan eflyalar incelendi¤inde, Üsküdar halk›n›n fakir kesimini oluflturan kad›n ve erkekler aras›nda fazla fark olmad›¤›, zengin kad›n ve zengin erkek aras›ndaki fark›n ise daha belirgin oldu¤u farkedilir. Netice itibariyle, cinsiyet farkl›l›¤›ndan ziyade ekonomik seviyedeki farkl›l›klar›n daha önemli yer tuttu¤u söylenebilir. Fakirlik, eflyalar›n oluflumunda cinsiyete dayal› farkl›l›¤›n önemini azaltmaktad›r. Terekeleri oluflturan eflyalar›n›n miktar ve de¤erlerinin incelenmesi neticesinde, kad›nlar›n erkeklere k›yasla daha fazla say›da eflyaya sahip oldu¤u ancak erkeklerin daha de¤erli eflyaya sahip olduklar› görülür.6 Tablo 2: Kad›n ve Erkekler Taraf›ndan Sahip Olunan Eflyalar›n Say›s› ve De¤eri Eflyalar›n Say›s› Kad›n Erkek
Eflyalar›n De¤eri 1334 1070
Her Eflya’n›n 995461 akçe 1260640 akçe
Ortalama De¤eri 746 akçe 1178 akçe
Kitap Kitap sahibi olmak zengin veya fakir fark› gözetmeden sadece erkeklere mahsustur.7 Terekeleri çal›fl›lan kifliler aras›ndan sadece iki erkek kitap sahibi olup, ikiside Müslüman ve askeri statüye sahiptir. Örne¤in, Bafl›duman ‹smail Pafla bin 419
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Budak taraf›ndan azad edilen el hac Yusuf Efendi bin Abdullah’›n terekesinde 18 kitap mevcuttur.8 Beri taraftan fieyh ünvan› tafl›yan ‹brahim Efendi bin Hasan’›n terekesinde hiç kitap yer almamaktad›r.9 Gayr-i Menkul Sahip olunan gayr-i menkuller de¤erlendirildi¤inde, erkeklerin kad›nlara k›yasla daha fazla gayr-i menkul sahibi oldu¤u görülür. Gayr-i menkul sahibi olan gayr-i müslim erkek say›s›n›n oran› (% 52) iken müslüman erkeklerden bu oran (%26) olarak tespit edilmifltir. Mal varl›¤› artt›kça gayr-i menkul artmaktad›r. Kad›nlarda gayr-i menkulün toplam servet içindeki oran› erkeklerde oldu¤undan daha fazlad›r. Bu durum, erkeklerin gayr-i menkul d›fl›nda daha fazla ve daha çeflitli eflyalara sahip oldu¤u gerçe¤i ile aç›klanabilir. Hem erkeklerde hem kad›nlarda en fazla sahip olunan gayr-i menkul menzil’dir. Erkekler aras›nda menzil d›fl›nda nadir de olsa dükkan sahibi olanlar mevcuttur.10 Ba¤ sahibi olmak gayr-i müslim erkekler ve ancak çok zengin kad›nlar aras›nda yayg›nd›r. Ba¤ sahibi olmaya paralel olarak mahzen sahibi olanlar da yine gayr-i müslim erkeklerdir.11 Çiftlik sahibi olan tek kifli ise en zengin varl›¤a sahip olan Sarayl› Fethiye Kad›n’d›r. Kemdisinin Dar›ca ve Gelibolu da olmak üzere iki çiftli¤i vard›r.12 Bu durum yaflam tarz›n›n belirlenmesinde, zenginli¤in cinsiyetin önüne geçebildi¤ini göstermesi aç›s›ndan önemlidir. Köle ‹ncelenen kifliler aras›nda köle sahibi olmak yayg›n olmay›p, kiflinin serveti ile paralellik arzetmektedir. Sadece, 400.000 akçe mal varl›¤›na sahip olan el-hâc ‹smail Çelebi bin Mehmed bin Abdurrahman’›n iki cariyesi ve daha fazla varl›kla ölen Sarayl› Fethiye Kad›n’›n da üç kölesi vard›r. Lüks Eflyalar Çal›fl›lan dönemde erkeklerin kad›nlara k›yasla daha fazla lüks denebilecek