Üsküdar Amerikan K›z Kolejinde Türk Ö¤renciler D O Ç .
D R .
E R D O ⁄ A N
K E S K ‹ N K I L I Ç
Fatih Üniversitesi
Protestan Misyonerler Osmanl› Topraklar›nda Amerika’da 1810 y›l›nda dünyan›n Protestanlaflt›r›lmas› amac›yla Amerikan Board Misyoner Teflkilat› kurulmufltu. Teflkilat›n kad›nlar kolu olan (Womens Board of Missions) Kad›n Misyonerler Birli¤i taraf›ndan, ‹stanbul Gedikpafla’daki bir evde homeschool ad› verilen bir kolej aç›ld›. Okul, 1871 y›l›nda üç Ermeni ö¤rencisi ile e¤itime bafllam›fl olup, müdiresi Bursa Amerikan K›z Okulu ö¤retmenlerinden Miss Julia Reppleye idi. Okul, ö¤renci say›s› zamanla artt›¤›ndan 1873 y›l›nda Üsküdar’da bir kona¤a tafl›nd›. Okulun ilk y›llar›nda ö¤retim dili Ermenice idi. Okulun müfredat›, 1874 y›l›nda Mrs. Williams müdür oldu¤unda gelifltirterek yüksekokul (bugünkü mânâda ortaokul) seviyesine ç›kart›ld›. Ö¤retim dili de ‹ngilizce’ye dönüfltürüldü. Ö¤renci say›s› art›yor, okulun kurucu ve idaresi de yeni mekânlar ar›yor, 1875 y›l›nda Üsküdar Selams›z’da Bowker Bulding ismiyle yeni bir bina infla edilmiflti. Ayn› y›lda Amerikan K›z Koleji’nin tarihini derinden etkileyen ve 18 y›l ö¤retmen, 35 y›l müdür olarak Türkiye’de 53 y›l misyonerlik teflkilat›nda görev yapan, okul ö¤rencilerinin de rol-model ald›klar› Miss Mary Mills Patrick bu okula tayin edilmiflti.1 1890’da Kolej seviyesine yükselen bu okul, Türkçe, Ermenice, Bulgarca, Rumca, ‹ngilizce ve Frans›zca el ilanlar› ile ‹stanbul halk›na ö¤renci arad›¤›n› duyurdu. Bu ilan›n as›l amac› ö¤rencisizlikten kaynaklanm›yor, okulun varl›¤›n› ‹stanbul halk›n›n her kesimine duyurmakt›. Buna ra¤men okulun ö¤renci say›s›n›n ço¤u Ermeni ve Protestanlardan oluflmaktayd›. ‹leriki y›llarda gerçek anlamda yüksek okul kimli¤ine kavufltu¤unda, ilkokul da say›ld›¤›nda toplam 12 y›l ö¤retim veren kolejin, her dal›nda farkl› milletlerin çocuklar› çeflitli alanlarda farkl› baflar›lar elde etmifllerdi. Felsefede üç ö¤renciden
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Kolejin ilk Türk ö¤rencileri: Nigar Han›m (ayakta ortada), Nazl› Han›m (ön s›rada soldan üçüncü)
biri Türk, biri Ermeni di¤eri Rum’du. ‹ngilizce kompozisyon derslerinde en zeki ve mizahi yaz›lar› Rumlar, en hareketli hikâyeleri Bulgarlar, en sürükleyici ve hayal gücü ise Ermeniler de vard›. Ermeni k›zlar› afl›r› derecede sezgili ve duygusal olduklar›ndan kolejin korosu ve kilise korosunda mutlak ço¤unluk Ermeniler’de oldu¤u gibi resim derslerinde de Ermeniler bariz bir flekilde ortaya ç›k›yorlard›.2 Okul idarecilerini maafl› çok fazla de¤ildi. Zaten misyonerlik amac›yla çal›flt›klar›ndan fazla bir fleyler talep etmediler. Müdür dâhil Amerikan e¤itimciler y›lda 440 dolar karfl›l›¤› 100 Türk liras› al›yorlard›. Kolejin aç›l›p ve e¤itim-ö¤retime bafllamas› 1869 y›l›nda ç›kar›lan Maarif-i Umumiye Nizamnâmesine göre yap›lmaktayd›. Bu nizamnâmeye göre, gayr-› müslim ve yabanc›lar›n açt›klar› okullarda Türk ve müslüman ö¤rencilerinin e¤itim görmesi yasakt›. Fakat bu yasak gere¤i gibi uygulanmamaktayd›. Hem ‹stanbul’da hem de taflrada gerek gayr-i müslim okullarda hem de yabanc› okullarda say›lar› az da olsa Müslüman ö¤renciler bulunmaktayd›. Bu okullar›n Müslümanlar taraf›ndan tercih edilmesinin sebebi e¤itim ve ö¤retim seviyesini yüksek ve Avrupa ile ça¤dafl olmas› ile ‹ngilizce ve di¤er Avrupa dillerinin ö¤retiliyor olmas›yd›.
