ՎԱՆԻ ԱՆՀԵՏԱՑԱԾ ԱՇԽԱՐՀԸ VAN’IN YİTİK DÜNYASI by VanBook

VAN’IN

YİTİK DÜNYASI

ՎԱՆԻ ԱՆՀԵՏԱՑԱԾ ԱՇԽԱՐՀԸ

ՎԱՆԻ VAN’IN

YİTİK DÜNYASI

ՅՈՎՍԷՓ ԹՕՔԱԹ

VAN’IN

ՎԱՆԻ

ԱՆՀԵՏԱՑԱԾ ԱՇԽԱՐՀԸ

YİTİK DÜNYASI

ՎԱՆԻ

Վանի Համառօտ Պատմութիւնը Վանի Աշխարհագրութիւնը Վանի Ժողովրդագրական

Van’ın Kısa Tarihi

Վիճակը

Van’ın Coğrafi Durumu

Վանի Հայկական Մշակոյթը

Van Ermeni Kültürü Van’da Meslekler ve Zanaatlar (1915’den Evvel)

Փոքր տարիքիս կ՛իմանայի պատմուածքներ Վանի մասին, որոնք ինծի

Van’da Ermeni Altın ve

կը թուային առասպելական հեքեաթներ՝ անկարեկիր իշխանութիուններ,

Gümüş Kuyumculuğu

անարդարութիւններ, ապստամբութիուններ, հերոսամարտեր,

Hayatı ve Gelenekleri

հետաքրքրութիւնս: Ինչո՞ւ Վանը: Վանեցի էի՞նք: Ոչ. այսպէս ըլլալով հանդերձ Վանը խոր տեղ գրաւած էր սրտիս ու մտքիս մէջ: Սկսայ փնտռել Վանը պատմութեան ծալքերէն ներս:

Birinci Dünya Savaşı Öncesinde Osmanlı

Van ile ilgili efsanevi hikayeleri andıran bir çok öykü duyardım

Devleti Merkezi Yönetim

çocukluğumda. Acımasız hükümdarlar, adaletsizlikler, isyanlar,

Sistemi

kahramanlıklar, özsavunmalar vs. Yıllar aşındıramadı merakımı. Neden

Զբաղմունքն Ու Արհեստները (1915-Էն Առաջ) Վանի Ոսկերչութիւնն Ու Արծաթագործութիւնը Վանեցի Հայերու Ընտանեկան Կեանքը Եւ Աւանդութիւնները Վանեցիներու Հաւատալիքները

OSEP TOKAT

Van’lılarda İnanç

ինքնապաշտպանութիւններ, եւլն: Ժամանակը չկարողացաւ մաշեցնել

Վանի Բնակչութեան

VAN’IN YİTİK DÜNYASI

Van’ın Demografik Yapısı

Van Ermenilerinin Aile

ԱՆՀԵՏԱՑԱԾ ԱՇԽԱՐՀԸ

Օսմանեան Պետութեան Վարչական Կազմը Առաջին Աշխարհամարտի Նախօրեակին

Van? Vanlımıydık? Hayır. Yinede Van derin iz bırakmıştı gönlümde ve zihnimde. Başladım Van’ı aramaya tarihin gizli sayfalarında.

ՅՈՎՍԷՓ ԹՕՔԱԹ OSEP TOKAT

VAN’IN

YİTİK DÜNYASI

Փոքր տարիքիս կ՛իմանայի պատմուածքներ Վանի հեքեաթներ՝ անկարեկիր իշխանութիուններ, անարդարութիւններ, ապստամբութիուններ, հերոսամարտեր, ինքնապաշտպանութիւններ, եւլն: Ժամանակը չկարողացաւ մաշեցնել հետաքրքրութիւնս: Ինչո՞ւ Վանը: Վանեցի էի՞նք: Ոչ. այսպէս ըլլալով

VAN’IN

YİTİK DÜNYASI

Van’ın Kısa Tarihi Van’ın Coğrafi Durumu Van’ın Demografik Yapısı

Zanaatlar (1915’den Evvel) Van’da Ermeni Altın ve Gümüş Kuyumculuğu Van Ermenilerinin Aile Hayatı ve Gelenekleri Van’lılarda İnanç Birinci Dünya Savaşı Öncesinde Osmanlı Devleti Merkezi Yönetim Sistemi

VAN’IN

YİTİK DÜNYASI

ՎԱՆԻ

Վանի Համառօտ Պատմութիւնը

հանդերձ Վանը խոր տեղ գրաւած էր սրտիս ու մտքիս

Վանի Աշխարհագրութիւնը

մէջ: Սկսայ փնտռել Վանը պատմութեան ծալքերէն ներս:

Վանի Ժողովրդագրական

Van ile ilgili efsanevi hikayeleri andıran bir çok öykü

Վիճակը

duyardım çocukluğumda. Acımasız hükümdarlar, adaletsizlikler, isyanlar, kahramanlıklar, özsavunmalar

Վանի Հայկական Մշակոյթը

vs. Yıllar aşındıramadı merakımı. Neden Van?

Վանի Բնակչութեան

Vanlımıydık? Hayır. Yinede Van derin iz bırakmıştı gönlümde ve zihnimde. Başladım Van’ı aramaya tarihin gizli sayfalarında.

ԱՆՀԵՏԱՑԱԾ ԱՇԽԱՐՀԸ

Զբաղմունքն Ու Արհեստները

OSEP TOKAT

Van’da Meslekler ve

ՎԱՆԻ

ԱՆՀԵՏԱՑԱԾ ԱՇԽԱՐՀԸ

VAN’IN YİTİK DÜNYASI

Van Ermeni Kültürü

ՅՈՎՍԷՓ ԹՕՔԱԹ

մասին, որոնք ինծի կը թուային առասպելական

ՎԱՆԻ ԱՆՀԵՏԱՑԱԾ ԱՇԽԱՐՀԸ

ՎԱՆԻ

ԱՆՀԵՏԱՑԱԾ ԱՇԽԱՐՀԸ

Օսմանեան Պետութեան

(1915-Էն Առաջ) Վանի Ոսկերչութիւնն Ու Արծաթագործութիւնը Վանեցի Հայերու Ընտանեկան Կեանքը Եւ Աւանդութիւնները Վանեցիներու Հաւատալիքները

Վարչական Կազմը Առաջին Աշխարհամարտի Նախօրեակին

ՅՈՎՍԷՓ ԹՕՔԱԹ

OSEP TOKAT

VAN’IN

YİTİK DÜNYASI

Փոքր տարիքիս կ՛իմանայի պատմուածքներ առասպելական հեքեաթներ՝ անկարեկիր իշխանութիուններ, անարդարութիւններ, ապստամբութիուններ, հերոսամարտեր, ինքնապաշտպանութիւններ, եւլն: Ժամանակը չկարողացաւ մաշեցնել հետաքրքրութիւնս: Ինչո՞ւ Վանը: Վանեցի էի՞նք: Ոչ. այսպէս ըլլալով

ՅՈՎՍԷՓ ԹՕՔԱԹ

Վանի մասին, որոնք ինծի կը թուային

ՎԱՆԻ ԱՆՀԵՏԱՑԱԾ ԱՇԽԱՐՀԸ

ՎԱՆԻ

ԱՆՀԵՏԱՑԱԾ ԱՇԽԱՐՀԸ

հանդերձ Վանը խոր տեղ գրաւած էր սրտիս ու Van’ın Kısa Tarihi Van’ın Coğrafi Durumu Van’ın Demografik Yapısı

Van’da Meslekler ve Zanaatlar (1915’den Evvel) Van’da Ermeni Altın ve Gümüş Kuyumculuğu Van Ermenilerinin Aile Hayatı

ծալքերէն ներս: Van ile ilgili efsanevi hikayeleri andıran bir çok öykü duyardım çocukluğumda. Acımasız hükümdarlar, adaletsizlikler, isyanlar, kahramanlıklar, özsavunmalar vs. Yıllar aşındıramadı merakımı. Neden Van? Vanlımıydık? Hayır. Yinede Van derin iz bırakmıştı gönlümde ve zihnimde. Başladım Van’ı aramaya tarihin gizli sayfalarında.

VAN’IN YİTİK DÜNYASI

Van Ermeni Kültürü

մտքիս մէջ: Սկսայ փնտռել Վանը պատմութեան

ve Gelenekleri

Birinci Dünya Savaşı Öncesinde Osmanlı Devleti Merkezi Yönetim Sistemi

OSEP TOKAT

Van’lılarda İnanç

ՅՈՎՍԷՓ ԹՕՔԱԹ

OSEP TOKAT

ՎԱՆԻ ԱՆՀԵՏԱՑԱԾ ԱՇԽԱՐՀԸ

VAN’IN YİTİK DÜNYASI

Վանի Համառօտ Պատմութիւնը Վանի Աշխարհագրութիւնը Վանի Ժողովրդագրական Վիճակը Վանի Հայկական Մշակոյթը Վանի Բնակչութեան Զբաղմունքն Ու Արհեստները (1915-Էն Առաջ) Վանի Ոսկերչութիւնն Ու Արծաթագործութիւնը Վանեցի Հայերու Ընտանեկան Կեանքը Եւ Աւանդութիւնները Վանեցիներու Հաւատալիքները Օսմանեան Պետութեան Վարչական Կազմը Առաջին Աշխարհամարտի Նախօրեակին

Այս փոքր աշխատանքս կը նուիրեմ այն համեստ, աշխատասէր եւ ստեղծագործ Հայ ժողովուրդին որոնք մահը ընտրեցին փոխան ստրկութեան: Bu çalışmamı, ölümü esarete yeğleyen O mütevazi, çalışkan ve yaratıcı Ermeni halkına ithaf ediyorum.

