Bir Arfliv Vesikas› Ifl›¤›nda Hüdâyî Âsitânesi’ne fieyh Tayini D R . N E C D E T
Y I L M A Z
Araflt›rmac› - Yazar
Üsküdar’›n müslüman kimli¤inin oluflmas›nda bir tak›m unsurlar vard›r. Bunlar›n bafl›nda “Fetih Hadisi”nin motivasyonuyla ‹stanbul’u ‹slâm’›n ve insanl›¤›n hizmetine hediye etmek maksad›yla denizden ve karadan bu kutlu flehre gelen sahabiler bulunmaktad›r. Üsküdar ‹stanbul’da Hac yolculu¤unun bafllang›ç yeri olarak kabul edilmifl, Avrupa’dan gelenler burada toplanm›fllard›r. Üsküdar bu yönüyle Kâbe Topra¤› say›lm›flt›r. ‹nsanlar› terbiye etmeleri dolay›s›yla yayg›n e¤itim müesseseleri olan tekke ve dergâhlar›n bu kimli¤in oluflmas›nda ayr› bir yeri vard›r. Onlar içerisinde de Azîz Mahmud Hüdâyî Âsitânesi’nin a¤›rl›¤› bir baflkad›r. Anadolu topraklar›nda neflv ü nemâ bulmufl dört tasavvuf mektebinden birisi olan Celvetiyye’nin befli¤i Üsküdar’d›r. Osmanl› irfan›n› anlamak için Üsküdar’› ve buradaki büyük kültür oca¤› olan Hüdâyî Âsitânesi’ni tan›mak gerekir. Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi, Ali Emîrî Tasnifi’nde bulunan bir vesika bu dergâh›n XVIII. yüzy›ldaki yönetimi ile ilgili çarp›c› ipuçlar› vermektedir. Hüdâyî Âsitânesi’nde fleyh olan Bilecikli Osman Efendi, yetifltirip hilâfet verdi¤i Yâkub Afvî Efendi lehine tekkenin fleyhli¤inden ferâgat etti¤ini bir arzuhal ile bildirmekte, durum yetkili merciler taraf›ndan incelenip rapor edildikten sonra da teklifin uygunlu¤u sadrazam taraf›ndan onaylanmakta ve bir berat verilmektedir. Bu tebli¤de belge bir bütün olarak sunulduktan sonra, ad› geçen postniflinler hakk›nda biyografik bilgiler verilecek, ard›ndan da belgenin geçti¤i aflamalar diplomatik olarak belirtilmeye çal›fl›lacakt›r. Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi, Ali Emîrî, III. Ahmed, nr. 2836. 95
.
96
.
Sahh ‹flâretleri mûcebince tevcîh olunmak buyuruldu. Fî 3 N1 sene 1140 [13 Nisan 1728] Der-i devlet-i mekîne arz-› dâ’î-i kemîne oldur ki Berât-› âlîflân ile mutasarr›f oldu¤um Üsküdarî Hüdâyî efl-fieyh Mahmud Efendi âstâne ve zâviyesini iflbu bâ’is-i arz-› ubûdiyyet olan kendi terbiyem ile mürebbâ ve halîfem efl-fieyh Ya’kûb Efendi ibn-i efl-fieyh Mustafâ dâ’îleri cümlenin muhtâr› ve her vechile makâm-› mezbûra mahall ü müstahak-› ât›fet bendeleri olma¤la bâ-iflâret-i aliyye-i veliyyü’n-ni’am fer⤠u kasr-› yedimden tevcîh ve yedine berât-› âlîflân ihsân buyurmak üzere pâye-i serîr-i a’lâya arz u i’lâm olundu, el-emr li-men lehü’l-emrindir. Mine’l-abdi’d-dâ’î li’d-Devleti’l-Aliyyeti fieyh Seyyid Osmân Seccâde-niflîn Hüdâyî el-Üsküdârî Tevcîh buyurulmak mercûdur Ed-dâ’î Abdullâh Ufiye anhu An-vakf-› merhûm ve ma¤fûrun leh Üsküdarî Hüdâyî efl-fieyh Mahmud Efendi efl-fieyh es-Seyyid Osmân ibn-i Seyyid Mustafâ Efendi seccâde-niflîn Hüdâyî Hazret-i efl-fieyh Mahmud Efendi der-Üsküdar bâ yevm 7 Halîfe-i efl-fieyh Selâmî Alî Efendi Dede Çelebi Berât Dâde sitâde an ref’-i efl-fieyh Mehmed Efendi ? be-mûceb-i ruûs-› hümâyûn ve bâ-arz-› Lütfullâh Efendi müfettifl-i evkâf ve Mehmed Selîm Efendi k_dî-i Üsküdar ve bâ-iflâret-i mevlânâ el-mütevellî ? ‹shak ‹smâ’îl Efendi hazret-i fieyhü’l-islâm.2 fî 25 M3 sene 1130 [29 Aral›k 1717] Merhûm-› müflârun ileyhin zâviyesinde vazîfe-i mu’ayyen ile seccâde-niflîn olan efl-fieyh Mehmed Efendi fevt olup meflîhat-› mezbûre mahlûl olma¤la tekye-i mezbûrenin fukarâ ve hüddâm›ndan ve Üsküdar’›n ulemâ ve sulehâs›ndan cem’-i gafîr tekye-i mezbûreye ber-mûceb-i flart-› vâk›f tarîk-i Celvetiyye’den merhûm efl-fieyh Selâmî Alî Efendi’nin halîfesi ve hâlâ tekyesinde seccâde-niflîn-i irflâd olan mezkûr efl-fieyh es-Seyyid Osmân Efendi ibn-i es-Seyyid Mustafâ Efendi’ye târîh-i mezbûrda tevcîh ve hâlâ üzerinde mukayyeddir. Fermân sa’âdetlü Sultân›m hazretlerinindir. Fî 3 N4 sene 1140 [13 Nisan 1728]
97
.