542
Ü S K Ü D A R
A M E R ‹ K A N K I Z K O L E J ‹ N D E T Ü R K Ö ⁄ R E N C ‹ L E R
Yabanc› ve Az›nl›k Okullar›n Denetim Problemi 1869 Nizamnâmesi gere¤i, devletin yabanc› ve gayr-i müslim okullar› denetleme hakk› vard›. Bu denetleme yetkisinin içinde, okullarda Türk ö¤rencinin olmamas›, e¤itim ve ö¤retimlerinde devletin temel de¤erlerine karfl› zararl› faaliyetlerinin yap›lmamas›, kitaplar›n ve ö¤retim müfredatlar›n›n devlet taraf›ndan kontrol edilmesi, ö¤retmenlerin yeterli olup-olmay›fllar› gibi temel alanlar vard›. Fakat çeflitli sebeplerden dolay› II. Abdülhamid dönemine kadar bu nizamnâme gere¤ince uygulanamad›. II. Abdülhamid, bu nizamnâmenin verdi¤i bütün yetkileri kullanarak bu okullar›n devletin kontrolü alt›na al›nmas›n› istedi. Hatta nizamnâmede devletin lehine birtak›m de¤ifliklikler yap›lmas› istense de bu giriflim sonuçsuz kalm›flt›. Mevcut hali ile nizamnâmeye göre gayr-i müslim ve yabanc› okullar e¤itim ve ö¤retime bafllamalar› için mutlaka bir resmi ruhsatname almalar› gerekliydi. Ruhsatname al›nmas› için de Maarif Nezareti, Adliye ve Mezahip Nezareti, Belediye, ilgili mezhebin ruhanî kurumu, ilgili ilin maarifi müdürlü¤ü, ö¤retmenlerin sa¤l›k raporlar› ve muhtarlardan al›nacak iyi hal belgeleri gibi çeflitli belgeler gerekliydi.3 Ruhsatnamesi olmayan okullar›n denetlenmesi de çok zordu. Nitekim dönemin Maarif Naz›r› Zühdü Pafla’n›n 1894 y›l›nda haz›rlad›¤› raporda ülkede bulunan yabanc› ve gayr-› müslim okullar›n ço¤unun resmi ruhsatnamesi olmad›¤› tespit edilmiflti.4 Öte taraftan 1886 y›l›nda bu okullar›n sa¤l›kl› bir flekilde teftifl edilebilmesi için Mekatib-i Gayr-i Müslime ve Ecnebiye Müfettiflli¤i kurulmufltu. Osmanl› Arflivindeki Müfettifllik tasnifindeki belgelere bak›ld›¤›nda bu okul idareci ve ilgili ruhanî kurumlar› müfettifllerin çal›flmalar›ndan oldukça rahats›z olduklar› görülmektedir. 1908 y›l›nda Meflrutiyet’in ikinci defa ilan edilmesi ile az›nl›k ve yabanc› okullar›n üzerindeki devlet denetimi hafifletilmifl ya da denetim argümanlar› de¤ifltirilmiflti. Mesela, 1905 y›l›nda kolejin Üsküdar’daki ana binas› tamamen yand›¤›ndan dolay›, 1907 y›l›nda Arnavutköy’de bir Ermeni ailesine ait 54 dönüm arsan›n al›nmas›na karar verildi. Arsa sat›n al›nmas›na ra¤men, inflaat›n yap›lmas› II. Abdülhamid’in muhalefetine u¤rad› ve bina yap›lmas›na izin verilmemiflti. Ancak, 23 Temmuz’da meflrutiyetin ilan› ile Jön Türk iktidar› 14 A¤ustos 1908 de kolejin tapu tescil ifllemleri tamamlanm›flt›. Kolejin tüm s›n›flar›n› Arnavutköye tafl›mak için 16 Kas›m 1910 y›l›nda Padiflahtan bir irade de al›nd› ve 3 Haziran 1914’de okulun Arnavutköy’deki dört binas› tamamlanarak resmi aç›l›fl› yap›ld›.5 II. Meflrutiyet, Amerikan K›z Koleji’nin kap›lar›n›n Türk ö¤rencilerine resmen aç›lmas›n› da sa¤lam›flt›. Sadece bu kolej de¤il, ülkede bulunan gayr-i müslim ve yabanc› okullara Türk ö¤rencilerinin kabulü serbestiyeti getirilmiflti. K›zlar›n› Amerikan Koleji’ne vermek için hemen her seviyeden Türk, okula âdeta ak›n etmiflti. Bu afl›r› talebe haz›rl›ks›z kalan okul idaresi, ek s›n›flar açsa da tüm talepleri yerine getiremediler. Türk ö¤rencilerinin en yo¤unlaflt›¤› s›n›f ‹ngilizce bilmediklerinden haz›rl›k s›n›f›yd›. Bunun üzerine kolej mü543