eflyaya sahip olduklar›, erkekler ile ayn› oranda servete sahip olan kad›nlar›n erkeklerden daha az lüks eflya sahibi oldu¤u görülür. Ancak çok zengin kad›nlar, daha düflük seviyede servete sahip olan erkeklerde görülen baz› lüks eflyalara sahiptir. Örne¤in, Sarayl› Fethiye o dönemde yaflam›fl ve daha düflük servete sahip olan ‹smail Çelebinin sahip oldu¤u lüks eflyalar›n ancak bir k›sm›na sahiptir. Dolay›s›yla zengin erke¤in terekesi, kendinden daha zengin kad›n›nkinden daha zengin ve renkli görülmektedir. Tabaklar, birden fazla sim fincan, humas flerbet kavanozu, dürbin, 2 aded alt›n saat ve alt›n kabzal› alt›n b›çak ve pirinç mangal, sedefkâri pefltahta terekeleri incelenen kifliler aras›nda sadece ‹smail Çelebi’de mevcuttur.13 420
X V I I I . Y Ü Z Y I L I N ‹ L K Y A R I S I N D A Ü S K Ü D A R ' D A Y A fi A Y A N K A D I N L A R I N M A D D Î D U R U M L A R I V E G Ü N D E L ‹ K H A Y A T L A R I
Benzer flekilde saat, genelde zengin erkeklerde, çok zengin iki kad›nda ve askeri statüye sahip el-hâc Yusuf Efendi’nin terekesinde mevcuttur.14 Sim ayna ve sim buhurdan sadece çok zengin kad›n›n terekesinde yer al›rken, raht, üzengi, hançer gibi simden yap›lm›fl di¤er eflyalar›n daha düflük varl›¤a sahip erkeklerde yer ald›¤› görülür.15 Kad›nlara ait oldu¤u düflünülen ve lüks eflya kategorisinde de¤erlendirilebilecek olan ayna, befl kiflide mevcut olup, bunlardan dördü kad›n, di¤eri ise en zengin erkektir. Bu örnek bir kez daha zenginli¤in cinsiyete dayal› farkl›l›¤›n önüne geçebildi¤ini göstermesi aç›s›ndan mühimdir. Belirtilmesi gereken di¤er bir husus, köle orijinli olman›n kiflilerin terekelerinde fark yaratt›¤›d›r. Köle kökenine sahip olmak, kiflileri her surette daha zengin k›lmamakla birlikte, sahip olduklar› eflyalar›n daha zengin ve çeflitli olmas›na neden oldu¤u görülür. Neticede verilen çeyizler, hediyeler, ve efendinin yaflam tarz›na flahit olmak, mutlaka eski kölelerin eflyalar›n› ve günlük hayatlar›n› etkilemektedir. Örne¤in Mustafa Efendi taraf›ndan azad edilen Saliha binti Abdullah çok zengin kad›nlar aras›nda yer almamas›na ra¤men Kütahya fincan’a sahip tek kad›nd›r.16 Benzer flekilde ‹smail Pafla taraf›ndan azad edilen el-hâc Yusuf Efendi bin Abdullah’›n terekesindeki eflyalar fazla yekün tutmamakla birlikte kendisi lüks say›labilecek sim akrep saate sahiptir.17 Mücevher Kad›nlar›n terekelerinde gayr-i menkulden sonra k›ymet itibariyle ikinci s›rada mücevher yer almaktad›r. Ancak incelenen kad›nlar›n tamam› mücevher sahibi olmamakla birlikte, mütevazi imkanlara sahip kad›nlar›n terekelerinde mücevher oran› gerek say› ve gerek de¤er itibari ile daha küçük bir paydaya sahiptir. Ayn› oranda veya daha düflük mal varl›¤›na sahip olsalar dahi gayr-i müslim kad›nlar›n müslüman kad›nlara k›yasla mücevher sahibi olmaya daha meyilli olduklar› görülür. Örne¤in, zümrüd, a¤›rl›kl› olarak gayr-i müslim kad›nlarda bir de en zengin