Sultan I Ahmed’in portresi
.
Pâdiflah-Tarîkat fieyhi Münasebetleri Aç›s›ndan Azîz Mahmud Hüdâyî ve Ça¤dafl› Abdülmecîd-i Sivâsî Y R D . D O Ç . D R . C E N G ‹ Z
G Ü N D O ⁄ D U
Atatürk Üniversitesi ilahiyat Fakültesi
Girifl Tebli¤imiz iki bölümden oluflmaktad›r. Birinci bölümünde genel olarak Osmanl›da padiflah-tarîkat fleyhi münasebetlerinin teorik çerçevesi, ikinci bölümde de bu münasebetlerin tarihsel yans›malar›na örnek olmak üzere Azîz Mahmud Hüdâyî ve Abdülmecîd-i Sivâsî’nin dönemi padiflahlar›yla münasebetlerine de¤inilecektir. Osmanl› toplum yap›s›n› anlamaya yönelik yap›lan baz› bilimsel araflt›rmalarda devlet ile onun yönetimi alt›ndaki kifli ve müesseselerin iliflki tarzlar› ele al›nm›fl bu iliflkilerde özellikle gündelik hayat›n sosyo-kültürel ve siyasî dokusu üzerinde aktif rol üstlenmifl tarîkatlar›n, sadece içe yönelik (yatay) de¤il, ayn› zamanda d›fla dönük (dikey)çabalar›yla yönetici ile yönetilen aras›ndaki misyonlar›na dikkat çekilmifltir. Bat› toplumlar›nda bu iliflki tarzlar›n›, devletin hukukî yetkilerini kullanabilme hakk›na sahip kifli ve müesseseler yönlendirmifltir. Roma yönetim gelene¤ine dayanan bu yetki devri usulü, insan ile devlet aras›nda zamanla kilise, feodal beyler ve belediye meclislerinin do¤mas›na yol açm›fl, böylece ad›na sivil toplum denilen gündelik hayat›n ba¤lay›c› dokular› oluflmufltur. ‹slâm toplumlar›na bakt›¤›m›zda, devlet ile insan iliflkilerini düzenleyen bu ara tabakan›n genel anlamda ümmet temeli üzerinde flekillenmifl olan ve birer sosyal yap› ve müessese olarak ortaya ç›kan tarîkatlar taraf›ndan dolduruldu¤u görülür1. Devletin 15
.
din ve kültürünü halk kültürüne ba¤layan bu a¤ Gibb’e göre Osmanl› imparatorlu¤unun en önemli yap›sal pekifltiricisi olmufltur2. Tarîkat önderleri ile yöneticiler irtibat›n›n ‹slam tarihindeki yans›malar›na ilk dönem hariçte b›rak›larak bak›lacak olursa karfl›m›za devasa bir literatür ç›kt›¤›n› görürüz. Malzemenin çoklu¤u bu konunun de¤iflik Müslüman topluluklarda da çok canl› tarihsel karfl›l›¤›n›n bulundu¤una iflaret etmektedir. Daha bafl›ndan beri birçok Müslüman yöneticinin hep ilim ve irfan ehli, keflfi aç›k, duâs› makbul baz› kimseleri yanlar›nda bulundurmufl olmalar› bunun aç›k örne¤idir3. Osmanl› tarihinin ilk dönemlerinden îtibâren Pâdiflahlar›n hemen hepsinin, -siyasî otoritelerinin üzerine ç›karmamak gibi bir hassasiyetle beraber- âlimler ve mutasavv›flara büyük de¤er verip, onlara yak›n alâka göstermelerinin bu kesimlerin bütünlefltirici iradede önemli bir figür olarak rol almalar›ndan kaynakland›¤› söyleyebiliriz. Osmanl› yöneticileri, bilhassa sultanlar, daha kurulufl döneminden bafllamak üzere, cemiyet üzerindeki nüfuzlar›n› devletin hizmetinde kullanmak suretiyle bir manada, kendilerine genifl bir hareket sahas› sa¤lamaya çal›flan tasavvufî zümrelerle aralar›nda bir köprü oluflturmufllar ve mümkün mertebe onlar›n hizmetlerinden faydalanmaya çal›flm›fllard›r4. Bu yaklafl›m, tarîkatlar›n siyasî otorite taraf›ndan birer güç oda¤› fleklinde alg›lanarak sahip bulunduklar› imkânlar› iktidar lehine kullanma politikas›n›n bir göstergesidir5. Sadece kurulufl ve yükselifl dönemlerinde de¤il, devletin güç ve imkân bak›m›ndan zirveye ulaflt›¤› dönemlerde de bu alâkan›n artarak devam etti¤i görülür. Hatta devletin tarîkatlere olan deste¤i ve alakas› bazen o dereceye ulaflm›flt›r ki, “mâna sultanlar›”, olarak da kabul edilen tarîkat fleyhlerinin, di¤er bütün otoritelerden; ilmî, askerî hattâ siyasî otoritelerden bile üstün tutulduklar› olmufltur. Devlet protokolünde yer alan fleyhler, dîvân-› hümâyunda temsîl edilmemifllerdir, ancak halk içerisinde büyük nüfuzlar›n›n yan› s›ra devlet ricâlini de bu nüfuz ile te’sîrleri alt›na almay› baflarm›fllard›r.6 Tarikat erbab›n›n nüfuzlar›n›n bir sonucu olarak, devlet görevlileri ve padiflahlar, tarîkatlar› merkezî örgütlenmeye do¤ru yönlendirirken idarî yap›lanmay› gerçeklefltirebilecek fleyh ailelerine ekonomik ayr›cal›klar tan›m›fl, siyasî ve malî kudretleri nisbetinde onlara kurmufl olduklar› vak›flar kanal›yla veya baflka yollardan muhtelif imkânlar sa¤lamaya çal›flm›fllard›r7. Bu imkânlardan istifade ile, bir taraftan tasavvufî merkezler ve onlara ba¤l› manevî gruplar efkâr-› umûmiyeyi tesviye edip, manevî bir birlik ve k›vam meydana getirerek içtimai hayat›n devaml›l›¤›n› sa¤lamaya çal›fl›rken, di¤er taraftan, hâkimiyet tesis etmek isteyen siyasî kuvvetler, kendilerini teflkilatl› ve kuvvetli birlikler vücuda getirebilmifl bu zümrelere dayanmak mecburiyetini duymufllard›r. Manevî rehberler ise, bir yandan mazlum ve periflan halk›, di¤er taraftan da kendilerinden istifadeyi düflünen siyasî nüfuz sahiplerinin bu zaaf›n› hesaba katarak, iki tarafl› bir hizmet ve kuflatma ameliyesi ile faaliyetlerini sürdürmüfllerdir8. 16
.
Neticede Osmanl› yönetimi ile tarikat fleyhleri aras›nda kurulan bu köprü, tarîkatlar›n siyasî otorite taraf›ndan birer güç oda¤› fleklinde alg›lanarak sahip bulunduklar› imkânlar› iktidar lehine kullanma politikas›n›n ötesinde bir anlam da kazanm›fl ve karfl›l›kl› geliflen samimi iliflkiler ve flahsi meyiller bazen fleyhlerin manevî nüfuzundan etkilenen padiflahlarda onlara intisab etme iste¤ini do¤uran bir boyuta ulaflm›flt›r. Meselâ Osman Gâzî’nin fieyh Edebali (ö.726/1325)’nin k›z› Malhun Hâtun’u alarak ona damat olmas›9, Orhan Bey’in Dursun Fakih (ö.726/1326), Dâvûd Kayserî (ö.751/1350), gibi sûfî ve âlimlere, Abdal Murâd, Abdal Mûsâ, Geyikli Baba gibi dervîfllere ilgi göstermesi10, I. Murâd’›n ahîlerle olan s›k› münâsebetleri11, Y›ld›r›m Bâyezid(I.Bâyezid)’in devrin mutasavv›flar›na karfl› sayg›s› ve bu sayg›n›n gere¤i olarak K›z› Hundî Hâtun’u meflhûr fleyhlerden Emir Buhârî (ö.833/1429)’ye vermesi12, II. Murâd’›n Hac› Bayrâm Velî(ö.833/1429) ile yak›n münâsebetleri13, Fâtih’in hocas› Akflemseddîn(ö.864/1459’e sars›lmaz ba¤l›l›¤›14, Sûfî meflrebli oldu¤u için Bâyezid Velî diye an›lan II. Bâyezid’in Çelebi Halîfe (ö.899/11494) ve fieyh Muhyiddîn Yavsî (ö.920/1514)’ye15, Yavuz Sultan Selim’in Sünbül Sinan (ö.936/1529)’a, Kanûnî’nin Merkez Muslihiddîn (ö.959/1552) ve Halvetî fleyhi Nureddînzâde (ö.981/1574)’ye olan ba¤l›l›klar›n›16 bu ba¤lamda de¤erlendirebiliriz. Fakat baz› tarih ve menak›b kitaplar›nda dile getirilen padiflahlar›n ve di¤er devlet erkân›n›n ça¤dafllar› olan fleyhlere intisab› devletin tavr› olmay›p ancak flahsî tav›r olarak de¤erlendirilmedir. Kald› ki bu intisab da, fleyh-mürid münasebetleri içinde ve bir tarikat disiplini alt›nda seyr u sülûke girme fleklinde de¤il belki onlar›n irflad dairelerine girme, onlardan feyiz almalar› fleklinde yorumlanmal›d›r. Nitekim e¤er XVII. Yüzy›l halveti fleyhlerinden Muhammed Nazmî farkl› bir gerekçe ile aktarm›yorsa, IV. Murad’›n Sivâsî için “E¤er Padiflahlara baflkas›ndan bîat mümkün olsayd› sana bîat ederdim.” dedi¤ini nakletmesi, bu durumun hiç olmazsa IV. Murad’a kadar gelen Osmanl› padiflahlar› için resmi bir teamül olarak devam etti¤ini göstermektedir.17 Kald›ki, padiflahlar›n intisab etme istekleri de fleyhler taraf›ndan pek makul karfl›lanmam›fl bazen geri çevrilmifltir. Mesela Akflemseddin, kendisine iradet getirip, irfladlar›ndan faydalanmas›n› rica eden Fatih’in teklifini kabul etmemifl ve: “Dervifllikte bir halet vard›r ki e¤er lezzet al›n›rsa saltanat umurundan el çekmek laz›m gelir, memleketin iflleri bozulur. O takdirde hem siz, hem biz vebale gireriz. Sultanlara laz›m olan adalet ve do¤ruluk, fler’i flerife uymakt›r. Bundan iyi meslek olmaz”18 fleklinde bir gerekçe ortaya koymufltur. Di¤er taraftan padiflahlarla fleyhler aras›nda yaflanan bu yak›nl›k hiçbir zaman siyasî ve idarî otoritenin tarikat fleyhlerine teslim edildi¤i veya müdahaleye aç›k b›rak›ld›¤› bir noktaya ulaflmam›flt›r. Devlet siyaseti, idârî, mâlî ve askerî yönetim alanlar› bu iliflkilere kapal› tutulmufl, tarikat fleyhleri bu alanlarda sadece istiflare edilen, nasihatleri al›nan, duâs›na ve himmetine müracaat edilen mana sultanlar› olarak görülmüfllerdir. Yani Osmanl› padiflahlar› siyasî ve idarî alanlarda bazen devrin meflhûr fleyhleriyle istiflarede bulunmufl olsalar bile genellikle siyasî ve idarî karar› ald›ktan 17
.