Յովսէփ Թօքաթ

Յովսէփ Թօքաթ ծնած է Պինկէօլ/Քղի - ճերմակ (Զերմակ) գիւղը 1 Օգոստոս 1946Թ. Եօթը տարեկանին ընտանիքով գաղթեց Պոլիս: Նախ Սկիւտարի ներսէսեան-Երմոնեան

նախակրթարանը,

ապա

Կեդրոնական

Ազգային

Վարժարանը աւարտելէ ետք, բարձրագոյն ուսումը կը ստանայ իբրեւ տնտեսագէտ: 1985ին իր կողակիցը եւ երկու զաւակներուն հետ կը հաստատուի Միացեալ Նահանգներ՝ Լոս Անճելըս, ուր կը հիմնէ իր անձնական գործարանը: Վարած է ազգային-հասարակական գործունէութիւն, երկար տարիներ իր ծառայութիւնը բերելով Հայկական Բարեգործական Ընրհանուր Միութեան (ՀԲԸՄ) Շրջանային Վարչութեան, Պոլսահայ Միութեան, Փիւնիկ Հաշմանդամ Երախաներու Մարզական Միութեան, Եւ այլ կազմակերպութիւններու: 2004ին հայ դպրոցներու եւ եկեղեցւոյ երկար տարիներու իր նուիրումին համար, Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գարեգին Բ.ի կոզմէ կը պարգեւատրուի Սուրբ Գրիգոր Լուաւորիչ Շքանշանով: 2005ին կը հրատարակուի իր հեղինակած Հայ Արծաթագործ Վարպետներ հատորը, Տիգրան Մեծ Հրատարակչատան կողմէ հայերէն եւ անգլերէն: Սոյն գործը 2010ին կը հրատարակուի Արաս Հրատարակչատան կողմէ, անգլերէն եւ թրքերէն լեզուներով: Յիշեալ

հատորներու

մանկավարժներուն՝

ամբողջ իր

հիմնած

եկամուտը

նուիրած

"ՎԱՆ-Յովսէփ

եւ

Հայաստանի

Ռիթա

Թօքաթ

Բարեգործական Հիմնադըրամ’ին միջոցաւ: 2007ին կ'արժանանայ Ֆրիտիոֆ Նանսէն Հիմնարկի Ոսկեայ Շքանշանին, իր կատարած մարդասիրական աշխատանքներուն համար: Հայ

Արծաթագործ

հրատարակութիւնը

Վարպետներ ըլլալուն,

հատորը

իր

տեսակին

2009ին

Հայաստանի

Նախարարութեան կողմէ կը վարձատրուի Ոսկեայ Շգանշանով:

Վանի Անհետացած Աշխարհը

մէջ

առաջին

Մշակութային

Osep Tokat

Osep Tokat 1 Ağustos 1946 tarihinde Bingöl/Kiğı-Cermag (Zermek) köyünde doğdu. Yedi yaşında ailesiyle birlikte İstanbul’a göç etti. Üsküdar Nersesyan Yermonyan İlkokulu’nun ardından Getronagan Lisesi’nden mezun oldu. Yüksek eğitimini İktisadi ve Ticari ilimler Yüksek Okulu’nda yaptı. 1985’te eşi ve iki çocuğuyla birlikte ABD de Los Angeles şehrine yerleşerek kişisel işini kurdu. Ulusal-sosyal faaliyetlerde bulunarak, Ermeni Genel Hayırseverler Cemiyeti (AGBU), İstanbul Ermenileri Derneği, Pünik-Özürlü Çocuklar Spor Faaliyetleri Derneği vs. gibi kuruluşlarda hizmet verdi. Uzun yıllar Ermeni okulları ve kiliseleri için göstermiş olduğu fedakarlıklar için 2004 yılında Dünya Ermenileri Katolikosu II. Karekin tarafından “Surp Krikor Lusavoriç”- “Aziz krikor Aydınlatıcı” madalyası ile ödüllendirildi. 2005 yılında “Hay Ardzatakordz Varbedner/Ermeni Gümüş Ustaları” adlı kitabı Ermenice ve İngilizce olarak Dikran Medz Yayınevinde, aynı kitap 2010 da Aras Yayıncılık tarafından Türkçe ve ingilizce olarak yayımlandı. Söz konusu kitapların tüm gelirini kurmuş olduğu “VAN- Osep ve Rita Tokat Hayır Cemiyeti” Kanalıyla Ermenistan öğretmenlerine bağışladı. Hayırsever faaliyetlerinden ötürü 2007 yılında Fridjof Nansen Vakfı altın madalyasına layık görüldü. Ermeni Gümüş Ustaları kitabı kendi alanında bir ilk olduğundan 2009 yılında Ermenistan Kültür Bakanlığı tarafından altın madalya ile ödüllendirildi.

Van’ın Yitik Dünyası

Բովանդակութիւն

Յառաջաբան . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ? Շնորհակալիք

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Վանի Համառօտ Պատմութիւնը . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ? Վանի Աշխարհագրութիւնը

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Վանի Ժողովրդագրական Վիճակը . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ? Վանի Հայկական Մշակոյթը . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ? Վանի Բնակչութեան Զբաղմունքն Ու Արհեստները (1915-Էն Առաջ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ? Վանի Ոսկերչութիւնն Ու Արծաթագործութիւնը

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Վանեցի Հայերու Ընտանեկան Կեանքը Եւ Աւանդութիւնները . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ? Վանեցիներու Հաւատալիքները . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ? Օսմանեան Պետութեան Վարչական Կազմը Առաջին Աշխարհամարտի Նախօրեակին . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ? Օգտագործուած Աղբիւրներ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ? Վերջաբան . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ?

Վանի Անհետացած Աշխարհը

İçindekiler

Önsöz

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Teşekkür

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

? ?

Van’ın Kısa Tarihi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ? Van’ın Coğrafi Durumu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ? Van’ın Demografik Yapısı

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Van Ermeni Kültürü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ? Van’da Meslekler ve Zanaatlar (1915’den Evvel)

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Van’da Ermeni Altın ve Gümüş Kuyumculuğu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ? Van Ermenilerinin Aile Hayatı ve Gelenekleri

................................................................

Van’lılarda İnanç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ? Birinci Dünya Savaşı Öncesinde Osmanlı Devleti Merkezi Yönetim Sistemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ? Kaynakça

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Son Söz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ?

Van’ın Yitik Dünyası

Յառաջաբան

Փոքր տարիքիս կ՛իմանայի պատմուածքներ Վանի մասին, որոնք ինծի կը թուային առասպելական հեքեաթներ՝ անկարեկիր իշխանութիուններ, անարդարութիւններ, ապստամբութիուններ, հերոսամարտեր, ինքնապաշտպանութիւններ, եւլն: Ժամանակը չկարողացաւ մաշեցնել հետաքրքրութիւնս: Ինչո՞ւ Վանը: Վանեցի էի՞նք: Ոչ. այսպէս ըլլալով հանդերձ Վանը խոր տեղ գրաւած էր սրտիս ու մտքիս մէջ: Սկսայ փնտռել Վանը պատմութեան ծալքերէն ներս: Ժողովուրդին մեծամասնութիւնը կը կազմէին հայերը եւ քիւրտերը. յետոյ ասորիներ, նասդուրիներ, քըլտանիներ, թուրքեր, քիչ քանակութեամբ հույներ, հրեաներ եւ գնչուներ կ’ապրէին հոն: Հայերու շնորհիւ Վանի մէջ զարգացած էր արհեստներն ու առեւտուրը: Մինչեւ 20րդ դարու սկիզբը Վանէն կ՛արտածէին օտար երկիրներ ոսկերչական իրեր, գինի եւ պահածոյ (Տարեխ) ձուկ: Վանի բնութեան գեղեցկութիւնն ալ լաւ կը տպաւորէր մարդոց: Բազմաթիւ ճանապարհորդներ՝ Հայ կամ օտարազգի, Վանը կ՛անուանէին «Աշխարհի Դրախտը»: Չորս հազար տարուայ ժամանակահատուած մը մշտականօրէն ապրած իր հողերուն վրայ ի՞նչ էր Հայ ժողովուրդին անհանգստութեան պատճառները եւ ասոր յաջորդող տարիներուն պատահածը՝ ապստամբութի՞ւն թէ ինքնապաշտպանութի՞ւն էր: Հայերը ամէն առիթ օգտագործեցին կայսրութեան սահմաններէն ներս կեանքի, ունեցուածքի եւ պատուոյ ապահովութիւն հաստատել: Պարզապէս իշխանութեան երաշխիքին կը կարօտէին: Ընդհակառակը Սուլթանը շատ լաւ օգտագործեց Քիւրտերու անգրագէտ դասակարգը: Ինքզինքը ձեւացուց անոնց հոգատար հայրը՝ կրօնակից ըլլալու

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Önsöz

Van ile ilgili efsanevi hikayeleri andıran bir çok öykü duyardım çocukluğumda. Acımasız hükümdarlar, adaletsizlikler, isyanlar, kahramanlıklar, özsavunmalar vs. Yıllar aşındıramadı merakımı. Neden Van? Vanlımıydık? Hayır. Yinede Van derin iz bırakmıştı gönlümde ve zihnimde. Başladım Van’ı aramaya tarihin gizli sayfalarında. Halkın çoğunluğunu Ermeniler ve Kürtler teşkil ederken, Süryaniler, Nasturiler, Keldaniler, Türkler, az da olsa, Rumlar, Yahudiler ve Çingeneler yaşardı orada. Van’da zanaatlar ve ticaret Ermeniler sayesinde yüksek bir düzeye ulaşmıştı. 20.yy’ın başına kadar Van’dan dış ülkelere büyük çapta altın ve gümüş eşyalar, şarap ve tuzlanmış (Darekh _İnci Kefali) balık ihraç edilirdi. Van’ın tabii güzellikleri de insanların ruhunu iyi yönde etkiliyordu. Bu nedenle Ermeni veya yabancı seyyahlar Van’a ‘’Dünya’nın Cenneti’’ derlerdi. Dört bin yıl gibi bir süreçte aynı topraklarda sürekli yaşamış olan Ermeni halkının neydi huzursuzluğunun sebepleri ve ardından gelen isyan mı, yoksa özsavunmaydı? Ermeniler İmparatorluğun hudutları içerisinde can, mal ve namus emniyetini sağlamak için her çareye baş vurdular. Kısacası devletin korumasına ihtiyaç vardı. Aksine Sultan, kürtlerin cahil sınıfını çok iyi kullandı. Aynı dine ait olmaları nedeniyle kendisini onların şevkatli babası olduğu hissini uyandırmıştı. Hristiyan tebaayı Anadoludan silmek ve Ermenilerin, Süryanilerin, Nasturilerin, Keldanilerin, Rumların hatta Yezidilerin kültürünü yok etmek için Kürtleri teşvik etti. Birçok Kürt bilim adamı bu duruma karşı gelerek soydaşlarının günah işlediklerini söyleyerek onları ikna etmeye çalıştılar. Lakin Sultanın emirlerini Tanrı buyruğu bilen kürtler bir gün kendilerine sıra geleceğini hiç düşünmediler. Bu planın gerçekleşmesi için Çerkezler, Lazlar ve Arapların bir kısmı da katkılarını esirgemediler.

Van’ın Yitik Dünyası

հանգամանքով: Քաջալերեց անոնց որ բնաջնջեն քրիստոնեայ տարրը Անադոլեայէն եւ խափանեն հայերու, ասորիներու, նասդուրիներու, քըլտանիներու, յույներու եւ նոյնիսկ եզիտիներու մշակոյթը: Բազմաթիւ Քիւրտ գիտնականներ ընդդիմացան այս դրութեան ջանացին համոզել իրենց ցեղակիցները՝ ըսելով թէ ինչ որ կը կատարէին մեղք կը գործէին. բայց Սուլթանին պատուերը Աստուծոյ հրահանգը համարող քիւրտերը երբեք չմտածեցին՝ օր մը կարգը իրենց պիտի գար: Այս ծռագրին իրականացման նոյնպէս իրենց մասնակցութիւնը բերին՝ չէրքեզները, լազերը եւ արաբներուն մէկ մասը: Վերջապէս Ապտուլ Համիտ գահընկեց եղաւ իթթիհատականերու ձեռքով: Արդիւնքը մնաց անփոփոխ: Քանի որ Սուլթանին հայաջինջ գաղափարը ուրճացաւ իթթիհատականերու ցեղապաշտ ու թուրանական գաղափարներով եւ Հայոց ցեղասպանութիւնը անխուսափելի դարձաւ: Ասոր հետեւանք, Վանը կորսնցուց իր համբաւը՝ մշակոյթի ծիրէն ներս իր առաջնակարգ տեղը: Ապագային իր դիրքը վերահաստատելու յոյսով: Յովսէփ Թօքաթ

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Nihayet Abdül Hamit İttihatçılar tarafından tahttan indirildi. Lakin sonuç değişmedi. Çünkü Sultan’ın Ermenileri yok etme planı aşırı milliyetçi İttihatçıların Turancılık fikirleriyle şekillenerek daha da güçlendi ve Ermeni Soykırımı kaçınılmaz oldu. Sonuçta Van yitirdi Kültür Merkezi olma liderliğini. Gelecekte bu özelliğine erişmesi umuduyla. Osep Tokat

Van’ın Yitik Dünyası

Շնորհակալիք

Teşekkür

Սրտանց շնորհակալութիւն կը յայտնեմ բոլոր այն անհատներուն, որոնք իրենց բարեացակամութիւնը չխնայեցին իրականացնելու` “ՎԱՆԻ ԱՆՀԵՏԱՑԱԾ ԱՇԽԱՐՀԸ” երկասիրելու աշխատանքը: “VAN’IN YİTİK DÜNYASI” çalışmamın gerçekleşmesi için desteklerini esirgemeyen dostlarıma gönülden teşekkürlerimi sunarım.