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Yerel Giysileriye Türk k›zlar› (1914)
tevellisi, önceden sat›n al›nan arsaya yak›n olan Musurus Pafla’n›n Arnavutköy’deki deniz kenar›ndaki malikânesini kiralay›p, 1910 da Haz›rl›k Okulu’nu buraya tafl›m›flt›.6 Türk Ö¤renciler Amerikan K›z Kolejinde II. Meflrutiyet ile hükümet taraf›ndan Amerikan K›z Koleji’nde Türk ö¤rencilere yasak kald›r›lm›flt›. ‹steyen her Türk ailesi k›zlar›n› bu kolejde okutabilecekti. Bu serbestiyet kesintisiz olarak Cumhuriyet dönemine ve oradan günümüze kadar devam etmektedir. K›z Koleji’ndeki Türk ö¤rencilerinin hiç kuflkusuz ilk dönemlerinden günümüze kadar çok farkl› ve renkli hikayesi bulunmaktad›r. Burada kolejde Türk ö¤rencilerinin e¤itim almas›n›n yasak oldu¤u dönemlerle yasak dönemin kalkmas› ile ortaya gelen de¤fliklikler ve bu ilk süreçte okuldan e¤itim alan baz› ö¤renciler üzerinde durulacakt›r. II. Meflrutiyet’e kadar Türk ö¤rencilerin di¤er yabanc› ve az›nl›k okullar›nda oldu¤u gibi Amerikan K›z Koleji’nde de e¤itim almalar› yasakt›. Fakat bu dönemde bu yasa¤› göze alarak çocuklar›n› Amerikan K›z Koleji’ne gönderenler de vard›. Bu ö¤rencilerden biri olan Gülistan ‹smet, 1890 da Kolej’den ilk mezun olan Türk k›z›yd›. Annesi Abdülaziz’in hareminden Çerkez gözdesi, babas› ise bir Ba¤dad fieyhi’nin orduda General olan o¤lu Tevfik Pafla idi. Mezuniyeti s›ras›nda peçeli oldu¤undan diplomas›n› kürsüde de¤il annesinin yan›nda alan Gülistan, mezun olduktan sonra 1897’de As›m Bey ile evlendi. As›m Bey, Milli Mücadele dönemin544
Ü S K Ü D A R
A M E R ‹ K A N K I Z K O L E J ‹ N D E T Ü R K Ö ⁄ R E N C ‹ L E R
Kolejin Türk ö¤rencileri (1914)
de emniyet müdürü ve Büyük Millet Meclisi’nin ilk kâtibi olmufltur. Gülistan, yaz› ve edebiyat alan›nda ürünler ortaya koymufltur. Kendi k›z› Nurunnisay› da Amerikan K›z Kolejinde okutmufl ve 1921 de mezun olmufltur.7 Nazl› Halid isimli di¤er bir Türk k›z›, yasak dönemdeki kolej ö¤rencilerindendi. Nazl› Halid’in annesi ›srarla k›z›n› bu okulda okutmak istemifltir. Nazl›’n›n annesi, II. Abdülhamid’in subaylar›ndan zengin ve güçlü birinin 6 eflinden Çerkez olan›n›n k›z›yd›. 