sonra onlar›n duâlar›n› almay›, himmetlerine müracaat› düflünmüfllerdir. Sefere ç›karken u¤ur sayarak onlar›n elinden k›l›ç kuflanmay› bir nevi gelenek haline getiren padiflahlar›n, baz› tarîkat fleyhlerinin ve mürîdlerinin fiilen sefere ifltirâk etmelerini istemifl olmalar›n› da yap›lan maddî haz›rl›klardan sonra baflvurulan manevî tedbir olarak telakki ettikleri söylenebilir. Bütün bunlar yan›nda Osmanl› Padiflahlar›ndan büyük destek ve ilgi gören tarîkat fleyhleri, onlardan gördükleri bu deste¤e mukâbil padiflahlar› her f›rsatta desteklemifl, devletin muhafazas› ve devam› yolunda gayret sarfetmifller, -tedabir-i mülkiyeye ö¤üt ve tavsiye d›fl›nda pek kar›flmamakla birlikte, umûr-› âhiretten addettikleri hususlarda kendilerinde hakk-› müdahale görüp-19 do¤ru ve hak olan› güzel bir üslubla sunmufl bazen ikaz etmekten de çekinmemifllerdir. Padiflahlar da onlar›n nüfuzlar›n› ve bütünlefltirici iradedeki rollerini dikkate al›p, maneviyatlar›ndan istifade yan›nda, siyasî ve idarî konularda da bazen onlarla istiflarede bulunmufl, tavsiyelerini dikkate alm›fllard›r. Osmanl› padiflahlar›n›n bu tav›rlar›, yani tekke ve tarîkat mensuplar› ile aralar›nda tesis ettikleri rab›ta, imparatorlu¤un uzun târihi boyunca -bir tak›m mâhiyet farklar› oluflmufl olmakla birlikte- de¤iflmeden devam etmifltir. Bu zümreler, sosyal bir huzursuzluk kayna¤› olmad›klar› ve devletin politikalar› ile uyumlu hareket ettikleri sürece, merkezî yönetimin deste¤ini yanlar›nda bulmufllard›r. Huzursuzluk kayna¤› hâline gelmeye bafllad›klar› durumlarda ise, Osmanl› merkezî yönetimi her türlü müsamahay› bir tarafa b›rakarak, siyasî güç ve nüfuzlar› ne olursa olsun bu huzursuzluklara sebebiyet verdiklerine inand›klar› kimseleri ortadan kald›rmakta tereddüt etmemifllerdir20. Bu flartlar dâhilinde, devlet’in f›rsat buldu¤unda onlar› kontrol alt›nda tutmaya, hatta tehlikeli bir rakip olarak görürse ortadan kald›rmaya çal›flmas› flafl›rt›c› de¤ildir21. Osmanl›n›n tarihi kesitlerine dikkatlice bak›ld›¤›nda, tarikat fleyhleri ile yönetici kesim aras›ndaki iliflkinin tabiat›nda yönetici kesimin durufluyla alâkal› flu farkl›l›klar görülür. 1. Mesela en üst ve en mükemmel örnek olarak yönetici kimli¤i ile veli/fleyh kimli¤inin tek bir kimsede bulufltu¤u örnek hemen hemen yok gibidir. 2. Bunun bir derece alt›nda yönetici kimsenin bir veliye s›k› s›k›ya ba¤l› oldu¤u örnekler gelir. 3. Onun da bir derece alt›nda yöneticinin veli ve âlim kimselere sayg› duydu¤u ve kendileriyle hayati öneme haiz konularda zaman zaman istiflare etti¤i ve bir veli veya âlim kendisine nasihatte bulundu¤u zaman buna karfl› ç›kmayan, nispeten dikkate alan yöneticiler gelir. 4. Bu sonuncunun negatifi yani veli ve âlim kimselere sayg› duymayan, onlar›n ö¤ütlerine kulak asmayan veya bu nasihatlere karfl› geleni ise22 Osmanl› tarihinde hemen hemen yok gibidir. Buraya kadar teorik çerçevesini çizmeye çal›flt›¤›m›z padiflah-tarikat fleyhi münasebetlerinin pratik yans›malar›na dair üçüncü madde belirtilen yap›da yönetici örneklere Osmanl› tarihinin geliflim çizgisinde bir hayli rastlar›z. 18
.
III Murad’in Tu¤ras›
III Murad
Bu çal›flmam›zda söz konusu ba¤lamda padiflah-tarikat fleyhi münasebetlerinin tarihsel yans›malar›na örnek olmak üzere seçti¤imiz Celvetiye tarîkat› fleyhi Azîz Mahmud Hüdâyî ile ça¤dafl› Halvetiye tarîkat› fleyhi Abdülmecîd-i Sivâsî’nin dönemi padiflahlar›yla münasebetlerine de¤inece¤iz23.
A- AZÎZ MAHMUD HÜDAY‹’N‹N PAD‹fiAHLARLA MÜNÂSEBETLER‹ a) III. Murad ve Hüdâyî Münasebetleri Hüdâyî’nin çocukluk ve tahsilini ikmal devresine rastlayan Kanûni Sultan Süleyman, II. Selim dönemi hariç tutulacak olursa onun padiflahlarla ilk münasebetinin III. Murad’la oldu¤unu söyleyebiliriz24. Hüdâyî’nin padiflahlara gönderdi¤i mektuplar›n› ihtiva eden Tezâkir-i Hüdâyî’nin muhtevas›ndan bunlar›n ço¤unun Sultan III. Murad’a gönderildi¤inin anlafl›lmas› ‘Hüdâyî’nin bu padiflahla çok samimi bir alaka te’sis etti¤ini göstermektedir25. III. Murad’›n Osmanl› padiflahlar› aras›nda vazife ve mesuliyet fluurundan uzak, zay›f iradeli, e¤lenme¤e merakl› biri oldu¤u söylenmekle birlikte fliire merakl›, tasavvuf vadisinde eser yazacak kadar bu ilme aflinad›r26. III. Murad’›n zaaf ve meziyetlerini iyi teflhis etmifl bulunan Hüdâyî, padiflaha yazd›¤› bir mektupta ona dini takviye ve tecdid makam›nda oldu¤unu hat›rlatan flu ifadeleri kullanm›flt›r: “Her yüzy›l›n bafl›nda ümmetimden bir kimse din-i ‹slam’a zaaf gelmifl iken takviye ve tecdîd eder, buyurmufl, hatta Ömer b. Abdulaziz yüzbafl›na düflüp bu hizmet ile müfleref olmufltur, demifller. ‹mdi saadetlü ve mürüvvetlü padiflah›m hem yüzbafl›, hem binbafl›d›r.”27 Yine onu müflfik ve mütevaz› bir flekilde ikaz etmifl, adalet, fleriat ve sünnet çerçevesinde bulunmaya flu sözleriyle teflvikte bulunmufltur: 19
.
“...Re’s-l mie (yüzy›l›n bafl›) karindir. Kemal-i adaletle tecdid-i fleriat ve ihya-y› sünne ve tervih-› ibadullah ve’l-ümme eden ashab-› mieteyn olan ahad-› ümmeti Muhammed akvas›ndan ve ekmelinden olmas›n›n esbab›na mübafleret ve tamam-› riâyette kemal-i gayret ve tena’um-i himmet ve azimet zaman› gelmifltir.”28. Hüdâyî’nin tavsiyeleri bunlarla s›n›rl› kalmaz. O, gerek halk›n ihtiyaçlar› mevzuunda29 gerekse idarî say›labilecek ifllerde padiflaha ter¤ib ve teflvikte de bulunmufltur. Hicri 1000 tarihinde III. Murad’a yazd›¤› bir mektupta da; “Moskof’tan elçi gelmifl, Terek suyu üzerinde hisarlar› vard›r. Hani ve Kazan’› vermek suretiyle muahede olunmas›na ikdam ve ibram olunmas›n›: Keban suyu üzerinde dahi bir bina yapmak isterlermifl, orada bina etmeyeler”30 tavsiyesinde bulunmaktad›r. 1001 tarihinde III. Murad’a yazd›¤› bir mektupta da : “Bu sene gaza-yi bahr haz›rl›¤› yap›p Girit ve Malta meselesinin ortadan kald›r›lmas›na ihtimam ve takayyüt gerekli oldu¤una” teflvikte bulunmaktad›r31. Hüdâyî padiflah› Safeviler, K›z›lbafllar ve Simavna kad›s›o¤lu’nun te’dibine de teflvik etmifl belki bu konudaki hassasiyetinden olsa gerek Ferhat Pafla ile beraber ‹ran seferine ifltirak edip Tebriz’e kadar gitmifltir32. Hüdâyî böyle hay›rlara vesile olaca¤›n› düflündü¤ü hususlarda padiflah› teflvik etmenin yan›s›ra azledilen devlet me’murlar›n›n -durumlar›na göre- yerlerine iade edilmeleri hususunda da talepte bulunmufltur. Mesela Kazasker Dü¤mecizâde’nin azli ile ilgili padiflaha; “ ..Duâc›n›z mevlânâ ve evlânâ Dü¤mecizâde Efendi Kazasker -zide adluh- müstakim ve mütedeyyin duâc›n›zd›r. Ortal›¤› küli ›slah etmifltir. Haber-i su’ istima’ olundu, ihsan edip ibka idesiz. Seadet-i dareyninize sebeb-i azimdir. Halis muhlis duâc›n›zd›r.” diyerek yerinde ibka edilmesine tavassut etmifltir33. Yine bir mektubunda “M›s›r paflas›n› kald›rmak istima’ olundu. K›br›s paflas› Ahmed kulunuza M›s›r’› ihsan›n›z rica olunur” demektedir34. Padiflah’›n kendisine kürk hediye edecek ‘kadar muhabbetle ba¤l› bulundu¤u Hüdâyî bu alakay› asla istismar etmedi¤i gibi flahs› ad›na gâyet müsta¤ni bir tav›r tak›nm›flt›r. Nitekim kendisine Pâdiflah taraf›ndan Ali Pafla Zaviyesi fleyhli¤i teklif edildi¤inde bunu reddederken Ayasofya yak›n›ndaki “Arslan Yata¤›/Arslanhane” nin yerine zaviye yap›lmas›n› istemifltir: “fiol Büyük Ayasofya kurbunda olan arslanhane, azim binad›r. Nice nice büyük akçeler harcolunsa bu maküle bina olmaz. Amma takaddümden ‘mabed-i ›badullahi’l-kadim’ olmak ihtimali de vard›r. Alamet ve asar an› verir. Bu maküle azim bina, beytü’l-esed olmadan “beyt-i ›badullahi’l-ahad» olmak evlad›r.»35 Hüdâyî, padiflah›n rü’yalar›n› ta’bir etti¤i gibi kendi rü’yalar›n› da padiflaha yazarak onu hay›rl› hizmetlere sevketmeyi istemifltir. Padiflah’a yazd›¤› bir rüyas› flöyledir: “Saadetlü padiflah›m bugün seherice beyne’n-nevm ve’l-yakaza bir h›tab varid oldu: 997’de düflman taht› fetholunur, deyü. Uyand›m, Kazvin hat›ra geldi. ‹nflaallah hay›rd›r.»36 20
.
1 Ahmed’in Tu¤ras›
1 Ahmed
Hüdâyî’nin siyasî ve idarî konularda padiflaha ve idareye yönelik tavsiyelerinin baz›lar›n›n yerine getirildi¤i baz›lar›n ise gerçeklefltirilemedi¤ini görüyoruz. Mesela Girit ve Malta meselesinin ortadan kald›r›lmas›na dair talebi gerçeklefltirilemedi¤i gibi Kazvin’e sefer yap›lmas›n›n hay›rl› olaca¤›n› padiflaha bildirmesine ra¤men bu sefer gerçekleflememifltir. Yine mabed yap›lmas›n› istedi¤i Arslanhane ise ancak I. Ahmed devrinde y›k›larak yerine Sultan Ahmed Camii infla olunmufltur37. fiuras› bir gerçektir ki, Hüdâyî’nin üslubu, ter¤ib ve teflvikle s›n›rl›d›r ve asla siyasî otoritenin üzerinde de¤ildir. Siyasî ve idarî konulardaki talepleri ise sezgi ve temennilerine dayanmakta olup, genelde halk›n maslahat› ve uhrevi mesuliyeti içermektedir. III. Mehmed’in dokuz y›ll›k padiflahl›k döneminde Hüdâyî ile ilgili münasebetlerine dair kaynaklar herhangi bir bilgi aktarmamaktad›rlar. Bu dönemde Hüdâyî’nin, hankâh›n›n inflas›n› tamamlayarak (1003/1595) buradaki irflad hizmetine bafllam›fl bulundu¤u ve kendini hizmete teksif etti¤ini söyleyebiliriz.
b) I. Ahmed ve Hüdâyî Münasebetleri Tarihi ve menkabevi kaynaklar Hüdâyî’nin III. Mehmed’den sonra padiflahl›k taht›na oturan I. Ahmed’le samimi bir münasebet içerisinde oldu¤unu “rikab›nda piyade yürüyecek” kadar teslimiyet içinde bulundu¤unu hatta Sultan’›n kendisine intisab etti¤ini kaydetmektedirler. Menkabelere göre Hüdâyî’nin I. Ahmed ile tan›flmas› flu rü’ya vesilesiyle olmufltur: “I. Ahmed rüyas›nda Nemçe kral› ile gürefl tutup kendisinin arka üstü yere düfltü¤ünü” görmüfltü. Tabirciler rüyan›n tabirinde aciz kalm›fllar ve bir vesile ile bu rüya Hüdâyî’ye tabir ettirilmifl, Hüdâyî de rüyay› “padiflah›n Nemçe(Avusturya) kral›na karfl› zafer kazanaca¤›” fleklinde yorumlam›flt›. Neticede rüya ger21
.