Van’ın Yitik Dünyası

Վանի Համառօտ Պատմութիւնը Van’ın Kısa Tarihi

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Վանի անուան ծագումը գիտական ստոյգ բացատրութիւն չունի: Պատմութեան շառաւիղէն ներս Վանը ունի զանազան անուանակոչումներ՝ Վանտոսպ, Շամիրամաշէն, Շամիրամակերտ, Երուանդավան, Քաղաքն Ամարատանի, Ամուրն Աւան: Ուրարտական շրջանին, Վանը կը կոչուէր Բիայնա: Ապա հայերը զայն փոխած են Վանի, որ կը նշանակէ «ապրելու տեղ», «բնակավայր»: Վան քաղաքի հիմնադրութեան մասին կան զանազան ենթադրութիւններ: Ըստ ժողովրդական աւանդութեան (Մովսէս Խորենացիի «Հայոց Պատմութիւն»էն), Վան քաղաքը հիմնուած է Ասորեստանի Շամիրամ թագուհիին կողմէ: Այս պատճառով քաղաքը կոչուած է Շամիրամակերտ կամ Շամիրամաշէն: Իրօք, քաղաքի հիմնադիրը եղած է Ուրարտական կամ Արարատեան թագաւորութեան արքայ Սարդուր Ա-ը (Ք.Ա. 835-825 թթ.) որ Վանի մէջ հաստատած է իր պետութեան մայրաքաղաքը՝ Տուշպան (Ք.Ա. 9-րդ-6-րդ դար): Նոյն շրջանին՝ քաղաքը ճանչցուած է նաեւ որպէս Երուանդաւան կամ Քաղաքն Ամարատանի, Ամուրն Աւան, որ եղած է Երուանդունիներու մայրաքաղաքը (Ք.Ա. 6-րդ դար): Կարճ

ժամանակամիջոցին

բազմամարդ

կեդրոնի

վերածուած

Վանի

բնակչութեան ջուրի կարիքը հոգալու համար Մենուա թագաւորը (Ք.Ա. 810786 թթ.) կառուցած է 80 քմ. երկարութեամբ իր անունով կոչուած Մենուայի ջրանցքը: Ինչպէս որ Մովսէս Խորենացին կը վկայէ, Մենուա եւ իր յաջորդները Արգիշտի Ա. ու Սարդուր Բ-ի ժամանակներուն մեծ աշխատանք տարուած է: Ժողովուրդին բարեկեցութեան ի նպաստ կառուցած են ապարանքներ, ընդարձակ փողոցներ, բաղնիքներ, եւ այլ շինութիւններ:

Van’ın Yitik Dünyası

Van isminin doğuşunun bilimsel açıdan kesin bir izahı yoktur. Tarih boyunca Van çeşitli isimlerle anılmıştır. Örneğin, Vandosp, Şamiramaşen veya Şamiramagerd (Ermenicede Şamiram’ın inşa ettiği anlamında) veya Yervantavan (Ermeni kralı Yervant’ın inşa ettiği) anlamında. Urartular döneminde Van’a Biayna deniliyordu. Sonradan Հայոց Թագաւորը Երուանդ Ermenistan Kralı Yervant

Ermeniler buraya “yaşanacak yer, yerleşim” anlamında Van adını verdiler.

Van şehrinin kuruluşu ile ilgili çeşitli tahminler yürütülmüştür. Ermeni Halkının Tarihi’nin yazarı Movses Khorenatsi, Van şehrinin Asur kraliçesi Şamiram tarafından inşa edildiğini belirttiğinden bu şehre Şamiramagerd veya Şamiramaşen denmiştir. Aslında şehrin kurucusu Urartu ya da Ararat kralı I. Sartur (MÖ 835-825), Van’da hükümdarlığının başkenti Tuşba’yı inşa etmiştir (MÖ 9.-6. yy.). Aynı dönemde şehre Yervantavan veya Kağakın Amaradani, Amurn Avan denmiştir ki Yervantuni krallığının başkenti olmuştur (MÖ 6. yy.). Kral Menua’nın (MÖ 810-786) hükümdarlığı sırasında büyük artış gösteren nüfusun ihtiyaçlarını gidermek amacıyla 80 km uzunluğunda su kanalları (Kerhizler) yapılmıştır. Tarihçi Movses Khorenatsi’den öğrendiğimize göre I. Argişti’nin ve II. Sardur’un saltanatı sırasında halkın refahı için Van’da malikaneler, geniş yollar ve halk hamamları gibi birçok inşaat gerçekleşti.

Ուրարտու Թագաւորը Արկիշտի Urartu kralı Argişti

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Ք.Ա. 735-ին, Ասորեստանի թագաւոր Թըգլաթբալազար Գ. պաշարած է Վանը, բայց չէ կարողացած գրաւել զայն: Պարսկաստանի Աքէմենեան իշխանութեան ժամանակ (Ք.Ա. վեցերորդ դարէն չորրորդ դարու կէսը - 331 թ.), Վանը եղած է 13-րդ սատրապութեան կեդրոնը: Ք.Ա. չորրորդ եւ երրորդ դարերուն, Վանը գտնուած է անկախութիւնը վերահաստատած Երուանդունիներու, Ք.Ա. երկրորդ դարուն՝ Մեծ Հայքի Արտաշէսեան, Ք.Ե. առաջին դարէն չորրորդ դարերուն Արշակունիներու թագաւորութեան կազմին մէջ: Մեծ Հայքի Արտաշէսեան հարստութեան ժամանակ, Վանը ապրած է վերելքի նոր ժամանակաշրջան մը, յատկապէս Տիգրան Մեծի (Ք.Ա. 95-55 թթ.) օրով: Հայոց կայսրը՝ Մեծն Տիգրան Հելլենեկան քաղաքներէն բերած հազարաւոր Հրեայ, Յոյն, եւ Ասորի գերի արհեստաւորներ եւ առեւտրականներ բնակեցուցած է Վանի մէջ, մեծապէս սատարելով քաղաքի տնտեսական ու առեւտրական բարգաւաճման եւ արհեստներու յառաջդիմութեան: 360-ական տարիներուն, Պարսից Շապուհ Բ. Արքան Վանէն Պարսկաստան հաստատած է մեծ թուով Հայ եւ Հրեայ գերիներ, այս վերջինները Տիգրան Մեծի օրով բերուած էին Պաղեստինէն: 428-ին Արշակունեաց գերիշխանութեան աւարտէն ետք, Վանը եղած է մերթ Արծրունիներու, մերթ Ռշտունիներու տիրապետութեան տակ: 9-10-րդ դարերուն, Դերենիկ եւ Գագիկ Արծրունիներու օրով, Վանը ապրած է մշակութային զարթօնք: 1021-ին, Վանը գրաւուած է Բիւզանդիոնի կողմէ: Յաջորդող դարերուն Վանը անցած է Սելճուքներու (11-րդ դար), Մոնկոլներու (13-րդ դար), Քիւրտերու (14րդ դար - 1387-ին, Վանը կը գտնուէր Քիւրտ Ամիրա Եզդինի իշխանութեան տակ 26 օր դիմադրեց Լէնկ Թիմուրի յարձակումներուն, ապա Լէնկ Թիմուր գրաւեց Վանը եւ 7000 մարդ նետել տուաւ բերդի պարիսպներէն)1, Քարաքոյունլու, ապա Աքքոյունլու ցեղերու (15-րդ դար) եւ Պարսկաստանի (16-րդ դար) տիրապետութեան տակ:

Van’ın Yitik Dünyası

MÖ 735’te Asur kralı III. Tiglatpalazar Van’ı kuşattıysa da şehri zaptedemedi. Van, Akamanis Perslerinin egemenliği altında (MÖ 6. asırdan 4. asrın yarısına kadar-331) 13. Satraplığın merkezi olmuştur. MÖ 4. ve 3. yüzyıllarda Van, bağımsızlığını kazanan Yervantunilerin MÖ 2. yüzyılda Büyük Ermenistan Ardaşesyan, MS 1. asırdan 4. asırlarda Arşaguni krallığının hudutları içinde bulunmuştur. Büyük Ermenistan Krallığı özellikle Büyük Dikran (MÖ 95-55) zamanında Van, bir yükseliş dönemi yaşamıştır. Ermeni İmparatoru binlerce Yahudi, Yunan, Asurlu zanaatkârla tüccarı Van’a yerleştirerek şehrin ekonomi, ticaret

Հայոց Թագաւորը Արտաշէս Ermenistan Kralı Ardaşes

ve zanaat açısından gelişmesini sağladı. Pers kralı II. Şapur 360 yıllarında çok sayıda Ermeniyi ve Büyük Dikran’ın Van’a yerleştirdiği Yahudi esirleri İran’a götürmüştür. 428 yılında Arşaguni saltanatı sona erince Van, bazen Ardzrunilerin, bazen Rışdunilerin hâkimiyetine girmiştir. 9. ve 10. yüzyıllarda Terenik ve Gagik Ardzruniler döneminde Van kültürel yükseliş yaşamıştır. 1021 yılında Bizans Van’ı işgal etti. Sonraki yüzyıllarda Van, Selçuklulardan (11. yy.) başlayarak, Moğolların (13. yy.), Kürtlerin (14. yy.-1387’de Van Kürt Yezdin’in hâkimiyetinde bulunuyordu. Yezdin, Leng Timur’un saldırılarına 26 gün karşı koydu. Nihayet Leng Timur şehri zapt etti ve 7000 kişiyi kale duvarlarından aşağı attırdı).1 Şehir, Karakoyunlu ve Akkoyunlu aşiretlerinin (15. yy.) ve Perslerin (16. yy.) hâkimiyetine girdi.