1908 y›l› bahar›nda kolejden uzaklaflt›r›lm›flt›. Sonbaharda tekrar koleje dönebilir umuduyla imtihan k⤛tlar› evine gönderildi. Meflrutiyetin ilan›yla koleje devam etme imkân› bulmufl ve 1910 da mezun olabilmiflti. Nazl› Halide, ileride kurulacak olan Ankara Hükümeti’nin Londra Büyükelçisi ve D›fliflleri Bakan› olan Yusuf Kemal Tengirflek ile evlenmifltir.8 Yasak dönemde Kolejin gözde Türk ö¤rencilerinden biri de 1901 s›n›f›ndaki Halide (Edip Ad›var) Han›md›. Halide Han›m, ayn› zamanda Kolejden BA lisansüstü e¤itim alan ilk Türk ö¤rencisiydi. Halide’nin babas› Edip Bey Ceyb-i Hümayun kâtiplerindendi. K›z›n› bu okulda okutmak için dönemin tüm siyasal risklerini alm›flt›.9 Halide, özellikle felsefe, astronomi ve edebiyat alan›nda dikkat çeken bir ö¤renciydi. Okul Müdiresi Onu, Türkiye’nin Jeanne d’Arc’›10 olarak tan›ml›yordu. Kolej müdiresi Partick’e göre, II. Meflrutiyet, Halide Han›m’a yeni bir hayat tarz› getirmiflti. Halide, bilinçli bir flekilde Kolej’den elde ettiklerini kendi halk›na vermek için kulland›. Halide Edib’in kolejle çok yak›n iliflkisi vard›. ‹ttihatç›lar›n iktidar›na karfl› giriflilen isyan hareketleri s›ras›nda Halide Edip, iki küçük o¤lu ve babas› ile birlikte okula s›¤›nm›fllard›. Halide Han›m›n üç üvey k›z kardeflinden biri 1908 ihtilalinden önce kolejde e¤itim ald›¤›ndan yap›lan denetlemeler s›ras›nda okuldan ayr›lmak zorunda kalm›flt›. Di¤er küçük kardeflleri 1909 y›l›ndan 545
Çaml›ca karlar alt›nda
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
sonra kolejde e¤itim ald›lar. Bunlardan biri 1914 de mezun olan Nigar Han›md›. Nigar Han›m, mezun olduktan sonra Beyrut’ta büyük bir Arap Okulu kurmak üzere gönderildi. ‹leride Cenova Konsolosu ve ayn› zamanda Milletler Cemiyeti Türk Temsilcisi olacak bir diplomatla evlenmifltir. Di¤er k›z kardefli, Belk›s Han›m, mezun olduktan sonra ‹stanbul’da on üç okulun müfettiflli¤ine getirilmifltir.11 Halide Edib’in kocas› Adnan (Ad›var) Bey ‹stanbul valisi oldu¤undan Amerikan Koleji bu dönemde devletten önemli dostlar edinmiflti. Millet Meclisi üyesi Ali Cenani de, 1919 Kolej mezunu oldu¤u k›z› Sabiha han›mla gurur duyard›. Sabiha Han›m, gönüllü turist rehberli¤i s›ras›nda tarih ve lisanlar konusunda bilgisini turistlere sergileyerek güzel hizmetler vermifltir. Lozan’da ‹smet Pafla’n›n tercümanl›¤›n› yapan Mihri Han›m da buradan mezun olmufltur. 1916 mezunu Safiye Ali Han›m t›p doktoru, 1917 mezunu Bedriye Veysi, Almanya’da t›p e¤itimi alm›flt›. 1918 de Hayriye Ahmet, 1919 da Mebruke Ahsen mezun olduktan sonra mast›r yapm›flt›r. Nesli Han›m ise, II. Meflrutiyetten sonra mezun olan ilk Türk k›z›d›r. K›sa bir süre Türkçe ö¤retmenli¤i yapt›ktan sonra Türkiye’nin Londra büyükelçisi ile evlenmifltir.12 Jön Türk ikt›dar› ile, Üsküdar Amerikan K›z Koleji’nde 1909–1910 ö¤retim y›l›nda befl Türk k›z› yap›lan bir imtihanla Amerikan K›z Koleji’ne okul ücreti devlet taraf›ndan karfl›lanmak üzere gönderilmiflti. Bu ö¤rencilerin tespiti için hükümet, Halide Edibi görevlendirmiflti. Ö¤renciler, Darülmuaalimat’tan gelmifllerdi. Bu ö¤renci ve velileriyle yap›lan sözleflmeye göre, ö¤renciler kolejde devlet bursuyla okuyacaklar, mezun