NOTES TO A DEPUTY

THE THEART ARTOF OFTHE THEPROCESS PROCESSNOTES NOTESTO TOAADEPUTY DEPUTY ARTI ARTII IPROCESIT PROCESITSHËNIME SHËNIMEPËR PËRNJË NJËDEPUTET DEPUTET CONCEIVED CONCEIVEDAND ANDEDITED EDITEDBY BY| KONCEPTUAR | KONCEPTUARDHE DHEREDAKTUAR REDAKTUAR NGA NGA Valentina ValentinaBonizzi Bonizzi PRODUCED PRODUCEDBY BY| PRODHUAR | PRODHUARNGA NGA COD, COD,Prime PrimeMinister’s Minister’sOffice, Office,Tirana, Tirana,Albania.

Albania.

Directed Directedby byFalma FalmaFshazi Fshazi Agjencia Agjenciapër përMenaxhimin MenaxhimineeQendrave Qendravepër përHapje Hapjedhe dheDialog, Dialog, (COD) (COD) Kryeministri, Kryeministri,Tiranë, Tiranë,Shqipëri.

Shqipëri.Drejtuar Drejtuarnga ngaFalma FalmaFshazi Fshazi WITH WITHTHE THESUPPORT SUPPORTOF OF| ME | MEMBËSHTETJEN MBËSHTETJENE E The TheItalian ItalianCultural Culturalinstitute instituteininTirana Tirana Institutit InstitutitItalian ItaliantëtëKulturës Kulturësnë nëTiranë Tiranë EDITORIAL EDITORIALSTAFF STAFF| PËRGATITËN | PËRGATITËNPËR PËRBOTIM BOTIM Ardita ArditaRepishti Repishtiwith with Enkelejda EnkelejdaMurati, Murati,Sidorela SidorelaMece, Mece, Bora BoraMinaj, Minaj,Indrit IndritXhafaj Xhafaj IMAGE COVER | FOTOGRAFIA NË BALLINË ‘Prime Minister’s Office Building in construction’, 1941, Istituto Luce, courtesy Central State Archive, Tirana, Albania.

‘Kryeministria në ndërtim e sipër’, 1941, Instituti Luce, kortezi e Drejtorisë së Përgjithshme të Arkivave, Tiranë Shqipëri.

TEXTS TEXTS | TEKSTET | TEKSTET By | Nga By | Valentina Nga Valentina Bonizzi Bonizzi NotesNotes to a Deputy to a Deputy | P 1 - 14 | P 1 - 14 Shënime Shënime për një përdeputet një deputet By | Nga By | Patrizio Nga Patrizio Raso Raso and Valentina and Valentina Bonizzi Bonizzi I Remember, I Remember, You Imagine You Imagine | P 15 -| 20 P 15 - 20 Unë kujtoj, Unë kujtoj, ti përfytyron ti përfytyron By | Nga By | Pasquale Nga Pasquale Campanella Campanella | P 21 -| 30 P 21 - 30 Give Give Shape Shape to Ideas to Ideas T’u japësh T’u japësh formëformë ideveideve

IMAGES IMAGES BY | PAMJET BY | PAMJET NGA NGA Baubaus Baubaus 1 gaze 1 gaze / vështrohemi / vështrohemi Baubaus Baubaus 2 shadow 2 shadow / hije / hije Baubaus Baubaus 3 exchange 3 exchange / shkëmbim / shkëmbim Valentina Valentina Bonizzi Bonizzi On Law On65 Law 65 1+1=11 1+1=11 Wunderkammer Wunderkammer Museum Museum Authentica Authentica Habita Habita LawsLaws and Legends and Legends Ligje Ligje dhe Legjenda dhe Legjenda Wurmkos Wurmkos Give Shape Give Shape to Ideas to Ideas exercises exercises for social for social entrepreneurs, entrepreneurs, non artists, non artists, and politicians and politicians T’u japësh T’u japësh formëformë ideve,ideve, ushtrime ushtrime për sipërmarrësit për sipërmarrësit socialë, socialë, joartistët joartistët dhe politikanët dhe politikanët

NOTES TO A DEPUTY Valentina Bonizzi I. THE GREEN VELVET CURTAIN Light and solid granite. On the top of the right-hand side of the building's main entrance, there is a bas relief showing a few strong men, all seemingly wanting to go forward, for the same mission. All of the façade is scarred with bullet signs, visible from the distance. It’s dark. A guard is patrolling the place illuminated in the electric, intermittent glow of the big neon light sculpture fixed above the main entrance.

On. Off. On. On. Off. Off. On, on, on…and on.

Where the light ends, the stairs start. They lead down to the sidewalk, and then to the main boulevard of the city capital.

Some really expensive cars are being driven in the lanes; alongside them someone is riding a bike with a carrier on the front, full of stuff to be traded somewhere.

The main door of the building opens and an old woman with a thin white plastic bag in her hand and a white shami on her head, starts to climb the steps to enter. She wants to see what in her history has been long forbidden, and what I feel I should write, whispering: The Prime Minister’s Office. Through the on and off lights, there she goes, the outline of a heart-shaped lollipop is visible in her white plastic bag. She bought it earlier at the end of the boulevard, where the National Day is being celebrated. She walks through the metal detector, and finally enters the main hall, filled with a pink marble floor and a wide green velvet curtain. For a moment, she feels the urge to reveal what is behind it, as if it could be the last mystery that still lurks in the midst of a space where power has turned, or so she likes to think, into the transparent exhibition of itself.

After wondering for a while, she finds rest in the forum room, where silent, black and white photographs from the national telegraph office are being projected. She continues her journey through the corridor, where she finds her own reflection in the golden mirrored doors. Going through one, she sees the library where piles of books with black ink on white paper narrate decisions – some she did not know of, some she has seen promised in vivid television colors – in the form of laws signed off by the successive prime ministers for the past forty years. She makes her way out towards the main entrance, but after having crossed it she realizes that the steps are wet and it's difficult for her to climb them down. One of the tallest guards offers her his arm and walks her down the slope, a solicitude normally reserved only to ambassadors, politicians, or the Prime Minister himself. A fraction of the guard's slow time has been shared. So, the old woman makes her way into the city lights, while the lights above the building's main entrance, above the security guard's head are still going on.

Off. On. On. Off. Off. On,on,on…and on.

She is at home now, pleased with the visit. And yet, there is still one thing that she is longing for: she would like to have touched that green velvet curtain, to have opened it and not slowly, like in the theatre, but fast, fast as if she was playing hide and seek, with a familiar child.

1

SHËNIME PËR NJË DEPUTET Valentina Bonizzi I. PERDJA JESHILE PREJ MËNDAFSHI Granit me ngjyrë të çelët dhe solid. Në pjesën e sipërme në të djathtë të hyrjes kryesore të ndërtesës është një basoreliev që tregon një grup njerëzish të fuqishëm; të gjithë duket se duan të bëjnë përpara, për të njëjtin mision. E tërë fasada është gërvishtur nga shenja plumbash, të dukshme që larg. Është errësirë. Një rojë po patrullon në vendin e ndriçuar nga një skulpturë e lehtë dhe e madhe me neonë, me shkëlqim të vazhdueshëm, e vendosur mbi hyrjen kryesore.

Ndizet. Fiket. Ndizet. Ndizet. Fiket. Fiket. Ndizet, ndizet, ndizet... dhe kështu vazhdon.

Aty ku mbarojnë dritat, fillojnë shkallët. Ato të çojnë në trotuar dhe prej aty, në bulevardin kryesor të kryeqytetit. Makina shumë të shtrenjta lëvizin në rrugë; përkrah tyre, dikush nget triçiklin me një kosh përpara, plot me gjëra që do të shiten diku.

Dera kryesore e ndërtesës hapet dhe një grua e moshuar me një qese të bardhë plastike në dorë e me shami të bardhë në kokë, fillon të ngjisë shkallët për të hyrë brenda. Do të shohë atë që në historinë e saj, për një kohë të gjatë ka qenë e ndaluar dhe atë që unë e ndiej se duhet ta shkruaj duke pëshpëritur: Kryeministrinë.

Përmes dritave që ndizen e fiken, ajo bën përpara; trajtat e një lëpirëseje me formë zemre janë të dukshme mbi qesen e saj plastike. E ka blerë pak më parë, në fund të bulevardit, ku po kremtohet festa kombëtare. Ajo kalon përmes pajisjes detektuese dhe më në fund, hyn në hollin qendror, me pllaka mermeri të errët e një perde të madhe jeshile prej mëndafshi. Për një çast, ndien nevojën për të zbuluar se çfarë ka pas saj, sikur të ishte misteri i fundit që fshihet akoma në mes të hapësirës ku janë ndërruar pushtetet, tanimë, në shfaqjen transparente të vetes së tyre (apo kështu i pëlqen asaj ta mendojë).

Pasi shëtit për pak përreth, ulet të pushojë në forum ku, në qetësi, projektohen fotografi bardhë e zi të Agjencisë Telegrafike Shqiptare. E vazhdon udhëtimin përmes korridorit, ku ndesh reflektimin e vetvetes në pasqyrimin ngjyrë ari të dyerve. Pasi hyn te njëra prej tyre, sheh bibliotekën ku, të vendosur njëri mbi tjetrin, në shumë libra, e zezë mbi të bardhë, shkruhen vendime – për disa prej tyre nuk ka dijeni, disa të tjerë i ka parë t’i premtohen në televizor, me ngjyra të gjalla, - në trajtën e ligjeve të firmosura nga kryeministrat me radhë, për dyzet vitet e fundit. Kthehet drejt portës kryesore, por pasi e kalon atë, kupton se shkallët janë të lagura dhe e ka të vështirë t’i zbresë. Njëra nga rojat i zgjat krahun dhe e ndihmon të zbresë e shoqëruar, shoqërim që zakonisht u rezervohet ambasadorëve, politikanëve apo vetë Kryeministrit.

Një fraksion nga koha e ngadaltë e rojës ndahet me zonjën. Pas kësaj, gruaja e moshuar vijon rrugën drejt dritave të qytetit, ndërkohë që dritat mbi hyrjen kryesore të ndërtesës, mbi kokat e rojave të sigurisë, vazhdojnë të jenë të ndezura.

Fiken. Ndizen. Ndizen. Fiken. Fiken. Ndizen, ndizen, ndizen... dhe kështu vazhdon.

Ajo është në shtëpi tani, e kënaqur pas vizitës. Por ka mbetur ende diçka që do të kishte dashur ta bënte: do të donte ta kishte prekur atë perde jeshile prej mëndafshi, ta kishte hapur dhe jo me ngadalë, si në teatër, por me shpejtësi, aq shpejt, si të ishte duke luajtur kukafshehthi me një fëmijë të familjes.

2

II. HOW TO MAKE A CONSTELLATION It is well known that a constellation is each of the 88 parts in which the celestial sphere is conventionally divided into, with the aim of mapping stars. Constellations are grouped using operations of perspective, in which modern astronomy does not find any real meaning. In the tridimensional space the stars that form the same constellation could be separated by enormous distances, and so dimension and brightness. Vice versa, two or more stars that appear very far apart from each other on the celestial sphere, in the tridimensional space they could be separated by minor distances from those separating them, and other stars in their own constellation.

Dialogue 1| Min 00:13:59 “I want information about who you represent and why you are doing this. Is this a process that will start today? And what is the point?”

It was the 6th of April 2017 and the room was ready: two walls were painted in dark grey and dark green, similar to the colors of the old school’s blackboards. I had visualized Law 65 | 2016 On Social Entrepreneurs as a constellation drawn with colorful chalks on the two walls. A mirror was installed in front of the entrance door, so to reflect the constellation; and above the mirror the formula 1+1=11 was written. Both could be seen by entering the main door of the Prime Minister’s Office Building. The tables were filled with relevant materials regarding social entrepreneurs in Albania: the Research Report, Social Economy in Albania – A Survey on Social Enterprise, the definition of Social Enterprise by network Emes (Borzaga, Deforny 2001, De-Fourny, Nyssens, 2008), the first draft of the law presented in 2013 to the Ministry of Social Affairs by the Forum of Social Enterprises (which was never formalized) and the work of the artists. We started with the works by Stalker “Primavera Romana” (Roman Spring) and by Wurmkos “Belli Dentro” (Beautiful Inside). The materials were available in Albanian, Italian and English. The blog of the project was also up and running on the internet, ready to be updated with all the information on the meetings and the materials arising from the workshops.

The invitation to the social entrepreneurs in Albania to participate in Dialogue 1 on Law 65 was sent. Besides the notes regarding the law, they were given a few questions to answer: who they were, what their activity was, why did they do it, and what were the challenges that they faced working in the social field in Albania. I was looking forward to reading the answers and with the same enthusiasm, the intention was to forward the workshop participants' feedback to the Ministry of Social Affairs to possibly activate a purposeful exchange.

Everyone had to enter from the back door of the building, as the main entrance was sealed because of an ongoing political protest which finally lasted three months (March – May 2017). The main hall was scarcely illuminated, and through the filtered shadows every morning at 9:30, we could hear the echo, coming from the protest camp, of the Albanian tenor Agim Hushi's voice, singing the ‘Himni I Flamurit’ (‘Hymn to the flag’) written by Aleksander Stavre Drenova and adoptedin 1912 to become the anthem of the newly born Albanian nation, proclaimed in the city of Valona. The noise of our steps seemed to be spinning, inside the sealed architecture, layered with the cacophony of the protesting crowd. They were as resonant as a midday bell: the rhythm of these sounds was the looming soundtrack impending over our fragile possibilities inside the walls where political power is performed, daily.

3

II. SI TË KRIJOJMË NJË KONSTELACION Dihet që një konstelacion është secila nga të 88 pjesët në të cilat ndahet normalisht sfera qiellore, me qëllim hartëzimin e yjeve. Konstelacionet grupohen duke përdorur veprimet e perspektivës, të cilat nuk kanë kuptim të vërtetë për astronominë moderne. Në hapësirën tridimensionale, yjet që formojnë të njëjtin konstelacion mund të ndahen nga njëri-tjetri nga distanca shumë të mëdha, dhe kështu (të ndryshojnë), nga përmasat dhe ndriçimi. Anasjellas, dy ose më shumë yje që duken shumë larg nga njëri-tjetri në sferën qiellore, në hapësirën tridimensionale mund të ndahen në distanca më të vogla se ato që i ndajnë nga yjet e tjerë, në konstelacionin e tyre.

Dialogu 1| Min 00:13:59 “Dëshiroj të di se kë përfaqësoni dhe përse po e bëni një gjë të tillë. A është ky një proces që do të fillojë sot? Dhe cili është qëllimi?”