müslüman kad›n›n terekesinde yer almaktad›r. Erkekler sadece yüzük sahibi olup yine say›n›n gayr-i müslimlerde daha fazla oldu¤u görülür. Bunun d›fl›nda hatem sahibi olan iki erkekde yine gayr-i müslimdir.18 Kad›nlar›n terekelerinde yer alan mücevherler de¤erlendirildi¤inde, s›ras›yla kuflak,19 küpe, yüzük, bilezik ve hatem bulunmaktad›r. Bunun d›fl›nda sadece gayr-i müslim kad›nlarda görülen ‘zülüflük’ vard›r.20 Mücevherlerin hangi malzemeden yap›ld›¤›na bakacak olursak s›ras›yla sim, inci ve alt›n bulunmaktad›r. Kad›nlarda yayg›n olarak görülen sim kufla¤›, erkekte sim b›çak alm›fl gibi görünür.21 K›yafet Genel olarak bak›ld›¤›nda k›yafet, kad›n terekelerinde erkek terekelerinde oldu¤undan daha büyük bir orana sahiptir. Zengin erkek, zengin kad›ndan daha fazla ve daha de¤erli k›yafete sahip görünmektedir. Nitekim en zengin terekeye 421
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
sahip olan el hac ‹smail Çelebi bin Mehmed bin Abdurrahman’›n 53 parçadan oluflan k›yafetlerinin toplam de¤eri 63000 akçe de¤erinde iken, daha zengin olan Sarayl› Fethiye Kad›n sadece 36 parça k›yafete sahiptir.22 Ancak orta seviyedeki halk› mukayese etti¤imiz vakit, kad›nlar›n daha fazla say›da k›yafete sahip oldu¤u görülür. Belirtilmesi gereken di¤er bir husus erkeklerin kad›nlara k›yasla daha çeflitli k›yafete sahip oldu¤udur. Erkek terekelerinde cebe, palaska ve kerrake gibi meslek ile alakal› k›yafetler ve ya¤murluk, çizme, papufl, fez, sar›k, kalpak gibi d›flar› ile alakal› k›yafetler yer almaktad›r. K›yafetler incelendi¤inde müslüman ve gayr-i müslim erkek ve kad›nlar›n ayn› giyindi¤i görülür.23 Kad›n k›yafetleri genel olarak, binifl, cübbe, çekme, dolama, entari, ferace, gömlek, içlik, kaftan, kapama, kavufldurma, kürk,24 nimten, seravil, flalvar, üstlük, z›bun, serpufl, çentiyan ve nal›ndan oluflmaktad›r. Fakir ve zengin kad›n mukayesesi yap›ld›¤›nda k›yafet say›s›n›n daha az ve kaftan ve kürk sahibi olan kad›nlar›n say›s›n›n daha düflük oldu¤u görülür. Dikkati çeken di¤er bir husus, ayn› oranda servete sahip olsalar bile gayr-i müslim kad›nlar›n müslüman kad›nlara kad›nlara k›yasla daha fazla say›da k›yafet sahibi oldu¤udur. Bak›ld›¤›nda baz› k›yafetler bir gayr-i müslimlerde bir de en zengin olan grubun terekesinde yer almaktad›r. Fakir kad›n ve erkeklerin terekeleri mukayese edildi¤inde, k›yafet gibi minimum ihtiyaçlar›n cinsiyete göre de¤ifliklik göstermedi¤i görülür.25 Ayr›ca, fakir kad›nlar›n terekelerine bakt›¤›m›zda, k›yafet zengin kad›n için oldu¤undan daha büyük paydaya sahiptir. Bu durum k›yafetin lüzumu ve ayr›ca zengin kad›nlar›n sahip oldu¤u eflyalar›n daha çeflitli ve daha de¤erli oluflu ile alakaland›r›labilir. Tablo 3: Fakir Kad›n ve Erkeklerin Terekelerinde Yer Alan K›yafetler Fakir Kad›n z›bun ferace gömlek don
Fakir Erkek z›bun kürk mintan, gömlek destar, fes