olduktan sonra Maarif Nezareti’nin belirledi¤i okullarda befl y›l ö¤retmenlik yapacaklard›. Kolejin Haz›rl›k Okulu Müdürü W.S. Murray, 26 Mart 1913’de Maarif Naz›r› Zühdü Pafla’ya yazd›¤› yaz›da bu ö¤rencilerin fiükran, Melâhat, Semiha, Hatice ve Perihan isimli ö¤rencilerin oldu¤unu ö¤renmekteyiz.13 Al›nan bu burslu befl ö¤rencinin her biri kendi el yaz›lar› ile haz›rlad›klar› k›sa özgeçmiflleri bulunmaktad›r. Osmanl› Arflivinde, devlet bursu ile Amerikan K›z Koleji’nde okuyan ilk befl ö¤renciden ikisinin kolej ile ilgili belgeleri üzerinden baz› bilgilerine ulafl›labilmektedir. Melâhat Süreyya Hüsemeddin 14 Bu ö¤rencilerden biri, Melâhat Süreyya Hüsameddin han›md›. Melâhat Süreyya, Erkân› Harbiye F›rkas› Reisi merhum Binbafl› Hüsameddin’in k›z›yd›. 1896 y›l› Suriye do¤umlu olup, Darülmuallimat son s›n›f›ndan ayr›lm›flt›r. Maarif Nezareti’nin yapt›¤› imtihanda baflar›l› bulunmufl, Amerikan K›z Koleji’ne burslu kaydedilmiflti. Tahsilini tamamlad›ktan sonra e¤itim hizmetinde bulunaca¤›na dair muvafakati üzerine validesi taraf›ndan Nezarete bir taahhüt senedi verilmifltir. Özgeçmiflinde, okulun beflinci ders y›l›nda oldu¤u beyan etmifltir. Bu sene Cebir, Tarih, Türkçe, ‹ngilizce, Frans›zca, Jimnastik ve Piyano derslerini ald›¤›n› ve 1917 e¤itimini tamamlayaca¤›n› bildirilmifltir. Aksaray’da Muratpafla mektep soka¤›nda ikamet etti¤ini, s›hhî durumunda herhangi bir problemi olmad›¤› belirtilmifltir. Mektebe devams›zl›l›¤› yoktur. Fakat babas› asker oldu¤undan muharebe sebebiyle mektep tatil oldu¤u sürece okula devam edememifltir. Özgeçmiflinin alt›nda imzas› da bulunmaktad›r. 548
Ü S K Ü D A R
A M E R ‹ K A N K I Z K O L E J ‹ N D E T Ü R K Ö ⁄ R E N C ‹ L E R
Hatice Zâkir15 Babas›n›n ad› Zâkir olup, vefat etti¤ini özgeçmiflinden ö¤reniyoruz. 1897 de Tophanede do¤mufl, Darülmuallimat’›n ikinci s›n›f›ndan ayr›l›p bu okula gelmifltir. Mezun olduktan sonra ald›¤› burs karfl›s›nda mecburi hizmeti için kefil gösterecek kimse olmad›¤› için kefaletnameyi sadece kendisi imzalam›flt›r. Özgeçmiflini doldururken 1. kolejin birinci s›n›f›nda oldu¤unu beyan etmifltir. Kolejin genel program›n› devam etmifl olup, meslek olarak fen ve ameli dersleri seçti¤ini belirtmektedir. Üç sene sonra e¤itimini tamamlayaca¤›n› belirtmifltir. fiehzadebafl›’nda K›r›ktulumba’da Merhum Mustafa Bey’in 8 numaral› evinde ikamet etmektedir. Sa¤l›k durumunda herhangi bir problem olmay›p, devams›zl›¤› da yoktur. Yukar›daki iki ö¤rencinin her dönem için ald›klar› ara karneler incelendi¤inde hem okulun baz› e¤itim sistemleri hem de Türk ö¤rencilerin ald›klar› dersler ve baflar›lar› hakk›nda çeflitli bilgiler edinmek mümkündür. Ö¤renci ara karneleri üzerindeki bilgiler ‹ngilizce, Frans›zca, Osmanl› Türkçesi, Ermenice, Bulgarca ve Rumca olarak yaz›lm›flt›r. Karnenin üzerinde okulun resmi ismi “American College for