Bilecikli Seyyid Osman Efendi Aslen Bilecikli olan Osman Efendi,5 Seyyid Mustafa Efendi adl› bir zât›n o¤ludur. Azîz Mahmud Hüdâyî’nin önde gelen halifelerinden Selâmi Ali Efendi’nin terbiyesinde yetiflip ondan hilafet ald›ktan sonra Üsküdar’daki çeflitli tekkelerde postniflînlik yapm›flt›r. Atpazar› yak›nlar›nda bir cami infla ettirmifltir. 25 Muharrem 1130 [29 Aral›k 1717] y›l›nda Hüdâyî Âsitânesi fleyhi Mehmed Sabûrî Efendi’nin vefat› ile boflalan postniflînli¤e tayin edilmifltir. On y›l kadar bu hizmeti îfâ ettikten sonra halifesi ve dâmâd› Yâkub Afvî Efendi’nin yerine geçmesi için arzuhal vermifl, bu tayin gerçeklefltikten bir hafta sonra vefat etmifltir. “fieyh-i Dergâh” terkibi ile vefat›na tarih düflürülmüfltür. Âsitâne’nin kendisinden önceki fleyhi Mehmed Sabûrî Efendi’nin yan›na defnedilmifltir.6
Yâkub Afvî Efendi Celvetî meflâyihinden “Odabafl› fieyhi” diye tan›nan Fenâî Mustafa Efendi’nin (v. 1115/1703-1704) o¤ludur. Selâmi Ali Efendi’nin halifelerinden olan bu zât kimi kay›tlarda Amasyal›, kimilerinde ise fiumnulu olarak geçmektedir. 1089/1678 tarihinde ‹stanbul’un Topkap› semtinde do¤mufltur. ‹lk tahsilini tamamlad›ktan sonra Bilecikli Osman Efendi’ye intisap etmifltir. Sülûkünü tamamlayarak halifesi ve ayn› zamanda dâmâd› olmufltur. Üsküdar’da bulunan Yeni Valide Sultan ve fiehzâde câmileri vaizliklerinde bulunduktan sonra 3 Ramazan 1140 [13 Nisan 1728] tarihinde fleyhi ve kay›npederi Osman Efendi’nin, lehine feragat etmesiyle Hüdâyî Âsitânesi’ne postniflîn olmufltur. Bu vazifesini vefat etti¤i 1149/1736 tarihine kadar sürdürmüfltür. Vefat›na “Ta’yîn-i râhat” ve “fieyh-i râhil” terkipleri ile tarih düflürülmüfltür. Vasiyeti icab› ‹nadiye’de Karaca Ahmed’e giden caddenin sa¤ taraf›na vâlidesinin yan›na defnedilmifltir.105 Ayn› zamanda flâir olan Yâkub Afvî Efendi, tasavvuf baflta olmak üzere tefsir, hadis ve f›kha dair çeflitli eserler kaleme alm›flt›r. Tespit edebildi¤imiz eserleri flunlard›r:8 1. Dîvânçe 2. Bir Na’t 3. ‹lhâkât ale’t-tecelliyât 4. Hediyyetü’l-vü’âz 5. Hediyyetü’s-sâlikîn 6. Hülâsatü’l-beyân fî mezhebi’n-Nu’mân 7. Kenzü’l-vâizîn 8. el-Lem’atü’n-Nûrâniyye fî flerh-i ilâhiyyâti’l-Hüdâyî 9. Mefâtih 10. Netîcetü’t-tefâsîr fî Sûret-i Yûsuf 11. el-Vesîletü’l-uzmâ li Hazreti’n-Nebiyyi’l-müctebâ 12. Tarîkatnâme fî âdâbi’t-tecelliyât 13. Hediyyetü’l-ihvân 98
.