Հայոց Թագաւորը Մեծն Տիգրան Ermenistan Kralı Büyük Dikran

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Հոս կ’արժէ յիշել, թէ 1553-1555 թուականներուն Օսմանեան Սիւլէյման կայսրը, իսկ 1635-ին Մուրադ Դ. կայսրը բռնօրէն Հայ վարպետներ Վանէն տարած են Կոստանդնուպոլիս, որպէսզի զարգացնեն արհեստները հոն: Շահ Աբբաս Ա. 1604-ին նոյնպէս Վան-Վասպուրական շրջանէն 300,000 Հայեր (150,000-ը ճանապարհի դժուարութիւններուն չդիմանալով մահացան) բռնագաղթի ենթարկելով վերահաստատեց Պարսկաստան: Վան-Վասպուրականէն տեղահանուած Հայերու կարգին էին մեծ թուով վարպետ արհեստաւորներ: Շահ Աբբասի ծրագիրն էր մասնաւորաբար ոսկերչութիւնն ու արծաթագործութիւնը զարգացնել Պարսկաստանի մէջ: 1555-ի Ամասիայի եւ 1639-ի Կասրէ Շիրինի խաղաղութեան դաշնագիրներով, Վանը անցած է Օսմանեան տիրապետութեան տակ, դառնալով Վանի վիլայէթի (նահանգ) կեդրոն: Վան վիլայէթը կը բաժնուէր երկուքի՝ Վան եւ Հաքքարի: Վան քաղաքը դարեր շարունակ, բացի զանազան ցեղախումբերու արշաւանքներէն, զգալիօրէն տուժած է նաեւ 1276, 1441, 1646 (Ապրիլ 2), 1648, 1649, 1701 (Մարտ 7), 1704 (Յունուար 13), 1715 (Մարտ 18), 1791 թուականներու կործանարար եկրաշարժներէն, ինչպէս նաեւ 1606-ի ու յաջորդող տարիներու ահաւոր սովէն: Հոս կ’արժէ յիշել այլ պատմական իրողութիւն մը, տեղի ունեցած Օգոստոս 23, 1514-ին, երբ Եաւուզ Սուլթան Սէլիմը (իշխած է 1512-1520 թթ.) յաղթական դուրս կու գար Ուրմիոյ Լիճին մօտ Չալտրանի դաշտը Պարսիկ Իսմայիլ Շահին դէմ մղած պատերազմէն, եւ այս՝ շնորհիւ տեղացի Քիւրտերու աջակցութեան: Այդ դէպքէն ետք, սուլթանը առ ի երախտագիտութիւն, Քիւրտերուն շնորհեց զէնք կրելու իրաւունքը - ինչ որ ապագային մեծ նշանակութիւն պիտի ունենար Վանի Հայութեան համար: Այսպէս, ուժ ստանալով իրենց մատուցուած առանձնաշնորհումէն, Քիւրտերը յաճախ կեղեքիչ դեր ունեցած են Հայութեան կեանքէն ներս, մասնաւորաբար 18-րդ դարէն սկսեալ (երբ Օսմանեան կայսրութիւնը սկսած է տկարանալ), նեղելով Հայ բնակչութիւնը եւ զայն շահագործելով՝ անարդար հարկահաւաքով: Ոչ թէ հայ ժողովուրդը չկարողացաւ իր ձայնը լսելի դարձնել, այլ բռնակալ կառավարութիւնը մասնաւորաբար կը քաջալերէր Թուրք, Քիւրտ, Չէրքէզ, Թիւրքմէն ժողովուրդները, ամէն առիթով խափանելու Հայերու մշակութային ու տնտեսական ձեռնարկները: Ասոր լաւագոյն օրինակը 1876 Նոյեմբեր 30-ի գիշերը երկրի իշխանութիւններուն կազմակերպու-

Van’ın Yitik Dünyası

Burada hatırlamaya değer, 1553-1555 tarihlerinde Sultan Süleyman, 1635’te ise 4. Murat gibi Osmanlı padişahları zanaatları geliştirmek amacıyla birçok Ermeni zanaatkârı Van’dan zorla İstanbul’a götürmüşlerdir. 1604 tarihinde I. Şah Abbas 300.000 Ermeniyi zorunlu göçe tabi tuttu (150.000’i yolculuğun zor şartlarına dayanamayarak öldüler). Aralarında gümüş ve altın işçiliğinde usta çok sayıda zanaatkâr vardı. Şah Abbas’ın niyeti Ermeni ustalarından yararlanarak İran’da altın ve gümüş işçiliği sanatını geliştirmekti. 1555 Amasya ve 1639 Kasr-ı Şirin antlaşmalarıyla Van, Osmanlı topraklarına eklenip Van vilayetinin merkezi olmuştur. Van vilayeti Van ve Hakkâri ile sınırlıdır. Asırlar boyunca Van çeşitli kavimlerin saldırılarından ziyade 1276, 1441, 1646 (2 Nisan), 1648, 1649, 1701 (7 Mart), 1704 (13 Ocak), 1715 (18 Mart), 1791 tarihlerinde meydana gelen depremlerden ve de 1606 ve müteakip yıllarda yaşanan kıtlıktan hissedilir derecede zarar görmüştür. Kayda değer tarihi bir olayı burada anımsamak yerinde olur sanırım. 23 Ağustos 1514 tarihinde Yavuz Sultan Selim (1512-1520 yılları arasında tahtta kalmıştır) yöredeki Kürtlerin yardımıyla İran’ın İsmail Şah yönetimindeki ordusunu Urmiye Gölü yakınında Çaldıran meydanında mağlup etti. Bu olaydan sonra sultan minnet borcu olarak

Չալտրանի պատերազմը (Եաւուզ Սուլթան Սէլիմ) եւ (Շահ Իսմաիլ) Çaldıran savaşı (Yavuz Sultan Selim) ve (Şah İsmail)

Kürtlere silah taşıma yetkisi verdi. Bu karar ileriki yıllarda Van Ermenileri için derin bir anlam taşıyacaktı. Böylece kendilerine bahşedilen ayrıcalıktan güç alarak Kürtler başladılar Ermenilere eziyet etmeye ve onları sömürmeye. Özellikle 18. yüzyıldan sonra Osmanlı İmparatorluğu’nun zayıflamaya başladığı dönemde, adaletsiz vergi toplama sistemiyle Ermeni halkı taciz ediliyordu. Ermeni halkı sesini duyurmaktan aciz değildi. Lakin zorba hükümet özellikle Türk, Kürt, Çerkez, Türkmen halklarını her fırsatta Ermenilerin kültürel ve ekonomik faaliyetlerini engellemeye teşvik ediyordu. Bunun en iyi örneği 1876 yılı 30 Kasım gecesi hükümet yetkililerinin düzenlemesiyle Van Çarşısının ateşe verilmesidir. Bunun

Վանի Անհետացած Աշխարհը

թեամբ Վանի շուկայի հրկիզումն էր, որուն հետեւանքով մոխրակոյտի վերածւեցաւ քաղաքը՝ գերազանցապէս Հայերու պատկանող 500 խանութ եւ արհեստանոց: Այս դէպքը ոչ առաջինն էր, եւ ոչ ալ վերջինը՝ Ատանա, Ամասեա, Կարին, Խարբերդ, Սեբաստիա, Տիգրանակերտ եւ կարգ մը ուրիշ քաղաքներու մէջ շարունակ կրկնուեցաւ: Արեւմտեան Հայաստանի այլ քաղաքներուն նման, Վանի Հայերը իրենց իրաւունքներուն համար ոտքի ելան բռնակալ իշխանութեան դէմ: Որքան ճնշում, այնքան դիմադրութեան ոգին զօրացաւ Հայ ժողովուրդին մէջ: Սա իրականութիւն է - 1789-ի Ֆրանսական յեղափոխութիւնը ազգայնական գաղափարներու ընդլայնման պատճառ եղաւ աշխարհով մէկ: Դժբախտաբար Հայ ժողովուրդը շատ յոյս դրաւ Ռուսիոյ եւ Եւրոպայի վրայ: Բոլոր ջանքերն ու ձեռք բերուած խոստումները ապարդիւն մնացին, քանի որ երկրի իշխանութիւններէն Հայերու հանդէպ պաշտպանողական վերաբերմունք սպասելը երազ էր միայն: Դարեր շարունակ, Հայ ժողովուրդը փորձեց համոզել Եւրոպայի երկիրները, Ռուսիան ու Հռոմի Պապը, որպէսզի ազդեցութիւն բանեցնելով Օսմանեան կայսրութեան վրայ, պարտադրէին զայն բարենորոգումներ կատարել հայաբնակ շրջաններու մէջ: Զանազան թուականներուն կազմուեցան պատուիրակութիւններ՝ աշխարհական եւ հոգեւորական պատգամաւորներով:2 1547-ին Ստեփանոս Սալմաստեցի Կաթողիկոսը, 1562-ին Միքայէլ Սեբաստացի Կաթողիկոսը, 1585-ին Սիսի Ազարիա Ջուղայեցի Կաթողիկոսը իրենց կազմած պատուիրակութիւններով միասին, դիմեցին Եւրոպայի երկիրներուն, Հռոմի Պապին, Արեւմտեան Հայաստանի ժողովուրդին մարդկային իրաւունքներու տիրանալու խնդրանքով: Բայց արդիւնքը եղաւ ոչինչ: 1677-ին Էջմիածնի մէջ կատարուեցաւ գաղտնի ժողով մը, Յակոբ Ջուղայեցի Կաթողիկոսի գլխաւորութեամբ, որ կազմեց պատուիրակութիւն մը՝ վեց աշխարհական, վեց հոգեւորականէ բաղկացած: Պատգամաւորներուն մէկ մասը Նոր Ջուղայի Առեւտրական Ընկերութեան ատենապետ Գրիգոր Լուսիկեանի գլխաւորութեամբ դիմեց Ռուսիոյ Ալեքսէյ

Van’ın Yitik Dünyası

sonucunda çoğunluğu Ermenilere ait 500 dükkan ve atelye ile kül yığınına döndü şehir. Bu olay ne ilki ne de sonuncusuydu. Adana, Amasya, Erzurum, Harput, Sivas, Diyarbakır ve diğer bazı şehirlerde de sürekli tekrarlandı. Anadolu’nun diğer şehirleri gibi, Van Ermenileri haklarını korumak için zorba hükümete karşı ayaklandılar. “Ne kadar etki, o kadar tepki” ruhu güçlendi Ermeni halkında. 1789 Fransız İhtilali’nin milli ideolojinin bütün dünyaya yayılmasına sebep olduğu bir gerçektir. Maalesef Ermeni halkı Rusya’ya ve Avrupa’ya çok bel bağladı. Bütün çabalar ve elde edilen taahhütler sonuçsuz kaldı. Çünkü ülke yöneticilerinden Ermenilere karşı koruyucu tutum beklemek bir rüyadan ibaretti. Asırlar boyu Ermeni halkı, Osmanlı’nın üzerine baskı yaparak Ermenilerin yaşadığı bölgelerde ıslahat yapılmasını sağlamak için, Avrupa ülkelerini, Rusya’yı ve Papa’yı ikna etmeye çalıştılar. Çeşitli tarihlerde sivil ve din adamlarından karma delegasyonlar kuruldu.2 1547 tarihinde Gatoğigos Stepanos Salmastatsi, 1562’de Mikael Sebastatsi Gatoğigos, 1585 Kozan (eski ad Sis) Gatoğigos Azaria Çuğayetsi kurdukları delegasyonlar ile birlikte Anadolu halkının insan haklarını elde etme dileğiyle Avrupa ülkelerine, Rusya’ya ve Papa’ya müracaat ettiler. Lakin sonuç alınamadı. 1677’de Gatoğigos Hagop Çuğayetsi de Eçmiadzin’de tertiplediği gizli bir toplantıda