Ishte data 6 prill 2017 dhe dhoma ishte gati: dy mure ishin lyer me ngjyrë gri dhe jeshile të errët, njësoj si ngjyrat e dërrasave të zeza, dikur nëpër shkolla. Unë e kisha shfaqur Ligjin 65/ 2016 për sipërmarrësit socialë si një konstelacion të vizatuar me shkumësa me ngjyra në të dy muret. Përballë hyrjes ishte vendosur një pasqyrë, ku reflektohej konstelacioni; dhe përmbi pasqyrë ishte shkruar formula 1+1=11. Si pasqyra, ashtu edhe formula mund të shiheshin lehtësisht sapo futeshe në derën kryesore të ndërtesës së Kryeministrisë. Tavolinat ishin plot me materialet përkatëse që kishin të bënin me sipërmarrësit socialë në Shqipëri: raportin studimor Ekonomia sociale në Shqipëri - një studim për ndërmarrjet sociale, draftin e parë të ligjit, të paraqitur në Ministrinë e Mirëqenies Sociale dhe Rinisë në vitin 2013, përkufizimin e ndërmarrjes sociale nga rrjeti Emes (Borzaga, Deforny 2001, De-Fourny, Nyssens, 2008), draftin e parë të ligjit, të paraqitur në Ministrinë e Mirëqenies Sociale dhe Rinisë nga Forumi i Ndërmarrjeve Sociale (i cili nuk u formalizua kurrë) dhe punët e artistëve. Filluam me veprat e Stalker-it “Primavera Romana” (Pranvera Romane) dhe të Wurmkos-it “Belli Dentro” (Të bukur përbrenda). Materialet u vunë në dispozicion në gjuhën shqipe, italiane dhe atë angleze. U krijua e u vu në funksion edhe blogu i projektit, gati për t'u përditësuar me të gjitha informacionet në lidhje me takimet dhe materialet e dala nga seminaret.

Sipërmarrësit socialë në Shqipëri u ftuan për të marrë pjesë në Dialogun 1 për Ligjin 65. Përveç shënimeve në lidhje me ligjin, iu dhanë edhe disa pyetje, të cilave duhej t'u kthenin përgjigje: kush ishin, cili ishte aktiviteti i tyre dhe cilat ishin sfidat me të cilat ishin përballur gjatë punës në fushën sociale në Shqipëri. Prisja me padurim të lexoja përgjigjet e tyre dhe, me të njëjtin entuziazëm, kisha për qëllim t'ia përcillja komentet e pjesëmarrësve në takime edhe Ministrisë së Mirëqenies Sociale dhe Rinisë, për të parë mundësinë e jetësimit të një shkëmbimi të frytshëm për këtë qëllim.

Të gjithë pjesëmarrësit duhej të hynin nga dera e pasme e ndërtesës, pasi hyrja kryesore ishte mbyllur për shkak të një proteste politike që organizohej ato ditë dhe që zgjati tre muaj (mars – maj 2017).

Holli protokollar ngjante më i errët tani dhe çdo mëngjes, në orën 9:30, përmes hijeve të filtruara, mund të dëgjonim jehonën e zërit të tenorit shqiptar Agim Hushi, që vinte nga protesta, duke kënduar Himnin e Flamurit, të shkruar nga Aleksandër Stavre Drenova, i cili në 1912-n u kthye në himnin e shtetit të sapokrijuar shqiptar, të shpallur në qytetin e Vlorës. Zhurma e hapave tanë sikur jehonte brenda arkitekturës së mbyllur, duke u përzier edhe me kakofoninë e turmës protestuese. Zërat ishin po aq kumbues, sa një këmbanë në mesditë: ritmi i këtyre tingujve ishte kolona zanore që u mbishtresohej mundësive tona të brishta, brenda mureve ku pushteti politik zhvillonte çdo ditë aktivitetin e tij.

4

“Why are we here, then?” this time I ask myself.

When I arrived in Albania, in the summer of 2016, I entered a coffee shop in the centre of Tirana. It was there that I discovered what social enterprises could do in Albania. The manager of the coffee shop told me that they were supporting women who went through violent situations, teaching them a profession and giving them the possibility to be economically independent. She also told me that the shop functioned as a normal business, although they had a strong social component, and they would also sometimes get senseless fines. From that first coffee, I had many more in company of social entrepreneurs whom I had the luck and pleasure to meet in Albania.

During that time, I could verify that the current government approved a law in 2016 regarding the regulation of social enterprises, their identity and function in the Albanian context. The problem was that it seemed that many of these realities which would have ‘benefited’ from this law were unhappy about it, mainly in regard to the definition of social enterprises. In their view, the definition provided by the law did not describe accurately enough the identity and the purpose of their activity. Furthermore, several non-governmental organizations had already pointed out such shortfalls to the Ministry of Social Welfare, but the slow pace of legislative processes dragged on, so that a satisfactory answer had not been provided yet.

This was the initial spark that made me propose The Art of the Process: Social Entrepreneurs in Albania as an art project to be developed at COD, to dust off a dialogue that was risking to be shut in the closet of forgotten stories. The aim was precisely to draw attention to the process of law-making: why it was initiated and how we could visualize the distance between the beginning and the results so far obtained. The questions we wanted to ask were: how did the law change from the first draft that was proposed in 2013 to the current one that was approved in 2016? What do law makers know about the social entrepreneurs' actual work and everyday difficulties? And, the other way around, can social entrepreneurs find a way out from this law?

The aim was to use one of the rooms of COD, inside the Prime Minister’s Office Building and turn it into a laboratory, a transformative space. The ‘constellation’, which visualised the structure of the law, its criteria and articles, became a testimony of the importance and necessity, to de-centralize the space of political decision and law-making through an imaginative, open and inclusive practice: the artistic one.

From working with social entrepreneurs, one learns that without an independent economy, it is hard for people to sustain a personal dignity and as a consequence, a responsible civic self-awareness. In other words, it is hard to realize, or sometimes even desire the fight for citizens’ rights, if you don’t have a suitable income to satisfy the basic needs to provide to yourself and your family. Secondly, without the awareness and understanding that the process of creating this economy should be shared, the dignity developed in the first stage would not be a free dignity.

I invited a number of artists to activate the laboratory 1+1=11: Stalker, Wunderkammer, Baubaus, Wurmkos, Fondo Speculativo di Provvidenza and Fondazione Lac o le Mon. Although these artists are all very different in terms of identity and methodology, they all operate from the purview of an artistic strategy whose aim is not necessarily that of finding a practical answer in relation to a problem, but to elevate the problem in order to transform it into ‘another’ experience. Stalker does this through the practice of walking in the city and its periphery; Wunderkammer by using the museum and urban spaces; Baubaus through the combination of observation with the practice of drawing; Wurmkos by working with people

5

“Përse ndodhemi këtu, atëherë?” – pyes veten kësaj here.

Kur mbërrita në Shqipëri në verën e vitit 2016, u futa në një kafene në qendër të Tiranës. Pikërisht aty zbulova se çfarë janë në gjendje të bëjnë ndërmarrjet sociale në Shqipëri. Menaxherja e kafenesë më tregoi se ata mbështesnin gratë që përballeshin me situata dhune, duke u mësuar një profesion dhe duke u dhënë mundësinë për të qenë të pavarura ekonomikisht. Gjithashtu, ajo më tregoi se dyqani funksiononte si biznes i zakonshëm, megjithëse kishin një element të fuqishëm social dhe për shkak të kësaj, herë pas here mund të merrnin edhe gjoba të pakuptimta(!) Që nga ajo kafe e parë, kam shijuar edhe shumë të tjera në shoqërinë e sipërmarrësve socialë që pata fatin dhe kënaqësinë të njoh në Shqipëri.

Gjatë asaj kohe, munda të vërtetoj se në vitin 2016, qeveria aktuale kishte miratuar një ligj në lidhje me rregullimin e ndërmarrjeve sociale, identitetin dhe funksionimin e tyre në kontekstin shqiptar. Problemi qëndronte në faktin se shumë nga ata që do të kishin “përfituar” nga ky ligj, nuk ishin të kënaqur me të, kryesisht përsa i përket përkufizimit të ndërmarrjes sociale. Sipas këndvështrimit të tyre, përkufizimi i përcaktuar në ligj nuk e përshkruante në të gjitha detajet identitetin dhe qëllimin e aktivitetit të tyre. Për më tepër, disa organizata joqeveritare i kishin vënë në dukje që më parë këto mangësi te Ministria e Mirëqenies Sociale dhe Rinisë. Gjithashtu, ritmi i ngadalshëm i proceseve legjislative u zvarrit në atë masë, sa ende nuk është arritur të merret një përgjigje e kënaqshme.

Kjo ishte shkëndija e parë që më bëri të propozoj projektin Arti i Procesit: Sipërmarrësit Socialë në Shqipëri, si një projekt artistik që do të zhvillohej në Qendrën për Hapje dhe Dialog (COD), për t’i shkundur pluhurin një dialogu që po rrezikonte të kyçej në dollapin e historive të harruara. Qëllimi ishte pikërisht tërheqja e vëmendjes ndaj procesit të hartimit të ligjeve: përse nisi dhe si mund ta vizualizohej distanca nga fillimi deri në rezultatet e deritanishme. Pyetjet që dëshironim të parashtroheshin ishin: si ka ndryshuar ligji që nga drafti i parë i propozuar në vitin 2013 e deri te ligji aktual, i miratuar në vitin 2016? Sa janë të informuar ligjbërësit për punën aktuale të sipërmarrësve socialë dhe vështirësitë e përditshme? Dhe anasjellas, a munden sipërmarrësit socialë të gjejnë një rrugë alternative në këtë ligj?

Qëllimi ishte përdorimi i njërës prej hapësirave të COD-it, në brendësi të ndërtesës së Kryeministrisë dhe kthimi i saj në një laborator, hapësirë transformuese. “Konstelacioni”, i cili bënte të dukshme strukturën e ligjit, kriteret dhe nenet e tij, u kthye në dëshmi të rëndësisë dhe domosdoshmërisë për të decentralizuar hapësirën e vendimmarrjes politike dhe ligjbërjes, nëpërmjet një praktike imagjinare, të hapur e gjithëpërfshirëse: praktikës artistike.

Duke punuar me sipërmarrësit socialë, njeriu mëson se pa ekonomi të pavarur, është e vështirë që njerëzit të ruajnë dinjitetin vetjak e për pasojë, edhe vetëndërgjegjësimin e përgjegjshëm qytetar. Me fjalë të tjera, është e vështirë të kuptojmë ose nganjëherë, edhe të dëshirojmë luftën për të drejtat e qytetarëve, nëse nuk kemi të ardhura të mjaftueshme për të plotësuar nevojat themelore, për vete dhe për familjen tonë. Së dyti, pa u ndërgjegjësuar dhe pa pranuar faktin që procesi i krijimit të kësaj ekonomie duhet të ndahet me të tjerë, dinjiteti i zhvilluar në fazën e parë mund të mos jetë kësisoj dinjitet “i lirë”.

Ftova disa artistë për të vënë në jetë laboratorin 1+1=11: Stalker, Wunderkammer, Baubaus, Wurmkos, Fondo Speculativo di Provvidenza dhe Fondazione Lac o le Mon. Megjithëse këta artistë janë të gjithë shumë të ndryshëm përsa i përket identitetit dhe metodologjisë, të gjithë veprojnë duke përdorur një strategji artistike, qëllimi i së cilës nuk është të gjejë domosdoshmërisht një përgjigje praktike në lidhje me një problem, por ta ngrejë problemin në një nivel më të lartë, me qëllim transformimin e tij në një përvojë "tjetër". Stalker e bën këtë përmes praktikës së ecjes nëpër qytet dhe në periferinë e tij; Wunderkammer duke përdorur muzeun dhe hapësirat urbane; Baubaus nëpërmjet gërshetimit të vrojtimit me praktikën e të vizatuarit; Wurmkos duke punuar me personat me probleme të shëndetit mendor dhe me artin bashkëko6

with mental health issues and contemporary art; Fondo Speculativo di Provvidenza by setting up a monetary fund and festivals; and, finally, Fondazione Lac o le Mon through the focus on learning processes and the concept of home.

Dialogue 1| min 03:28 “Welcome everyone…I am artist associate here at COD and I am responsible for what is happening in this room, that is of a project which is called the Art of the Process Social Entrepreneurs in Albania… It serves as an exhibition laboratory or provoke dialogue between lawmakers, social entrepreneurs and contemporary artists…. More specifically today we are here to make a point regarding Law 65….”

While I was speaking, I remembered the feedback from different institutions I met while I was trying to look for some initial funding for the project. In that particular moment, I juxtaposed them with the gazes of the entrepreneurs: “You are talking about a law approved by this government and you want to discuss it in the Prime Minister’s Office building? It’s not going to work” and then the voices of the local artists: “Anything you will do at COD will be for the benefit of the political party in charge”. This feedback was crucial during the process to demonstrate that the conversation, over the first spontaneous coffee, with a social entrepreneur had a long-lasting flavour. The reason why we are here is clear to me: social economy has the potential to be better applied in Albania, and the people working within this field and for its development should be safeguarded by a law that properly represents them and their duties, in order to guarantee also their rights. Furthermore, to have the opportunity to fuse this process with contemporary art practices, is crucial for the actualization of the work by giving an open and transformative attention to its processes.

Dialogue 1 |Min 18:06 “So basically what is the aim?”

I try to listen to the room: the three windows curtains are drawn for security reasons. Colliding with the sound of the pens filling the papers, the claims shouted by the protesters coming through the gigantic speakers installed under the even more enormous tent which was hosting them.

Under the spell of this particular sound I felt empowered and powerless at once: I was finally seeing happening what for long I could only project, and I was realizing that the result of The Art of the Process was also fundamental in order to allow the constellation to be visible for all.

“In one sentence can you describe what are the challenges that you face working in the social field in Albania?

This is to not surrender to the various challenges that come as a consequence of state bureaucratic entities (people who work in them) and the difficulties of work.”

During an informal dialogue, a social entrepreneur described in detail how she took care of her plants, every day. She shared with me her contact with the earth, the patience for the care-work, and the awareness and certainty that she was not only talking about herself. She was convinced that this kind of care belongs to everyone, but it has been carefully concealed behind the dominant vision that people only demand for fast results.

Dialogue 2 | Min 01:20 “If mountains can move, also Law 65 can change” During an hypothetical interstellar journey we will not be able to identify another constellation and each pause close to that star would allow us to identify new ones, only visible from that perspective.

7

hor; Fondo Speculativo di Provvidenza duke krijuar një fond monetar dhe festivale; dhe i fundit, Fondazione Lac o le Mon, nëpërmjet një procesi të të nxënit, i fokusuar te koncepti i shtëpisë.

Dialogu 1| min 03:28 “Mirë se erdhët.... unë jam artiste e asociuar këtu në COD dhe jam përgjegjëse për atë që po ndodh në këtë dhomë, që do të thotë përgjegjëse për një projekt të quajtur Arti i Procesit - Sipërmarrësit Socialë në Shqipëri... Ky projekt shërben si laborator ekspozues apo për të nxitur dialogun ndërmjet ligjvënësve, sipërmarrësve socialë dhe artistëve bashkëkohorë....