Girls Constantinople” olarak yaz›lm›flt›r. Kolejin e¤itim süresi, bir y›l haz›rl›k olup befl y›l idi. Haz›rl›k s›n›f›nda ‹ngilizce, Frans›zca, Almanca, Türkçe, Yerel dil, Matematik, Co¤rafya, Tarih, Bilim, Güzel Yaz›, Resim, Dikifl, Müzik, Jimnastik ve Piyano dersleri okutulurdu. Türk ö¤renciler haz›rl›k s›n›f›nda bu derslerden ‹ngilizce, Frans›zca, Türkçe, Matematik, Co¤rafya, Tarih, Bilim ve Piyano derslerini seçmifllerdir.16 Kolejin birinci s›n›f›ndan dördüncü s›n›fa kadar olan s›n›flar›nda karnedeki s›ras›na göre Sanat, Astronomi, Biyoloji, ‹ncil, Kimya, ‹ngilizce, Frans›zca, Latince, Almaca, Etik, Jeoloji, Tarih, Edebiyat, Matematik, Meteoroloji, Felsefe, Psikoloji, Fizik, Fizyoloji, Sosyoloji, Türkçe, Müzik, Piyano, Jimnastik, Karfl›laflt›rmal› Din ve E¤itim dersleri bulunmaktad›r. Türk ö¤renciler ana dersin ‹ngilizce oldu¤u haz›rl›k s›n›f›n› geçtikten sonra di¤er ö¤renciler gibi s›n›flarda y›llara göre yukar›daki dersleri okurlard›. Birinci s›n›fta ‹ncil dersini de alan Türk ö¤renciler, di¤er ö¤renciler ile birlikte Pazar ayinine de kat›l›rlard›. Kolejin ders geçme sisteminde alt› farkl› not bulunmaktayd›. Bu notlar, yukar›da ders isimlerinin belirtildi¤i alt› ayr› dilde yaz›l›rd›. Baflar› notlar› 10’luk düzene göre verilip afla¤›daki gibi harfe çevrilirdi.17 A 9–9,5 Pekiyi Excellent
B 8–8,5 ‹yi Good
C 7–7,5 Mutavass›t Fair
D 6,5 Geçer Passable
E 6–6,5 Fena Failure
F 5–0 Pek fena Heavy failure
Harf puanlar›n aras›nda bir not verilecek olursa, puanlama cetvelinde olmamakla birlikte A+, B+,C+ gibi notlar da verilirdi. 549
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
1908 y›l›ndan sonraki dönemde kolejde okuyan ilk Türk ö¤renciler oldukça baflar›l› olduklar› karnelerinden anlafl›lmaktad›r. Türk ö¤renciler, jimnastik ve piyano derslerinden pek baflar›l› olamad›klar› görülmektedir. Kefâletnâme Kolej’de okuyan Türk ö¤renciler, mezun olduktan sonra ald›klar› burs karfl›l›¤›nda Maarif Nezareti’nin belirleyece¤i k›z okullar›nda befl y›l ö¤retmenlik yapacaklard›. Bunun için velileriyle birlikte bir kefâlet senedi imzalarlard›. Maarif Nezareti’nin verdi¤i tahsisatla 1910 senesinden beri Amerikan K›z Lisesi’nde yat›l› olarak devam etmekte oldu¤umdan ve ikmal-i tahsilime kadar mektebin ücret ve maarif-i sairesi nezaret taraf›ndan ödenece¤inden diploma ald›ktan sonra nezaretin tayin edece¤i bir inas mektebinde befl sene müddetle ifa-y› hizmet edece¤imi ve flayet nezaretin müsaadesi olmaks›z›n ikmal-i tahsilden evvel mektebi terk edersem veyahut teklif olunacak muallimli¤i kabul etmez isem nezaretin hakk›mda sarf etmifl oldu¤u mektep paralar›n›n tamam›n› ödeyece¤imi taahhüt ederim. 2 A¤ustos 1913.18 Kolejin e¤itim-ö¤retim ücreti y›llara göre farkl›l›k göstermekteydi. Bu farkl›l›k, dönemin mali flartlar›ndan ileri geldi¤i gibi kolej yönetiminin Amerika’dan temin etti¤i yard›mlarla da do¤ru orant›l›yd›. 