Յակոբ Ջուղաեցի

altı sivil ve altı din adamından müteşekkil

Hagop Çuğayetsi

bir delegasyon kurdu. Delegelerin bir kısmı Yeni Çulfa Ticaret Şirketi başkanı Krikor Lusigyan başkanlığında Ermeni halkını İran’ın baskılarından kur-

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Ցարին, Հայ ժողովուրդը Պարսկական հալածանքներէն ազատագրելու համար: Պատգամաւորներուն միւս կէսը Յակոբ Ջուղայեցի Կաթողիկոսը հետը առնելով, գնաց Եւորպա: Դժբախտաբար, կէս ճամբուն վախճանելուն պէս, պատգամաւորները ցրուեցան: Այս ուխտի ճանապարհին առանձին մնաց Իսրայէլ Օրին (1659-1711): Այս 20 տարեկան անսանձ, խոր հայրենասիրութեամբ տոգորուած անխոնջ երիտասարդը կեանքին մինչեւ վերջին պահը թափառեցաւ Ռուսիա, Ֆրանսա, Գերմանիա, Աւստրիա, Իտալիա եւ Պարսկաստան, Հայ ժողովուրդի ազատագրումը իրականացնելու երազով: Ասկէ յետոյ, Հնդկաստանէն Յովսէփ Էմին եւ Յովնան Վարդապետ (Ս. Կարապետ Վանքի վանահայր՝ 1759-1763 թ.) դիմեցին Վրաստանի Հերակլ Երկրորդ թագաւորին: Թագաւորը նախ խոստացաւ օգնել, յետոյ լքեց զիրենք Հայոց Կաթողիկոս Սիմէոնի թելադրութեամբ, քանի որ Կաթողիկոսը համակարծիք չէր ուխտաւորներուն հետ՝ Հայոց ազատագրման պայքարին վերաբերեալ: 1773-ին փորձ մըն ալ կատարեց Շահամիր Շահամիրեանը (1723-1797 թ.): Ասոր ծրագիրն ալ խափանեց Սիմէոն Կաթողիկոսը: Ռուսիոյ Հայոց առաջնորդը՝ Յովսէփ Արղութեան, եւ Մոսկուայի Լազարեան Ճեմարանի հիմնադիր Յովհաննէս Լազարեանը դիմեցին Կատարինէ Բ. Կայսրուհիին, 1780-ին: Այս քայլն ալ ապարդիւն մնաց: Վերջապէս Եւրոպայի եւ Ռուսիոյ ճնշումներուն շնորհիս, Օսմանեան կայսրութիւնը 1839 եւ 1856 թուականներուն բարենորոգումներ իրականացնելու յայտարարութիւններ կատարեց, բայց կառավարութիւնը երբեք չյարգեց իր խոստումները, քանի որ Թուրք ժողովուրդը պիտի չհանդուրժէր դարերէ ի վեր ստրուկ համարուած ոչ-մահմետական ժողովուրդի հետ հաւասար պայմաններու տակ ապրիլ: Մի քանի օրինակով կարելի է բնութագրել մահմետական եւ ոչ մահմետականներու միջեւ Օսմանեան կառավարութեան խտրական վերաբերմունքը: ▪ Հագուստի եւ կօշիկի գոյնը կը որոշուէր Սուլթանին հրահանգով: Ճերմակը, կապոյտը, կանանչը կը վերապահուէին մահմետականներուն: Ոչ մահմետականները այս գոյները չէին կրնար գործածել: Ոչ մահմետական կիները սեւ գլխաշոր պէտք էր գործածէին:

Van’ın Yitik Dünyası

tarmak için Rus Çarı Alexey’e müracaat etti. Delegelerin diğer kısmını Hagop Çuğayetsi yanına alarak Avrupa’ya gitti. Maalesef Gatoğigos yarı yolda ölünce delegeler dağıldılar. Bu kutsal yolda İsrael Ori (1659-1711) tek başına kaldı. Milli duygularla dopdolu bu 20 yaşındaki yorulmaz çılgın delikanlı Ermeni halkının kurtuluşunu gerçekleştirmek hayaliyle Rusya, Fransa, Almanya, Avusturya, İtalya ve İran arasında dolanıp durdu. Bundan sonra Hindistan’dan Hovsep Emin ve Rahip Hovnan (Surp Garabet Manastırı başrahibi, 1759-1763) Gürcistan kralı II. He-

Իսրայէլ Օրի

rakl’a müracaat ettiler. Kral ilkin yardım edeceğine söz verdi.

İsrayel Ori

Daha sonra Gatoğigos Simeon’un önerisiyle kararından caydı. Çünkü Gatoğigos Ermeni halkının kurtuluşu tezinde onlarla hemfikir değildi. 1773 yılında bir başka milliyetçi Şahamir Şahamiryan (1723-1797) ortaya çıktı. Lakin onun planları da Gatoğigos Simeon’dan dolayı sonuca varamadı. 1780 tarihinde Rusya Ermeni Ruhani lideri Hovsep Arğutyan ve Lazaryan okulu kurucusu Hovhannes Lazaryan, Kraliçe II. Katerina’ya müracaat ettiler, ancak bu teşebbüs de sonuç vermedi. Nihayet, Avrupa ve Rusya’nın baskıları sonucu Osman-

Վրաստանի Հերակլ II. Թագաւոր

lı yönetimi 1839 ve 1856 yıllarında ıslahat yapacağına

Gürcüstan Kralı Heragl II.

dair taahhütlerde bulundu. Lakin hiçbir zaman sözünde durmadı. Çünkü Türk halkı asırlardan beri köle olarak gördüğü gayrımüslimlerle eşit şartlarda yaşamaya tahammül etmeyecekti. Osmanlı Devleti’nin ayrımcı zihniyetini birkaç örnekle tasvir etmek nümkün. • Elbise, ayakkabı ve başörtü rengi Sultan tarafından düzenlenmişti. Beyaz, mavi, yeşil renkleri sadece Müslümanlar kullanabilirdi. Gayrimüslim kadın sadece siyah başörtü kullanabilirdi. Յովսէփ Արղութեան (Ռուսիոյ Հայոց Առաջնորդը) Hovsep Arğutyan (Rusya Ermenileri Dini Lideri)

Վանի Անհետացած Աշխարհը

▪ Ոչ մահմետականները ձի, ջորի եւ էշու վրայ նստած մահմետականին քովէն չէին կրնար անցնիլ: ▪ Ոչ մահմետականը, մահմետականին քովէն մայթին վրայ չէր կրնար քալել: (Հայկազեան Հայագիտական Հանդէս, 1970: Էջ 19-26) Հայ ժողովուրդը ամէն առիթ օգտագործել ջանաց կայսրութեան սահմաններէն ներս կեանքի, պատուոյ եւ ունեցուածքի ապահովութիւն հաստատելու համար, պարզապէս իշխանութեան երաշխիքին կը կարօտէր:3,4 Ընդհակառակը կառավարութիւնը տեւական ջղագրգիռ դրութիւն ստեղծելով Հայ ժողովուրդը կը դրդէր որպէսզի զանոնք մրոտելու պատճառ ունենար: Հայ ժողովուրդի անհանգստութիւնները մի քանի օրինակով լուսարձակի տակ առնել կարելի է: ▪ Սրբապղծութիւնները: Եկեղեցիներ ու վանքեր կը կողոպտէին. Կը պարտադրէին քրիստոնեաներուն կրօնափոխ ըլլան. եկեղեցիներու արարողութիւնները ծաղրանքի առարկայ էին: Կրօնափոխ քահանային շան ձագը քրիստոնէական ծէսով մկրտել կու տային եւ միւռոնը հացին վրայ քսելով շան ձագին կը կերցնէին: Բոլոր այս վարկաբեկումները կը կատարուէր կառավարութեան թոյլատուութեամբ: ▪ Տուրքահաւաքի անարդարութիւնները: Հայ ժողովուրդին անհանգստութիւն ներէն մէկն ալ տուրքահաւաքի անարդարութիւններն էին: Նախ գլխահարկը (անձագլուխ հաւաքուած տուրքը): Չծնած երախան տուրքի ենթայկայ էր, ծնող-քը պիտի վճարէր: Այգեպանէն նոյն պտուղէն զանազան տուրքեր կը գանցէին: Նախ հողի եւ ջուրի տուրք, խաղողի պտուղի տուրք, խաղողէն քաղցու պատրաստելու տուրք, չամիչի տուրք, այս պատրաստուած իրերու վաճառքի տուրք: 1862-ին Զէյթունէն Հայեր դիմեցին Նափոլէոն Գ-ին, որպէսզի ուժ տար Հայ անկախ իշխանութեան մը ստեղծումին: Ասոր վրայ, Հաճընցիներն ալ դիմումնագիր մը յանձնեցին Նափոլէոնին, նոյն խնդրանքով: Նափոլէոնի հրահանգով, Ֆրանսայի հիւպատոսը, ստուգումներ կատարեց Զէյթունի, Հաճընի մէջ եւ

Van’ın Yitik Dünyası

• Gayrimüslim, Müslümanın yanından at, eşek ve katır üzerinde oturmuş halde geçemezdi. • Gayrımüslim, Müslümanın yanında kaldırım üzerinde yürüyemezdi. Ermeni halkı imparatorluk hudutları içerisinde can, namus ve mal emniyetini sağlamak için her çareye başvurdu. Açıkçası sadece devletin garantisini istiyorlardı.3,4 Aksine devlet, Ermenileri sürekli kışkırtarak gerginlik yaratıp onları suçlayacak ortamı sağlamaya çalışıyordu. Ermeni halkının rahatsızlıklarına ışık tutacak birkaç örnek vermek yeterlidir: • Kutsallığa saygısızlık; Kiliseler ve manastırlar talan ediliyordu. Kilise ayinleri alay konusuydu. Ermeni köylüleri din değiştirmeye zorlanıyordu. Din değiştirmiş bir papaza köpek yavrusunu dini kurallara uygun vaftiz ettirip, kutsal yağı ekmeğe sürüp köpek yavrusuna yedirmek

Հայերու տուներուն, գործատեղիներուն եւ եկեղեցիներուն վրայ յարձակում Ermeni evlerine, işyerlerine ve kiliselerine saldırı

gibi alçaltıcı davranışlar devletin teşvikiyle yapılıyordu. • Vergi adaletsizlikleri; Ermeni halkının başlıca huzursuzluklarından biriydi. Öncelikle, Kelle Vergisi (Fert başına alınan vergi). Ana

Նաբոլէոն III.

rahmindeki çocuk vergiye tabiydi. Ebeveyn onu ödemekle

Napolyon III.

sorumluydu. Bağcılık yapan birinden aynı meyveden değişik tanımlarla vergiler alınıyordu; Toprak ve su vergisi, elde edilen üzümden meyve vergisi, üzümden elde edilen şıra vergisi, üzümden elde edilen rakı ve şarap vergisi, kuru üzüm vergisi, bütün bunların satışı üzerinden alınan vergi. 1862’de Zeytun Ermenileri, bağımsız bir Ermeni Prensliğinin kurulmasına güç vermesi için III. Napolyon’a başvurdular. Bunun üzerine Hacınlılar da aynı içerikli bir dilekçe sundular