Më konkretisht, sot jemi këtu për të diskutuar në lidhje me Ligjin 65….”

Ndërkohë që flisja, m'u kujtuan komentet e bëra nga përfaqësuesit e institucioneve të ndryshme me të cilët isha takuar gjatë kohës kur po përpiqesha të kërkoja financimin fillestar për projektin. Pikërisht në atë moment, i krahasova ato me vështrimet e sipërmarrësve: “Ti po flet për një ligj të miratuar nga kjo qeveri dhe dëshiron ta diskutosh në Kryeministri?

Nuk do të funksionojë.”, dhe pastaj me zërat e artistëve vendas: “Çfarëdo lloj gjëje që do të bësh në COD, do të jetë në dobi të partisë politike në fuqi”. Gjatë procesit, këto reagime ishin vendimtare për të vërtetuar se biseda e kafes së parë të paplanifikuar me një sipërmarrës social, pati ndikim afatgjatë.

Për mua është e qartë arsyeja përse jemi këtu: ekonomia sociale ka potencialin për t'u zbatuar më mirë në Shqipëri dhe njerëzit që punojnë në këtë fushë si edhe për zhvillimin e saj, duhet të mbrohen nga një ligj që i përfaqëson si duhet ata dhe detyrat e tyre, me qëllim garantimin edhe të të drejtave të tyre. Për më tepër, të kesh mundësinë për ta shkrirë këtë proces me praktikat e artit bashkëkohor, është thelbësore për bërjen e punës, duke i kushtuar vëmendje të hapur dhe përkujdesje transformuese proceseve të saj.

Dialogu 1 |Min 18:06 “Pra, në thelb, cili është qëllimi?”

Përpiqem ta dëgjoj dhomën: grilat e të tri dritareve janë mbyllur, për arsye sigurie. Zhurma e stilolapsave që mbushin letrat përplaset me pretendimet me zë të lartë të protestuesve që vijnë nga altoparlantët gjigantë, të instaluar nën një çadër edhe më gjigante.

Nën magjinë e këtij tingulli të veçantë u ndjeva e fuqishme, por edhe e pafuqishme në të njëjtën kohë: më në fund, e pashë të ndodhte në realitet atë që për një kohë të gjatë kisha mundur vetëm ta projektoja dhe e kuptova se rezultati i Artit të Procesit ishte po aq vendimtar, për të bërë të mundur që konstelacioni të ishte i dukshëm për të gjithë.

“A mund të përshkruani me një fjali se cilat janë sfidat me të cilat përballeni gjatë punës suaj në fushën sociale në Shqipëri?

Kjo nuk do të thotë se duhet të dorëzohemi para sfidave të ndryshme që vijnë si pasojë e entiteteve burokratike të shtetit (njerëzit që punojnë në ta) dhe vështirësive të punës".

Gjatë një bashkëbisedimi joformal, një sipërmarrëse sociale më përshkroi me hollësi mënyrën sesi kujdesej çdo ditë për lulet e saj. Ndau me mua kontaktin e saj me tokën, durimin për punën përkujdesëse dhe vetëdijen e sigurinë që nuk po fliste vetëm për veten e saj. Ajo ishte e bindur që kjo lloj përkujdesjeje i përket çdo njeriu, por është fshehur me kujdes pas vizionit dominues që njerëzit kërkojnë vetëm rezultate të shpejta.

Dialogu 2 | Min 01:20 “Nëse malet mund të lëvizin, atëherë edhe Ligji 65 mund të ndryshojë” Gjatë një udhëtimi hipotetik ndëryjor nuk do të jemi në gjendje të identifikojmë një konstelacion tjetër dhe çdo ndalesë pranë një ylli do të na japë mundësi që të identifikojmë konstelacione të reja, të dukshme vetëm nga ai këndvështrim.

8

III. POLITICS OF OPERATIONS The concept of number goes back to the beginning of civilization. Complex numbers and imaginary numbers are another invention of the human intellect just like “real” numbers but they do not have a real physical meaning. The fact that we call them imaginary may derive from our limited intelligence as human beings but that doesn’t make them any less real.

They are essential in math as they can help simplify problems that seem almost impossible to solve.

We are in the Prime Minister’s Office in Tirana, a building constructed between 1939 and 1941 during the years of the Italian occupation of Albania lead by Mussolini (1939 – 1943). Between 1942 and 2017 the building has seen 24 Prime Ministers. Between 1944 and 1991 it was under the Communist Regime. Luisa, has been working in the building as a stenographer for 47 years. When she started she was only 19, and there was only the Labour Party ruling the country. She tells me that where the COD is located now, in the area of the main entrance of the Prime Minister’s Office, stood once the main offices of the Communist Regime. Around 80 people used to work in there. Today the building counts around 300 employees.

Within the history contained in these walls, the project The Art of the Process posed the following question: how can art offer a model, or simply a space of reflection, for the development of socially sustainable micro-economies?

The answer was provoked by the operation 1+1=11.

From the start of The Art of the Process and during the organization of the four Dialogues around Law 65, the following took place: a protest started and lasted three months (from March until May); as a consequence, during this time the COD was not accessible to the public as it should have been because the main door was sealed. Straight after the protest, the Minister of Welfare – who had approved Law 65 and with whom I hoped to feedback the outcomes of the dialogues resigned and was replaced for a very short period of time, before the parliamentary elections took place in June. After the elections, the entire Ministry of Welfare was suppressed and merged with the Ministry of Economy and Finance and the Ministry of Health. All this has occurred between March and October 2017, precisely the duration of the project. This meant that the initial vision had to be reshaped several times to keep the continuity of the work, while holding tight the aim for a possible reconsideration by the government of Law 65 and decentralize and share the artistic discourse through the collaboration with the artists involved.

Not only the doors, but also all the windows were closed for three months. We were working all day only with artificial light available. Outside, the collective rows of protesters, mixed with very loud pop music were illuminated by an enormous wide screen where the image of the protest was projected, in a narcissistic embracement of its own will turning into spectacle. Looking from the window I could see a continuous rotation of charged, handheld, cameras directed towards microphones, speeches, people, producing images destined to jump onto TV screens.

Around all this, quotidian life was carrying on: people walking to work, children and teens to school, tourists to the city attractions… The protest, day after day became a bubble within a bubble.

9

III. POLITIKA E VEPRIMEVE Koncepti i numrit e ka origjinën në fillimet e qytetërimit. Numrat kompleksë dhe numrat imagjinarë janë një tjetër shpikje e intelektit njerëzor, ashtu si numrat "realë", por ato nuk kanë kuptim të vërtetë fizik. Fakti që i quajmë imagjinarë mund të rrjedhë nga inteligjenca jonë e kufizuar si qenie njerëzore, por kjo nuk i bën më pak realë. Ata janë thelbësorë në matematikë, pasi mund të ndihmojnë në thjeshtësimin e problemave që duket se janë thuajse të pamundura për t'u zgjidhur.

Jemi në Kryeministri, në Tiranë, një ndërtesë e ngritur në periudhën 1939 – 1941, gjatë viteve të pushtimit italian të Shqipërisë nga Musolini (1939 – 1943). Që nga viti 1942 e deri në vitin 2017, në këtë ndërtesë kanë punuar 24 kryeministra. Nga viti 1944 deri në vitin 1991, të regjimit komunist. Luiza ka punuar për 47 vjet si stenografe në këtë ndërtesë. Kur filloi punë për herë të parë ishte vetëm 19 vjeçe dhe vendi drejtohej nga Partia e Punës. Ajo më tregon se në hapësirën ku gjendet COD-i sot, pranë hyrjes kryesore të Kryeministrisë, dikur kanë qenë zyrat kryesore të regjimit komunist. Dikur aty punonin rreth 80 punonjës. Sot, në këtë ndërtesë punojnë rreth 300 nëpunës.

Brenda historisë së mbartur nga këto mure, projekti Arti i Procesit shtroi pyetjen e mëposhtme: si mund të ofrojë arti një model, ose thjesht një hapësirë reflektimi për zhvillimin e mikro-ekonomive të qëndrueshme në aspektin social?

Përgjigjja u nxit nga veprimi 1+1=11.

Ja çfarë ka ndodhur që nga nisja e projektit Arti i Procesit dhe gjatë organizimit të katër Dialogëve për Ligjin 65: u organizua një protestë e cila zgjati tre muaj (nga muaji mars deri në muajin maj); për rrjedhojë, gjatë kësaj periudhe COD nuk ofronte mundësi hyrjeje për publikun, pasi dera kryesore ishte e mbyllur. Menjëherë pas protestës, Ministri i Mirëqenies Sociale dhe Rinisë - i cili kishte miratuar Ligjin 65 dhe me të cilin shpresoja të diskutoja rezultatet e dialogëve, - dha dorëheqjen dhe u zëvendësua për një periudhë të shkurtër kohe, para se të zhvilloheshin zgjedhjet parlamentare në muajin qershor.

Pas zgjedhjeve, e gjithë Ministria e Mirëqenies Sociale dhe Rinisë u shkri me Ministrinë e Financave dhe Ekonomisë dhe me Ministrinë e Shëndetësisë. E gjithë kjo ndodhi në harkun kohor mars-tetor 2017, që përkon saktësisht me kohëzgjatjen e projektit. Kjo nënkuptonte që edhe vizioni fillestar i projektit duhej të riformësohej disa herë, për të siguruar vazhdimësinë e punës, ndërkohë që ruhej synimi për një rishqyrtim të mundshëm të Ligjit 65 dhe decentralizimin e shpërndarjen e diskutimit artistik, përmes bashkëpunimit me artistët e përfshirë.

Për tre muaj qëndruan të mbyllura jo vetëm dyert, por edhe të gjitha dritaret. Ne punonim gjithë ditën vetëm me dritë artificiale. Jashtë, radhët kolektive të protestuesve, të përziera me muzikë të zhurmshme pop ndriçoheshin nga një ekran i stërmadh dhe i gjerë ku projektohej imazhi i protestës, në një përqafim narcizist të vetvetes, duke u kthyer në spektakël.

Nga dritarja, arrija të shihja qarkullimin e vazhdueshëm të kamerave të ndryshme që u drejtoheshin mikrofonëve, fjalimeve, njerëzve, duke prodhuar imazhe të destinuara për t'u shfaqur në ekranet televizive.

Ndërkohë, përreth saj, jeta e përditshme vazhdonte: njerëz që shkonin në punë, fëmijë dhe adoleshentë që shkonin në shkollë, turistë që drejtoheshin drejt pikave turistike të qytetit… Ditë pas dite, protesta u kthye në një flluskë brenda flluskës.

10

In a few weeks, the situation became claustrophobic. The roller shutters were constantly down, the air was ‘just enough’.

At dusk, the sun would filter through the black fabric covering the entrance casting the shadow of the door and the scaffolding supporting the covering on the floor. Sometimes when the protest moved on the opposite side, I could only hear the sound of protesters throwing firecrackers and other things.

I was only a testimony of that space and that time, and I was lonely in a static observation.

I was feeling a different sense of responsibility. I had to search for a way to open up these spaces and so I decided to write to the artists and share with them what was happening.

Law = the system of rules which a particular country or community recognizes as regulating the actions of its members and which it may enforce by the imposition of penalties.

Dialogue 3| min 38:50 “Is the income shared? Or not?”

During the dialogue, we realised that one word of the text within of the law, did not have coherence in Albanian language as it was literally translated from a text of another European law. The method of ‘translating’ laws from other countries is employed by several states. One important criteria to follow is to select suitable tools to translate the text which should be specific to the context that the law should regulate. Language has a cohesion, based on the sense given by its structure and a coherence, which will be the interpretation that will be applied to it. Coherence changes based on the person who reads it, her/his experience in life. If we consider that to share is a concept based, among other factors, on culture, which includes language, history and economy when a question or a statement regarding ‘the shared’ is put at stake, the concept of sharing should be ‘decolonized’. In other words, we should try to deconstruct the elements that built our meaning of sharing and start building them anew. During the dialogues regarding Law 65 the ‘untraslatability’ of some words, or some principles which were attached to the law became the narrative that could not be reflected in the Albanian context.

Re-reading the transcripts, I can now understand that also our discourses developed along different patterns of ‘sharing’.

Finally, it has been impossible to write a collective letter to the Parliament to propose a possible change in the law, so as to collect signatures to sustain this effort.

Certainly, the project stimulated the spirits of the participants and did manage to bring the matter to the attention of the new elected Ministry of Economy and Finance. On the artistic side, the different perspectives that have been mobilised have prompted fruitful reflections which are still ongoing.

When some of the artists confirmed their availability to participate in the workshop I thought that 1+1=11 could become the mechanism that would allow us to share the proximities and distances of the history that was shaping the process.

The challenges became the core elements of the work: it was necessary to take into account the unexpected irruption of events that were changing the plan of the work day by day, week by week, month by month. The series of unexpected events had the effect of reshaping every time the plans, schedules, and ideas around the all project. In retrospective, I can realize that amongst the explosion of events happening, the script of the project, meaning its concept, aims and collaborations, was precise enough to keep its rhythm alive.

11

Në pak javë, situata u bë gati klaustrofobike. Grilat qëndronin vazhdimisht të ulura; ajrosja ishte “për t'u mbushur me frymë”.

Në muzg, dielli filtrohej përmes pëlhurës së zezë që mbulonte hyrjen, duke reflektuar hijen e derës dhe të skelës së mbuluar që e rrethonte atë. Ndonjëherë, kur protesta lëvizte në anën e kundërt, mund të dëgjoja vetëm zhurmat e protestuesve që hidhnin fishekzjarre dhe gjëra të tjera.

Isha vetëm një dëshmi e asaj hapësire dhe kohe, dhe isha e vetmuar në një vrojtim statik.

Ndieja një lloj tjetër përgjegjësie. Duhej të kërkoja një mënyrë për t'i hapur më tej këto hapësira dhe kështu, vendosa t'u shkruaj artistëve të projektit dhe ta ndaja me ta atë që po ndodhte.

Ligji = sistemi i rregullave që njihet nga një shtet apo komunitet i caktuar si rregullator i veprimeve të anëtarëve të tij dhe që mund të zbatohet nëpërmjet vënies së penaliteteve.

Dialogu 3| min 38:50 “A bashkëndahen të ardhurat? Apo jo?”