Ev Tekstili Tekstil ev ürünleri, erkeklere k›yasla kad›nlar›n terekelerinde daha büyük oran tutmaktad›r.26 Zengin ve fakir kad›nda ortak olarak görülen tekstil eflyalar› yast›k, yorgan ve minderdir. Münakkafl, k›labdan, kadife, çatma, atlas gibi özellikler tekstilin kalitesini gösterip fakir kad›nlar›n terekelerinde yer almamaktad›r. Bunun yan›s›ra bursa, acem sadece zengin kad›nlar›n eflyalar›n› tarif ederken kullan›l›r. Kalitenin yan›s›ra, ev eflyalar›n›n say›s› da zengin evlerin ay›rt edici bir özelli¤idir. Örne¤in, en zengin kad›n›n teresinde bulunan 16 aded yasd›¤›n toplam yast›k bedeli 6935 akçeyi bulurken, en fakir kad›n›n terekesinde bulunan tek bir yast›¤›n bedeli 55 akçedir.27 422
X V I I I . Y Ü Z Y I L I N ‹ L K Y A R I S I N D A Ü S K Ü D A R ' D A Y A fi A Y A N K A D I N L A R I N M A D D Î D U R U M L A R I V E G Ü N D E L ‹ K H A Y A T L A R I
Fakat bu belirtilen özelliklerin hiç biri erkek terekelerinin ortak özelli¤i de¤ildir. Örne¤in, perde, erkekler aras›nda sadece en zengin erke¤in terekesinde mevcuttur.28 Tablo 4: Sahip Olunan Ev Eflyalar›
Yast›k Yorgan Minder Döflek Kebe Çarflab Makrame Bo¤ça Keçe Perde Havlu Keten Silecek
Kad›n Say›s› 39 23 31 34 14 23 20 20 13 9 4 4 6
Erkek Say›s› 26 23 26 12 17 7 6 3 8 1 0 0 0
Tekstil D›fl› Ev Eflyalar› Tekstil ev ürünleri kad›nlar›n terekelerinde daha fazla yer al›rken, tekstil d›fl› ev eflyalar› erkeklerin terekelerinde daha fazla yer teflkil etmektedir. En zengin erke¤i tekstil d›fl› ev eflyas›, en zengin kad›ndan daha çeflitlidir. Örne¤in, kanarya kuflu ve kafesi, kumsaati, sadece en zengin erke¤in terekesinde yer al›r.29 Terekelerde mevcut olan ev eflyalar› de¤erlendirildi¤inde, baz›lar›n›n fakir zengin fark› gözetmeden cinsiyete göre bir ay›r›m oldu¤u söylenebilirken, bunun yan›s›ra baz› eflyalar›n sadece kad›nlar›n terekelerinde, baz› eflyalar›n ise sadece erkek terekelerinde bulundu¤u görülür. Kad›nda olup erkek terekelerinde olmayan eflyalar, i¤ne, iplik, buhurdan, kil kutusu ve faraflt›r. Ayr›ca hamam tas›, hamam raht› yine sadece kad›nlar›n terekelerinde yer alan eflyalar aras›ndad›r. Sadece erkekler taraf›ndan sahip olunan eflyalar ise ok, yay, tabanca, tüfenk, k›l›ç, çak›, b›çak, masat (bile¤i), kandil, balta, varil, duhan kesesi, kurflun, kükürt, barut, tütün, lüle kapa¤›, e¤er, üzengi, tavla, kumbara ve mangal olarak görülür. Her iki grupta yer alan eflyalar ise sand›k, fener, flamdan, ibrik ve iskemledir.30 Ayr›ca dikkati çeken di¤er bir husus erkeklerin eflya seçiminde, gösteriflten ziyade fonksiyonelli¤e önem verdikleri söylenebilir. Örne¤in, hal› daha ziyade kad›nlar›n terekelerinde yer al›rken, m›s›r has›r› erkeklerin terekelerinde daha s›k görülür. Bunun yan›s›ra baz› terekelerde dini yaflant› ile alakal› olarak tesbih ve seccade görülür.31 Zemzem kumkumas›, ‘el-hâc’ ünvanl› bir erke¤in terekesinde mevcut iken tesbih sadece en zengin mal varl›¤› ve çeflitlili¤ine sahip ‹smail çelebi bin Mehmed bin Abdurrahman’›n terekesinde görülür.32 Seccâde ise daha ziyade 423