çekleflmifl ve Estergon geri al›narak Avusturyal›lara karfl› zafer kazan›lm›fl, bu durum padiflah› teshir etmifltir38. Mutasavv›flara karfl› derin bir sayg› besleyen, I. Ahmed’in, III. Murad zaman›ndan beri büyük bir ün kazanm›fl olan Hüdâyî’ye karfl› ilgi ve sayg› duymamas› imkâns›zd›r. Bu sayg›n›n bir ifadesi olarak Hüdâyî’nin; Diller acep hayran olur Esrâr-i zikrullâh ile Yollar be¤im âsân olur Âsâr-i zikrullâh ile dörtlü¤ü ile bafllayan ilahisine nazire olarak: Dil-hânesi pür nûr olur Envâr-i zikrullâh ile ‹klim-i dil ma’mur olur Mimâr-i zikrullâh ile dörtlü¤ü ile bafllayan bir ilahi yazm›flt›r39. Evliya Çelebi I. Ahmed’in Hazret-i Muhammed’in bir tafl üzerinde bulunan “Nakfl-› Kadem”ini Kayitbay Türbesi’nden ‹stanbul’a getirtti¤ini, Eyyüb Sultan Camii’nden sonra Sultan Ahmed Camii’ne naklettirdi¤ini yazmakta, Abdulhak Molla da I. Ahmed’in, bu ayak nakfl›n› bir tahtaya çizdirerek kadem-i flerifin kenar›na; N’ola tâc›m gibi bafl›mda götürsem dâim Kadem-i resmini ol Hazret-i flâh-i rusulün Gül-i gülzâr-i nübüvvet o kadem sahibidir Ahmeda durma yüzün sür kademine o gülün k›t’as›n› kendi hatt›yla yaz›p Hüdâyî’ye hediye etti¤ini, Hüdâyî’nin de bunu dergâh›n›n duvar›na ast›rd›¤›n› nakletmektedir40. Câminin temel atma gününde(1018/ 1609) Hüdâyî, Sivâsî ve meflâyihden bâz›lar› duâ etmek üzere dâvet edilmifller, ulemadan fieyhülislâm Mehmed Efendi (ö.1025/1616) ve vezîr-i a’zam Kuyucu Murat Pafla gibi devlet erkân›, avâm, havâs pek çok kimse merâsimde haz›r bulunmufllard›. fieyhülislâm Mehmed Efendi (ö.1025/1616) Hüdâyî, vezîr-i a’zam Kuyucu Murat Pafla ilk kazmay› vurmufllar ve sonra Pâdiflah elindeki alt›n kazma ile terleyinceye kadar temel kazm›flt›r. Bu merâsimde Hüdâyî ve Sivâsî duâ etmifller, o gün Hüdâyî pazartesi günü vaizli¤ine, Sivâsî de cuma vaizli¤ine ta’yin olunmufllard›. Câmi aç›ld›¤›nda(1026/1617) ilk hutbeyi Hüdâyî, ilk cuma va’z›n› da Sivâsî vermifltir41. I. Ahmed’in vefat›nda (1026/1617) gasil ifllemi için Hüdâyî davet olunmufl; fakat o, yafll›l›¤›n› öne sürerek gidememifl ve yerine halifelerinden fiaban Dede (1060/l650)’yi göndermifltir42. I. Ahmed’in yerine kardefli I. Mustafa geçmifltir. I. Mustafa devlet iflleriyle meflgul olamayacak kadar akli muvazeneden mahrüm “meczûbü’fl-flekl” bir Padiflah oldu¤u için padiflahl›¤› üç ay sürmüfl, bilahare hal’ edilmifltir43. Kaynaklar bu padiflahla Hüdâyî aras›nda herhangi bir iliflkiden söz etmemektedirler. 22
.
II Osman’in Tu¤ras›
IIOsman
c) II. Osman ve Hüdâyî Münasebetleri I. Mustafa tahttan feragat ettirildikten sonra yerine I. Ahmed’ in en büyük o¤lu II. Osman (Genç Osman) geçmifltir. II. Osman’›n da babas› gibi Hüdâyî’ye büyük bir hürmet ve sayg› ile ba¤l› oldu¤undan bahsedilir. Hatta padiflah›n fieyhu’l-islam Es’ad Efendi(ö. 1034/1625)44’nin k›z› Akîle Han›m› nikâhlad›¤› zaman kendi yerine Hüdâyî’yi vekil tayin etti¤i nakledilir45. II. Osman, babas›n›n ölümünde I. Mustafa’y› tahta ç›kar›p kendisini üç ay saltanat makam›ndan uzak b›rakt›¤› gerekçesiyle Halil Pafla’y› azletmifl, o da Hüdâyî tekkesine s›¤›nm›flt›46. Durumu yakinen bilen Hüdâyî, bu davran›fl›n yersiz ve manas›z oldu¤unu keflfedip, padiflaha tavassutta bulunarak Halil Pafla ile aras›n› düzeltmifl, müteakiben de Halil Pafla, yeniden kaptan-› deryal›¤a getirilmifltir47. Bu da Hüdâyî’nin II. Osman üzerindeki etkisine ayr› bir örnek oluflturmaktad›r. Fakat padiflah›n flehid edilmesine sebebiyet verdi¤i söylenen hacca gitme iste¤i konusunda rüyas›n› yorumlay›p48 ona nasihatte bulunmuflsa da ikna edememifltir. Rivâyete göre, II. Osman’›n hocas› Ömer Efendi ve K›zlara¤as›, Lehistan seferinde muvaffak olunamay›nca kabahati askere hamlederek padiflah› hacca gitmeye teflvik etmifllerdi. Bu telkinler neticesinde padiflah, hacca gitmeye karar vererek haz›rl›klar› bafllatm›flt›. Padiflah’›n kay›npederi fieyhu’l-islam Hocazâde Es’ad Efendi (1034/1625) ile Sadrazam Dilaver Pafla(1031/1622) ise padiflah›n hacca gitmesini istemiyorlard›. Hüdâyî de Sultan Osman’› fikrinden yaz geçirmek için nasihat etti ise de padiflah› ikna edemediler. Padiflah›n bu kararda ›srar›n› yeniçeri ve sipahi elebafl›lar kendilerine karfl› bir hareket gibi yorumlayarak peflpefle ayakland›lar. Neticede ifl, padiflah›n flehid edilmesine kadar vard›r›ld›49. Bu hadise esnas›nda Dilaver Pafla, Hüdâyî Dergâh›’na i1tica etmiflti. II. Osman’a karfl› ayaklanan asilerin idam›n› istedikleri kifliler aras›nda yer alan Dilaver Pafla, önce II. Osman taraf›ndan korunmuflsa da daha sonra dergâhtan ç›kar›larak asilere teslim edilmifltir.50 23
.
IV Murat
IV Murat’in Tu¤ras›
d) IV. Murad ve Hüdâyî Münasebetleri Genç Osman Vak’as›’nda Sultan Osman flehid edildikten sonra I. Mustafa tekrar Padiflah ilan edilmifl ise de k›sa zaman sonra yine hal’edilerek IV. Murad Pâdiflah yap›lm›flt›. Bedenen ve zihnen sa¤lam ve cevval olan bu genç padiflaha Eyyüp Sultan’da icra edilen merasimle saltanat k›l›c›’n› devrin en muteber fleyhi s›fat›yla Hz. Hüdâyî kuflatm›flt›r51. Bunun yan›nda IV. Murad, I. Mustafa ile II. Osman devrinde oldu¤u gibi, ç›kard›¤› bir fermanla Hüdâyî’nin do¤du¤u yer olan Koçhisar ahalisinin tekâlîfi örfiyeden mu’âf tutuldu¤una dair ilgili hükme riâyet edilmesini emretmifltir52. Yine Koçhisar ahalisinin padiflaha arz-› hâl gönderip daha önce buray› Celali eflk›yalar›n›n sald›r›s›ndan kaç›p boflaltt›klar›n› ancak daha sonra Hüdâyî’nin oraya halife gönderdikten sonra ma’mûr olma¤a yüz tuttu¤unu fakat eflk›yan›n u¤rak yeri olmas› dolay›s›yla zulüm ve sald›r›lardan korunamad›klar›n›, bunun için köyün etraf›n›n muhafaza alt›na al›nmas›n› istemifller, Padiflah da; bu taleplerinin bedelsiz olarak yerine getirilmesini istemifltir53. Padiflah›n bu fermanlardaki kay›tlarda Hüdâyî için, “kutbü’l-ârifîn, zühru’l-vâs›lîn, ›mâdü’r-râflidîn ve’l-mürflidîn” gibi tabirleri kullanm›fl olmas› Hüdâyî’nin Pâdiflah nezdindeki itibar› ve sayg›nl›¤›n›n devam etti¤ine bir kan›tt›r. Azîz Mahmüd Hüdâyî bir pir-i fani olarak devrini idrak etti¤i (yaklafl›k 5 y›l) IV. Murad ile iliflkilerine dair bu aktard›klar›m›z d›fl›nda flimdilik baflka bir bilgiye sahip de¤iliz.
24
.
B- ABDÜLMECÎD-‹ S‹VÂSÎ’N‹N PAD‹fiAHLARLA MÜNÂSEBETLER‹ Abdülmecîd-i Sivâsî’nin çocukluk ve tahsilini ikmal devresine rastlayan Kanüni Sultan Süleyman, II. Selim ve III. Murad dönemi hariç tutulacak olursa onun padiflahlarla ilk münasebeti III. Mehmed’le olmufltur. Zira onun Sivas’tan ‹stanbul’a gidifli ve Padiflahla karfl›laflmas› ilk defa III. Mehmed döneminde olmufltur. ‹stanbul’a geldikten sonra da I. Mustafa ve II. Osman’la münâsebetlerine dâir herhangi bir bilgiye sâhib de¤iliz.