1875’de yat›l› ö¤renciler için y›ll›k ücret 132, gündüzlü ö¤renciler için 35 Amerikan dolar› idi. 1900 y›l›nda yat›l› ücreti, 176 dolara kadar ç›kmas›na ra¤men I. Dünya Savafl›’ndan sonra tekrar 154 dolara inmifltir. Osmanl› Hükümeti, burslu okuttu¤u her bir ö¤renci için dönem bafl›na 20 lira ö¤retim ücreti, 10 lira piyano, 2 lira di¤er masraflar olmak üzere 32 lira, bir y›l iki dönemden olufltu¤undan y›ll›k 64 lira ödemekteydi. 1 lira 4.40 dolar hesab›yla y›ll›k 176 dolara tekabül etmekteydi.19 Maarif Vekâleti’nin 21 Ocak 1911 tarihli belgesinde befl ö¤renci için y›ll›k olarak toplam 32.832 kuruflun birinci taksiti olarak 16.416 kurufl ödenmifl kalan di¤er yar›s›n› da kolejin ikinci sömestr bafl›nda ödenece¤i belirtilmiflti.20 Amerikan K›z Koleji’nin aç›lmas›n›n as›l amac› baflta Ermeniler olmak üzere Osmanl› tebaas› gayr-i müslimlerin k›zlar›n› e¤itmekti. Zamanla Türk k›z ö¤rencileri de kolejden e¤itim almaya bafllad›klar›nda, kolejin e¤itim politikas›n›n bir k›sm› gözden geçirildi. Kolejin kap›lar› Türk ö¤rencilere kapal› oldu¤u dönemlerde kolej içinde ö¤renciler aras›nda Osmanl› Devleti’ne ve Türkler’e karfl› genel olumsuz bir atmosfer oluflmufltu. Türk ö¤renciler önceleri bu olumsuz atmosferden etkilenmifller ve tav›rlar›n› koymufllard›. Ö¤renciler aras›nda oluflan gerginlikler sonucunda bir gün kolej idaresine gelen bir Türk ö¤renci kendisini bir Bulgar ö¤rencinin öldürece¤i konusunda flikayette bulunmufltur.21 Okul Müdürü Patrick’in ve di¤er ö¤retmenlerin Türk ö¤rencilerle yak›ndan ve özel olarak ilgilenmeleri sonucunda bu proplemler çözülüyordu. Türk ö¤renciler, zamanla kolejdeki günlük hayata al›flm›fllard›. Özellikle yat›l› okuyan ö¤renciler, kolej ö¤retmenlerinden ve ö¤rencilerinden etkilenmifllerdi. Türk ö¤renciler kolejde çok 550
Ü S K Ü D A R
A M E R ‹ K A N K I Z K O L E J ‹ N D E T Ü R K Ö ⁄ R E N C ‹ L E R
Üsküdar Amerikan K›z Koleji mezunlar›ndan Zekiye Han›m’a ait diploma (Üsküdar Belediye Arflivi)
farkl› bir hayat ile karfl›laflt›lar. Bu yeni hayat tarz› Müdire Patrick taraf›ndan “Cenneten Dünyaya” diye ifade edilmiflti. Patrick’e göre bu kolej, Türk ö¤renciler için de Cennetten aç›lm›fl bir pencere idi. Bu pencereden içeri girmek bafllang›çta Türk ö¤renciler için kolay olmad›. Türk ö¤renciler, okula ilk geldiklerinde erkeklerin servis yapt›¤› masalarda oturmuyorlar, yüzlerini peçe ile kapat›yorlar, jimnastik derslerine erkekler varsa kat›lm›yorlard›. Burada ald›klar› e¤itim sonunda ise; Halide Edip Ad›var’›n “bu okul ile ilgili her fleyi seviyorum” diyecek ve Milli Mücadele s›ras›nda Amerikan mandas›n› savunur hale gelecektir. Bunun yan›nda kolej, Osmanl› döneminden Cumhuriyet’e Türk e¤itim tarihine olumlu katk›lar da yapm›flt›r. Kolejin en önemli katk›s› ise, Türk kad›n›n›n modern hayata geçifli s›ras›nda oyna¤› önemli