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
XVIII. yüzy›lda Osmanl› kad›nlar› (Shaw, Travels or Observation)
kad›nlar›n terekesinde bulunur. Enteresan bir flekilde, gayr-i müslim kad›n ve erkeklerin terekelerinde de seccâde ve ve abdest ibri¤ine rastlanmaktad›r.33 Mutfak Eflyalar› Orta seviyede kad›n ve erkek terekesini mukayese etti¤imizde sahip olunan mutfak eflyalar›n›n afla¤› yukar› ayn› oldu¤u görülür. Ancak, zengin kad›nda mutfak eflyalar›n›n say›s› ve de¤eri erkekte oldu¤undan daha azd›r. Örne¤in, kavanoz sadece iki erke¤in terekesinde mevcuttur.34 Tencere, bakraç, kazgan, gü¤üm, sini ve sahan sahibi erkeklerin say›s› kad›nlara k›yasla daha fazla oldu¤u görülür. Bunun yan›s›ra tâbe dest, tas, kefker, kepçe, kahve tepsisi gibi daha küçük eflyalar kad›n terekelerinde daha s›k yer almaktad›r.35 Kad›n ve erkek terekelerinde yer alan eflyalar›n malzemeleri de¤erlendirildi¤inde, tuç ve bak›r gibi metal eflyalar genelde erkeklerin terekelerinde bulunurken, cam gibi daha zarif malzemelerin kad›nlar›n terekesinde yer ald›¤› görülür.36 Zengin kad›nda olan ancak fakir kad›n terekesinde yer almayan eflyalara bak›ld›¤›nda, kahve tepsisi ve fincan gibi misafire yönelik eflyalar oldu¤u tespit edilmifltir.
424
X V I I I . Y Ü Z Y I L I N ‹ L K Y A R I S I N D A Ü S K Ü D A R ' D A Y A fi A Y A N K A D I N L A R I N M A D D Î D U R U M L A R I V E G Ü N D E L ‹ K H A Y A T L A R I
Meslek ile Alakal› Eflyalar ‹fl ile alakal› eflyalar› de¤erlendirdi¤imizde bir kad›n›n terekesinde ç›kr›k, ve yap›lm›fl keten, di¤er bir baflka kad›n›n terekesinde ise bez tara¤›, destgah ve bez toplar›n›n bulunmas›,37 bu kad›nlar›n ev içinde dokumac›l›k ile meflgul olduklar› ihtimalini vermektedir.38 Bunun yan› s›ra erkeklerin terekelerinde meslek ile alakal› eflyalar yo¤un bir flekilde yer al›r. Terekeleri çal›fl›lan kiflilerden meslekleri bilinenler aras›nda bakkal, çiftçi, ba¤c›, sarraf ve habbaz ve yaz›c› vard›r. Çiftçilerin terekesinde palan, at gömle¤i, at torbas›, çuval, tepe, urgan, e¤er, flakabend, araba burgusu, sapan, pulluk, çapa, boyunduruk, balat ve flifl, sapan ve burgu ve zencir, dü¤en gibi eflyalara sahip olurken,39 bakkal›n terekesinde terazi, kantar, tabla, kalbur ve muhtelif yiyecek ve sabun gibi tüketim araçlar› mevcuttur.40 Ba¤c›l›k ile meflgul olan kiflinin terekesinde f›ç›, ya¤, toprak badiye, üzüm kalburu bulunurken,41 habbaz z›mmi’nin terekesinde de¤irmen bargiri ve odun bulunmaktad›r.42 Benzer flekilde Yaz›c› ‹brahim bin Mustafa’n›n terekesinde devat, mikras ve cüzdan, sarraf’›n terekesinde ise vezne bulunur.43 Sonuç Bu çal›flma on sekinci yüzy›l›n ilk yar›s›nda, Üsküdar’da yaflayan insanlar›n mal varl›klar›n›n ve eflyalar›n incelenmesi yolu ile ekonomik, sosyal ve kültürel dünyalar› hakk›nda ipuçlar› yakalamay› amaçlamaktad›r. Ancak, bütün bu sonuçlar, ayn› konu üzerinde farkl› zaman