a) III. Mehmed ve Sivâsî Münasebetleri III. Murad’›n yerine tahta geçen o¤lu III. Mehmed’in, nazik ruhlu, halim, vakarl› ancak zay›f irâdeli ancak Osmanl› padiflahlar› aras›nda en çok takvâ sahibi, peygamber’e karfl› çok hürmetkar, dindar bir Pâdiflah oldu¤u söylenir. Adlî mahlas›yla fliirler yazm›flt›r. Pâdiflah Hocas› Hoca Sa’deddin Efendi (1536-1599)’nin ve Yeniçerilerin teflvikiyle 21 Haziran 1596/24 fievval 1004’de E¤ri seferine ç›km›fl ve Haçova Meydan muharebesini kazanm›flt›r. Bu sebeple E¤ri Fâtihi olarak an›lm›flt›r54. Daha önce de ifâde etti¤imiz gibi III. Mehmed E¤ri Seferi’ndeki hizmetinden dolay› fiemseddîn-i Sivâsî’nin ‹stanbul’da ikâmet etmesini istemifl, o da bu teklifi yafll›l›¤›n› ve rahats›zl›¤›n› ileri sürerek kabûl etmemifl Sivas’a dönmüfltür55. Bunun üzerine III. Mehmed, fiemseddîn-i Sivâsî’nin vefat›ndan sonra Abdülmecîdi Sivâsî’nin ilim ve irfân yolundaki flöhreti yan›nda fiemseddîn-i Sivâsî’ye söz, fiil ve davran›fl îtibâriyle benzedi¤ini duymas› ve kalbinde bu sebeple ona karfl› duydu¤u meyilden dolay› ‹stanbul’a dâvet etmifltir56. III. Mehmed, kendi el yaz›s›yla yazd›¤› ve Kap›c›bafl›’yla gönderdi¤i hatt-› hümâyünda onu flu ifadelerle ‹stanbul’a davet etmektedir: “Faziletli ve kerâmetli Abdülmecîd Efendi, merhum ‘ammin fiems Efendi’nin E¤ri Seferi’nde refâkat›nden, zâhiren ve bât›nen çok menâfi’ler müflâhede itmiflizdir. Ba’de’r-rücu’ Dâru’s-Saltana’da (‹stanbul) ikâmetlerin murâd etmifl idim. Pîrli¤i özr-i kavî olma¤›n izin vermifltim. Hâlâ seni kavlen ve fi’len ve vasfen, ona müflâbehet-i tâmme ile müflabehetin oldu¤u mesmu’um olma¤›n, derunumuzdan meyl-i tâm etmiflizdir. Hatt-› flerîfim vusûlunde, Dâru’s-Saltana’ya hicret etmen emrim olmufldur. ‹hmâl olunmaya.”57. Kaynaklar›n ifâdesine göre, Sivâsî hatt-› hemâyün’ü al›r almaz derhal ‹stanbul’a hareket etmifltir58. Sivâsî’nin ‹stanbul’a davetinde iki husus dikkatimizi çekmektedir: Bilindi¤i gibi ‹stanbul’un imparatorlu¤un merkezi oluflu ve Osmanl› devlet otoritesinin bütün müesseseleriyle birlikte burada temsil edilmesi, tarîkat faaliyetlerini buraya yönelten bafll›ca nedenler aras›ndad›r. Nitekim Sivâsî’nin ‹stanbul’a davetiyle birlikte Halvetiyye’nin o dönemde güçlü bir kolu olan fiemsiyye flûbesi taflradan merkeze tafl›nm›fl, gerek Sivâsî gerekse Abdülehad Nûrî’nin halîfe ve muhibleri taraf›ndan ‹stanbul d›fl›nda da genifl bir yay›lma imkân› bulmufl, netîcede Sivâsiyye ad› alt›nda müstakil bir flûbe olarak an›lm›flt›r. Bu ör25
.
III. Mehmed
III. Mehmed’in Tu¤ras›
nek bize tarikatlar›n siyasî otorite deste¤iyle çevreden merkeze do¤ru yönelmelerinin sa¤lanmas›yla sosyal seyyaliyetlerinin de önünün aç›ld›¤› hakk›nda bir fikir vermektedir. Sivâsî’nin ‹stanbul’a davetinin gerekçelerinden birinin de; bât›l f›rkalara karfl› hassas tavr› ve sünnî akîdenin gayretli bir savunucusu olmas›ndan dolay› merkezi otoritenin onun bu özelliklerinden istifâde amac›na yönelik oldu¤u düflünülebilir. Nitekim Sivâsî’nin ‹stanbul’a göç ettikten sonra orada taflk›n fikirli zümrelerle ve özellikle Kad›zâdelilerle mücadeleleri bunu teyid etmektedir. Sivâsî’nin ‹stanbul’a geldikten sonra Pâdiflah taraf›ndan Ayasofya gibi flehrin en büyük ve önemli câmilerinden birine vâiz olarak görevlendirmesi ve va’zlar›na ifltirâk etmesi59 ona karfl› olan îtimâd›n› ve sayg›s›n› göstermesi aç›s›ndan kayda de¤er husûstur. Bunlar haricin de Sivâsî’nin III. Mehmed’le münasebetlerine dair flimdilik daha fazla bilgiye sahip de¤iliz.
b) I. Ahmed ve Sivâsî Münasebetleri Abdülmecîd-i Sivâsî’nin I. Ahmed ile karfl›l›kl› îtîmad ve sayg› esas›na dayanan samimî ve s›cak bir münâsebet içinde oldu¤u hatta Pâdiflah›n kendisine, “Pederim” diye hitab etti¤i rivâyet edilir60. Naîmâ’ya göre Sivâsî, I. Ahmed’in iradet getirdi¤i fleyhlerdendir 61. Sivâsî’nin Pâdiflah›n flahs›na karfl› tavr› ise hep sevgi, ta’zimkâr ifâde ve duâ hissiyle doludur. Nitekim onun hakk›nda: “Pâdiflah›m›z ehl-i Hak’d›r. Niyeti hâlis ve murâd› hakd›r. Mercûdur ki, nûr-› Hakla derûnu pür nûr olup, dâimâ kalb-i fierîfi i’lâ-i fler’le mesrûr ve a’dâs› makhûr ola”62 diye duâ ve temennide bulunurken, eserlerinde bu duygular›n› zaman zaman dile getirmekte, halka ve muhiblerine ulu’l-emr gördü¤ü padiflaha itâati s›k s›k telkîn etmektedir.
26
.
Pâdiflah›n Sivâsî’ye olan îtîmad ve kabûlünü, Hüdâyî’nin I. Ahmed’le münasebetleri bölümünde de aktard›¤›m›z gibi onu Sultan Ahmed Câmii’nin temel atma merâsiminde(1018/1609) duâ etmek üzere dâvet etmesi ve daha o günden cuma vâizi olarak görevlendirmesinde de müflâhede etmek mümkündür. Muhammed Nazmî, Sivâsî’nin türbedâr› Mustafa Dede’den nakletti¤ine göre, bir alay günü fukarâ ve dervîflan, Resûlullâh’›n sanca¤› arkas›nda cehrî zikirle yürüyüp devrân yaparlarken o dönem müftü olan Çelebi Mehmed Efendi(ö.1025/1616) Sivâsî Efendi fieyhü’l-meflâyih oldu¤u için kendisine bir dâniflmend gönderip; “Dervifller zikri gizli yaps›nlar, halk oyun ve e¤lenceyle meflgulken cehrî zikir münasip de¤ildir, menetsinler” diye îkaz eder. Sivâsî Efendi de tabîatlar› gere¤i bu duruma k›z›p; “Ben zâkirleri zikrinden men edemem, gelsin kendisi menetsin” diye sertçe cevap verirler. Buna sinirlenen Çelebi Mehmed Efendi(ö.1025/1616) bir düzmece ile padiflahtan Sivâsî’nin Sivas’a gitmek istedi¤ini ve buna müsaade etmesini talep eder. Pâdiflah da, “Mollâm! Benim câmim vâizsiz mi kals›n? R›zam yoktur!” diye reddederler. fieyhülislâm’›n ›srar› üzerine Pâdiflah; “Azîz pederim Sivâsî Efendi’ye s›la-› rahm için izin verdim.” diye bir fermanla yazarlar. fieyhülislâm hatt’› al›p Sivâsî Efendi’ye gönderir. O da; “Lütfetmifller, ömürleri çok olsun” deyip hemen Sivas’a gitmifltir. Daha sonra bunun bir düzmece oldu¤u I. Ahmed’e aktar›ld›¤›nda o da yeni bir fermanla kendisini ‹stanbul’a geri ça¤›rtm›flt›r63. Sivâsî’nin bu camideki görevini sürdürmesi hususunda padiflah›n ›srarl› olmas› da ona olan itimad›n› göstermektedir. Muhammed Nazmî, Padiflah›n Sivâsî’yi saraya s›kça davet edip, izzet ve ikramda bulundu¤unu yine vezîrler, ulemâ ve meflây›h›n da huzûruna var›p kendisini ziyâret ettiklerinden bahseder.64 Bu durum söz konusu dönemde Sivâsî’ye karfl› iltifat›n sadece Pâdiflah de¤il idareciler, ulemâ ve meflây›h taraf›ndan gösterildi¤ine iflaret eder. Sivâsî, fierh-i Mesnevî ve Letâifü’l-Ezhâr adl› eserlerini I. Ahmed’in emri üzere kaleme alm›flt›r. Nitekim letâifü’l-Ezhâr adl› eserinin mukaddimesinde; eserindeki bilgileri, daha önceleri zihninde tasarlam›fl oldu¤unu, nihâyet Sultan I. Ahmed’in emri üzerine, önceden zihninde tasarlam›fl oldu¤u bu bilgileri kaleme ald›¤›n› ifâde etmektedir65. Mesnevî’ye flerh yazma gerekçesini ise yine eserinin mukaddimesinde flöyle anlatmaktad›r: “Bu flerhe bafllamadan önce iki kere rüyâda lütûflar› olup üçüncüde “benim kitâb›m› baflka kitâblara mani’ eyle” diye buyurdular. Görevimiz ve çal›flmalar›m›z çok oldu¤undan kusûr etmifldik. Netîcede Mevlânâ’n›n s›rr› tecellî etdi. Ve bu flerhi bir an önce yazmam gerekti¤ini bana iflâret etti. Zâhiren ve bât›nen ulu’l-emr olan Sultan Ahmed Han Hazretlerine ve sultan-› mülki’l-hakîka Mevlânâ Hazretlerine ittibâ farz oldu¤undan kusûrlar›ma ra¤men flerhi yazmaya bafllad›m.”66 bunlar Pâdiflah›n Sivâsî’ye ilmi aç›dan da îtibâr etti¤ine iflâret etti¤i gibi Sivasi’nin bu ifadelerinde padiflah›, Zâhiren ve bât›nen ulu’l-emr olan diye tavsif etmesi dikkat çekicidir. Bu münâsebetler içerisinde Muhammed Nazmî, Sivâsî’nin, Karayaz›c› ve Uzun Bölükbafl› isyânlar›n›n bast›r›lmas›nda himmet ve duâs›na mürâcaat eden Pâdiflaha, faydal› tavsiyelerde bulundu¤unu söylüyor67. 27
.
Sivâsî idari meselelerde de padiflah›n dikkatini çekmifl, döneminde flahid oldu¤u yolsuzluklardan dolay› padiflah› uyarm›flt›r. Meselâ Letâifü’l-Ezhâr adl› eserinde dönemindeki hâkimlerin usulsüzlüklerine dâir Pâdiflaha flu îkaz ve tavsiyelerde bulunmaktad›r: “Halk› men sâdedinde olan hükkâm flerîatin hudûduna tecâvüz edip, harâmdan kaçmay›nca, avâm-› nâsdan flerîat hudûdunun dâhilinde kimse kalmaz. fiu hâlde bu insanlar üzerine nazîr olan halîfetullâh hazretlerine kullar›n hizmetini bunlara ›smarlad›ktan sonra ihmâl etmeyip, onlar›n ne hâlde olduklar›n›, flerîat›n emirlerini uygulay›p uygulamad›klar›n›, dîni ve ›rz-› saltanat› ve halîfetullâh hazretlerinin devletini himâye üzereler mi, yoksa evvelâ kendileri bu hudûdu çi¤neyip de avâm-› nas dahi bilkülliye bu hudutlar› çi¤neyip, âlemi fesâda vermifller midir bilmesi gerektir. Zîra kullar içinde garazs›z kimse eksik de¤ildir. Onlardan bunu sormaya ise himmet ve fesâd› def edecek hâlis niyet gereklidir. Yoksa haflir gününde sual ve azab, Resûl’u incitmekten korku vard›r.”68 Sivâsî yine ayn› eserinde, döneminde yaflayan ehl-i kitâb›n tav›rlar›yla alâkal› olarak Pâdiflah› uyarmakta ve flunlar› söylemektedir: “‹slâm yurdunda manast›r ve kilise ihdâs etmek câiz de¤ildir. E¤er eskiden yap›lm›fl iseler, y›k›ld›¤›nda öncekinden yüksek ve genifl olarak yap›lmas› da câiz de¤ildir. Oysa günümüzde yeni manast›rlar ihdâs edilmifltir. Yoklansa görülecektir. Îtîmad edilir yafll›lardan iflitilmifltir ki, atan›z Sultan Muhammed Han ‹stanbul’u fethetti¤inde bir tâne dahi Yahûdi yokmufl. Buna göre ‹stanbul’da hâlen mevcûd olan Yahûdiler ve kiliseler buras› ‹slâm yurdu olduktan sonra olmufl olur. Bunlar›n çan çalmaktan, flarab içmekten, domuz eti yemekten icmâ ile menolunmalar› gerekir. Di¤er taraftan flu anda ‹stanbul’da f›r›nc›l›k yapan z›mmîlerin ekmek iflledikleri f›r›nlar›nda at de¤irmenleri vard›r. O de¤irmenlerde domuz beslerler. Sebebi soruldu¤unda ise, “at hastal›¤›na faydal›” diye cevap verirler. Oysa domuz necistir ve bu hayvanlar f›r›nda bulunan un, bu¤day anbar› ve bâz› aletleri yalarlar. Dolay›s›yla bunlar›n yalad›¤› ve a¤z›n›n suyu de¤di¤i herfley necis olur. Kâfirler buna îtiraz etmezler ve ehl-i ‹slâm’a murdar yedirirler. Ebûssuûd Efendi ehl-i kitâb›n bo¤azlad›¤› hayvan›n yenilmeyece¤ine dâir fetvâ vermiflti. Fakat onlar sonradan ihmâl edip bu fiili yapmaya devam ettiler. Bu flehrin hayvan kesme yerleri muayyendir. Pâdiflah›m›z taraf›ndan ferman ç›kar›l›p da mücerred hayvan kesmek için bir kaç kifli tâyin olunsa, hayvan kesildikten sonra yine z›mmîler yüzseler de ehl-i ‹slâm murdar et yemek sûretiyle kalplerini kararmaktan kurtarsalar, sevâb› mahfler gününde mâlum olurdu. Bu ne gariptir ki, Yahûdiler kitâblar›n› tahrif etmifl ve sap›tm›fl kimseler oldu¤u hâlde müslümanlar›n kesti¤i hayvanlar› yemezler. Ehl-i ‹slâm’a lây›k m›d›r ki, ihtimâm göstermeyip, bir sürü din düflman›na îtîmad ederler? Bu durumdan sak›n›p, îtiraz etmek dînin müstehablar›ndand›r. Hele bütün ‹stanbul’da âlim, sâlih, küçük büyük pek çok müslüman murdar yiyince kalb nûrâniyeti rûh safâs› nas›l sa¤lan›r. Ve bu hâlle kalbin kasvetiyle olan tâat ve duâ Dergâh-› Hakk’da nas›l makbûl olur.”69 Sivâsî, yine kendi döneminde müflâhede etti¤i bir di¤er aksakl›¤› ise flu ifâdeleriyle dile getirmektedir: 28
.