Belgenin Dili Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi, Ali Emîrî, III. Ahmed, 2836 numarada kay›tl› olan transkiripsiyonu arz edilen bu belgeye göre, Hüdâyî Âsitânesi’nde 25 Muharrem 1130 [29 Aral›k 1717] y›l›nda postniflîn olarak göreve bafllam›fl olan Bilecikli Osman Efendi, 3 Ramazan 1140 [13 Nisan 1728] tarihi itibariyle bu görevinden halifesi Yâkub Afvî Efendi ad›na feragat etti¤ini bildiren bir arzuhal sunmaktad›r. Bu arzuhal ile birlikte belgenin geçirdi¤i safhalar flu flekildedir: 1. Ad› geçen fleyhin arzuhali verilmifltir. 2. Mezkûr fleyhin durumunu gösterir önceki kay›tlar muhtemelen ruûs kaleminden derkenâr olarak ç›kar›lm›flt›r. 3. Bu kay›tlar bir telhis ile özetlenmifltir. 4. Kay›tlar› gören dönemin fleyhülislâm› Yeniflehirli Abdullah Efendi9 müsbet kanaatini bildirerek veziriazama arz etmifltir. 5. Dönemin veziriazam› Nevflehirli Dâmad ‹brahim Pafla’n›n muvafakatini içeren derkenar olan buyrulduyu, verilen emrin do¤ru, hilesiz ve sahih oldu¤unu belirten “sahh” kayd› da koyduktan sonra fleyhülislâma iade etmifltir. Yukar›da sayd›¤›m›z aflamalardan geçen mezkur belgeden ö¤rendi¤imize göre; 1. Hüdâyî Âsitânesi fleyhi, Dede Çelebi diye de bilinen Mehmed Sabûrî Efendi’nin vefat› ile boflalan postniflînlik tayini 25 Muharrem 1130 [29 Aral›k 1717] y›l›nda, Üsküdar’›n ulemâ ve sulehâs›n›n iste¤i ve evkaf müfettifli Lütfullah Efendi, Üsküdar kad›s› Mehmed Selim Efendi ve ayn› zamanda dönemin fleyhülislâm› da olan vakf›n mütevellîsi Ebû ‹bhak ‹smâil Efendi’nin arz› üzerine gerçeklefltirilmifltir. 2. Bilecikli Osman Efendi’ye bu hizmetinin karfl›l›¤› ve muhtemelen vakfiyenin bir flart› olarak günlük 7 akçe ücret verilmesi öngörülmektedir. 3. Bilecikli Osman Efendi’nin postniflîn olarak atanmas› yöntemine mukabil kendisi, halifesi olan Yâkub Afvî Efendi lehine fleyhlikten feragat etmektedir.
Sonuç Vak›f müessesesi Osmanl› devrinde faaliyet gösteren tarikat ve tekkelerin devlet nezdindeki meflruiyetlerini hukukî aç›dan tescil eden unsurlar›n bafl›nda gelir. Devlet vak›f müessesesi arac›l›¤›yla tarikat faaliyetlerini kontrol etme ihtiyac› duymufltur. Bununla birlikte bu müessese siyasî otorite d›fl›nda sistemleflmek suretiyle âdeta bir çeflit sivil toplum nüvesi oluflturmufltur. Osmanl› dönemi tasavvufî hayat›n›n önemli unsurlar›ndan olan çeflitli tarîkatlara ba¤l› tekkelerde postniflînlik yapan meflâyihin tayinleri merkezî idare taraf›ndan yap›lmaktad›r. Osmanl› arfliv belgeleri bu tekkelerin tarihleri ve postniflînlerinin hayatlar› hakk›nda önemli ipuçlar› vermektedir. Bu aç›dan arflivlerden istifade edilmeden yap›lan tasavvuf tarihi çal›flmalar› eksik kalacakt›r. ‹ncelemeye konu edindi¤imiz belge, Hüdâyî Âsitânesi’nin XVIII. yüzy›ldaki yönetim tarz›na önemli katk›lar sa¤lamaktad›r. 99
.