dilimlerinde Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun di¤er bölgeleri ile mukayeseli bir çal›flma yap›lmadan bize net bir görüntü çizmez. Kad›nlar genel olarak erkeklerden daha fakir oldu¤u, fakir grup içinde kad›n ve erkek aras› daha bir eflitlik söz konusu iken, zengin kesimde kad›n ve erkeklerin terekelerinin hangi eflyalardan olufltu¤u ve toplam de¤eri aras›ndaki uçurumun art›¤› görülür. Böylece sosyal statünün cinsiyetten daha belirleyici öneme sahip oldu¤u, fakirli¤in cinsiyete dayal› farkl›l›klar› azaltt›¤› dikkati çekmektedir. Ayr›ca, kad›n ve erkeklerin sahip olduklar› eflyalar, kad›n ve erkeklere biçilen roller hakk›nda bilgi vermektedir. Kad›nlar› erkeklerden ay›ran en önemli hususlardan biri kad›nlar›n d›fl dünya ile alakalar›n›n erkeklere nisbeten azl›¤› ve evde daha fazla vakit geçiriyor olmalar›d›r. Ancak, bu durum kad›nlar›n bütün vakitlerini evde geçirdikleri fleklinde anlafl›lmamal›d›r. Nitekim onsekizinci yüzy›l belgelerinde, çarfl›da, pazarda ve mesire yerlerinde s›kça gezen kad›nlardan flikayet edilmekte ve kad›nlar belli günlerde d›flar› ç›kmamalar› hususunda ikaz edilmektedirler.44 Zengin erkeklerin daha fazla ev eflyas› ve mutfak eflyas› sahibi olmas›, misafir ile alâkal› oldu¤u söylenebilir. Benzer flekilde zengin kad›n›n eflyalar›n› fakir kad›ndan ay›ran husus misafir a¤›rlaman›n incelikleri ile alakal› oldu¤u görülmektedir. Zira Lady Montagu’dan ö¤rendi¤imize göre, ‹stanbul’un kibar konaklar›na mensup kad›nlar› birbirlerine uzun ziyaretler yapmaktad›r.45 425
Ü S K Ü D A R
XVIII. yüzy›lda Osmanl› kad›nlar› (Shaw, Travels or Observation)
426
S E M P O Z Y U M U
V I
X V I I I . Y Ü Z Y I L I N ‹ L K Y A R I S I N D A Ü S K Ü D A R ' D A Y A fi A Y A N K A D I N L A R I N M A D D Î D U R U M L A R I V E G Ü N D E L ‹ K H A Y A T L A R I
Belirtilmesi gereken di¤er bir husus, ayn› cins olsa bile din farkl›¤›, askeri ve reaya mensubu olmak veya köle kökenli olman›n kiflinin eflyalar›, tüketim anlay›fl› ve günlük hayat›n› nas›l geçirdi¤i konusunda farkl›l›k yaratabilece¤idir. D‹PNOTLAR 1
Terekelerin kaynak olarak kullan›lmas›nda örnek olarak bk. Said Öztürk, Askeri Kasssama Ait XVII. As›r ‹stanbul Tereke Defterleri (Sosyo-Ekonomik Tahlil), ‹stanbul 1994; Yvonne Seng, The Üsküdar Estates (Tereke) As Records of Everyday Life in an Ottoman Town, 1521-1524, Doktora Tezi, Chicago Universitesi, 1991; Tülay Artan, Terekeler Ifl›¤›nda XVIII. Yüzy›l Bafllar›nda Eyüp’te Yaflam Tarz› ve Standartlar›na Bir Bak›fl,” XVIII. Yüzy›l Kad› Sicilleri Ifl›¤›nda Eyüp’te Sosyal Yaflam (haz. Tülay Artan), ‹stanbul 1998, p. 49-64; Colette Establet ve Jean Paul Pascual, Families et Fortunes a Damas, 450 Foyers Damascains en 1700, fiam 1994. 