Gjatë bashkëbisedimit, e kuptuam që një fjalë e tekstit në brendësi të ligjit nuk kishte koherencë në gjuhën shqipe, pasi ishte përkthyer fjalë për fjalë nga teksti i një ligji tjetër europian. Metoda e “përkthimit” të ligjeve nga vendet e tjera përdoret nga një sërë shtetesh. Një kriter i rëndësishëm që duhet ndjekur është zgjedhja e mjeteve të përshtatshme për të përkthyer tekstin, i cili duhet të jetë specifik në kontekstin që duhet rregulluar nga ligji. Gjuha ka kohezion, bazuar në kuptimin e dhënë nga struktura e saj, dhe koherencë, e cila ka të bëjë me interpretimin që do t'i bëhet. Koherenca ndryshon në bazë të personit që e lexon, në bazë të përvojës së tij/saj në jetë. Nëse marrim parasysh faktin që “të bashkëndash” është një koncept që bazohet, ndër të tjera, te kultura, e cila përfshin gjuhën, historinë dhe ekonominë kur vihet në rrezik një çështje ose një deklaratë lidhur me “ndarjen e përbashkët”, koncepti i bashkëndarjes (ndarjes me të tjerët) duhet të “dekolonizohet”. Me fjalë të tjera, duhet të përpiqemi të dekonstruktojmë elementet që ndërtojnë perceptimin tonë për ndarjen me të tjerët dhe të fillojmë ndërtimin e tyre nga e para. Gjatë Dialogëve në lidhje me Ligjin 65, “mospërkthyeshmëria” e disa fjalëve, ose disa parime që kishin të bënin me ligjin, u kthyen në narrativën që nuk mund të pasqyrohej në kontekstin shqiptar.

Duke i rilexuar bisedat e zbardhura, tani mund të kuptoj se edhe ato u zhvilluan duke ndjekur modele të ndryshme të “bashkëndarjes”. Në fund, ishte e pamundur që t'i shkruanim një letër kolektive Kuvendit, për të propozuar një ndryshim të mundshëm në ligj, po ashtu edhe të mblidhnim firma për mbështetjen e kësaj përpjekjeje.

Natyrisht që projekti i nxiti shpirtërat e pjesëmarrësve dhe arriti ta sillte çështjen në vëmendjen e Ministrisë së re të Financave dhe Ekonomisë. Nga ana artistike, perspektivat e ndryshme të vëna në lëvizje çuan në reflektime të frytshme, të cilat vazhdojnë ende.

Kur disa nga artistët konfirmuan gatishmërinë e tyre për të marrë pjesë në takimet e punës, mendova se 1 + 1 = 11 mund të kthehej në mekanizmin që do të na lejonte të bashkëndanim afërsitë dhe distancat e historisë që po i jepte formë procesit. Sfidat u bënë elementet kryesore të punës: duhej marrë parasysh rrjedha e papritur e ngjarjeve që po ndryshonin planin e punës ditë pas dite, javë pas jave, muaj pas muaji. Zinxhiri i ngjarjeve të papritura i ndryshonte gjithnjë planet, programet dhe idetë që lidheshin me të gjithë projektin. Duke parë pas, mund të kuptoj se në mesin e fluksit të ngjarjeve që po ndodhnin, skenari i projektit, që do të thotë koncepti, synimet dhe bashkëpunimet e tij, ishte mjaftueshëm i saktë për ta mbajtur gjallë ritmin e tij.

12

The participants of the workshop, which was in principle open to all, were primarily Natali Shkembi an anarchic, poetic, philosophy students in Tirana, and the independent group of activist ATA from Kamëz a city which is considered historically an area in the periphery of Tirana. With them, I have had the honor to make art in Albania while learning about history, geography, sharing a feminist view on what we were doing, and most importantly creating a lasting friendship.

The dialogue with Baubaus, Wunderkammer and Wurmkos continued through the months with some important criteria: one was for me to understand the core and methodology of their practice, and for them to understand my project here while trusting my view of the space time in which we were operating. Although I was trying to be as comprehensive as possible it was still my point of view, and it was fully immersed in the context.

It was natural for the artistic process to go beyond the ‘center’. The Art of the Process was situated within the walls of the most central political institution of the country, situated at the center of the city capital.

The workshops with Baubaus have traced a series of portraits which have deconstructed our usual methodology of looking at ourselves, the space we live, the history that we read, the dialogue within which we engage. The practice of drawing has become for the all group of 1+1=11 an encounter with the world and the artwork by simultaneously looking and tracing it. Through the work with Baubaus, the meaning of ‘gaze’, ‘shadows’ and ‘exchange’ have been newly defined in the dictionary of our contemporary living.

Wunderkammer offered an artwork to the workshop. Hautentica Habita is the work offered to us from the collection of urban imaginaries. A box made with the shape and materials of an authentic university thesis box. Inside, thirty ladder belts clasped to one another. We could do what we wanted with the box, with the belts, or the title which is referred to a Law from the Emperor Barbarossa. The artwork has produced an encounter that then produced another artwork. Within the Wunderkammer collection of urban imaginaries there is now an artwork titled Laws and Legends, which can be orally transmitted or legally approved, it is an additional urban imaginary of oral rules and real transitions. It is made of institutional form and magic content, its dimension are infinite thesis, and it can be used by applying the following questions: what are the stories that we are obliged to know? which are those that we can transform?

Wurmkos, instead, proposed to the workshop a series of themes shaped into images, questions and actions to be freely interpreted, such as: Who is an artist? Who is a social entrepreneur? Who is a politician? The project managed, through sharing visions and participations to bring some of the questions outside, in the periphery, away from institutional walls.

We brought them into our homes, our everyday, our choices and they have finally ended here, in this text.

The question mark, in The Art of the Process, is not a way to speculate on a subject, nor it takes the role of an ‘inverted answer’, instead, it is the space between the you and the I, or them and us.

Between these notes, and a deputy.

Dialogue 4 | min 21:38 As long as we are not satisfied with the law is worth doing something. This action should be at all levels, it might not be successful, so we will have to repeat it, again and again.

In the course of time many different constellations have been defined, some have been reached others haven’t. Others have been imagined.

13

Pjesëmarrës të takimeve, që në parim ishin të hapura për të gjithë, ishin fillimisht Natali Shkëmbi, studente filozofie në Tiranë, natyrë anarkike dhe poetike, si edhe grupi i pavarur i aktivistëve ATA nga Kamza, një qytet i cili historikisht është konsideruar si zonë në periferi të Tiranës. Me ta kam pasur nderin të bëj art në Shqipëri, duke mësuar për historinë, gjeografinë, duke bashkëndarë këndvështrimin feminist për punën që bënim dhe, më e rëndësishmja, duke krijuar miqësi të qëndrueshme.

Dialogu me Baubaus-in, Wunderkammer-in dhe Wurmkos-in vazhdoi për disa muaj, duke u bazuar në disa kritere të rëndësishme: njëri ishte për mua, që të kuptoja thelbin dhe metodologjinë e praktikës së tyre dhe për ata, që ta kuptonin projektin tim këtu, duke besuar në pikëpamjen time për kohën hapësinore në të cilën vepronim. Megjithëse po përpiqesha të tregohesha sa më gjithëpërfshirëse, prapë ajo ishte pikëpamja ime dhe e gjitha, ishte plotësisht e zhytur në kontekst.

Ishte e natyrshme që procesi artistik të shkonte përtej “qendrës”. Arti i Procesit ishte vendosur brenda mureve të institucionit politik më qendror të vendit, që ndodhej në qendër të kryeqytetit.

Punët me Baubaus-in gjurmuan një seri portretesh që dekonstruktuan metodologjinë tonë të zakonshme për të parë veten, hapësirën ku jetojmë, historinë që lexojmë, dialogun brenda të cilit angazhohemi. Praktika e të vizatuarit u kthye për të gjithë grupin e 1 + 1 = 11 në një takim me botën dhe veprën e artit, duke e vështruar dhe gjurmuar njëkohësisht.

Përmes punës me Baubaus-in, kuptimi i fjalëve "vështrim", "hije" dhe "shkëmbim" u përkufizua rishtas në fjalorin e jetesës sonë bashkëkohore.

Wunderkammer i ofroi projektit një vepër arti. HautenticaHabita është vepra që na u propozua nga koleksioni i imagjinatave urbane. Një kuti, e bërë me formën dhe materialin e një kutie të vërtetë të tezave të universitetit. Brenda saj, tridhjetë rripa sigurie, nga ata që përdoren kur ngjitesh në një shkallë, të lidhur me njëri-tjetrin. Mund të bënim çfarë të donim me kutinë, me rripat, ose me titullin që i referohet një ligji të Perandorit Mjekërkuq. Vepra e artit çoi në një takim që më pas prodhoi një tjetër vepër arti. Brenda koleksionit të Wunderkammer-it me imagjinata urbane, tani mund të gjendet një vepër arti, e titulluar Ligjet dhe Legjendat, e cila mund të transmetohet gojarisht ose të miratohet ligjërisht; është një imagjinatë tjetër urbane e rregullave gojore dhe tranzicioneve reale. Ajo ka formë institucionale dhe përmbajtje magjike, dimensioni i saj është teza e pafundme dhe mund të përdoret duke drejtuar pyetjet e mëposhtme: cilat janë historitë që jemi të detyruar të dimë? cilat janë ato që mund t'i transformojmë?

Ndërsa Wurmkos-i i propozoi projektit një sërë temash në formën e imazheve, pyetjeve dhe veprimeve që mund të interpretoheshin lirisht, si për shembull: kush quhet artist? Kush quhet sipërmarrës social? Kush quhet politikan? Projekti arriti, nëpërmjet bashkëndarjes së vizioneve dhe pjesëmarrjeve, që t'i nxjerrë disa nga pyetjet jashtë, në periferi, larg mureve institucionale. Ne i çuam ato në shtëpitë tona, në përditshmërinë tonë, në zgjedhjet tona dhe në fund, ato përfunduan këtu, në këtë tekst.

Pikëpyetja, në projektin Arti i Procesit, nuk është një mënyrë për të spekuluar për një temë, dhe as nuk merr rolin e një "përgjigjeje me një pyetje tjetër”, por ajo është hapësira mes jush dhe meje, ose atyre dhe neve.

Mes këtyre shënimeve dhe një deputeti.

Dialogu 4 | min 21:38 Për sa kohë që nuk jemi të kënaqur me ligjin, ia vlen të bëjmë diçka. Ky veprim duhet të jetë në të gjitha nivelet, mund të mos jetë i suksesshëm, prandaj do të na duhet ta përsërisim, prapë e prapë.

Në rrjedhën e kohës, u përcaktuan shumë konstelacione të ndryshme, disa janë arritur, të tjerët ende jo. Të tjerë janë imagjinuar.

14

I REMEMBER, YOU IMAGINE from Baubaus Journal 1,2,3

Patrizio Raso and Valentina Bonizzi The first encounter is with the other: people; things; places; conditions; time.

The measure between the parts engaging with one another has bonds that connects, as well as they distinguish. Distances are never impenetrable margins, or measures to be shortened at all costs, but they become spaces of conjunction or places to frequent, possibly. The authenticity of the bonds defines the group while it measures, observes, detects and allows the necessary time. As a voluntary hostage of itself, the group can resist and it generates a dialogue from collision, margins from limits. It constructs tirelessly unstable and temporary shapes, pushed out and travelling towards the utopia of a comprehension of the possible.

We built a completely special narrative, based on stories and imagination. On one side, I described the reality of the place, the people, the things, on the other side you would imagine. We started an exchange on possibilities of actions that we would then be working on together.

Considering the context and the situation of the protest, for the first encounter we thought about doing observational work with the landscape. An action of drawing to facilitate outside so that the group could observe a geographical situation/phenomenon.

The manifestation of the protest happening in front of the Prime Minister’s Office building had generated new boundaries inside of which we lost the perception of security, paradoxically an area of public manifestation was taken away to the public itself.

The initial idea that we discussed was to take seats from COD, take them together with the group outside the Prime Minister’s Building and seat at a certain distance – almost as if we were surrounding the situation - and observe the scenario, while drawing it. Back to COD we would have drawn on a map, the positions from which each one of us had realized its own drawing. The enabling of those points would have revealed on the map the geographic shape of the area that the group considers unstable and dangerous.

So, I asked in my office about the possibility of landing COD’s chairs in order to do this exercise. I had an immediate negative answer justified by security reasons: it could become dangerous for us to get close to the protest.

The work started with a negation that compromised the initial action.

After having discarded the outside and around the Prime Minister’s Office, we discussed about other possibilities to explore this geography of protest, contestation and tension.

So, we move towards the idea of a projection.

15

UNË KUJTOJ, TI PËRFYTYRON nga Baubaus Journal 1, 2, 3

Valentina Bonizzi dhe Patrizio Raso Takimi i parë është me të tjerët: njerëzit, gjërat, vendet, kushtet, kohën.

Largësia mes palëve që ballafaqohen vë në dukje lidhjet ku ato bashkohen dhe prej të cilave dallohen.

Distancat nuk janë kurrë kufij të padepërtueshëm apo largësi për t’u shkurtuar me çdo kusht, por bëhen pjesë e ndërlidhjeve, vende frekuentimi të mundshëm. Origjinaliteti i lidhjeve përcakton grupin, ndërkohë që grupi matet dhe sheh, vëzhgon e zbulon, fiton kohë. Si i marrë peng vullnetarisht nga vetvetja, grupi reziston dhe, nga përplasjet gjeneron dialog, nga kufizimet gjeneron skajin. Ai ndërton pa pushim forma të paqëndrueshme e të përkohshme, që shkojnë drejt utopisë së një kuptimi të mundshëm.

Që këtu, përshkrova realitetin e vendit, njerëzit, gjërat; nga ana tjetër, ti përfytyrove vendin dhe fillove shkëmbimin e mundësive të veprimit mbi të cilat do të punonim bashkë. Ne ndërtuam një narrativë krejtësisht të veçantë, të bazuar në histori dhe imagjinatë.

Duke konsideruar kontekstin dhe situatën e protestës, për takimin e parë ne donim të bënim punë vëzhguese të tablosë së gjerë. Një ushtrim vizatimi që mund të realizohej përjashta, që grupi të kishte mundësi të vëzhgonte një fenomen gjeografik.

Manifestimi i protestës së zhvilluar përballë Kryeministrisë gjeneroi kufij të rinj, brenda të cilëve ne e humbëm perceptimin e sigurisë; paradoksalisht, një zonë manifestimi publik i ishte marrë vetë publikut.

Ideja bazë për të cilën biseduam ishte të merrnim disa karrige nga COD-i, t’i nxirrnim jashtë Kryeministrisë për t’i vendosur në njëfarë distance – si rrethim i së gjithës - të rrinim ulur, duke vëzhguar skenat dhe duke i vizatuar ato. Pasi të ktheheshim në COD, do të vendosnim mbi një hartë pozicionet nga të cilat gjithsecili kishte realizuar vizatimin e vet; bashkimi i këtyre pikave do të tregonte në hartë formën gjeografike të një zone që grupi e konsideronte të paqëndrueshme dhe të rrezikshme.

Kërkova të më huazoheshin karriget e COD-it për ta bërë këtë ushtrim. Mora një refuzim të menjëhershëm, të justifikuar me arsye sigurie: mund të ishte e rrezikshme për ne t’i afroheshim shumë protestës.