roldür. Kolejden mezun olan Türk ö¤rencilerin çal›flma ve sosyal hayattaki yeri bu önemi göstermektedir. D‹PNOTLAR 1 Vladimir A. Tsanoff, Report and Latters of American Missionaries Referring to the Distrubution of Nationalities in the former Provinces of European Turkey 1858-1918, Sofya 1919, s. VIII-XII.; Keith M. Greenwood, Robert College: The American Founders, ‹stanbul 2003, s. 3; Mary Mills Partick (çev.), fieyma Ak›n, Bir Bo¤aziçi Maceras› ‹stanbul K›z Koleji (1871-1924) ‹stanbul 2001, s. 30-31; Patrick, Under Five Sultans, London 1930, s. 20-21; Uygur Kocabaflo¤lu, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika 19. Yüzy›lda Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda-
551
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
ki Amerikan Misyoner Okullar›, ‹stanbul 1989, s. 25; Hester Donaldson Jenkins, Robert Kolej’in K›zlar› Misyonerlik.Feminizm.Yabanc› Okullar (çev. Ayfle Aksu), ‹stanbul 2008, s. 14–20. 2 Jenkins, Robert Kolej’in K›zlar›, s. 50. 3 BOA., MF.MGM. 10/26. 1335. N.27. Dosyada yabanc› ya da gayr-i müslim bir okulun aç›lmas› için gerekli belgeler bulunmaktad›r. 4 Zühdü Pafla’n›n raporu ve gayr-i müslim okullar için haz›rlad›¤› cetvel BOA., Y.PRK.. MF. 3/ 31 nolu dosyada, yabanc› okullar için haz›rlad›¤› cetvel ise ayn› tasnifin 3/ 30 nolu dosyada bulunmaktad›r. 5 Patrick, Bo¤aziçi, s. 88-91; Patrick, Five Sultans, s. 197. 6 Patrick, Bo¤aziçi, s. 92; Jenkins, Robert Kolej’in K›zlar›, s. 164. 7 Patrick, Five Sultans, 166-167; Patrick, Bo¤aziçi, s. 138; Jenkis, Robert Kolej’in K›zlar›, s.134, 135, 229, 256. 8 Jenkis, Robert Kolej’in K›zlar›, s.149-150. Ek I. 9 BOA. MF. MGM. 1/ 63. 1309. B. Dosyada Mekâtib-i Gayr-i Müslime Müfettiflli¤i’nin Dersaadet ve Bilâd-› Selase’de bulunan yabanc› ve az›nl›k okullar›ndaki tespit edilen Müslüman ö¤rencilerin ve babalar›n›n isimleri bulunmaktad›r. 10 Jeanne d’Arc, ( 1412- 1431) Yüzy›l Savafllar› boyunca ‹ngiltere’ye karfl› ülkesi Fransa’ya memleketi Lorraine’deki cephelerden bafllayarak manevi anlamda büyük destek olan ve sonradan ünü Fransa’n›n dört bir yan›na yay›lm›fl bir Frans›z Katolik azizesidir. 11 Jenkis, Robert Kolej’in K›zlar›, s.221-258. 12 Patrick, Bo¤aziçi, s. 142. 13 BOA, MF. MGM. 10/53. 1336. Ra.17. 14 Melâhat Süreyya Hüsameddin’in özgeçmifli, kolejdeki karneleri, y›ll›k okul harçlar› ve baz› derslerin s›nav ka¤›tlar› için bk. MF. MGM. 10/53. 1336. Ra.17. 15 Hatice Zâkir’in özgeçmifli, kolejdeki karneleri, y›ll›k okul harçlar›, baz› derslerin s›nav ka¤›tlar› için bk. MF. MGM. 9/81. 1334. Ra.17. Z. 21. 16 BOA. MF.MGM. 8/81. Ek: II. 17 BOA. MF.MGM. 10/53. Ek: III 18 BOA., MF. MGM. 9/ 81. 1334. Z. 21. Ek: IV 19 Burslu ö¤renciler için ödenen para makbuzlar› için MF.MGM. 9/64. 1334. fi.8; MF. MGM. 9/81. 1334.Z.21; MF. MGM. 10/53. 20 MF. MGM. 10/53. Ek: V 21 Patrick, Bo¤aziçi, s. 97.
552