Վանի Անհետացած Աշխարհը

շրջակայքը: Իր պատրաստած տեղեկագրին մէջ, հիւպատոսը պարզապէս նըշած էր, որ կարելի էր Հայոց փափաքը իրականացնել, պայմանաւ որ հայերը ընդունէին Կաթողիկէութիւնը: Հայերը մերժեցին այս առաջարկը: Նափոլէոնն ալ մոռցաւ այդ տարածաշրջանը եւ Հայերը, ու ձգեց զայն: Զէյթունի անձնազոհ Հայութիւնը ոտքի կանգնեցաւ իր արդար իրաւունքներուն համար: Պետութիւնը կողմնակցութեամբ կը մօտենար Քիւրտերուն: Կառավարութեան վճարուած տուրքերու կողքին, Հայերը պարտաւոր էին Քիւրտ աղային ալ տուրք վճարել: Ասոր հետ միասին Հայերը պարտաւոր էին իրենց տուներուն մէջ ձմեռը անցընելու՝ պատսպարան հայթայթել Քիւրտ ցեղախումբերու անդամներուն եւ իրենց անասնուններուն (քըշլաք): Այս ժամանակամիջոցը կը տեւէր տարին 4-էն 6 ամիս: Այս դրութիւնը Քիւրտերուն առիթ կու տար մասնաւորաբար Հայ կիներու հանդէպ ամէն տեսակի բիրտ վերաբերմունք ցուցաբերելու: Հայերու հարսանիքները աղային (Քիւրտ ցեղապետ) համար լաւ առիթ էին: Նախ օժիտին կէսը իրեն կը պատկանէր: Առ առաւել աղան չափը կ’անցնէր, որ «իբր առաջին գիշերուայ իրաւունք», հարսը իր սենեակը կ’ուզէր:5 Անարդարութիւններու եւ անբարոյականութեան այս աստիճանին, Զէյթունի ժողովուրդը անձայն չէր կրնար մնալ. իր անճարութեան պատճարով ըմբոստացաւ 1862-ին: Այս դէպքը Վանի Հայութեան վրայ մեծ ազդեցութիւն ունեցաւ: Վանեցիները գրաւեցին Վանի բերդը, կորուստ տալով 1000 մարդ:6 Ասկէ յետոյ, Վանը դարձաւ Հայ ժողովուրդի ազատագրական շարժումներու կեդրոններէն մէկը: 1875-ին ապստամբութիւն մը եւս տեղի ունեցաւ Զէյթունի մէջ, նոյն պատճառներով: Զէյթունցիները Թուրք գայմագամը (կառավարիչը) վռնտեցին եւ մինչեւ 1878 թ. անկախ ապրեցան:

Ռուս-Թրքական Պատերազմը (93-ի պատերազմը - Ռումի 1293), (1877 թ.) 1877-1878 թուականներուն տեղի ունեցաւ Ռուս-Թրքական պատերազմը, որ տեւեց տասը ամիս: Ռուսական կովկասեան ճակատի ընդհանուր հրամանատարն էր մեծ իշխան Միխայիլ Ալեքսանտրովիչ Ռոմանովը: Իսկ կովկաս-

Van’ın Yitik Dünyası

Napolyon’a. Napolyon’un isteği üzerine Fransız Konsolosluğu Zeytun’da ve Hacın’da inceleme yapıp bir rapor hazırladı. Bu raporda Zeytun ve Hacın Ermenilerinin isteklerinin yerine getirilebileceği kayıtlıydı. Ancak, Ermenilerin Katolikliği kabul etmeleri şartına bağlanmıştı. Ermeniler reddettiler bu teklifi. Napolyon da unuttu o yöreyi ve Ermenileri bırakıp gitti. Devletin yıllarca Kürtlere müsamahakâr davranması nedeniyle, fedakâr Zeytun Ermenileri adalet için ayaklandılar. Ermeniler, devlete ödeyecekleri vergilerin yanında Kürt ağasına da vergi ödemeye mecburlardı. Bunun yanında Ermeni köylüsü Kürt aşiret üyelerine “kışlak” temin etmek zorundaydı.Yani aşiret üyelerini ve hayvanlarını kışı geçirmek için evlerinde barındırmak zorundaydılar. Bu süre yılda dört, bazen altı ay sürerdi. Bu durum Kürtlere özellikle Ermeni kadınlarını taciz etme fırsatı veriyordu. Ermeni düğünleri ağalar için bir fırsattı. Çeyizin yarısını hediye olarak alırlardı. Hatta ağa daha ileri giderek “ilk gece hakkı” olarak gelini odasına isterdi.5 Adaletsizliğin ve ahlaksızlığın bu derece tırmanışına Zeytun halkı sessiz kalamazdı ve çaresizliğinden isyan etti (1862). Bu olay Van Ermenilerini büyük ölçüde etkiledi. Van Ermenileri 1000 ölü vererek Van Kalesini işgal etti. Bundan sonra Van, Ermeni halkının kurtuluş hareketi merkezlerinden biri oldu.6 1875 yılında aynı sebeple Zeytun’da bir ayaklanma daha gerçekleşti. Zeytunlular Türk kaymakamı kovdular ve 1878 yılına kadar bağımsız yaşadılar.

Rus-Türk Savaşı (93 Harbi-Rumi 1293 / Miladi 1877) 1877-1878 tarihlerinde gerçekleşen Rus-Türk savaşı on ay sürdü. Rus ordusunun genel komutanı prens Mihail Aleksandroviç Romanov’du. Kafkas cephesi komutanı ise general Loris Melikov (Melikyan) ve yardımcıları Arşak Der Ğugasyan ile Hovhannes Lazaryan’dı.

Զէյթուն Zeytun

Վանի Անհետացած Աշխարհը

եան կորպուսի (զօրամասի) հրամանատարն էր Զօրավար Լոռիս Մելիքովը (Մելիքեան) եւ իր օգնականներն էին Արշակ Տէր-Ղուկասեանն ու Յովհաննէս Լազարեանը: Ռուսական բանակը արեւելքէն 70,000 զօրքով մուտք գործեց Օսմանեան հողերը, գրաւեց Կարսը, Արտահանը ու Էրզրումը: Ռուսական բանակը արեւմուտքէն մուտք գործեց Պալքանեան Թերակղզի: Երեւութական նպատակն էր տանջուած քրիստոնեայ ժողովուրդներուն խաղաղութիւն բերել. իսկական նպատակն էր գրաւել նեղուցները, հասնիլ տաք ջուրերը: Անգլիան անմիջապէս միջամտեց եւ շարժման անցուց նաւատորմը, Ռուսական բանակը կանգ առաւ Սան Ստեֆանօ վայրը՝ Պոլսոյ շատ մօտ: Սուլթանին խնդրանքով, ստորագրուեցաւ Սան Ստեֆանոյի դաշնագիրը, Մարտ 3, 1878 թ-ին որմով Ռուսիոյ բոլոր պայմանները ընդունուած էին: Սուլթանը պատասխանատու պիտի ըլլար Ռուսիոյ դէմ հայաբնակ վայրերու մէջ կատարուելիք բարեփոխումներու հարցով:

Քարտէս Ռուս-Թրքական պատերազմի Osmanlı Rus Harbi Haritası (93 Harbi)

Պերլինի Վեհաժողովը 1878-ին «Հայկական հարցը» միջազգային ընդունելութիւն գտաւ Պերլինի վեհաժողովին: Ասկէ յետոյ, Օսմանեան կառավարութիւնն ալ աւելի սաստկեցուց հակահայկական քաղաքականութիւնը:

Van’ın Yitik Dünyası

Rus ordusu 70.000 askerle doğudan Osmanlı topraklarına girip Kars, Ardahan ve Erzurum’u işgal etti. Aynı zamanda Ruslar batıdan Balkan yarımadasına girdiler. Görünürdeki sebep, eziyet gören Hıristiyanlara huzur getirmek, asıl sebep ise Boğazlar’ı işgal edip sıcak sulara inmekti. İngiltere derhal müdahele etti ve deniz kuvvetlerini harekete geçirdi. Bunun üzerine Rus ordusu İstanbul’a çok yakın San Stefano’da (Yeşilköy) durdu. Sultan’ın ricasıyla ve Rusların tüm isteklerinin kabul edildiği San Stefano Antlaşması imzalandı (3 Mart 1878). Sultan, Ermenilerin yaşadığı bölgelerde yapacağı ıslahatlardan Ruslara karşı sorumlu olacaktı.

Արշակ Տեր-Ղուկաեան Arşag Der-Ğugasyan

Լոռիս Մելիքով (Մելիքեան)

Իշխան Միխայիլ Ռոմանով Prens Mikhael Romanov

Loris Melikyan Հովհաննէս Լազարեան Hovhannes Lazaryan

Berlin Konferansı (Kongresi) 1878 yılında “Ermeni Sorunu” Berlin Kongresi’nde milletlerarası kabul gördü. Lakin bundan sonra Osmanlı Devleti, Ermenilere karşı tavrını daha da şiddetlendirdi.

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Պերլինի վեհաժողովը Berlin Kongresi

Պերլինի վեհաժողովին մասնակցեցաւ Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ 125-րդ Կաթողիկոս Մկրտիչ Խրիմեանը, որպէս Օսմանեան կայսրութեան քաղաքացի Հայերու ներկայացուցիչ. Իրեն հետ մասնակցեցան Ստեփան Բաբազեան (ծածկագրութեան մասնագէտ), Մինաս Չերազ եւ Նարպէյ (Խորէն Եպիսկոպոս):7 Խրիմեանը ժողովին ներկայացուց Գրիգոր Օտեանի կազմած Հայաստանի «Ինքնավարութեան ծրագիր»ը, որ պատմութեան կ’անցնի որպէս «Հայկական հարց»: Պերլինի վեհաժողովին նպատակը Սան Ստեֆանոյի դաշնագրի վերանայումն էր: Ժողովին մասնակցեցան՝ Անգլիան, Աւստրօ-Հունգարիան, Ռուսիան, Ֆրանսան, Իտալիան, Գերմանիան եւ Օսմանեան կայսրութիւնը: Աւստրօ Հունգարիոյ պատուիրակութեան ղեկավարը՝ Կիւլա Անտրասի, առաջարկեց օրակարգի վրայ դնել Հայաստանի անկախութիւնը: Բայց Ռուսիոյ պատուիրակութեան ղեկավարը՝ Իշխան Ալեքսանտր Կորչաքովը մերժեց, ըսելով թէ Հայերը անկախութիւն չեն ուզեր: Այս ժողովի աշխատանքներու ընթացքին, Պյոտր Շուվալովը փոխարինեց Կորչաքովին: Խրիմեանի խնդրանքով, Անգլիոյ պատուիրակութեան ղեկավար Սէլզպէրին կրկին առաջարկեց օրակարգի վրայ դնել Հայաստանի ինքնավարութեան ծրագիրը: Շուվալով կրկին մերժեց զայն, քանի որ Ռուսիոյ արտաքին գործոց նախարար Իշխան Լօպանով բացէ ի բաց կ’արտայայտուէր. «Ռուսիյ պէտք է Հայաստան առանց Հայու»:8