Pra, puna filloi me mohim, i cili komprometoi veprimet fillestare.

Pasi u përjashtua mundësia e zhvillimit të punës jashtë dhe në afërsi të Kryeministrisë, reflektuam mbi mundësi të tjera të eksplorimit të kësaj gjeografie të protestës; kundërshtinë dhe tensionin.

Kjo na çoi drejt idesë së një projeksioni brenda dhomës.

16

You proposed us three images, two from Marina Abramovic and Ulay and one from Marina Abramovic: AAA-AAA (1997), Rest / Energy from (1980), The Artist Is Present (2010). The images must be observed together, in silence, for a period of time around twenty minutes or more. The exercise then continues with drawing: while seated in front of each other we drew our faces without looking at the paper, as a gaze that is fixed on the observation of the other.

While we were drawing, we could hear the protest happening outside. From the inside, we were completely immersed in the observation of the images and in the practice of drawing, through the observation of ourselves.

Despite the fact that the photographs were metaphorically very direct towards the situation that was happening outside, during the practice we never paused to think about the reality outside, instead, we were immersed in our internal existence.

Statuary monuments perform as signs in the space.

The potential of the monumental shadow is to shadow, whoever gets close to it.

Only the crowd does not fear limits, it can reverse power. When the crowd gets together, it defines the sign of a new center.

The blended shadow of statues and people participate to a creation of a new monumental being.

For the second meeting, we decided to realize an exercise outside COD. The objective was to find a location that had the right distance from the protest. I thought about the statues from the communist past placed outside on the back of the National Gallery which is also in the boulevard, some meters away from COD. You suggested to focus on the shadows of the statues.

With the materials prepared: pencil, colored markers and chalks I was ready to meet the rest of the group.

After we met at our chosen place, the museum guard forbade us to stay longer than two minutes around the statues.

During this time, we could not do what we initially wanted to, therefore, we start again with a negation.

The two minutes available had to be performed: we assumed the postures of the statues and we became, for two minutes, monuments ourselves.

Statues in front of statues.

We moved and sat on the steps in front of the gallery where we started to formulate questions: what is a shadow? When was the first time we saw it? Was there a real first time? Which is the value of it today?

We spoke about the statues and the history they represent, we try to imagine, failing, other ways in which these characters could have their own lives. We tried to imagine, with success, several different implications of their private lives.

We went back to imagining the shadows by starting to think about it as a being that contains, in its own mobility, a series of stratifications.

17

Nga ti na u propozuan tre imazhe, dy nga puna e Marina Abramovic dhe Ulay, dhe një nga Marina Abramovic: AAA-AAA (1997) - Rest / Energy (1980); The artist is present/ Artisti është i pranishëm (2010). Imazhet duhet t‘i vëzhgonim bashkë, në qetësi, për rreth 20 minuta ose më shumë. Pas kësaj, ushtrimi vazhdonte me vizatimin: të ulur përballë njëri-tjetrit, i vizatuam fytyrat pa e parë fletën, si një shikim që fiksohej në vëzhgimin e tjetrit.

Gjatë kohës që vizatonim, mund ta dëgjonim protestën që zhvillohej përjashta. Nga brenda, ne ishim të zhytur tërësisht në vëzhgimin e imazheve dhe në realizimin e vizatimeve, përmes vëzhgimit të vetvetes.

Pavarësisht faktit se fotografitë ishin shumë të drejtpërdrejta në nivel metaforik, me situatën që po ndodhte përjashta, gjatë realizimit të ushtrimit nuk pushuam asnjëherë së menduari për realitetin e jashtëm; në vend të kësaj, u zhytëm në shkëmbimin e ekzistencës sonë të brendshme.

Statujat monumentale ndërfuten si shenja në hapësirë.

Hija monumentale ka fuqinë t’i lërë në hije ata që i afrohen.

Vetëm turma nuk ka frikë nga kufijtë, ajo mund ta përmbysë pushtetin. Kur mblidhet në masë, ajo përcakton shenjën e një qendre të re.

Hijet e përziera të statujave dhe të njerëzve marrin pjesë në krijimin e një qenieje të re monumentale.

Për takimin e dytë, planifikuam të kryenim një ushtrim jashtë COD-it. Qëllimi ishte të gjenim një vendndodhje me distancë të përshtatshme nga vendi i protestës. M’u kujtuan statujat e së shkuarës komuniste, të vendosura jashtë, në pjesën e pasme të Galerisë Kombëtare, edhe ajo në Bulevardin “Dëshmorët e Kombit”, disa qindra metra larg COD-it. Kështu që vendosëm të përqendroheshim te hijet e statujave.

Me materialet e përgatitura: penela, lapsa me ngjyra dhe shkumësa, isha gati për t’u takuar me pjesën tjetër të grupit.

Pasi u takuam në vendin e përzgjedhur, roja i Galerisë na kërkoi të mos qëndronim më shumë se dy minuta pranë statujave. Gjatë kësaj kohe, prapë nuk mund të bënim atë që donim që në fillim; pra, e nisëm me mohim.

Dy minutat e lejuar duhet të përdoreshin sa më mirë. Morëm pozicionet e statujave dhe u shndërruam, për dy minuta, vetë në monumente.

Statuja përpara statujave.

Lëvizëm dhe u ulëm te shkallët përpara Galerisë, ku filluam të bënim pyetje: çfarë është hija? Kur ka qenë hera e parë që e pamë? Ka pasur në të vërtetë një herë të parë? Çfarë vlere ka sot për ne?

Folëm për statujat dhe historinë që ato përfaqësojnë; u përpoqëm të përfytyrojmë, duke dështuar, mënyra të tjera sipas të cilave, këta personazhe mund ta jetonin jetën e tyre. U përpoqëm të imagjinojmë, me sukses, zhvillime të ndryshme të jetëve të tyre private.

U kthyem pas te përfytyrimi i hijeve, duke filluar të mendojmë për hijen, si një qenie që, në lëvizshmërinë e saj, përmban një seri shtresëzimesh.

18

We then drew the shadow of one another.

Our shadows, layered on top of one another, were inscribed on the floor.

Passers by could comment it, or give it a title. Even the guard of the National Gallery participated.

Then we tried to draw our own shadow, without looking at the paper, with the impossibility to draw our shape which was changing through the movements of our arm, drawing.

Things donate themselves to the gaze. The gaze donates back to things and time the possibility to appear. Vision is an encounter, an essential relation, an action of exchange. It is about entrust to another a moment to stay together the time of all things.

When we look at an artwork we decide to take the time to tread its profile with the gaze, as the artwork seems to reveal itself, we see it as if it becomes ours.

The artist creates the artwork.

The artwork recreates itself in the gaze of those who look at it.

To look together is a third generative potential, a common action involving an attitude of welcoming and the donation of other points of views. Crossed traces of the gaze draw collective representation, anew: vital, mutual, useful.

WOULD YOU GIVE TO SOMEONE YOU DO NOT KNOW THE CUSTODY OF SOMETHING THAT IS VERY IMPORTANT TO YOU? We brought an important and symbolic object that would opened the meaning of entrust and exchange.

The artwork that I chose for our action was MIRUPAFSHIM by Ettore Favini, which was installed on the façade of the Italian Cultural Institute in Tirana in the building hosting also the National Library.

Favini’s artwork had the shape of an upside-down sail.

We met at ten in the morning in front of the Italian Institute of Culture and to welcome us there was the Director of the Institute Adriana Frisenna, who, enthusiast of the reactivation of an artwork that the Institute contributed to bring to Albania, disposed with us on the table the object that we were confiding to the institute in exchange of chairs, which we would have used to make the exercise.

From the Prime Minister’s building, I brought the Fletore Zyrtare Viti from 1997, containing all the approved laws of the government during that year, and from my house, a copy of my doctoral thesis that was ready to be brought to the Albanian Ministry of Education. The girls from ATA brought a prize they received for their youth center. Natali brought a necklace that reminded her of her childhood. We then took the chairs that were given in exchange to our dear objects, and we went to look for a place where we could develop our collective observation.

The all space surrounding the Italian Institute of Culture had the perspective that we needed, but it was fenced because of road works. We searched for a way to enter the garden that could allow us to be in front of the façade of the building. Çelik managed to convince the workers who show us our way.

We then found our observation space, left open to anyone who wanted to join us.

We silently looked.

After twenty minutes with the artwork, we took pencils and paper and we tried to draw it on paper.

An overturned sail, an adventure, an exchange, the trust, the silence, the memory, our history.

19

Pas kësaj vizatuam hijen e njëri-tjetrit.

Hijet tona, të përvijuara mbi njëra-tjetrën, ishin vizatuar përtokë.

Kalimtarët patën mundësi t’i komentonin ato. Vetë roja e Galerisë Kombëtare mori pjesë me mendimin e tij.

Pastaj u përpoqëm të vizatonim hijen tonë, duke mos e parë asnjëherë fletën, me pamundësinë e vizatimit të formës sonë të saktë, që ndryshonte vazhdimisht nga lëvizjet e krahut që vizatonte.

Gjërat i dhurohen shikimit, ashtu si shikimi u dhuron gjërave kohën për t'u parë.

Të parët është një takim, një marrëdhënie e nevojshme, një veprim shkëmbimi. Është t’i besosh tjetrit për një çast, me të gjithë kohën e gjërave të mundshme.

Kur shohim një vepër arti, vendosim të fokusohemi tek ajo, për ta përvijuar me shikim profilin e saj aq shumë, sa duket sikur vepra zbulon vetveten dhe na ngjan sikur shohim punën tonë.

Artisti krijon veprën.

Vepra e artit rikrijohet në vështrimin e atyre që e shohin.

Të shohësh së bashku është një potencial i tretë gjenerues, një veprim i përbashkët që ka të bëjë me mikpritjen dhe dhurimin e pikëvështrimeve të të tjerëve. Kryqëzimi i shikimeve të ndryshme krijon një përfaqësim të ri kolektiv: jetësor, reciprok, të dobishëm.

A DO T’IA BESOJE NJË TË PANJOHURI DIÇKA QË ËSHTË SHUMË E RËNDËSISHME PËR TY? Morëm një objekt të rëndësishëm dhe simbolik që do të na lejonte të zhvillonim kuptimet e besimit dhe të shkëmbimit.

Vepra e artit e zgjedhur për ushtrimin tonë ishte MIRUPAFSHIM, e artistit italian Ettore Favini, e vendosur në fasadën e Institutit Italian të Kulturës në Tiranë, në të njëjtën ndërtesë me Bibliotekën Kombëtare.

U takuam në orën 10.00 para Institutit Italian të Kulturës dhe na mirëpriti drejtuesja, Adriana Frisenna, që ishte entuziaste për riaktivizimin pjesëmarrës të një vepre, të cilën Instituti kontribuoi për ta sjellë në Shqipëri; mbi tryezën e saj vendosëm objektet që ia besonim Institutit, në shkëmbim të karrigeve që do të shërbenin për të zhvilluar ushtrimin tonë.

Nga Kryeministria çova Fletoren Zyrtare të vitit 1997, që përmban të gjitha ligjet e miratuara në Shqipëri nga Qeveria, gjatë atij viti dhe, nga shtëpia ime çova kopjen e doktoraturës, që duhet t’ia dorëzoja Ministrisë së Arsimit të Shqipërisë. Vajzat e grupit ATA sollën një çmim të marrë për qendrën e tyre rinore. Natalia, një gjerdan që i kujtonte fëmijërinë.

Pastaj morëm karriget që na u dhanë në shkëmbim të objekteve tona të vyera dhe dolëm të kërkonim një vend ku mund të kryenim vëzhgimin tonë kolektiv.

Në të gjithë territorin përqark Institutit Italian të Kulturës ishte perspektiva që na duhej, por ai ishte rrethuar, për shkak të punimeve në rrugë. Kërkuam një mënyrë për të hyrë në kopsht, që të na lejonte ta shihnim nga përballë fasadën mbi të cilën ishte ekspozuar vepra. Çeliku foli me muratorët që na e hapën rrugën.

Arritëm të gjenim hapësirën tonë të vëzhgimit dhe e lamë të hapur për këdo që dëshironte të na bashkohej.

Vëzhguam së bashku, në heshtje.

Pas njëzet minutash vëzhgim të veprës së artit, morëm lapsat e fletët e vizatimit dhe u përpoqëm ta vizatonim veprën në fletë.

Një velë e përmbysur, një aventurë, një shkëmbim, besimi, heshtja, kujtesa = historia jonë.

20

WURMKOS, GIVE SHAPE TO IDEAS Participation to the project The Art of the Process: Social Entrepreneurs in Albania

Pasquale Campanella Method is the path that was once travelled. (Giorgio Agamben) Dear Pasquale, I’m writing to you from Tirana, where I am developing an exhibition/laboratory involving social entrepreneurs in Albania, and I think it would be very interesting to have the possibility to present the work of the Wurmkos Foundation. Maria Rosa Sossai suggested to me to contact you and knowing the work of the group I think that it would be very interesting to be able to present it in this context.

The space in which the laboratory will take place is where I am currently working as artist associate, the Centre for Openness and Dialogue, a space dedicated to art, research and politics, situated in the Prime Minister’s Building in Tirana.

Best wishes from Albania, Valentina With this email, Valentina Bonizzi has invited Wurmkos to participate, from February to October 2017, to the project The Art of the Process. The program involved social entrepreneurs who still did not have a juridical status and the participation at the actualization process of Law 65 on Social Enterprises in the Republic of Albania. The project concerns important and complex problems, from an artistic and political point of view and it asks the following questions: how does the art system enter the social one? How does art intervene and contribute to the work of social entrepreneurs? Can art offer a model, or simply a space of reflection, for the development of socially sustainable micro economies?

Art can be a relevant medium for the development of a territory but it could also be an empty ornament. It is now spread the idea that the solution for any kind of problem could be art, as if artistic practices of participation could unravel and solve all kind of causes and economic problems. The common mistake is to put art at “service” of a social aim such as an area to be requalified, or a political project to develop, etc. – without taking into account the local culture and the intervention of citizens.

Artistic processes are not “functional” to something, but they are escape lines running on rarely frequented roads - or sometimes not at all explored - to produce outcomes that have not yet been imagined, or recognized. The same thing can be said about projects of a relational nature, which focus on the process, where the de-codification of the production together with the consequent results can appear elusive. The participation of the viewer - as it was already declared by Suzanne Lacy in New Genre Public Art, in relation to the participation and the development of a project – has gone more and more towards a partial and fragmented version of the artistic data which has been often dematerialized in a social process.