“Bir kere hacca giderken Payas70 ‹skelesinde, bâz› kimselerin, bir seyyidin bafl›ndan sar›¤›n› al›p onunla alay ettiklerini gördüm. Yine ulemây› afla¤›lay›p, ehl-i kitâb sand›klar›n› kolluyor, di¤erlerine türlü türlü eziyet edip, din düflmanl›¤› yap›yorlard›. Mü’min olan kimselerin bir avuç din düflman› taraf›ndan afla¤›lanmalar› iyiye alâmet de¤ildir.”71 ‹çkinin ‹slâmda de¤er tafl›mad›¤› için mâl say›lamayaca¤› husûsuna iflâretle kendi döneminde onun mâl-› mütekavvim say›lmas›n› tenkid eden Sivâsî, bu husûsta da Pâdiflah› uyararak flunlar› söylemifltir: “Padiflah-› ‹slâm’a bu konuda lây›k olan âyet ve hadîsde harâml›¤› sâbit olan fleyden hâs›l olan mâldan vazgeçip, kötülüklerin anas› olan pisli¤i ortadan kald›rmakt›r. Bu murdar fley murdar olan kâfirlerin iken, ‹slâm yurduna girip, kullar›n hizmetine sarf edilmesi lây›k görülmekte ve insanlardan olan fleytân tabîatl›lar taraf›ndan “hazîneye sa’yediyoruz” diye hak sûretinde gözüküp, ‹slâm Pâdiflah›n› gururland›rma yoluna gitmekte ve bu hareketleri hazînenin bereketini götürmeye sebebiyet vermektedir. Kasemle söylüyorum ki, onlar›n bu tutumlar› samimî olmay›p, bu necis fleyin bir akçesini dahi hazineye koymak sa’y de¤ildir. Belki tahribdir. fiâyet Pâdiflah›m›z bunu kald›r›p yerine hazîne için gaybdan onun daha az›n› dilese hazîne bereketlenirdi. Hz. Peygamber buyurur ki: “Bir kimse harâmdan bir kap› kapasa Allâh helâlden ona bin kap› açar.” Ve ricâ ediyoruz ki, “Ey îmân edenler! fiarap, kumar, dikili tafllar(putlar), fal ve flans oklar› birer fleytan ifli pisliktir; bunlardan uzak durun ki, kurtulufla eresiniz”172 âyetine ihtirâmen ve bunun benzeri âyât ve hadîslere ta’zîmen bütün fesâdlar›n kökü olan bu kap›y› kapayas›n›z. Belki de Allâh’›n gazab›na mazhar olup, etrafta fesâd ve mezâlimin fluyu’una ve düflmanlar›n hücûmuna sebep, bu necisin ‹slâm beldelerinde al›n›p sat›lmas›d›r. Kald›ki bu necis olan fleyin al›n›p sat›lmas›ndan hâs›l olan kazanc›n mevcûd fesâd›n def’i için harcanmas›, Allâh’›n gazab› ve fesâd›n artmas›na sebebiyet vermektedir. Bu durumun ortadan kald›r›lmas› ilâhi lâtifelere sebep olup, pek çok zahmet ve mihnet ile def olacak fesâdlar ve zulumler Allâh’›n kudret eliyle ref’ olurdu.”73 I. Ahmed, sadrazam› Kuyucu Murad Pafla ile ülke içinde içki içilmesini yasaklam›fl, ayk›r› hareket edenleri de fliddetle cezaland›rm›flt›. Bu karar›n al›nmas›nda muhtemelen Sivâsî’nin bu uyar›ar›n›n da etkili oldu¤u düflünülebilir. Yine, I. Ahmed’e sundu¤u manzum flikâyetnâmede, bu genç hükümdâra memleketin ahvâl ve idâresinin bozuklu¤unu ac› ve sert bir dille anlatm›fl, muvaffakiyet için kendisine adâlet ve meflveret tavsiye etmiflti. Afla¤›daki sat›rlar bu manzûmeden al›nm›fl beyitlerdir: Dinle ey pâdiflehim nâfi’ olan sözlerimi Habl-i Kur’ân ile sâbit kadem ol bi’l-ikrâm Bed düâ-y› fukarâdan seni az var sakunur Habl-i Kur’ân ile sâbit kadem ol bi’l-ikrâm fiahsa mans›b m› gerek, mans›ba âdem mi gerek Dîn ü devlete lay›k nedir ey fahr-i kirâm. Cevr u zulmün sebebi Rûm u Arap içre bu kim 29
.
Câhili zâlimi vâli k›larak tutdu zalâm Biri bu câhile hiç maslahat ›smarlama kim Geçe ashâb-› maârif önüne ola imâm Ulemâ zeyyine girdi cühelâ at sald› Bu dürür sâha-yi dîni bozan ey fahr-i izâm Küfr ile mülk durub zulmile durmasa gerek Sak›n ey flâh-› cihâniyân ü cihândâr müdâm Tifle-i hikmetile mezra’a-i ma’delet Meflveret tohumunu saç sula dim⤠ile müdâm.74 Dînde muhakkik kimselerle meflveretin lüzûmunu ›srârla savunan Sivâsî, bu konudaki düflüncelerini flöyle dile getirmektedir: “Padiflah hazretleri, devletinin ömrünün uzun olmas›n›, dünya ve âhiret saâdetini istiyorsa ehl-i Hak kimseleri aray›p bulmal› ve vâki hâli onlardan sormal›d›r. Çünkü garazs›z olan âlimler, sâlihler ve ârifler Allâh’›n cemâl ve kemâlinin mir’ât›d›rlar.”75
c) IV. Murat ve Sivâsî Münasebetleri Muhammed Nazmî, Abdülmecîd-i Sivâsî ile IV. Murat’›n münâsebetleri ba¤lam›nda flu ilginç olay› naklediyor: “Ba¤dat Fâtihi Sultan Murat oldukça sert tabiatl› ve cebbar biri idi. Sebepsiz yere Sakarya fleyhini76, Rûmiyye fleyhi’ni77, mevâlî ve kuzâttan pek çok kimseyi örf ve izâfeti ile selb edip, husûsen fieyhülislâm Ahî-zâde Hüseyin Efendi’yi78 flehid etmiflti. Sivâsî Efendi’yi de kendi ifâdelerine göre on befl kere öldürme niyetiyle yan›na dâvet etmifl, ancak her seferinde Allah’›n emriyle bir gazab-› ‹lâhî mâni olmufl, netîcede Pâdiflah bu niyetinden vaz geçmifltir.”79. Nazmi Efendi padiflah›n Sivâsî’yi öldürme iste¤i ve gerekçesine de¤inmemekte ancak; flehid olan meflâyihin bu kudret ve tasarrufa kâdir olamad›klar›na80 vurgu yapmaktad›r. Naîmâ’n›n nakline göre; “Birgün Sivâsî Efendi K⤛thâne’de Mîrâhor Köflkü’nde bâz› mürîd ve muhibleriyle tasavvufa dâir sohbet etmekteyken, Sultan Murâd ans›z›n sandalla gelmifl ve haz›r bulunanlar›n kitâblar›n›, üzerlerinde bulunan eflyâlar›n› istemiflti. Görevliler orda bulunan kitâblar› ve ellerinde bulunan tesbihleri toplay›p Padiflaha götürmüfllerdi. Padiflah getirilen kitâblardan bir cildi aç›p Yahyâ Efendi (ö.1054/1644)’nin Dîvân’›81 oldu¤unu görünce: “Bu bizim Efendi’nin Dîvân’›d›r.” demifl ve öteki kitâblar› ve getirilen eflyâlar› gördükten sonra: “Kitâblar›yla seyre giden ulemâya, tesbih ve seccâde ve ridâs›yla giden dervîflâna, devat ve kalem ve levâz›m-› kitâbet ile giden küttâba bizim sözümüz ve bir vechile taarruzumuz yoktur, âlemlerinde olsunlar!” demifltir.”82. Nazmî, Sivâsî ile IV. Murat aras›nda iyi iliflkilerin devam etti¤i hatta padiflah›n onun vaazlar›na kat›ld›¤›n›, bir vaaz sonras› kendisine adet üzere vak›ftan tayin olunan kürk giydirdi¤ini daha da önemlisi padiflah’›n Sivâsî’ye “E¤er Padiflah30
.