Van’ın Yitik Dünyası

Berlin Kongresi’ne Osmanlı tebaası Ermenileri temsilen Ermeni Ortodoks Kilisesi 125. Gatoğigosu Mıgırdiç Khrimyan katıldı. Ona Stepan Papazyan (Şifre uzmanı), Minas Çeraz ve Narbey (Khoren Yebisgobos) eşlik ettiler.7 Մինաս Չերազ Minas Çeraz

Կաթողիկոս Մկրտիչ Խրիմեան (Հայրիկ) Gatoğigos Mıgırdiç Khrimyan (Hayrig)

Khrimyan, tarihte “Ermeni Sorunu” diye anılan, Krikor Odyan’ın hazırladığı “Ermenistan’ın Bağımsızlık Tasarısı”nı toplantıya sundu. Berlin Kongresi, San Stefano Antlaşması’nın gözden geçirilmesi için düzenlendi. Bu toplantıya İngiltere, Avusturya-Macaristan, Rusya, Fransa, İtalya, Almanya ve Osmanlı İmparatorluğu katıldı. Avusturya-Macaristan heyeti

Խորեն Եպիսկոպոս Նարպեյ Khoren Arçbişap Narbey

başkanı Gula Andrasin Ermenistan’ın bağımsızlığının gündeme alınmasını teklif etti. Fakat Rusya heyeti başkanı prens Alexander Gorçakov, Ermeniler bağımsızlık istemiyorlar, diye itiraz etti. Bu toplantı sürecinde Alexander Gorçakov’un yerine Pyotr Shuvalov tayin edildi. Khrimyan’ın ricası üzerine İngiltere temsilcileri başkanı Salsbury Bağımsız Ermenistan tasarısının tekrar gündeme getirilmesini önerdi. Rusya temsilcisi Şuvalov tekrar reddetti. Çünkü Rusya Dışişleri Bakanı Prens Lobanov düşüncesini açıkça şöyle ifade ediyordu: “Rusya’ya Ermenisiz Ermenistan yeterliydi.”8

Ստեփան Փափազեան Sdepan Papazyan

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Սան Ստեֆանոյի դաշնագրի 16-րդ յօդուածը, որ ի նպաստ Հայութեան էր, չեղեալ համարուեցաւ. փոխարէնը որդեգրուեցաւ նոր՝ 61-րդ յօդուածը, որ սուլթանը յանձն պիտի առնէր հայաբնակ վայրերու մէջ իրագործել բարենորոգումներ, եւ ապահովել Հայերու անվտանգութիւնը Քիւրտերու եւ Չէրքէզներու դէմ: «Բարձր Դուռ»ը պարտաւոր էր մեծ պետութիւններուն հաղորդել հայաբնակ վայրերուն մէջ կատարուած բարենորոգումներու ընթացքին մասին: Ռուսիոյ առանձին

հսկողութեան

առաջարկը

մերժուեցաւ,

եւ

Ռուսական զօրքերը անյապաղ պիտի քաշուէին գրաւուած հողերէն: Բացի այդ, «Հայաստան» բառին փոխարէն պիտի գործածուէին «Հայկական մարզեր» եւ «Հայաբնակ վայրեր» եզրերը: Ռուսիոյ ներկայացուցիչը Իշխան Ալեքսանտր Կորչաքով Rusya temsilcisi Prens Alexander Gorçakov

Այսպիսով, Խրիմեան Հայրիկ հասկցաւ մեծ տէրութիւններու երկդիմի քաղաքականութիւնը: Դառնացած՝ արձանագրեց որ անտեղի էր Հայերու յոյսն ու հաւատքը Եւրոպական պետութիւններուն

հանդէպ:

Ձեռնունայն

վերադարձաւ

ու նկարագրեց՝ «Այնտեղ ապուրը երկաթէ շերեփով էին ճաշակում, այնինչ Հայաստանի շերեփը թղթից էր»:

Հայրենասիրական Ընկերութիւններ Եւ Կուսակցութիւններ Օսմանեան կայսր Մահմուտ Բ-ի ժամանակ (1808-1839 թթ.) հարկահաւաքի փոփոխութեան կիրարկումը լուրջ անհանգստութիւն ստեղծեց արեւելեան նահանգներու բնակչութեան մէջ: Իսկապէս հայերը դժուարութիւն չունեցան պահանջուած տուրքերը վճարելու, իրենց ճարպիկութեան եւ աշխատասիրութեան շնորհիւ ձեռք բերած էին արդէն որոշ չափով հարստութիւն: Իսկ քիւրտերը ծայր աստիճան անգրագէտ եւ իրենց ծուլութեան պատճառով չափազանց աղքատ էին եւ չկարողացան վճարել իրենցմէ պահանջուած չնչին գումարները նոյնիսկ. բայց գտան դիւրին եւ կարճ ճամբան՝ ուզեցին իրենց բաժինն ալ հաւաքեն Հայ ժողովուրդէն: Կառավարութիւնն ալ կ’անտեսէր այս անախորժ վիճակը: Քիւրտեր իրենց վրայ վերցուցած էին այն իրաւասութիւնը՝ որ կը յափշտակէին հայուն ունեցուածքը, նոյնիսկ սպաննութիւններ կը կատարէին: Այս անհանդուրժելի դրութիւնը օրէ օր կը սաստկանար ամէն տեղ՝ ինչպէս Վանի մէջ:9

Van’ın Yitik Dünyası

Ավստրօ-Հունգարիոյ ներկայացուցիչը Կիւլա Անտրասի Avusturya-Macaristan temsilcisi Gyula Andrassy

Ռուսիոյ ներկայացուցիչը Պյոտր Շուվալով Rusya temsilcisi Pyotr Şuvalov

San Stefano Antlaşması’nın Ermeniler lehine olan 16. maddesi kaldırılıp yerine 61. madde ilave edildi. Bu maddeye göre Sultan, Ermeni yerleşkesi bölgelerde gerekli ıslahatı yapmak ile Ermenileri Kürtlere ve Çerkezlere karşı korumaktan bizzat sorumlu olacaktı. Bab-ı Ali, taahhütlerin gidişatı hakkında büyük devletlere rapor verecekti. Böylece Rusya’nın tek başına kontrol yetkisi kaldırılacak ve Ruslar derhal işgal ettikleri topraklardan çekileceklerdi. Ayrıca “Ermenistan” kelimesi yerine “Ermeni Alanları” ve “Ermeni Bölgeleri” terimleri kullanılacaktı. Böylece Khrimyan büyük devletlerin iki yüzlü politikasını anlamış oldu.

Սալսպէրի

Ermenilerin Avrupa devletlerine umut bağlamalarının yersiz olduğunu

Salsbury

öfkeyle kaydetti. Eli boş dönünce düşüncesini şöyle açıkladı: “Orada çorbayı demir kepçe ile içiyorlardı. Lakin Ermenilerin kepçesi kâğıttan yapılmıştı.”

Milliyetçi Topluluklar ve Siyasi Partiler Osmanlı İmparatoru II. Mahmut zamanında (1808-1839) vergi toplama sisteminde yapılan değişiklikler Doğu illerinde büyük rahatsızlık uyandırdı. Aslında Ermeniler vergilerini ödemede herhangi bir zorluk çekmediler. Çünkü beceri ve çalışkanlıkları sayesinde belirli bir zenginliği elde etmişlerdi. Kürtler ise son derece cahildi ve tembellikleri yüzünden fakirlik içinde yüzüyorlardı. Bu nedenle kendilerinden istenen çok cüzi rakamları dahi ödeyemediler. Fakat kısa ve kolay yolu buldular. Kendilerinden istenen vergileri de Ermenilerden almaya başladılar. Devlet de görmezlikten geliyordu bu nahoş durumu. Kürtler kendilerini hak sahibi biliyorlardı. Ermenilerin mallarını rahatça gasp ediyorlar hatta cinayetler işliyorlardı. Bu dayanılmaz durum günden güne, her yerde olduğu gibi Van’da da şiddetlendi.9

Վանի Անհետացած Աշխարհը

19-րդ դարու երկրորդ կէսին, 1858-էն սկսեալ, Վարագայ վանքին մէջ հրատարակուեցաւ «Արծուի Վասպուրական» թերթը, որ սատարեց ազգայնական գաղափարներու տարածման: Ասկէ յետոյ, յաջորդաբար կազմուեցան հայրենասիրական գաղափարներով օժտուած ընկերութիւններ, քանի որ մթնոլորտը շատ յարմար էր, 1789-ի Ֆրանսական յեղափոխութեան աշխարհով մէկ ազգայնական գաղափարներու տարածման հետեւանքով: 1872-ին Վանի մէջ կազմուեցաւ «Միութիւն Ի Փրկութիւն» կազմակերպութիւնը՝ Մ. Սուրէնեանի, Կ. Նաթանեանի, Ն. Շիրվանեանի գլխաւորութեամբ: 1878-ին Մկրտիչ Փորթուգալեան Վանի մէջ հիմնեց «Հայրենասէրներու միութիւնը»: 1878-1879 թուականներուն Արմենականներուն կողմէ կազմուեցաւ «Սեւ Խաչ» գաղտնի կազմակերպութիւնը: «Զինակիր» կոչուած ընկերութիւնը կազմուեցաւ ժողովուրդին կռուիլ վարժեցնելու համար: 1878-ին հիմնուեցաւ Վանի առաջին գիշերօթիկ Երեմեան վարժարանը Համբարձում Երեմեանի ջանքերով: Ասկէ երկու տարի առաջ պետութեան հըրձիգութեամբ Վանի Շուկայի հրդեհի պատճառաւ թշուարացած ընտանիքներու, փողոցները թափառող երախաները փրկելու ծրագրով:

Երեմեան Վարժարան Yeremyan Okulu

1881-ին Կարինի մէջ կազմուեցաւ «Պաշտպան Հայրենեաց»ը: Ասկէ յետոյ, աւելի ազդեցիկ կուսակցութիւններ կազմուեցան:

Van’ın Yitik Dünyası

19. yüzyılın ikinci yarısından 1858’den başlayarak milliyetçi fikirlerin yayılmasını körükleyen “Ardzvi Vaspuragan-Vaspuragan Kartalı” adlı gazete Varaka Manastırı’nda yayımlandı. Bundan sonra art arda milliyetçi gruplar ortaya çıktı. Zaten ortam buna uygundu. Fransız İhtilali (1789) ile milliyetçi fikirler bütün dünyaya yayılmıştı. 1872’de M. Surenyan, G. Natanyan, N. Şirvanyan tarafından Van’da “Miyutyun Pırgutyun-Kurtuluş Birliği” kuruldu. 1878’de Mıgırdiç Portukalyan Van’da “Hayrenaserneru Miyutyun-Vatanperverler Birliği”ni kurdu. 1878-1879 tarihlerinde Armenakanlar “Sev Khaç-Siyah Haç” adlı gizli teşkilatı kurdular. Ardından “Zinagir-Silahlı” birliği, halka savaşmayı öğretmek amacıyla kuruldu. 1878’de milli ideolojinin gelişmesini amaçlayan Van’ın ilk yatılı Yeremyan Okulu Hamparsum Yeremyan’ın gayretleriyle kuruldu. Burada amaç, bundan iki yıl önce yönetimin kundakladığı Van Çarşısı’nın yanması sonucunda maddi gücü zayıflamış ailelerin sokaklarda dolaşan çocuklarını kurtarmaktı. Yeremyan Okulu 1880’de kapatıldı. 1881’de Garin-Erzurum’da “Başdban Hayrenyats-Anavatan Savunucusu” birliği kuruldu. Bundan sonra daha etkin partiler kuruldu.