21

WURMKOS, T’U JAPËSH FORMË IDEVE Pjesëmarrje në proces Arti i Procesit: Sipërmarrësit Socialë në Shqipëri

Pasquale Campanella Metoda është një rrugë e përshkuar më parë. (Giorgio Agamben) I dashur Pasquale, Të shkruaj nga Tirana, ku po drejtoj një ekspozitë-laborator që përfshin sipërmarrësit socialë në Shqipëri dhe mendoj se do të ishte shumë interesante të kishim mundësi të prezantonim punën e Fondacionit Wurmkos. Maria Rosa Sossai më sugjeroi të të kontaktoja dhe duke e njohur punën e grupit, mendoj se do të ishte shumë interesante ta prezantonim në këtë kontekst.

Hapësira në të cilën do të vendoset laboratori është vendi ku po punoj si artiste e asociuar, Qendra për Hapje dhe Dialog, një hapësirë dedikuar artit, hulumtimit dhe politikës, në Kryeministri, në Tiranë.

Përshëndetje të përzemërta nga Shqipëria, Valentina Nëpërmjet këtij emaili, Valentina Bonizzi e ftoi Wurmkos-in të merrte pjesë, nga shkurti në tetor 2017, në projektin Arti i Procesit. Projekti përfshinte sipërmarrësit socialë në vend, që nuk kanë ende status juridik dhe pjesëmarrjen e tyre në procesin e hartimit të akteve nënligjore të Ligjit 65/2016 “Mbi Ndërmarrjet Sociale në Republikën e Shqipërisë”. Projekti trajtonte problematika të rëndësishme e komplekse nga pikëpamja politike dhe artistike, si dhe shtronte disa pyetje: në ç’mënyrë kontribuon sistemi i artit në botën e çështjeve sociale? Si ndërhyn arti dhe më pas, si kontribuon në punën e sipërmarrësve socialë? A mund të ofrojë arti një model apo thjesht një hapësirë reflektimi për zhvillimin e mikroekonomive të qëndrueshme në fushën sociale?

Arti mund të jetë mjet i rëndësishëm për zhvillimin e një territori, por mund të jetë edhe një stoli boshe. Tashmë është përhapur gjerësisht ideja se zgjidhja për çdo problem është arti, sikur praktikat e pjesëmarrjes të mund të zgjidhnin çdo çështje dhe problem ekonomik. Gabimi i zakonshëm është vendosja e artit në "shërbim" të një çështjeje sociale, si një fushë që duhet të rivlerësohet apo një projekt politik për t’u zhvilluar më tej, etj., - pa marrë parasysh kulturën lokale dhe ndërhyrjen e qytetarëve.

Proceset artistike nuk janë "funksionale" për diçka, ato janë linja të arratisjes që ecin në rrugë thuajse të pashkelura,- ndonjëherë plotësisht të paeksploruara, - për të prodhuar rezultate që as janë përfytyruar apo njohur më herët; e njëjta gjë mund të thuhet për projektet e natyrës marrëdhëniore (relacionale), që kanë të bëjnë me procesin, ku deshifrimi i të prodhuarit, së bashku me rezultatet që e pasojnë këtë, duket i pakapshëm. Përfshirja e shikuesit, siç e ka deklaruar Suzanne Lacy në New genre public art (Zhanrin e ri të artit publik), në lidhje me pjesëmarrjen dhe zhvillimin e një projekti, ka çuar gjithnjë e më shumë në pamjen e pjesshme dhe fragmentare të të dhënave artistike, që ndonjëherë shpërbëhen në një proces social.

22

Public art projects, like visual art, are a manipulation of reality and it is precisely through those that creative thoughts of imagination and abstraction happen. During the process the problem becomes an object, a body, a space, and while this transformation happens, when it seems that we are able to focus it, it inexorably un-focuses, and only one certainty remains: the process has happened with a multitude of people.

Art is necessarily non-solipsistic, it is a conductor of “aggregation of happiness” of the many realities inhabiting the world.

It is from this attitude that Wurmkos projects nourish themselves, the relationship happens in a direct and personal manner, overcoming the relationship between artist and collectivity.

The project The Art of the Process had since the beginning a bivalent component: the affirmation of a project linked to contemporary art and a strong attitude towards the political and social problems of great actuality in Albania. The two fields, the artistic and the social, have always been welcomed by Wurmkos, since the beginning, as a human and existential condition inside the artistic research.

The world of art and the social one are different but not against one another, sometimes one emerges over the other and vice versa. The intervention that Valentina has activated in the space created the condition for a dialogue on the law by social entrepreneurs could happen.

Art is not a “political service”, art is political as far as it opens new perspective and new imaginaries also on utopian matters which do not have an immediate feedback on the social context.

An artist can have a political aim to reach, as Piero Gilardi used to say, the political point of view kept being fundamental for him but also that art can be expanded by politics, both have a capacity to mobilize powers for the expansion of each other.

Interventions of authentic creation of political art can exist. This is a practice that requires, from the social field, new forms of participation and of sharing that subvert the condition in which we live today.

Dear friends and artists who are part of the project The Art of the Process at COD in Tirana, I write to send some updates.

In the last weeks we could not open the main door to the public because of a political protest happening in front of the Prime Minister’s Building, initiated by the Democratic Party - the opposition of the current Government - in front of the Prime Minister’s Building, where COD is situated.

I attach some photographs of the protest in the exhibition space where I drew on the two large walls a constellation representing Law 65 on social enterprises, with the aim to create a dialogue between social entrepreneurs, legislators and you.

For days we have been waiting for the protest to end to be able to announce the “true” aperture of the project, but while I work, and I hear the echoes of the protesters voices coming from the other side of the wall, the subtle light coming entering the building, I thought that this could be an occasion to activate a reflection on the role of politics and art.

So I would like to give you a challenge: Since a few months, I work with a group of young people, they are around 20 years old and I would like to activate COD’s exhibition space by presenting your projects to them. Despite the protest, people can enter from the back door of the

23

Projektet e artit publik, si ato të artit pamor, janë manipulim i realitetit dhe nëpërmjet tyre zhvillohen abstragimet, krijuese dhe imagjinare. Gjatë procesit, problem bëhet një objekt, një trup, një hapësirë dhe kur ndodh ky shndërrim, kur duket se jemi në gjendje ta fokusojmë atë, ai del gjithnjë nga fokusi; dhe mbetet vetëm një siguri: procesi ka ndodhur me një mori njerëzish.

Arti është domosdoshmërisht jo-solipsistik, është një dirigjent i "grumbullimit të lumturisë" të shumë realiteteve që e banojnë botën. Është kjo qasje që ushqen projektet e Wurmkos-it, marrëdhënia zhvillohet në mënyrë direkte e personale, duke e tejkaluar marrëdhënien mes artistit dhe komunitetit.

Projekti Arti i Procesit kishte që nga fillimi një përbërës dyvlerësh, afirmimin e një projekti të lidhur me artin bashkëkohor, por gjithashtu, një prirje të fortë për çështjet sociale dhe politike të aktualitetit në Shqipëri. Të dy aspektet, ai artistik dhe social, janë mirëpritur gjithnjë nga Wurmkos-i, që nga krijimi i tij, si kusht njerëzor dhe ekzistencial në brendësi të kërkimit artistik.

Bota e artit dhe ajo e çështjeve shoqërore janë të ndryshme, por jo në kundërvënie, ndonjëherë del në pah njëra, ndonjëherë tjetra. Ndërhyrja që jetësoi Valentina në atë hapësirë krijoi kushte që të realizohej dialogu mbi sipërmarrësit socialë.

Arti nuk është një “shërbim politik”, arti është politik; përsa kohë që ai hap perspektiva dhe përfytyrime të reja, po ashtu, trajton çështje utopike që nuk kanë reflektim të menjëhershëm në kontekstin social.

Një artist mund të ketë një qëllim politik për të arritur, siç thoshte Piero Gilardi, këndvështrimi politik ishte themelor për të, por gjithashtu, arti mund të zgjerohet nga politika. Të dy kanë aftësinë të mobilizojnë pushtete për zgjerimin e njëri-tjetrit.

Mund të ekzistojnë ndërhyrje të krijimit autentik të artit politik. Kjo është një praktikë që kërkon forma të reja të pjesëmarrjes dhe të përhapjes nga fusha sociale, forma që kërkojnë tjetër rrethanë nga ajo që jetojmë sot.

Të dashur miq dhe artistë që jeni pjesë e projektit Arti i Procesit në COD, Tiranë, ju shkruaj për t'ju përditësuar.

Gjatë javëve të fundit nuk kemi mundur ta hapim për publikun derën kryesore, për shkak të një proteste politike të iniciuar nga Partia Demokratike (opozita e Qeverisë aktuale), që vazhdon përpara Kryeministrisë, ku ndodhet COD-i.

Po ju bashkëngjit disa fotografi të protestës në hapësirën e ekspozitës, ku në një mur kam vizatuar në formë konstelacioni Ligjin nr. 65 “Mbi ndërmarrjet sociale”, me qëllim krijimin e dialogut midis sipërmarrësve socialë, ligjvënësve dhe artistëve.

Për ditë me radhë kemi pritur që protesta të përfundojë, për të shpallur "hapjen e vërtetë të projektit", por teksa po punoj dhe dëgjoj jehonën e zërave të protestuesve që vjen nga ana tjetër e murit, dritën e dobët që hyn në ndërtesë, mendoj se ky mund të jetë rasti për të vënë në jetë një reflektim mbi rolin e politikës dhe artit.

Ndërkohë, do të doja t’ju bëja një propozim.

Prej disa muajsh punoj me një grup të rinjsh rreth të njëzetave dhe do të më pëlqente të gjallëroja hapësirën ekspozuese të COD-it, duke u prezantuar atyre projektet tuaja. Për shkak të protestës, të ftuarit mund të hyjnë nga pjesa e pasme e

24

building and with them I can do a series of actions that could activate a reflection on art and politics, around the private and public dialogue.

I therefore ask you to propose exercises that we could realize together remotely, reflections or actions to activate with the group and/or with COD’s staff and that I can gather and return when the protest will be over.

I would really like to be able to share this space and time with you.

I’ll be waiting for your reply.

Valentina If Paolo Mottana, professor of Philosophy and Education at the University of Milan Bicocca, could have participated to this event, he would have certainly said that the protest was a perfect ipergesto, which inside the reality of the development of The Art of the Process has created the conditions for a shift of our possible collaboration into the project, not foreseeable before the protest. Several different problems emerged which in reality brought us to consider other elements for the project.

The closure has neutralized the public event but it allows us to reflect on a new destination for the use of COD – Center for Openness and Dialogue – by activating COD’s spaces in places for a further research and experimentation.

This ambiguity makes us meditate on the nature of art and its relationship with the spectator, transcending the uniqueness of the exhibition space, the White Cube. COD’s spaces are also spaces of work, of meetings with the representation of the Albanian Government, where art enters as an alchemic medium and puts in relationship the internal with the external world, creating, also with the spectator, an increased mobility in respect to the wider container of the city.

This method is changing the nature of art and of work of art, a radical alternative to the school education and art with capital “a”.

Wurmkos attempt with Valentina and the anarchic group was to diffuse in the urban and extra urban context a possibility of a free and generative participation, which could implement different conditions for the people who have chosen to participate in the realization of the exercises. One way to react to the homologation and be active part of the artistic production. In artistic practice, the relationship and the non-instrumental involvement of people who live on the territory of intervention is of great relevance, through moments of reflection on the history of the community while retrieving vital, cultural and communicative processes.

Wurmkos exercises for non-artists, social entrepreneurs and politicians were made specifically for the Art of the Process and they could – and still can - be freely used and they are structured around the following themes: words and things, the frame, the twins, the common wealth, public art, politics.

Dear Pasquale, I will meet the girls on Wednesday to do the exercises, we have decided to do them in Kamza, I will move there between the 14,15,16 of August, we will do three intensive days!

25

ndërtesës dhe me ta mund të kryej një seri veprimesh që mund të nxitin reflektimin mbi artin dhe politikën, rreth dialogut publik e privat.

Ndaj, ju kërkoj të propozoni ushtrime që ne mund t’i bëjmë së bashku në distancë, reflektime ose veprime që mund t’i vëmë në jetë me të rinjtë dhe/ose stafin e COD-it, që unë mund t’i mbledh e t’i shfaq kur protesta të mbarojë.

Do të doja shumë ta ndaja këtë hapësirë dhe kohë me ju.

Mbetem në pritje të përgjigjes suaj.

Valentina Nëse Paolo Mottana, profesor i Filozofisë së Arsimit në Universitetin Bicocca të Milanos do të kishte marrë pjesë në këtë veprimtari, me siguri do të kishte pohuar se protesta ishte një hipergjest i përsosur, që përbrenda realitetit të zhvillimit të Artit të Procesit krijoi kushtet për një ndryshim thelbësor të bashkëpunimit tonë të mundshëm në projekt, aspak i parashikuar përpara protestës. U shfaqën probleme të ndryshme që, në realitet, na çuan në shqyrtimin e faktorëve të tjerë për projektin.

Mbyllja e neutralizoi aktivitetin publik, por na lejoi të reflektonim mbi pritshmëri të reja të përdorimit të COD-it - Qendrës për Hapje dhe Dialog, - duke i kthyer hapësirat e saj në vende hulumtimi dhe eksperimentimi të mëtejshëm.

Kjo dykuptimësi na shtyu të mendonim mbi natyrën e artit dhe marrëdhënies së tij me spektatorin, duke kapërcyer unicitetin e hapësirës ekspozuese, White Cube. Hapësirat e COD-it janë gjithashtu vende pune, takimi me përfaqësues të Qeverisë shqiptare, ku arti hyn si një medium alkimik dhe krijon marrëdhënie mes botës së brendshme me atë të jashtme, duke krijuar, po ashtu me spektatorin, lëvizshmëri më të madhe sa i takon hapësirës më të madhe, qytetit.

Kjo metodë po e ndryshon natyrën e artit dhe punës me të, një alternativë radikale e edukimit shkollor dhe artit me “a” të madhe.

Qëllimi i Wurmkos bashkë me Valentinën dhe grupin e të rinjve ishte përhapja në kontekstin urban dhe jashtëurban e mundësisë së pjesëmarrjes së lirë dhe zhvilluese të mëtejshme, që t’i vinte në kushte krejtësisht të ndryshme njerëzit që zgjodhën të marrin pjesë në realizimin e ushtrimeve. Një mënyrë për të reaguar ndaj homologimit dhe për të qenë pjesë aktive e prodhimit artistik. Në praktikën artistike, marrëdhënia dhe përfshirja jo e instrumentalizuar e njerëzve që jetojnë në territorin ku është ndërhyrë, ka shumë rëndësi në momentet e reflektimit mbi historinë e komunitetit, ndërkohë që rifitohen proceset jetësore, kulturore dhe ato të komunikimit.

Ushtrimet e Wurmkos-it për joartistët, sipërmarrësit socialë dhe politikanët u bënë në mënyrë specifike për Artin e Procesit dhe ata mund të ushtroheshin - ende mund të ushtrohen – lirisht, të ndërtuar rreth temave: fjalët dhe gjërat, kornizat, binjakët, e mira e përbashkët, arti publik, politika.