lara baflkas›ndan bîat mümkün olsayd› sana bîat ederdim.”dedi¤ini nakletmektedir83. Nazmî Efendiye göre IV. Murat’a Ba¤dâd’›n ‹ranl›lardan geri al›naca¤›n› ilk defa müjdeleyen de yine Sivâsî Efendi olmufltur84. Nazmî’nin ifâdesine göre, sahîh bir nakille anlat›ld›¤› üzere; “Sultan Murat Ba¤dat’› feth etme¤e niyet etti¤inde Sivâsî Efendi’yi dâvet edip; “Ba¤dat’› feth etme¤e niyet etti¤imi duymuflsundur. Fetih müyesser olur mu? Bize haber ver.” dedi¤inde, Sivâsî Efendi; “Evet Padiflah›m, “...Siz Allah’ (›n dînine, peygamberine) yard›m ederseniz, o da (düflman›n›za karfl›) size yard›m eder...”85 âyeti ile sâbittir ki, e¤er reâyâya adâlet eder ve üzerlerinden zulmu def ve gadaba u¤rayanlardan afv, fukarâya in’âm ve ihsân ile Allah’a nusret edersen, Allah da sâdece Ba¤dat’›n fethi ile de¤il daha nice beldelerin fethiyle nusret eder.” demifltir. Sultan Murat; “Ben senin müflâhedenden sual ediyorum. Bana müflâhedenden haber ver. Sivâsî Efendi de bunun üzerine “Evet Padiflah›m, otuz dokuz gün muhâsara edip, k›rk›nc› gün fetih müyesser olur.” diye müflâhedesini belirtir. Padiflah; “ya vezîrlerden kimse flehid olur mu?” diye sordu¤unda da; “Vezîr-i âzam’›n86 flehîd olur Pâdiflah›m, lütfedip baflka sual sormay›n” demifltir.”87 Yine Muhammed Nazmî’nin nakletti¤ine göre, IV. Murat bu sefere ç›karken k›l›ç kuflanma ve duâ için Sivâsî, Hüdâyî’nin halifelerinden ‹smâil Efendi88 ve Kad›zâde Mehmed Efendi’yi huzûrlar›na dâvet etmifl, âdet oldu¤u üzere Pâdiflah›n beline Hz. Ömer’in k›l›c›n› Sivâsî ba¤lam›fl, Pâdiflah da onun s›rt›na samur kürk giydirmifltir. Padiflah at›n üzengisine ayak bast›¤›nda “ Sivâsî Efendi ve ‹smail Efendi duâ etsinler” diye bu iki fleyhi davet etmifl, ordu hareket etti¤inde Sivâsî ve ‹smâil Efendi Pâdiflah›n önünde yürüyerek onu u¤urlam›fllard›r89. Tarihe Kad›-zâdeliler-Sivâsîler mücadelesi olarak geçen münâkaflalarda devlet erkân› ve özellikle IV. Murat oldukça siyâsî davranm›flt›r. Nitekim o, iki taraf aras›nda vukû bulan münâkaflalara müdâhale etmedi¤i gibi kendi icrâât›na uygun va’zlar yap›p fetvâlar veren Kad›-zâdeyi himâye etmifl90, buna ra¤men Kad›zâde’ye fazla yüz vermeyip, Sivâsî’ye iltifatlarda bulunmufl ve ona lâz›m gelen hürmeti ve sayg›y› göstermekten geri durmam›flt›r91. Naîmâ, Sivâsî’nin IV. Murat’›n yan›nda büyük iltifatlara nâil oldu¤unu, defalarca konuflma ve sohbetlerinde bulundu¤unu, pek çok ifllerde Pâdiflah›n huzûruna vard›¤›ndan bahsetmektedir92 ki, bu durum Sivâsî’nin o dönemde Pâdiflah yan›ndaki nüfûzunu göstermesi bak›m›ndan önemlidir.
Sonuç Ça¤dafl olarak sekiz Pâdiflah Kanuni Sultan Süleyman, 926/1520 - 974/1566, II. Selim 974/1566- 982/1574, III. Murat (982/1574-1003/1595), III. Mehmed (1003/1595-1012/1603), I. Ahmed (1012/1603-1026/1617), I. Mustafa (Üç ay), II. Osman (1027/1618-1031/1622) ve IV. Murat (1032/1623-1049/1640) devrini idrak ettiklerini gördü¤ümüz Hüdâyî ve Sivâsî, Osmanl› Devleti’nin yükseliflinin 31
.
zirve noktas› olarak kabul edilen Kanûni Sultan Süleyman devrinde do¤mufl, gittikçe artarak ana bünyeyi saran birçok içtimai problemlerin yay›ld›¤› bir devrede yaflam›fllard›r. Devlet-i Âliyye’deki bu so¤uma sürecini yaflayan her iki fleyh de sahip olduklar› tasavvuf neflvesiyle içtimai hayat›n devaml›l›¤›n› sa¤lama ad›na bütünlefltirici iradede önemli rol oynam›fllard›r. Tebli¤ ve irflad hizmetini liyâkatle yürüten, gerek eserleri, gerekse sohbet ve nasihatleriyle tasavvufun ayd›nl›k iklimini gönül yoluyla insanlara açan bu fleyhler, dönemlerinde, ilim, irfân, fazîlet ve kemâlleriyle devlet erkan›ndan padiflahlara, avam halktan ilmiye s›n›f›na kadar hemen her s›n›ftan insan›n hürmetine mazhar olmufl, birer mana sultan› olarak flöhret bulmufllard›r. Her iki fleyh de padiflahlar ve devlet erkân› ile kurduklar› iyi iliflkiler sayesinde bu manevi nüfuzlar›n› devletin birlik ve dirli¤i yönünde kullanm›fl, zaman zaman toplumsal problemlere dikkat çekmifl, gündelik iliflkiler yan›nda siyasi ve idari konularda da onlara uhrevi mesuliyetlerini hat›rlatmay› vazife bilmifllerdir. Di¤er taraftan devlete hizmet ve sadakati benimsemifl, Pâdiflahlar› ulü’lemr görüp onlar› yeri geldi¤inde övmekten de geri durmam›fllard›r. Bu arada müfrit davran›fllar›yla toplumdaki birlik ve beraberli¤e muhalif tav›rlar sergileyen zümrelere karfl› da kay›ts›z kalmam›fl bunun halli yönünde çaba sarfetmifllerdir. Netice olarak diyebiliriz ki, her iki fleyh de tenfizî güçleri olmamas›na ra¤men sahip olduklar› manevi nüfuzu devlet ricâline kabûl ettirip, onlar› te’sîrleri alt›na alm›fl, icraatlar›n› takip etmifl, ölçüsüz ve gayri meflrû hareketlerine flâhid olduklar›nda, çekinmeden tav›rlar›n› ortaya koyup, çözümler sunarak, yanl›fl ifller yap›lmas›na engel olmaya çal›flm›fllard›r. Yöneticiler de onlara karfl› sayg›l› olmufl ve kendileriyle hayati öneme haiz konularda zaman zaman istiflare etmifl, nasihatte bulunduklar›nda da karfl› ç›kmay›p, nispeten dikkate alm›fllard›r. Özetle söyleyecek olursak, her iki fleyh de tarîkat faaliyetlerini yaln›zca tasavvufî anlamda insan unsuru üzerinde yo¤unlaflt›r›lm›fl bir e¤itim program›ndan ibaret görmeyip, toplumsal problemlere e¤ilmifl ve mesajlar›n› gündelik hayat› çok yak›ndan ilgilendiren genifl bir faaliyet sahas›na tafl›m›fllard›r. Son söz: Her iki fleyh de Sivâsî’nin ifadesiyle din, ›rz-› saltanat ve halîfetullâh hazretlerinin devletininin varl›¤›na duac›, devlet de onlar›n duâs›na ve himmetine muhtaç olmufllard›r. Himmetlerinin daim olmas› dile¤i ile...
32
.
B‹BL‹YOGRAFYA A. Yaflar Ocak, “XVII. Yüzy›lda Osmanl› ‹mparatorlu¤unda Dinde Tasfîye (Pürütanizm) Teflebbülerine Bir Bak›fl, “Kad›zâdeliler Hareketi”, Türk Kültürü Araflt›rmalar›, XIX, Say›: 1-2, Ank. 1979-1983. A.H. De Groot, “Halil Pafla”, D‹A, XV, 324. Abdulbaki Gölp›narl›, Mevlânâdan Sonra Mevlevîlik, ‹nk›lab ve Aka Yay., ‹st. 1983. Abdülmecîd-i Sivâsî, Letâifü’l-Ezhâr ve Lezâizü’l Esmâr, Süleymâniye Ktp., Mihriflah Sultan, nr. 255. Abdülmecîd-i Sivâsî, fierh-i Mesnevî, MEB Ank. Genel Kitapl›k, nr. 683. Afl›kî Dervifl Ahmed, Afl›k Paflao¤lu Târihi, haz. H. Nihal Ats›z, Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Yay., nr. 604, Ankara 1985. Ayvansarâyî, Hüseyin b. ‹smâil, Tercümetü’l-Meflâyih, Süleymâniye Ktp., Esat Efendi, nr. 1375. Azîz Mahmud Hüdâyî, Tezâkir-i Hüdâyî, Süleymaniye Fatih Ktp., 2572. B.O.A, Mühimme nr. 82, Hüküm nr. 201. B.O.A, Mühimme nr. 82, Hüküm nr. 206. Bursal› Mehmet Tâhir, Osmanl› Müellifleri, ‹stanbul 1323/1905. Cengiz Gündo¤du, Bir Türk Mutasavv›f› Abdülmecîd Sivâsî, Hayat›, Eserleri ve Tasavvûfî Görüflleri, Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›, Ankara 2000. Ekrem Ifl›n, “Tarikatlar›n ‹stanbul’da Gündelik Hayat› fiekillendirmesi Üzerine Baz› Notlar (15-17. Y.Y.)”, http://www.osmanli.org.tr/osmanlitasavvufu (02.04.2005) Ez-Zehebî, Ebû Abdilllah Ahmed b. Muhammed, Mîzânu’l-‹’tidâl fî Nakdi’r-Ricâl, Thk. Alki Muhammed Muavvid- Âdil Ahmed, Dâru’l-Kütübi’l-‹lmiyye, Beyrut 1995. Fahri Unan, “Bir Bayramî fieyhi: fieyh Muhyiddîn Mehmed-i ‹skilibî”, Tarih Çevresi, Say›: 12, Ankara 1994. F›nd›kl›l› ‹smet Efendi, Tekmiletü’fl-fiakâik fî Hakk› ehli’l-Hakâik, (nflr. Abdulkadir Özcan), Ça¤r› Yay., ‹st. 1989. Gilles Veinstein, “Bir Sentez Denemesi”, ‹slam Dünyas›nda Tarikatlar, çev.: Osman Türer, Sûf Yay., ‹st., 2004. H. Kâmil Y›lmaz, Azîz Mahmud Hüdâyî ve Celvetiyye Tarîkat›, MÜ ‹lahiyat Fak. Yay., ‹st., 1980. ______________, “Azîz Mahmud Hüdâyî”, D‹A, IV, 338 vd. Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ-y› Ebrâr fierh-i Esmâr-› Esrâr, Süleymâniye Ktp.,Yazma Ba¤›fllar, nr. 2305-2309. ‹. Hakk› Uzunçarfl›l›, Osmanl› Tarihi, TTK. Bas›mevi, 1977. ‹bn Mace, Ebû Abdillah el-Kazvînî, Sünen, Thk. Muhammed Fuat Abdulbaki, Beyrut tsz.,. ‹rfan Gündüz, Osmanl›larda Devlet Tekke Münasebetleri, Seha Neflriyat, ‹st., 1983. ‹smâil Hakk› Daniflmend, ‹zahl› Osmanl› Târihi Kronolojisi, Türkiye Yay›nevi, ‹st. 1961. Mahmud Erol K›l›ç, “‹bnu’l-Arabi’nin I. ‹zzedd›n Kevkavus’a Yazd›¤› Mektubun Ifl›¤›nda Dönemin Dinî ve Siyasî Tarihine Bak›fl”, I. Uluslar Aras› Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler, Konya 2002. Mehmed Hemdemi, Solakzâde Târihi, Mahmud Bey Matbaas›, ‹stanbul, 1297/1880. Mehmed Murad (Mizanc›), Târih-i Ebu’l-Fâruk, Matbaa-i Amidi, ‹st. 1329. Mehmet Süreyya, Tezkire-i Meflâhir-i Osmâniye (Sicilli-i Osmâni), Matbaa-i Amire, ‹st. 1311/1893. Muhammed Nazmî, Hediyyetü’l-‹hvan, (‹nceleme ve Edisyon Kritikli Metin) (haz. Osman Türer), (Doktora Tezi ‹kinci K›s›m) Ank. 1982. 33
.