2 Bu çal›flman›n haz›rlanmas›nda kullan›lan defterlerin numaralar› flöyledir: 349, 354, 357, 359, 361, 365, 367, 375, 377, 380, 381, 384, 392, 394, 395, 396, 402, 405, 406, 409, 416. Bunun yan›s›ra, yüksek lisans tezi olarak transkripsiyonlar› yap›lm›fl üç aded defterde yer alan terekelerden istifade edilmifltir. Saffet Çal›flkan, Üsküdar fier’iyye Sicili: ‹stanbul Müftülük Arflivi 6/346 nolu defter) (12 Cemaziye’l-ahir17 fievval 1124 / 17 Temmuz - 17 Kas›m 1712), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Universitesi, ‹stanbul 1993; Ebru Okuyan, Üsküdar kad›l›¤›na ait 348 nolu fier’iyye Sicili transkripsiyonu : (H. 1124/1125), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, ‹stanbul 2003 ve Yaflar Ertafl, Üsküdar Kad›l›¤› 335 Numaral› fier’iyye Sicili Defteri, Yüksek Lisans Tezi, ‹stanbul 1994. 3 bk. Tablo 1 4 Evkaf-› Hümayun Müfettiflli¤i 0111, s.52 (1134); 0113, s. 211-212 (1134). 5 Üsküdar Mahkemesi 354, s.27 (1127); 359, s.24 (1129); 367, s. 92 (1133); 405, s.75 (1155). 6 bk. Tablo 2 7 Bak›ld›¤›nda bu durum bütün Osmanl› kad›nlar› için geçerlidir. Bu konudaki muhtelif çal›flmalar için bk. Tülay Artan, “Terekeler Ifl›¤›nda XVIII. Yüzy›l Bafllar›nda Eyüp’te Yaflam Tarz› ve Standartlar›na Bir Bak›fl,” XVIII. Yüzy›l Kad› Sicilleri Ifl›¤›nda Eyüp’te Sosyal Yaflam, s. 58; Tülay Artan, “Problems relegating to the social History Context of the Acquisition and Possessions of Books as Parts of Collections of Objects d’Arts in the Eighteenth century,” Turkish Art: 10th International Congress of Turkish Art, Genevre, 17-17-23, Eylül, 1995, s.87-92. Zeynep Altuntafl, XIX. yüzy›lda incelenen 439 kad›n terekesinin sadece ikisinde kitap bulundu¤unu belirtir. 19. yy.’›n ‹lk Yar›s›nda Kad›n Terekelerine Göre Osmanl› ‹ktisadi ve ‹ctimai Hayat›, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Universitesi, ‹stanbul 2004, s. 46. Ali ‹hsan Karatafl, “Osmanl› Toplumunda Kitap (XIV-XVI. Yüzy›llar),” Türkler (ed. Hasan Celâl Güzel, Kemal Çiçek adn Salim Koca), Ankara 2002, XI, 896-908. 8 Saffet Çal›flkan, Üsküdar fier’iyye Sicili: ‹stanbul Müftülük Arflivi 6/346 nolu defter) (12 Cemaziye’l-ahir17 fievval 1124 / 17 Temmuz - 17 Kas›m 1712), s. 79. 9 Üsküdar Mahkemesi, 380, s.28 (1141). 10 Benzer bir durum onsekizinci yüzy›l Bursa için de geçerlidir. Faroqhi, dükkan sahibi olman›n çok tercih edilen bir uygulama olmad›¤›n› belirtir. Suraiya Faroqhi, “Between Collective Workshops and Private Homes: Places of Work in Eighteenth Century Bursa,” Stories of Ottoman Men and Women içinde, ‹stanbul 2002, s.240. 11 Üsküdar Mahkemesi 0367, s.92 (1133). 12 Evkaf-› Hümayun Müfettiflli¤i 0111, s.52 (1134). 13 Üsküdar Mahkemesi 381, s. 28 (1142). 14 Saffet Çal›flkan, Üsküdar fier’iyye Sicili: ‹stanbul Müftülük Arflivi 6/346 nolu defter) (12 Cemaziye’lahir- 17 fievval 1124 / 17 Temmuz - 17 Kas›m 1712), s.78. 15 Üsküdar Mahkemesi 354, s.67 (1129). 16 Üsküdar Mahkemesi 0361, s.10 (1129). 17 Saffet Çal›flkan, Üsküdar fier’iyye Sicili: ‹stanbul Müftülük Arflivi 6/346 nolu defter) (12 Cemaziye’lahir- 17 fievval 1124 / 17 Temmuz - 17 Kas›m 1712), s. 79.