I dashur Pasquale, Të mërkurën do të takoj vajzat për ushtrimet dhe kemi vendosur t'i bëjmë në Kamëz; do të shkoj atje më 14, 15 dhe 16 gusht, do të bëjmë tri ditë intensive!

26

15.16.17 August, Kamza, Albania I arrive in Kamza, in the perifery of Tirana, on the day of Ferragosto (15th of August, public Italian holiday but not Albanian) a late afternoon after work.

During the previous days I showed the exercises to the girls after considering which were those that we could have done together. We previously provided the translation of the materials that we chose: words and things, twins, the common good, public art, politics.

Arrived in Kamza, the perception of the possible actions and the relevance of some of the exercises had transformed. After talking to the girls, we decided to freely do Wurmkos exercises, starting from the questions regarding the common good.

I considered that this topic could very well be considered by the participants as they needed a group that could actively operate in the cultural and social worlds.

The initial question was: “where has the common good ended up? Why is it important today to talk about common good?”

While record the conversation, different questions emerge, when we speak about common good are we only thinking about objects, public buildings, or also the air that we breath? For instance, last week there has been a protest in Kamza, because the air is polluted by the fact that garbage was being burned …also laws could be a common good. Does the law regulate the common good? In Kamza several public buildings exist but they are not used or made public, like the Palace of Culture for example, so the common good tends to disappear, it is not evident anymore. A good becomes common good it is being used…in the history of Albania, the concept of collectivity during Communism was different. Stop. The radio is on, music…Democracy is participation. The law, the street, and then wait.

During the conversation, we made a list of all the representative places in Kamza which best embrace the concept of the common good and also the abuses that through systems of powers have colonized and changed the nature of these places. When the discussion ended, we went to visit them together.

During the evening, we had to meet the rest of the group and we had to work out how to make the exercise happen. We have also read the part of the exercises related to public art, and we shared the sentence of Alessandra Pioselli: “Participation is always a mean and not an end (…). What is important is the production of meaning. The artistic action can shift the way we look at things, but it is important that is does it for real: what remains at the center is the quality of the operation and the richness of the experience that is produced”.

So we focused on the part A of the exercise related to public art. We chose a park that we crossed while going back to Diana’s home after dinner the night before. I noticed that some families were using it as a place to stay and relax with small children, but I could not get a clear answer about the ownership of the field, if it was public, or privately owned. So I thought it was a good occasion to experiment if the place was public, or not.

When the rest of the girls arrived, we walked and cycled towards the field. It was 18:30 and the sun was setting, the light was pink, the smell of the burden wood, the silence that precedes dinner.

We separated, and each one of us went to “enjoy” her own intimacy in the ‘public space’, with a book, a pen and paper.

The exercise had to last twenty minutes and I was managing the time.

27

15, 16, 17 gusht, Kamëz, Shqipëri Mbërrij në Kamëz, në periferi të Tiranës, ditën e mesgushtit, (festë zyrtare në Itali, por jo në Shqipëri) pasditen e vonë pas punës.

Gjatë ditëve të mëparshme u tregova ushtrimet vajzave, duke identifikuar ata që mund t’i bënim bashkë. Që më herët u kujdesëm për përkthimin e materialeve të përzgjedhura: fjalët dhe gjërat, binjakët, e mira e përbashkët, arti publik, politika.

Kur arrita në Kamëz, perceptimi i veprimeve të mundshme dhe rëndësia e disa ushtrimeve, u transformua. Pasi fola me vajzat, vendosëm t’i kryenim lirisht ushtrimet e Wurmkos-it, duke filluar me pyetjet për të mirën e përbashkët. Ky argument ishte shumë i ndjeshëm për pjesëmarrësit, sepse ata kishin nevojë për një temë që vepronte në mënyrë aktive në jetën kulturore dhe atë sociale.

Pyetja fillestare ishte: "Ku ka përfunduar e mira e përbashkët? Pse sot është e rëndësishme të flitet për të mirën e përbashkët?". Ndërkohë që e regjistruam bisedën, pyetje të ndryshme dolën në pah; kur flasim për të mirën e përbashkët, a po mendojmë vetëm për objekte, ndërtesa publike apo edhe për ajrin që thithim? Për shembull, javën e kaluar kishte një protestë në Kamëz, sepse ajri ndotet nga djegia e plehrave... Edhe ligjet mund të jenë një e mirë e përbashkët. A e rregullon ligji të mirën e përbashkët? Në Kamëz ka ndërtesa publike që nuk përdoren apo nuk i hapen publikut, siç është Pallati i Kulturës fjala vjen, pra e mira e përbashkët priret të zhduket, nuk është dhe aq e dukshme. Një e mirë bëhet e përbashkët kur ajo përdoret... Në historinë e Shqipërisë, koncepti i kolektivitetit gjatë komunizmit ishte i ndryshëm. Ndal, radioja u ndez, muzika... Demokracia është pjesëmarrje. Ligji, rruga, pastaj pritja.

Gjatë bisedës bëmë një listë me të gjitha vendet përfaqësuese të Kamzës që mishërojnë më së miri konceptin e së mirës së përbashkët dhe po ashtu, abuzimet që nëpërmjet sistemeve të pushtetit, kanë kolonizuar dhe ndryshuar natyrën e këtyre vendeve. Pasi përfunduam diskutimin, shkuam t'i vizitonim së bashku.

Në mbrëmje duhej të takoheshim me vajzat e tjera të grupit e duhej të vendosnim se si ta bënim ushtrimin. Lexuam edhe fragmente nga ushtrimet mbi artin publik dhe e ndamë mes nesh shprehjen e Alessandra Piosellit: "Pjesëmarrja është gjithmonë një mjet, jo një fund(...). Ajo që ka rëndësi është prodhimi i kuptimit. Aksioni artistik mund të zhvendosë mënyrën se si i shohim gjërat, por është e rëndësishme që ta bëjë me të vërtetë: ajo që mbetet në mes është cilësia e veprimit dhe pasuria e përvojës së prodhuar".

Pra, zhvilluam pikën A të ushtrimit mbi artin publik. Zgjodhëm një park ku kishim kaluar një natë më parë, kur po ktheheshim nga shtëpia e Dianës. Vura re se disa familje e përdornin si vend pushimi për të qëndruar me fëmijët e vegjël, por nuk e kisha të qartë se kujt i përkiste fusha, nëse ishte hapësirë publike apo private. Pra, ishte një rast i mirë për të eksperimentuar nëse ai vend ishte publik, apo jo.

Kur erdhën edhe vajzat e tjera, u nisëm në këmbë dhe me biçikletë drejt fushës. Ishte ora 18:30, dielli po perëndonte, drita ishte e trëndafiltë, vinte era e druve që digjeshin, heshtja i paraprinte darkës.

U ndamë dhe secila prej nesh shkoi të "shijonte" intimitetin e saj në “hapësirën publike”, me një libër, një stilolaps dhe një fletë. Ushtrimi duhet të zgjaste njëzet minuta dhe unë përgjigjesha për matjen e kohës.

28

Minutes have passed quickly but the girls desired to stay a bit longer. They never experienced before a public place in that way, in their city. I step away to give to the girls more time until a woman with a caw on a leash gets close to Diana and tells her that she pays for that field every month for the pasture therefore we did not have the rights to stay there. So we get up and we get back to the center and we dispose the papers with our stories, our thoughts on the walls and we share them. Not being able to sleep in the center all together, as the exercised requested, we gave each other appointment for the morning after. We took all our texts and we extracted the essential parts.

Common Good “How to think about the common good in a context where the political sphere is dominated by economical and financial powers at the interests of the private sector? Finally: where has the common good ended?” (Salvatore Settis) I asked myself how the group of girls working in Kamza chose the questions and the exercise about the common good, the answer was made by a series of questions: is that a necessity of that territory? Or is it the economic crisis that has highlighted the problem of resources that we all draw from air, water, earth? Or the necessity to defend what belonged to the collectivity and not to the profit of a few privates?

The common good is a social benefit, to feel part of an active citizenship, this was often reiterated in their debate that was recorded so that I could hear it remotely, asking about collective values could still exist in the middle of a political and cultural context without great perspective. In a present with very few possibilities of choices, the working group of Kamza has nourished and counter posed a wider perspective, more altruist, as the one of the common good. How do the public and participatory art have an influence when they are opened up to the public sphere in the project in Albania? Do they have the possibility to affect with their creative potential, conflictual and with independent procedure upon institutional visions, to switch the sense of an entertainment logic towards the one of a creation of spaces for the collectivity that can transform the common life into a more desirable everyday experience?

It is necessary that economy and politics have the courage to reinvent themselves around a newly found projectual capacity and a reformulation of an idea of the common wealth, which is undergoing a crisis, a good reason why we should go back to reflect on it.

The intervention “Give Shape to Ideas” that Wurmkos have proposed, constructs communicative spaces that involve in a direct way, pushing to act inside a context that born from Wurmkos and the possibility that the participants open up and follow, with the possible configurations, included the unexpected one of the project, which when it is processed together with others, it develops and enrich the initial sense. It is what has happened in Kamza where the exercises proposed by Wurmkos are the outcome of a collective choice which, starting from individual sensibilities, become a shared space which also considers real needs.

As Aurora writes in her short text accompanying her exercise: “The clouds have formed a butterfly.

I wonder how stupid we seem to passers by.

We have a strong connection with sky, earth and wind.

In that moment I laid down to feel the connection.”

29

Milan, Tirana, September 2017

Minutat kaluan shpejt, por vajzat donin të qëndronin më gjatë. Ato nuk kishin përjetuar kurrë më parë diçka të tillë në një vend publik, në atë mënyrë, në qytetin e tyre. Bëra pas për t’u dhënë më shumë kohë vajzave, kur një zonjë me lopë iu afrua Dianës duke i thënë se ajo paguante çdo muaj për ta kullotur në atë fushë dhe ne nuk kishim të drejtë të qëndronin atje.

Kështu që u ngritëm dhe u kthyem në qendër, vendosëm në mure fletët me tregimet e mendimet tona dhe i ndamë me njëra-tjetrën. Duke mos qenë në gjendje të flinim të gjitha bashkë në qendër, ashtu siç kërkohej në ushtrim, u takuam të nesërmen në mëngjes. Rimorëm tekstet tona dhe përzgjodhëm pjesët thelbësore.

E mira e përbashkët.

"Si ta mendojmë të mirën e përbashkët në një kontekst ku sfera politike zotërohet nga fuqitë ekonomike dhe financiare, në interes të sektorit privat? Pra, ku përfundoi e mira e përbashkët?". (Salvatore Settis) Pyeta veten se pse grupi i vajzave që punuan në Kamëz zgjodhi pyetjet dhe ushtrimet për të mirën e përbashkët; përgjigjet janë një seri pyetjesh të tjera: a është kjo një nevojë e asaj zone? Apo është kriza ekonomike që ka theksuar problemin e burimeve që duam të gjithë, ajri, uji e toka? Apo nevoja për të mbrojtur atë që i takon komunitetit dhe jo dobia e pak privatëve?

E mira e përbashkët është një dobi shoqërore, është të ndihesh pjesë e qytetarisë aktive, këtë e deklaruan disa herë në debatin që u regjistrua; pra, munda ta dëgjoj edhe më pas, duke pyetur nëse vlerat kolektive vazhdojnë të ekzistojnë në një kontekst politik e kulturor pa perspektiva të mëdha. Në një të tashme me shumë pak mundësi zgjedhjeje, grupi i punës së Kamzës ka ushqyer e po ashtu propozuar, një perspektivë më të gjerë, më altruiste, si ajo e së mirës së përbashkët. Si ndikon arti publik dhe pjesëmarrës, kur është i hapur në sferën publike të këtij projekti në Shqipëri? A kanë mundësi të ndikojnë me potencialin e tyre krijues, konfliktual dhe me procedura të pavarura nga vizionet institucionale, për ta zhvendosur kuptimin nga një logjikë argëtimi, në krijimin e hapësirave për komunitetin që mund ta transformojnë jetën e përbashkët në përvojën më të dëshiruar të çdo dite? Është e domosdoshme që ekonomia dhe politika të kenë kurajën ta ribëjnë veten rreth kapacitetit të ri projektues dhe të riformulojnë një ide për të mirën e përbashkët, që po kalon një krizë, një arsye e mirë kjo për t’u kthyer pas e për të reflektuar.

Ndërhyrja “T’u japim formë ideve” që propozoi Wurmkos-i ndërton hapësira komunikuese që përfshijnë në mënyrë të drejtpërdrejtë, duke synuar të veprojnë brenda një konteksti që lind nga Wurmkos-i dhe mundësisë që pjesëmarrësit të shtohen e të vazhdojnë me konfigurimet e mundshme, përfshirë ato të paplanifikuara të projektit, i cili, pasi zbatohet me të tjerë, zhvillon dhe pasuron kuptimin e vet fillestar. Kjo është ajo që ndodhi në Kamëz, ku ushtrimet e propozuara nga Wurmkos-i janë rezultat i një zgjedhjeje kolektive që, nisur nga ndjeshmëritë individuale, u bë një hapësirë e përbashkët që po ashtu, mori parasysh nevojat reale.

Siç shkruan Aurora në tekstin e shkurtër që shoqëron ushtrimin e saj: "Retë kanë krijuar një flutur.

Kushedi sa budallenj u dukemi atyre që kalojnë këtej.

Ne kemi një lidhje të fortë me qiellin, tokën dhe erën.

Në atë çast u shtriva për ta ndier këtë lidhje."

30

Milano, Tiranë, shtator 2017

Artists who have participated to the project The Art of the Process Social Entrepreneurs in Albania BAUBAUS Baubaus is an open group initiated by artist Patrizio Raso in 2010, that investigates the practice of drawing as the experiential means of observation for an action research accessible to all. The need for a more direct confrontation with contemporary art, the artworks, the places and the artists, develops the idea that exhibition spaces of the city can become places for a diffused laboratory. In the last six years Baubaus has organized numerous evenings of open laboratories inside the exhibition spaces of the association CAREOF, a non-profit organization for contemporary artistic research, offering spaces and practices for the participatory observation of the artworks. Since 2017 BAUBAUS intervenes with its artistic research in non-conventional spaces such as private homes and public spaces in Italy and abroad.

WUNDERKAMMER MUSEUM Museum Wunderkammer - Collection of urban imaginary is a museum, a public art action, a political gesture, a collective of artists that proposes a questioning of power relations underlying cultural representations. The museum is nomadic and triggers actions within the urban fabric between individuals and institutions, through the collection and cataloging of places interpreted by those who live or through the city, artistic actions in inaccessible sites and the organization of study days and residences with intellectuals and artists. Conceived by Luca Bertoldi and Giusi Campisi in 2014, Wunderkammer Museum is a group of 15 people amongst which there are researchers and professionals in the cultural field, and it is always opened to further collaborations. We have been working with single artists as well as groups and institutions among which: Soprintendenza ai Beni culturali in Trento, MAG, MART, BIO 25 Ljubljana, Nesxt Torino, Department for Comparative Studies, Lisbon, PSA Festival, Radio Popolare.