Müstakim-zâde Süleyman Sa’deddîn, Mecelletü’l-Ensâb fi’n-Nisebî ve’l-Künâ ve’l-Elkâb, Süleymâniye Ktp., Halet Efendi Kitabl›¤›, nr. 628. Müstakim-zâde Süleyman Sa’deddîn, Terâcim-i Ahvâl-i fiüyûh-› Ayasofya, Süleymâniye Ktp., Es’at Ef., nr.1716/2. Müstakîm-zâde Süleymân Sa’dettin, Hülâsatü’l-Hediyye, Millet Ktp., Ali Emiri, fieriyye, nr. 1082. Naîmâ Mustafa Efendi, Târih-i Naîmâ, ‹stanbul 1281/1864. Necdet Y›lmaz, Osmanl› Toplumunda Tasavvuf, Sûfîler Devlet ve Ulemâ, OSAV Yay., ‹st., 2001. Nev’î-zâde Atâyî, Hadâ’iku’l-Hak_’›k fî Tekmileti’fl-fiak_’›k (Zeyl-i fiak_’›k), ‹stanbul 1268/1852. Nezihi Aykut, “Dilaver Pafla”, D‹A, IX, 297. Nurettin Topçu, Büyük Fetih, Ahmet Sait Matbaas›, ‹st., 1962. Osman Türer, “Osmanl› imparatorlu¤unda Padiflah-Tarîkat fieyhî Münâsebetine Dair Târihi Bir Örnek”, Türk Dünyas› Araflt›rmalar›, say›: 28, (fiubat- 1984). Ö. Lütfi Barkan,, “‹stilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Derviflleri ve Zaviyeler”, Vak›flar Dergisi, Say›: 2, Ankara 1942. R. Ekrem Koçu, “Abdülmecid Efendi” ‹stanbul Ansiklopedisi , ‹stanbul Yay›nevi, ‹st. 1946. Reflat Öngören, Osmanl›lar’da Tasavvuf Anadalu’da Sûfîler, Devlet ve Ulemâ (XVI. Yüzy›l), ‹z Yay›nc›l›k, ‹st. 20001 fierif Mardin, Din ve ‹deoloji, (3. bsk.) ‹letiflim Yay., ‹st. 1986. fieyhî Mehmed Efendi, Vakâyi’ü’l-Fuzalâ, (Neflre haz. Abdülkadir Özcan), Ça¤r› Yay., ‹st. 1989. Tahsin Yaz›c›, “Fetihten Sonra ‹stanbul’da ‹lk Halvetî fieyhleri: Çelebi Muhammed Cemâleddîn, Sünbül Sinan, Merkez Efendi”, ‹stanbul Enstitüsü Dergisi, ‹st. 1956. Taflköprülü-zâde Ahmed ‹sâmüddîn, efl-fiekâiku’n-Nu’maniye fî ‘Ulemâi’d-Devleti’l-Osmanîye, (‹nceleme ve notlarla neflr. Ahmet Suphi Furat), ‹ÜEF Yay., ‹st. 1985. Yahyâ Bey, Divan-› Yahyâ, Millet Ktp., Ali Emirî, nr. 517. Yahya Efendi, Divan-› Yahyâ, (Neflre haz. Mehmed Çavuflo¤lu), ‹Ü Ed.Fak. Yay., nr. 2233, ‹st. 1977. Ziver Tezeren, Azîz Mahmud Hüdâyî, Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Yay., ‹st., 1987.
34
.
D‹PNOTLAR 1 Ekrem Ifl›n, “Tarikatlar›n ‹stanbul’da Gündelik Hayat› fiekillendirmesi Üzerine Baz› Notlar (1517. Y.Y.)”, http://www.osmanli.org.tr/osmanlitasavvufu (02.04.2005). 2
fierif Mardin, Din ve ‹deoloji, (3. bsk.) ‹letiflim Yay., ‹stanbul 1986, s. 71.
3
Mahmud Erol K›l›ç, “‹bnu’l-Arabi’nin I. ‹zzedd›n Kevkavus’a Yazd›¤› Mektubun Ifl›¤›nda Dönemin Dinî ve Siyasî Tarihine Bak›fl”, I. Uluslar Aras› Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler, Konya 2002, II, 11-12.. 4 Barkan, Ö. Lütfi, “‹stilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Derviflleri ve Zaviyeler”, Vak›flar Dergisi, Say›: 2, Ankara 1942, s. 285. 5 Ifl›n, a.y. 6 Bk. Reflat Öngören, Osmanl›lar’da Tasavvuf, Anadalu’da Sûfîler, Devlet ve Ulemâ (XVI. Yüzy›l), ‹z Yay›nc›l›k, ‹stanbul 2000, s. 183. 7 Ifl›n, a.y.; Necdet Y›lmaz, Osmanl› Toplumunda Tasavvuf, Sûfîler Devlet ve Ulemâ, OSAV Yay., ‹stanbul 2001, s. 438. 8 ‹rfan Gündüz, Osmanl›larda Devlet Tekke Münasebetleri, Seha Neflriyat, ‹stanbul 1983, s. 13. 7 Afl›kî Dervifl Ahmed, Âfl›k Paflao¤lu Târihi, haz. H. Nihal Ats›z, Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Yay., nr. 604, Ankara 1985, s. 17-18. 8 Taflköprülü-zâde Ahmed ‹sâmüddîn, efl-fiekâiku’n-Nu’maniye fî ‘Ulemâi’d-Devleti’l-Osmanîye, (‹nceleme ve notlarla neflr. Ahmet Suphi Furat), ‹ÜEF Yay., ‹stanbul 1985, s. 5-13; ‹. Hakk› Uzunçarfl›l›, Osmanl› Tarihi, TTK. Bas›mevi, 1977, I, 531. 9 Gündüz, s. 19. 10 Uzunçarfl›l›, Osmanl› Târihi, I, 532. 11 Uzunçarfl›l›, I, 534; Gündüz, s. 28-29. 12 Gündüz, s. 30; Osman Türer, “Osmanl› imparatorlu¤unda Padiflah-Tarîkat fieyhî Münâsebetine Dair Târihi Bir Örnek”, Türk Dünyas› Araflt›rmalar›, say›: 28, (fiubat- 1984), s. 183. 13 Abdulbaki Gölp›narl›, Mevlânâdan Sonra Mevlevîlik, ‹nk›lab ve Aka Yay., ‹st. 1983 , s. 153. II. Bâyezid’in Çelebi Halîfe’ye intisab etti¤i belirtilir. Bk. Tahsin Yaz›c›, “Fetihten Sonra ‹stanbul’da ‹lk Halvetî fieyhleri: Çelebi Muhammed Cemâleddîn, Sünbül Sinan, Merkez Efendi”, ‹stanbul Enstitüsü Dergisi, ‹stanbul 1956, II, 93. 14 Atâî, onun Nureddînzâde’ye ba¤l› olmaktan öte intisâb etti¤ini belirtir. Bk. Nev’î-zâde Atâî, Hadâiku’l-Hakâik, s. 213. 15 Muhammed Nazmî, Hediyyetü’l-‹hvan, (‹nceleme ve Edisyon Kritikli Metin) (haz. Osman Türer), (Doktora Tezi ‹kinci K›s›m) Ankara 1982, s. 143-144. 16 Mehmed Hemdemi, Solakzâde Târihi, Mahmud Bey Matbaas›, ‹stanbul 1297/1880, s. 200. 17 Nurettin Topçu, Büyük Fetih, Ahmet Sait Matbaas›, ‹stanbul 1962, s.20. 18 Fahri Unan, “Bir Bayramî fieyhi: fieyh Muhyiddîn Mehmed-i ‹skilibî”, Tarih Çevresi, Say›: 12, Ankara 1994, s. 19-26. 19 Gilles Veinstein, “Bir Sentez Denemesi”, ‹slam Dünyas›nda Tarikatlar, çev.: Osman Türer, Sûf Yay., ‹stanbul 2004, s. 588. 20 K›l›ç, a.g.m., s.11-12. 21 Her iki flahs›n hayat› ve kifliliklerine dair bilgileri tebli¤imizin kapsam›n› geniflletmemek için bu konularda yap›lm›fl ilgili çal›flmalara havale ediyoruz. Azîz Mahmud Hüdâyî hakk›nda genifl bilgi için bk. H. Kâmil Y›lmaz, Azîz Mahmud Hüdâyî ve Celvetiyye Tarîkat›, MÜ ‹lahiyat Fak. Yay., ‹st., 1980; a.g.mlf., “Azîz Mahmud Hüdâyî”, D‹A, IV, 338 vd.; Ziver Tezeren, Azîz Mahmud Hüdâyî, Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Yay., ‹st., 1987. Abdülmecîd Sivasî’nin hayat› ilmî, tasavvufî, edebî flahsiyeti ve eserleri hakk›nda daha fazla malumat için bk. Cengiz Gündo¤du, Bir Türk 35
.
Mutasavv›f› Abdülmecîd Sivâsî, Hayat›, Eserleri ve Tasavvûfî Görüflleri, Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›, Ankara 2000. 22 H. Kâmil Y›lmaz III. Murad’›n Bursa’ya bir seyahati esnas›nda Üftade’yi ziyaret etti¤i ve bu arada Üftade’nin seçkin müridi Hüdâyî ile tan›flm›fl ve bu suretle münasebet ve yak›nl›klar›n›n bafllam›fl olabilece¤i ihtimalinden bahsetmektedir. bk. Y›lmaz, a.g.e., s. 55, (dipnot: 99). 23 Y›lmaz, a.y. 24 Muradî mahlas›yla Türkçe, Arapça, Farsça divan› oldu¤u gibi tasavvuf alan›nda yazd›¤› “Fütûhât-› S›yâm isminde mühim eseri ile fiemsemdin-i Sivâsî taraf›ndan flerhedilen Esrârnâme adl› eserleri kaleme alm›flt›r. Uzunçarfl›l›, Osmanl› Tarihi, III1, 114. 25 Y›lmaz, a.g.e., s. 55, 98. dipnot. (Tezâkir-i Hüdâyî, Süleymaniye Fatih Ktp., 2572, vr. 10b.) 26 Y›lmaz, a.g.e., s. 55. (Tezâkir-i Hüdâyî, vr. 132b-134a.) 27 Mesela, ‹stanbullulara odun te’mini için padiflaha flunlar› yazm›flt›r: “...Sakarya suyunu geçip odun tedarikini murad edinmiflsiz. Halk-› Amme ve hassa ziyade mesrurlard›r. ‹htiyaç da zaruret de küllidir. Ve odunun bedeli dahi yoktur. Her nesnenin bedeli bulunur saadetlü padiflah›m, azim hay›rd›r. Böyle hay›r olmaz, “el-Hayru la-yüahhar” Merhum ve ma¤fur-leh ceddiniz Sultan Süleyman Han Hazretleri Ka¤›thane suyunu getirtip Ammeyi su ile ziyafet etmiflti. Sizler saadetiniz odun ile...”. Y›lmaz, a.g.e., s. 55. (Tezâkir-i Hüdâyî, vr. 132b-134a.) 28 Tezeren, s. 36 (Tezâkir-i Hüdâyî, vr.10b-11b.) 29 Tezeren, s. 36 (Tezâkir-i Hüdâyî, vr.16b-17b.) 30 Y›lmaz, a.g.e., s. 55-56 (Tezâkir-i Hüdâyî, vr. 94a, 88b-96b) 31 Y›lmaz, a.g.e., s. 55-56 (Tezâkir-i Hüdâyî, vr. 86ab) 32 Tezeren, s. 36 (Tezâkir-i Hüdâyî, vr.239b-240a.) 33 Y›lmaz, a.g.e., s. 55. (Tezâkir-i Hüdâyî, vr. 136b-138a.) 34 Y›lmaz, a.g.e., s. 56. (Tezâkir-i Hüdâyî, vr. 143a.). Hüdâyî’ye uyku ile uyan›kl›k aras›nda iken varid olan bu hitab›n hadis olarak rivâyet edilen ancak zay›f oldu¤unda ittifak edilen Kazvin’in fethedilece¤ine dair müjde içeren flu ibarelerden mülhem oldu¤u düflünülebilir: Hz. Enes rad›yallahu anh anlat›yor: “Resûlullah aleyhissalâtu vesselâm buyurdular ki: “Dünyan›n etraf›n› fethetmek sizlere nasib k›l›nacak ve Kazvin denilen bir flehir size fethedilecektir. Sizden kim bu gazveye k›rk gün -veya k›rk gece- ifltirak ederse, ona cennette üzerinde yeflil zeberced tafl› bulunan alt›ndan mamul bir sütun verilecektir. Bu sütun üzerinde, k›rm›z› yakut tafllar›ndan mamul bir kubbe (köflk) vard›r. O kubbenin, altundan mamul yetmiflbin kap›s› vard›r, her kap› kanad›n›n bafl›nda (huru’l-iyn denilen) siyah gözlü bir zevce vard›r.” ‹bn Mace, Ebû Abdillah el-Kazvînî, Sünen, Thk. Muhammed Fuat Abdulbaki, Beyrut tsz., Cihad 11 (Hadis no: 2780). ez-Zehebî, bunu rivâyet eden Davud b. el-Muhabber’in Meysere b. Abdirabbih’den çald›¤› esere isnadlar ekleyerek rivâyet etti¤ini söyledikten sonra, bu uydurma rivâyeti ‹bn Mace’nin eserine almak suretiyle sünenini berbat etti¤ini ifade etmektedir. bk. ez-Zehebî, Ebû Abdilllah Ahmed b. Muhammed, Mîzânu’l-‹’tidâl fî Nakdi’r-Ricâl, thk. Alki Muhammed Muavvid- Âdil Ahmed, Dâru’l-Kütübi’l-‹lmiyye, Beyrut 1995, III, 33,34. 35 Bk. Uzunçarfl›l›, III2, 554. 36 Y›lmaz, a.g.e., s. 59, 80-81. III. Mehmet zaman›nda Avusturya’ya karfl› devam ettirilen savafllarda E¤ri, Kanije ve Haçova zaferleri elde edilmiflse de I. Ahmet, Zitvatorok Antlaflmas›n› imzalayarak (1606), Osmanl›n›n, Avrupa’daki üstünlü¤ünün sona erdi¤ini bir anlamda kabul etmifltir. Her ne kadar ele geçen topraklar bu anlaflmayla Osmanl›da kal›yorsa da, art›k iki devletin “eflit” say›ld›¤› hükme ba¤lanm›flt›r. Bu savafl siyasî cepheden Osmanl› devletinin kudret ve nüfuzunun k›r›ld›¤›n› gösterdi¤i gibi memlekette pek çok alanda buhranlar›n ç›kmas›na sebep olmufl, Pâdiflah ve hükümet otoritesi zedelenmifltir. Uzunçarfl›l›, Osmanl› Tarihi, III1, s.94 vd. 37 Tezeren, s. 37-38. 38 Tezeren, s. 36-37. 36
.