D‹PNOTLAR 1
Ramazan Ebû ‹shak ‹smâil Efendi (v. 1138/1726)’dir. 3 Muharrem 4 Ramazan 5 fieyhî Mehmed Efendi, Anadolu vilâyetinin Canik sanca¤›n›n Bafra kazas›ndan oldu¤unu kaydeder. Bk. fieyhî Mehmed Efendi, Vakâyiu’l-fudalâ, I-II (haz. Abdülkadir Özcan), ‹stanbul 1989, II, 683. 6 Bk. Yâkub Afvî, Hediyyetü’s-sâlikîn, Süleymaniye Ktp., Hac› Mahmud Efendi, nr. 2715, vr. 19b; fieyhî, a.g.e., II, 683-684; Hüseyin Ayvansarâyî, Hadîkatü’l-cevâmi’, I-II, ‹stanbul 1281, II, 199; Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ-y› Ebrâr fî fierh-i Esmâr-› Esrâr, I-V, Süleymaniye Ktp., Yazma Ba¤›fllar, nr. 2305-2309, III, 22; Tabibzâde Mehmed Zâkir fiükrî Efendi, Die ‹stanbuler DerwischKonvente und ihre Scheiche (Mecmûa-i Tekâyâ) (haz. M. Serhan Tayfli-Klaus Kreiser), Freiburg 1980, s. 78; Mehmed Süreyyâ, Sicill-i Osmânî yahud tezkire-i meflâhîr-i Osmâniye, I-IV, ‹stanbul 1308, IV, 649; H. Kâmil Y›lmaz, Azîz Mahmud Hüdâyî Hayat› Eserleri Tarîkat›, ‹stanbul 2004, s. 272-273, 293; a.mlf., “Üsküdar Celvetî Tekkeleri”, Üsküdar Sempozyumu I (23-25 May›s 2003) Bildiriler, ‹stanbul 2004, s. 194; Ramazan Muslu, Osmanl› Toplumunda Tasavvuf [18. Yüzy›l], ‹stanbul 2003, s. 476. Bilecikli Osman Efendi ile Celvetî meflâyihinden Bursal› ‹smâil Hakk› aras›ndaki iliflkiler için bk. Ali Naml›, ‹smâil Hakk› Bursevî Hayat› Eserleri Tarîkat Anlay›fl›, ‹stanbul 2001,106, 230; Nuran Döner, “‹smail Hakk› Bursevî’nin Kitâb-› Kebîr’i ve Bursevî’de Vâridât Kültürü”, Tasavvuf, y›l: 6, sy. 15 (Temmuz-Aral›k 2005), s. 329. 7 Bk. Yâkub Afvî, Hediyyetü’s-sâlikîn, Süleymaniye Ktp., Hac› Mahmud Efendi, nr. 2715, vr. 1b, 19b; fieyhî, a.g.e., II, 683-684; Hüseyin Ayvansarâyî, Hadîkatü’l-cevâmi’, I-II, ‹stanbul 1281, II, 200; a.mlf., Tercümetü’l-meflâyih, Süleymaniye Ktp., Es’ad Efendi, nr. 1375, vr. 41a, 37a; Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ-y› Ebrâr fî fierh-i Esmâr-› Esrâr, I-V, Süleymaniye Ktp., Yazma Ba¤›fllar, nr. 2305-2309, III, 23; Tabibzâde Mehmed Zâkir fiükrî Efendi, Die ‹stanbuler Derwisch-Konvente und ihre Scheiche (Mecmûa-i Tekâyâ) (haz. M. Serhan Tayfli-Klaus Kreiser), Freiburg 1980, s. 78; Mehmed Süreyyâ, Sicill-i Osmânî yahud tezkire-i meflâhîr-i Osmâniye, I-IV, ‹stanbul 1308, IV, 649; Bursal› Mehmed Tâhir, Osmanl› Müellifleri, I-III, ‹stanbul 1333-42, I, 201; Ba¤datl› ‹smâil Pafla, Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn, I (nflr. Kilisli Muallim Rifat-‹bnülemin Muahmud kemal); II (nflr. ‹bnülemin Mahmud Kemal-Avni Aktuç), ‹stanbul 1951-55, I, 547; Nail Tuman, Tuhfe-i Nâilî (haz. M. Tatc›-C. Kurnaz), Ankara 2001, s. 692; Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur Supplementband, I-III, Leiden 1937-42, II, 663; H. Kâmil Y›lmaz, Azîz Mahmud Hüdâyî Hayat› Eserleri Tarîkat›, ‹stanbul 2004, s. 272-273, 293; Ramazan Muslu, Osmanl› Toplumunda Tasavvuf [18. Yüzy›l], ‹stanbul 2003, s. 476-477; Naml›, a.g.e., s. 230. 8 Bk. Vassâf, a.g.e., 23; Mehmed Tâhir, a.g.e., I, 202; ‹smâil Pafla, a.g.e., I, 547; Nail Tuman, a.g.e., s. 692; Brockelmann, a.g.e., II, 663; Muslu, a.g.e., s. 477-478. 9 Hakk›nda bilgi için bk. Ahmed Rifat Efendi, Devhatü’l-meflâyih maa zeyl, ‹stanbul 1978, s. 8687; Mehmet ‹pflirli, “Abdullah Efendi, Yeniflehirli”, Türkiye Diyanet Vakf› ‹slâm Ansiklopedisi, I, 100-101. 2
100
.