WURMKOS Wurmkos is a visual arts laboratory created in 1987 in Sesto San Giovanni, inspired by the Italian psychiatrist Franco Basaglia. It’s an open place, understood as an experience that relates art and psichic problems without setting objectives of “salvation”, in which artists, those with problems and not, critics and people who collaborate on the realization of works and texts enter into different projects. Numerous are the solo as well as group exhibitions, in Italy and abroad. Among others: the Venice Biennale, the Gwangju Biennial, Museo Villa Croce in Genoa, the Triennale in Milan, PAC – Contemporary art pavilion in Milan and PAV in Turin. Fondazione Wurmkos onlus was established in 2011 to preserve the cultural and material heritage of the group and share it with the collectivity. In 2011 Pasquale Campanella, one of the group founders, has received the Premio Ciampi – L’altr’arte for the work made with Wurmkos.

Artists who have contributed to the project The Art of the Process Social Entrepreneurs in Albania FONDAZIONE LAC O LE MON The Fondazione Lac o Le Mon was established in late 2015 by artists Emilio Fantin, Luigi Negro, Giancarlo Norese, Cesare Pietroiusti and Luigi Presicce who, since 2006, have been working collectively as Lu Cafausu. The collective has been active in different contexts both in Italy and abroad, through performances, exhibitions and other actions. In 2010, Lu Cafausu created and celebrated “La Festa dei vivi (che riflettono sulla morte)” / “The Celebration of the Living (who reflect upon death)”.

31

Artistë që kanë marrë pjesë në projektin Arti i Procesit: Sipërmarrësit Socialë në Shqipëri BAUBAUS Baubaus është një grup i hapur, i krijuar nga artisti Patrizio Raso në vitin 2010, i cili heton praktikën e vizatimit si mjet eksperimental vëzhgimi, për veprime hulumtuese, të arritshme nga të gjithë. Nevoja për një përballje më të drejtpërdrejtë me artin bashkëkohor, veprat e artit, vendet dhe artistët, zhvillon idenë që hapësirat ekspozuese të qytetit mund të bëhen vende për një laborator të shpërndarë ngado. Përgjatë gjashtë viteve të fundit, Baubaus ka organizuar mbrëmje të shumta të laboratorëve të hapur brenda hapësirave ekspozuese të shoqatës CAREOF, organizatë jofitimprurëse për kërkimin artistik bashkëkohor, duke ofruar hapësira dhe praktika për vëzhgimin pjesëmarrës të veprave të artit. Që nga viti 2017, Baubaus ndërhyn me kërkimin e tij artistik në hapësira jokonvencionale, siç janë shtëpitë private dhe hapësirat publike në Itali e jashtë saj.

MUZEU WUNDERKAMMER Muzeu Wunderkammer – Koleksioni i imagjinatës urbane është një muze, një veprim i artit publik, një gjest politik, një kolektiv artistësh që propozon të pyeturit mbi marrëdhëniet e pushtetit pas përfaqësimeve kulturore. Muzeu është nomad dhe nxit veprime brenda strukturës urbane, ndërmjet individëve dhe institucioneve, përmes mbledhjes dhe katalogimit të vendeve, të interpretuara nga ata që jetojnë në qytet; veprime artistike në vende ku nuk lejohet hyrja; organizim të ditëve të studimit dhe rezidenca me intelektualë e artistë.

I themeluar nga Luca Bertoldi dhe Giusi Campisi në vitin 2014, Muzeu Wunderkammer është një grup prej 15 personash, mes të cilëve ka hulumtues dhe profesionistë të fushës kulturore dhe është gjithmonë i hapur për bashkëpunime të mëtejshme. Ka punuar me artistë, grupe dhe institucione, ndër të cilat: Auditi i të Mirave Kulturore në Trento, MAG, MART, BIO 25 Ljubljana, Nesxt Torino, Departamenti për Studime të Krahasuara, Lisbonë, PSA Festival, Radio Popullore.

WURMKOS Wurmkos është një laborator i arteve pamore, i themeluar në vitin 1987 në Sesto San Giovanni, i vendosur në periferi të Milanos. Është një hapësirë e hapur, një përvojë e përkufizuar si "basaliane", që krijon marrëdhënie mes artit dhe çrre-gullimeve psikike pa objektiv shpëtimi. Wurmkos mirëpret projekte të ndryshme, artistë që vuajnë nga çrregullimet psikike dhe jo, si dhe njerëz të tjerë që bashkëpunojnë për realizimin e veprave të artit dhe teksteve.

Janë të shumta ekspozitat vetjake dhe kolektive, në Itali dhe jashtë saj. Mes të tjerave: Bienalja e Venecias, Bienalja e Gwangjusë, Muzeu Villa Croce në Gjenovë, Trienalja në Milano, Pac - pavijoni i artit bashkëkohor në Milano dhe PAV në Torino. Në vitin 2011 u krijua Fondacioni Wurmkos Onlus për të ruajtur trashëgiminë kulturore e materiale të grupit dhe për ta ndarë atë me bashkësinë. Në 2011, Pasquale Campanella, një prej themeluesve të grupit, u vlerësua me çmimin Ciampi - L'altr'arte për punën e bërë me Wurmkos-in.

Artistë që kanë kontribuar në projektin Arti i Procesit: Sipërmarrësit Socialë në Shqipëri: FONDAZIONE LAC O LE MON Fondacioni Lac o Le Mon u krijua në fund të vitit 2015 nga artistët Emilio Fantin, Luigi Negro, Giancarlo Norese, Cesare Pietroiusti dhe Luigi Presicce të cilët, që nga viti 2006, kanë punuar bashkërisht si Lu Cafausu. Bashkësia ka qenë aktive në kontekste të ndryshme, si në Itali, edhe jashtë saj, përmes shfaqjeve, ekspozitave dhe veprimeve të tjera. Në vitin 2010, Lu Cafausu krijoi dhe festoi "La festa dei vivi (che riflettono sulla morte)" / "Festën e të Gjallëve (që reflektojnë për vdekjen)".

32

Soon after its creation, the Fondazione Lac o Le Mon acquired a wonderful old building with a large piece of land located on the border between San Cesario di Lecce and Cavallino (in the South-East of Italy), which they renamed the Casa Cafausica (The Cafausic House). Today, this site is the headquarters of an experimental center for the arts, based on self-led education.

FONDO SPECULATIVO DI PROVVIDENZA The Fondo Speculativo di Provvidenza (Speculative Found of Providence) was launched in Sartancangelo in 2015 by the artists Luigi Coppola and Christophe Meierhans. The project aim was to turn the festival’s audience into a political community by making all spectators co-owners of a monetary capital and asking them to collectively decide which purpose this money should be used for. It sets the focus on individual responsibility and gives every shareholder of the fund the possibility to enact a radical change at any moment of the process. In 2016 the idea and process was shared also within two other contemporary art festivals: Short Theatre in Rome and the Terni Film Festival. The FSP established a link of continuity between these three Italian festivals. It created relationships of interdependency between distant (art) communities and a parallel and active reflection with the realities of the dematerialized finance on a global scale.

STALKER Stalker is a collective subject found in 1995 that engages with the landscape through research and actions. By promoting interventions based on spatial practices of exploration, listening and relation, Stalker activates creative interactions with the environment, its inhabitants and their “archives of memories”.

Between 1999 and 2007, Stalker, together with the Kurdish community of Rome, has squatted the building of the ex-veterinarian in Campo Boario (ex slaughter house), naming it “Ararat”, in order to experiment a new shape for a contemporary public-space based on acceptance, hospitality and self-organization. Since 2002 Stalker promotes an interdisciplinary research network named Osservatorio Nomade: a net shaped through several research and action site's projects. In 2012 the collective has initiated the Stalker Walking School and since 2014 it promotes, together with Marinoni Theatre in Venice, the Biennale Urbana. Since 2016 Stalker has started, together with other collectives the first No Working space in Rome.

The Art of the Process: Social Entrepreneurs in Albania is a project conceived and curated by: VALENTINA BONIZZI Digging into archives and communities, Valentina Bonizzi’s work highlights issues of social justice while it uncovers the potentialities of democratization that lay in the artistic re-definition of cartographic practices. Her work explores the role of the image in all its expanded forms considering the politics of time in relation to hybridity, migration and the environment. Valentina works with a variety of media such as film, photography, the archive, sound, radio and performative intervention with music and dialogues. Among others, her work has been exhibited at: Autostrada Biennale in Kosovo, MAXXI, Rome, the National Galleries of Scotland, British School at Rome, Stills Gallery in Edinburgh and Fondazione Fotografia Modena, Cooper Gallery, Dundee. She has presented her work in a number of institutions such as Ramallah Academy of the Arts, Palestine, Akademie der Künste, Berlin, Villa Romana, Florence, CCA in Glasgow. She holds a Ph.D (AHRC) from the Visual Research Centre, DJCAD, University of Dundee and she has been artist associate at COD, Prime Minister’s Office in Tirana between 2016 and 2017. She was born in Milan 1982, lives between Tirana and Glasgow.

33

Menjëherë pas krijimit të tij, Fondacioni Lac o Le Mon bleu një ndërtesë të vjetër të mrekullueshme, të rrethuar me shumë tokë, që shtrihej në kufirin midis San Cesario di Lecce-s dhe Cavallino-s (në juglindje të Italisë), të cilën e quajtën Casa Cafausica (Shtëpia Kafausike). Sot, ky vend është selia e një qendre eksperimentale për artet, bazuar në edukimin e vetudhëhequr.

FONDO SPECULATIVO DI PROVVIDENZA Fondo Speculativo di Provvidenza (Fondi Spekulativ i Providencës) u krijua në Sartancangelo më 2015, nga artistët Luigi Coppola dhe Christophe Meierhans. Qëllimi i projektit ishte ta kthente publikun e festivalit në një bashkësi politike, duke i bërë të gjithë spektatorët bashkëpronarë të një kapitali monetar dhe duke u kërkuar atyre të vendosnin kolektivisht se për ç’qëllime duhet të përdoren këto para. Ai fokusohet në përgjegjësinë individuale dhe i jep çdo aksioneri të fondit mundësinë për të vënë në jetë ndryshime rrënjësore, në çdo moment të procesit. Në vitin 2016, ideja dhe procesi u bashkëndanë edhe me dy festivale të tjera të artit bashkëkohor: Teatri i Shkurtër në Romë dhe Festivali i Filmit Terni. FSP krijoi lidhje vazhdimësie mes këtyre tre festivaleve italiane. Ai krijoi marrëdhënie ndërvarësie mes komuniteteve të largëta (artistike) dhe një reflektim paralel e aktiv me realitetet e financave të dematerializuara në shkallë globale.

STALKER Stalker është një subjekt kolektiv, i themeluar në vitin 1995, që punon me peizazhin, duke hulumtuar dhe vepruar. Duke nxitur ndërhyrjet e bazuara në praktika hapësinore të eksplorimit, dëgjimit dhe marrëdhënies, Stalker-i aktivizon ndërveprime krijuese me mjedisin, banorët e tij dhe "arkivat e kujtimeve" të tyre. Mes viteve 1999 dhe 2007, Stalker dhe bashkësia kurde e Romës hynë në ndërtesën e ish-veterinerit në Campo Boario-s (ish-thertore), duke e quajtur "Ararat", për të eksperimentuar një formë të re për një hapësirë publike bashkëkohore, të bazuar në pranimin, mikpritjen dhe vetorganizimin. Që nga viti 2002, Stalker promovon një rrjet kërkimor ndërdisiplinor me emrin Osservatorio Nomade (Observatori Nomad): një rrjet i formuar prej disa projektesh hulumtimi dhe veprimi. Në vitin 2012, bashkësia hapi Shkollën e Këmbësorëve Stalker dhe që prej vitit 2014 ka realizuar, së bashku me Teatrin Marinoni në Venecia, Bienalen Urbane. Që në 2016-n, Stalker-i ka jetësuar, bashkë me komunitetet e tjera, hapësirën e parë ku Nuk Punohet në Romë.

Arti i Procesit: Sipërmarrësit Socialë në Shqipëri është një projekt i jetësuar dhe kuruar nga: VALENTINA BONIZZI Duke gërmuar në arkiva dhe komunitete, puna e Valentina Bonizzi-t e vë theksin në çështjet e drejtësisë sociale, ndërkohë që zbulon potencialet e demokratizimit që gjenden në ripërvijimin artistik të praktikave hartografike. Puna e saj shqyrton rolin e imazhit në të gjitha format e tij të zgjeruara, duke marrë parasysh politikën e kohës në lidhje me hibriditetin, migracionin dhe mjedisin. Valentina punon me një sërë zhanresh mediatike si filmi, fotografia, arkivi, zëri, radioja dhe ndërhyrja performuese me muzikë e dialogë.

Ndër të tjera, puna e saj është ekspozuar në: Autostradën Bienale në Kosovë, MAXXI, Romë, Galeritë Kombëtare të Skocisë, Shkollën Britanike në Romë, Stills Gallery në Edinburg dhe Fondacionin e Fotografisë në Modena, Galerinë Cooper, Dundee. Ajo e ka prezantuar punën e vet në një numër institucionesh, si Akademia e Arteve Ramallah, në Palestinë, Akademie der Künste, Berlin, Villa Romana, Firence, CCA në Glasgou. Bonizzi ka doktoraturë (AHRC) nga Qendra e Kërkimeve Vizuale, DJCAD e Universitetit të Dandisë dhe ka qenë artiste e asociuar në COD, në Kryeministri, në vitet 2016-2017. Ka lindur në Milano në 1982; jeton midis Tiranës dhe Glasgout.

34

www.artiiprocesit.wordpress.com

Special thanks to | Falënderime të veçanta për All the social entrepreneurs who have participated to the dialogues of followed us from a distance.

Të gjitha ndërmarrjet sociale që kanë marrë pjesë në dialog ose e kanë ndjekur nga larg.

And / Dhe Franco Marzocchi, Irene Margheriti, Marjan Lukani, Pier Paolo Ambrosi, Driant Zeneli, Maria Rosa Sossai, Fatmira Nikolli, Natali Shkëmbi, Diana Malaj, Aurora Leka, Fidane Leka, Pasquale Campanella, Patrizio Raso, Giusi Campisi, Luca Bertoldi, Luigi Coppola, Lorenzo Romito, Giulia Fiocca, Cesare Pietroiusti, Laura Perrone, Edson Luli, Ardita Repishti, Elisa Adami, Claire Brodie, Adriana Frisenna, Luisa Perlo, Falma Fshazi.