39
Nazmî, s. 126; Müstakîm-zâde Süleymân Sa’dettin, Hülâsatü’l-Hediyye, Millet Ktp., Ali Emiri, fieriyye, nr. 1082, vr. 25a; Müstakim-zâde Süleyman Sa’deddîn, Terâcim-i Ahvâl-i fiüyûh-› Ayasofya, Süleymâniye Ktp., Es’at Ef., nr.1716/2, vr. 13b; a.g.mlf., Mecelletü’l-Ensâb fi’n-Nisebî ve’lKünâ ve’l-Elkâb, Süleymâniye Ktp., Halet Efendi Kitabl›¤›, nr. 628, vr. 267a; fieyhî Mehmed Efendi, Vakâyi’ü’l-Fuzalâ, (Neflre haz. Abdülkadir Özcan), Ça¤r› Yay., ‹st. 1989, III, 63; Ayvansarâyî, Hüseyin b. ‹smâil, Tercümetü’l-Meflâyih, Süleymâniye Ktp., Esat Efendi, nr. 1375, vr.10a F›nd›kl›l› ‹smet Efendi, Tekmiletü’fl-fiakâik fî Hakk› ehli’l-Hakâik, (nflr. Abdulkadir Özcan), Ça¤r› Yay., ‹st. 1989, s. 452; Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ-y› Ebrâr fierh-i Esmâr-› Esrâr, Süleymâniye Ktp.,Yazma Ba¤›fllar, nr. 2305-2309, III, 257; Koçu, R. Ekrem, “Abdülmecid Efendi” ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul Yay›nevi, ‹st. 1946, I, 100; Uzunçarfl›l›, III2, 554. 40 Naîmâ Mustafa Efendi, Târih-i Naîmâ, ‹stanbul 1281/1864, II, 155. 41 Bk. ‹smâil Hakk› Daniflmend, ‹zahl› Osmanl› Târihi Kronolojisi, Türkiye Yay›nevi, ‹st. 1961, III, 42 Uzunçarfl›l›, III1, 127. 43 III. Murâd ve bilâhare III. Mehmed’in hocas› olan bu zat ayr›ca fleyhülislâml›k makâm›nda bulunmufltur. Atâyî’nin nakletti¤ine göre, “Üsküdârî Mehmed Efendi Hazretlerinden tekmîl-i tarîkat ve tahsîl-i sermâye-i erbâb-› hakîkat eylemifltir.” Bk. Nev’î-zâde Atâyî, Hadâ’iku’l-Hakâ’›k fî Tekmileti’fl-fiakâ’›k (Zeyl-i fiakâ’›k), ‹stanbul 1268, II, s. 690-691. 44 Uzunçarfl›l›, III2, 461, 585. 45 Groot’a göre Hüdâyî’nin Halil Pafla üzerinde büyük etkisi vard›. S›k›nt›l› zamanlar›nda Hüdâyî dergâh›na s›¤›narak orada güç ve teselli al›rd›. fieyhin tavsiye ve duâs›n› almay› ihmal etmezdi. Hüdâyî’nin Halil pafla ile arkadafl olan Hollanda elçisi Haga’y› da dergâh›na kabul etti¤i bilinmektedir. A.H. De Groot, “Halil Pafla”, D‹A, XV, 324. 46 Uzunçarfl›l›, III2, 371, 372. 47 bk. Uzunçarfl›l›, III1, 134, dipnot: 2. 48 Uzunçarfl›l›, III1, 134 vd. 49 Uzunçarfl›l›, III2, s. 375; Nezihi Aykut, “Dilaver Pafla”, D‹A, IX, 297. 50 Uzunçarfl›l›, III1, 351 51 B.O.A, Mühimme nr. 82, Hüküm nr. 201 52 B.O.A, Mühimme nr. 82, Hüküm nr. 206 53 Uzunçarfl›l›, III1, 115, 74 vd. E¤ri Seferi ve fiemseddîn-i Sivâsî’nin bu sefere ifltiraki esnas›nda cereyân eden ilginç olaylar için ayr›ca bkz. Osman Türer, “Osmanl› imparatorlu¤unda PadiflahTarîkat fieyhî Münâsebetine Dair Târihi Bir Örnek”, s. 181-194. 54 Bk. Nazmî, s. 104. 55 Nazmî, s. 124; Uzunçarfl›l›, III1, 349. 56 Bk. Nazmî, s. 124; Müstakîm-zâde, Hülâsatü’l-Hediyye, vr. 24a; fieyhî, III, 63, III, 400; Mehmet Süreyya, Tezkire-i Meflâhir-i Osmâniye (Sicilli-i Osmâni), Matbaa-i Amire, ‹st. 1311/1893, III, 400. 57 Bk. Nazmî, a.y.; Müstakîm-zâde, a.y.; fieyhî, a.y.; Mehmet Süreyyâ, a.y. Abdülmecîd-i Sivâsî ‹stanbul’a giderken yan›nda kocas› vefat eden k›z kardefli Safa hatunu ve himâyesine ald›¤› onun evlâtlar› Abdülehad Nûrî, Abdussamed Efendi ve Kâmil A¤a’y› da birlikte götürmüfltür. Nazmî, 58; fieyhî, III, 547; Vassâf, III, 357; Bursal› Mehmet Tâhir, Osmanl› Müellifleri, ‹stanbul 1323/1905, I, 120. 59 Nazmî, s. 125. 60 Bk. Nazmî, s. 141. 61 Naîmâ, II, 159. 62 Abdülmecîd-i Sivâsî, Letâifü’l-Ezhâr ve Lezâizü’l Esmâr, Süleymâniye Ktp., Mihriflah Sultan, nr. 255, vr. 174a. 63 Nazmî, 165-169. 64 Nazmî, a.g.e. 165-169. 65 Bk. Sivâsî, Letâifü’l-Ezhâr, vr. 7b. Bu eserinde toplumdaki, rüflvet, cehâlet, riyâ gibi kötü ahlâk37
.
lar›n taklîdî îmân›n birer netîcesi oldu¤una dikkat çeken Sivâsî, bunlardan, farzlar› îfâ, Hakk› halka tercih, bid’atlerden ve bid’at ehlinden uzaklafl›p her fleyde orta yolu tutmakla kurtulunabilece¤ini, dolay›s›yla Pâdiflah›n yapt›klar›n›n halka örnek olaca¤› anlay›fl›ndan hareketle ona bu yolda telkîn ve tavsiyelerde bulunmaktad›r. fierîate tâbi olman›n Allâh ve Resûlüne itâat, Hz. Peygamber’i sevmenin ise her konuda onun sünnetine tâbiiyyet ve onu ihyâ etmekle mümkün alaca¤›n› dile getiren Sivâsî, devrinde yaflayan ilim ehlinin ilmiyle âmil olmay›p, rüflvet ve paraya teveccüh etmelerinin ümmetin fesâd›na sebep oldu¤unu, bunun da flerîate muhâlefetten kaynakland›¤›n›, bu sebeple bid’atlerin artt›¤›n› dolay›s›yla günâhlardan ve kötü ahlâktan kurtulmak için bu farzlar› tatbik edip, çocuklara da ö¤retmenin lüzûmuna iflâret etmektedir. 66 Abdülmecîd-i Sivâsî, fierh-i Mesnevî, MEB Ank. Genel Kitapl›k, nr. 683, vr. 3b. 67 bk. Nazmî, 165-169. 68 A. Sivâsî, Letâifü’l-Ezhâr, vr., 28a-28b. 69 A. Sivâsî, Letâifü’l-Ezhâr, vr., 46b- 47b. 70 Payas (Yakac›k), bugün Hatay ili Dörtyol ‹lçesinin bir beldesidir. 71 Sivâsî, Letâifü’l-Ezhâr, vr., 45a. 72 el-Mâide 5/90. 73 Sivâsî, Letâifü’l-Ezhâr, vr., 28b-29a. 74 Koçu, “Abdülmecid Efendi”, I, 100. 75 Sivâsî, Letâifü’l-Ezhâr, vr., 159a. 76 bk. Uzunçarfl›l›, III1, 200. 77 bk. Uzunçarfl›l›, III1, 204-205. 78 bk. Uzunçarfl›l›, III1, 193-194. 79 Nazmî, s. 142. 80 Nazmî, s. 142. 81 Bu Divân’›n bir nüshas› için bk. Yahyâ Bey, Divan-› Yahyâ, Millet Ktp., Ali Emirî, nr. 517. Bu Divan’›n tenkidli neflri için bk. Yahya Efendi, Divan-› Yahyâ, (Neflre haz. Mehmed Çavuflo¤lu), ‹Ü Ed.Fak. Yay., nr. 2233, ‹st. 1977. 82 bk. Naîmâ, III, 172. 83 bk. Nazmî, s. 143-144. 84 Koçu, a.y. 85 Muhammed, 47/7. 86 Uzunçarfl›l›’ya göre bu zât, Vezîr-i âzam Tayyar Pafla’d›r. Padiflah çok sevdi¤i bu zât›n savafl esnâs›nda aln›ndan vurularak flehid olmas› üzerine “Ah Tayyar, Ba¤dat Kalesi gibi yüz kale de¤erdin” demek suretiyle teessürlerini dile getirmiflti. Muhâsara ise otuz dokuz gün sünmüfl, K›rk›nc› günü cuma vakti Ba¤dat al›nm›flt›r. Uzunçarfl›l›, III1, 203 87 Nazmî, s. 142-143. 88 Bk. fieyhî, I, 145. 89 Nazmî, s. 143; Koçu, “Abdülmecid Efendi”, I, 100. 90 Mehmed Murad (Mizanc›), Târih-i Ebu’l-Fâruk, Matbaa-i Amidi, ‹st. 1329, VII, 57. 91 Nazmî, s. 142 vd. A. Yaflar Ocak’a göre, Pâdiflah, muhtemelen yak›n adamlar›n›n da telkîniyle, iki taraf aras›nda dengeyi muhâfaza etmenin hem devlet hem de toplum nizâm› aç›s›ndan daha iyi sonuç verece¤ini hesap ediyordu. Aksi halde Kad›-zâde’nin aç›kça ve fiilen desteklenmesi karfl› taraf›n ezilmesiyle sonuçlanaca¤›ndan ve bunun hâs›l edece¤i tehlikeli olaylardan korkulurdu. Bk. A. Yaflar Ocak, “XVII. Yüzy›lda Osmanl› ‹mparatorlu¤unda Dinde Tasfîye (Pürütanizm) Teflebbülerine Bir Bak›fl, “Kad›zâdeliler Hareketi”, Türk Kültürü Araflt›rmalar›, XIX, Say›: 1-2, Ankara 1979-1983, s. 219. 92 Naîmâ, III, 172. 38
.