427
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
18
Üsküdar Mahkemesi 375, s.6 (1138), 381, s.6 (1141) Sim kuflak, incili kuflak en yayg›n olan kuflaklard›r. En zengin olan kad›nda elmas kuflak mevcuttur. 20 Üsküdar Mahkemesi 384, s.40 (1144) 21 Üsküdar Mahkemesi 354, s.67 (1127); 367, s.92 (1133); 375, s.6 (1138); 409, s.12 (1156). 22 Benzer flekilde kürk sahibi olan erkeklerin say›s›, kad›nlardan fazla görünmektedir. 23 Bu konuda ayr›ca bak›n›z Betül Arg›t, “Clothing Habits, Regulations and Non-Muslims in the Ottoman Empire,” Akademik Araflt›rmalar Dergisi 24 (2005), s.169-180. 24 Terekelerde yer alan kürk çeflitleri yayg›nl›k s›ras›na göre nâfe, kakum, sincap, samur, zerdeva ve vaflakt›r. 25 bk. Tablo 3 26 bk. Tablo 4 27 Yaflar Ertafl, Üsküdar Kad›l›¤› 335 Numaral› fier’iyye Sicili Defteri, s.85-86. 28 Üsküdar Mahkemesi 381, s. 28 (1142). 29 Üsküdar Mahkemesi 381, s.28 (1142). 30 ‹skemle çok çeflitli mânâlarda kullan›l›p, üzerine sini, tepsi, flamdan, gaz lambas› gibi eflyalar›n konuldu¤u alet olabilece¤i gibi üstüne oturulan sandalye içinde kullan›l›r. Mehmet Zeki Pakal›n, Osmanl› Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü¤ü, Ankara 1972, II, 84. ‹skemlenin orta ve üst tabakaya mensup olanlar›n evlerinde görülür. 31 Benzer flekilde XIX. yüzy›lda Mülgâ Beledî Kassaml›¤›na kaydedilen gayr-i müslim kad›nlar›n terekelerinde de seccade görülmektedir. Zeynep Altuntafl, XIX. yüzy›lda incelenen 439 kad›n terekesinin sadece ikisinde kitap bulundu¤unu belirtir. 19.yy’›n ‹lk Yar›s›nda Kad›n Terekelerine Göre Osmanl› ‹ktisadi ve ‹ctimai Hayat›, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Universitesi, ‹stanbul 2004, s.119. 32 Kendisi dört adet tesbihe sahip olup iki tanesi kalembek’tir. Üsküdar Mahkemesi 381, s.28 (1142). 33 Üsküdar Mahkemesi 0367, s.92 (1133), 0384, s.40 (1144), 0416, s.43 (1159). 34 Üsküdar Mahkemesi 375, s.42 (1139), 381, s.28 (1142) 35 Billur bardak sadece bir gayr-i müslim erkekte ç›km›flt›r. Üsküdar Mahkemesi 359, s.20 (1129) 36 Üsküdar Mahkemesi 365, s.92 (1133). 37 Üsküdar Mahkemesi 416, s.43 (1159), 416, s. 72 (1159). 38 Kad›nlar›n ev içinde bir tak›m ticari faaliyetlerde bulunduklar› bilinir. Haim Gerber, “Social and Economic Position of Women in an Ottoman City, Bursa, 1600-1700,” IJMES 12 (1980), s. 231-44. 39 Ebru Okuyan, Üsküdar Kad›l›¤›na Ait 348 No’lu fier’iyye Sicili Transkripsiyonu : (H. 1124/1125), s. 160; Üsküdar Mahkemesi 402, s.23 (1154); 367, s.97 (1133). 40 Üsküdar Mahkemesi 354, s.27 (1127); 359, s.24 (1129). 41 Üsküdar Mahkemesi 354, s.27 (1127). 42 Üsküdar Mahkemesi 349, s.54 (1125). 43 Üsküdar Mahkemesi 359, s.28 (1128). 44 Muhtelif örnekler için bk.Betül Arg›t, “An Evaluation of the Tulip Period and the Period of Selim III in the Light of Clothing Regulations,” Osmanl› Araflt›rmalar› XXIV (2004), s.21-22. 19
45
428
Lady Mary Wortley Montagu, Turkish Embassy Letters (haz. M. Jack ve A. Desai), 1993, s.58-60.