Համբարձում Երեմեան Hampartsum Yeremyan

Վանի Անհետացած Աշխարհը

1885-ին Վանի մէջ հիմնուեցաւ Արմենական կուսակցութիւնը՝ Մկրտիչ Փորթուգալեանի գլխաւորութեամբ: Արմենականներուն մէկ մասը բաժնուեցան եւ միացան Վերակազմեալ Հնչակեաններու հետ 1908 թ., որոնք առանձնացած էին Սոցիալ Դեմոկրատ Հնչակեան կուսակցութենէն, քանի որ իրենց միտքը այն էր, որ նախ պէտք էր մտածէին Արեւմտեան Հայաստանի մասին ոչ թէ ընկերվարութեան: Ռամկավար Ազատական կուսակցութիւնը ձեւաւորուեցաւ 1921 թ. Պոլիս: Կեդրոնը ընդունեցին Եգիպտոս: Մկրտիչ Փորթուգալեան (Փորթուգալեան վարժարանի հիմնադիրը) Արմենական Կուսակցութեան (Ռամկավար Ազատական Կուսակցութեան կազմակերպիչը) Mıgrdic Portukalyan Portukalyan Okulu ve Armenakan (Ramgavar Demokratik Partisi kurucusu)

Հնչակ Թերթ #1 Նոյեմբեր 1887 Ռամկավար Ազատական Կուսակցութեան Խորհրդանիշը

Hınçak gazetesi #1 Nov. 1887

Ramgavar Demokratik Partisi amblemi

1887-ին Ժընեւի մէջ կը հրատարակուի «Հնչակ» թերթը եւ կը կազմուի ընկերային ժողովրդական գաղափարներով օժտուած Հնչակեան կուսակցութիւնը: Հիմնադիրներն էին՝ Աւետիս Նազարբէկեան (Նազարբէկ), Մարօ Վարդանեան (յետոյ Նազարբէկեան), Ռուբէն Խան-Ազատ, Գաբրիէլ Կաֆեան (Շմաւոն), Գէորգ Ղարաջեան, Քրիստափոր Օհանեան, Մանուէլ Մանուէլեան կամ Մկրտիչ Մանուչարեան:

Van’ın Yitik Dünyası

1885’te Mıgırdiç Portukalyan başkanlığında Armenakan Partisi kuruldu. Armenakanların bir kısmı fikir ayrılıkları nedeniyle Sosyal Demokrat Hınçak partisinden ayrılanlarla birleştiler (1908). Çünkü sosyalizmden önce Anadolu halkını ön planda düşünmenin daha doğru olacağına inanıyorlardı. Armenakan partisinin devamı gibi görülen Ramgavar Partisi 1921 tarihinde İstanbul’da şekillendi ve merkezi Mısır’a taşındı. 1887’de Cenevre’de “Hınçak” gazetesinin yayınlanmasıyla birlikte halkçı fikirlerle donanımlı Sosyal Demokrat Hınçak Partisi kuruldu. Kurucuları şunlardı: Avedis Nazarpegyan (Nazarpeg), Maro Vartanyan (sonra Nazarpegyan), Rupen Han-Azad, Kapriyel Gafyan (Şımavon), Kevork Ğaraçyan, Krisdapor Ohanyan, Manuel Manuelyan veya Mıgırdiç Manuçaryan.

Հնչակ Կուսակցութեան Խորհրդանիշը Hınçak partisi amblemi

Հնչակ Կուսակցութեան Կազմակերպիչները: Աւետիս Նազարբէկեան (Նազարբէկ), Մարօ Վարդանեան (հետագայում՝ Նազարբէկեան), Ռուբէն Խան-Ազատ, Գաբրիէլ Կաֆեան (Շմաւոն), Գէորգ Ղարաջեան, Քրիստափոր Օհանեան, Մկրտիչ Մանուչարեան Hınçak Sosyal Demokrat Partisi Kurucuları: Avedis Nazarpegyan (Nazarpeg), Maro Vartanyan (sonra Nazarpegyan), Rupen Han-Azad, Kapriyel Gafyan (Şımavon), Kevork Ğaraçyan, Krisdapor Ohanyan, Mıgırdiç Manuçaryan

Վանի Անհետացած Աշխարհը

1890-ին Թիֆլիսի մէջ հիմնուեցաւ Հայ Յեղափոխականներու Դաշնակցութիւնը: Երկու տարի յետոյ անիկա դարձաւ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն, քանի որ չյաջողեցաւ միանալ Հնչակեաններուն հետ: Հիմնադիրներն էին՝ Քրիստափոր Միքայէլեան (31 տարեկան), Սիմոն Զաւարեան (24 տարեկան), եւ Ռոստոմ Զօրեան (23 տարեկան):

Քրիս-տափոր Միքայէլեան Ռոստոմ Զօրեան

Kristapor Mikayelyan

Rosdom Zoryan

Սիմոն Զաւարեան Simon Zavaryan

Հայ Հեղափոխական Դաշնակցութեան Կազմակերպիչները Devrimci Taşnaktsutyun Partisi Kurucuları

Համիտիէ Զօրագունդերու Կազմակերպութիւնն Ու Գործունէութիւնը Այս զօրագունդերու անհրաժեշտութեան գաղափարի զարգացումը սկսաւ 1890 թ-ին. կազմուեցաւ 1891-ին Սուլթան Ապտիւլ Համիտ Բ-ի կողմէ (գահակալութեան շրջանը 31 Օգոստոս 1876 - 27 ապրիլ 1909): Նախ կազմուեցաւ 50 հեծելագունդ, 1908-ին հասած էր 65-ի (իւրաքանչիւր հեծելագունդ 1000 հոգի): Զանազան պատճառաբանութիւններ կան այս կազմակերպութեան գործունէութեան շառաւիղէն ներս:

Van’ın Yitik Dünyası

1890’da Tiflis’te Hay Heğapokhaganneru Taşnaktsutyun-Ermeni Devrimci Taşnaktsutyun Partisi kuruldu. Hınçak Partisiyle anlaşamadığından iki yıl sonra Hay Heğapokhagan Taşnaksutyun-Ermeni Devrimci Partisi olarak adını değiştirdi. Bu partinin kurucuları, Kristapor Mikayelyan (31 yaşında), Simon Zavaryan (24 yaşında) ve Rostom Zoryan (23 yaşında idi.).

Hamidiye Alaylarının Kuruluşu ve Faaliyetleri Bu alayların kuruluşunun gerekliliği fikri 1890’da ortaya çıktı. 1891’de Sultan II. Abdülhamit (hükümdarlık süresi 31 Ağustos 1876-27 Nisan 1909) tarafından kuruldu. İlkin 50 süvari birliği kuruldu. 1908’de bu süvari birliklerinin sayısı 65’e yükseldi (Her bir alay ortalama 1000 kişiydi.).

Հայ Հեղափոխական Դաշնակցութեան Խորհրդանիշը Devrimci Taşnaktsutyun Partisi amblemi

Համիտիէ Զօրագունդերը Hamidiye Alayları

Bu alayların kuruluşu çeşitli sebeplere bağlanır.

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Նախ, Սուլթանը նպատակ ունէր անկարգապահ Քիւրտ ցեղախումբերը զինւորական խիստ պայմաններու տակ, մասնայատուկ զգեստներու մէջ, լուրջ զօրախումբերու վերածել: Այսուհետեւ բացաւ դպրոցներ մասնաւորաբար ցեղախմբապետներու զաւակներուն համար: Այս ձեւով, ցեղախումբերու միջեւ անվերջ շարունակուող բախումները պիտի վերջանային եւ պիտի մտնէին կառավարութեան որոշած գնդապետներու հսկողութեան տակ եւ պիտի մարզուէին: Այս զօրագունդերը պիտի պաշտպանէին երկրին սահմանները Ռուսերու հաւանական յարձակումներուն դէմ: Յետոյ, կայսրութեան արեւելեան նահանգներուն մէջ քրիստոնեայ ժողովուրդներու մասնաւորաբար Հայերուն ապստամբութիւնները կասեցնելու ալ աւելի ճիշդը քրիստոնեայ տարրը Անադոլիայէն բնաջնջելու նպատակով: Սուլթանը նախընտրեց քրիստոնեաները ոչնչացնել, փոխանակ լուրջ բարենորոգումներ կատարելով պաշտպանէր զանոնք Քիւրտ եւ Չէրքէզներու յարձակումներէն: Այս աղիտալի գաղափարը ուժի մէջ մնաց՝ նոյնիսկ Սուլթանը գահընկէց ընող Իթթիհատականներու (Միութիւն եւ Յառաջդիմութիւն) մտքին մէջ, որ վերջակէտը դրին Գերմանիոյ, Ֆրանսայի եւ Անգլիոյ ղեկավարներու աչքերուն առջեւ: Մեծ տէրութիւններուն հոգը չէր ինչ կը պատահէր Անադոլիայի անճար քրիստոնեայ ժողովուրդներուն: Չուզեցին խանգարել իրենց յարաբերութիւնները Օսմանեան կայսրութեան հետ:

(1894-1896 Թթ.) Եւ Յաջորդող Տարիներու Բախումները 1894 թ. առաջին Սասունի ապստամբութեան եւ երկրորդ 1904 տարիներուն, Ուրֆայի եւ Սասունի Հայերը վերստին կառավարութեան հետ դէմ առ դէմ եկան: Երբ Հայ գիւղացին մերժեց Քիւրտ աղաներու տուրք վճարել կառավարութեան տուրքերու կողքին, Հայ գիւղացիին մերժողական հանգամանքը համարուեցաւ ապստամբութիւն: Ասոր վրայ կառավարական ուժերը, Համիտիյէ հրոսակներու մասնակցութեամբ, սարսափելի ողբերգութիւն մը ապրեցուցին այդ շրջաններու Հայութեան: Պոլսոյ մէջ Անգլիոյ, Ֆրանսայի, եւ Ռուսիոյ հիւպատոսները վերջնագիր մը տուին Սուլթանին, որ Պերլինի պայմանագրին համաձայն, կատարուելիք բարենորոգումները անմիջապէս իրականացուին Հայկական շրջաններու մէջ, որ մինչեւ այդ ժամանակ չէր իրականացած:

Van’ın Yitik Dünyası

Sultan’ın ilk hedefi başıbozuk Kürt aşiretlerini resmi kıyafetlerle askeri disiplin altında toplamaktı. Bu amaçla özellikle aşiret reislerinin çocukları için okullar açtırdı. Böylece yıllardan beri süregelen kan davaları son bulacak ve devletin tayin edeceği alay komutanlarınca eğitileceklerdi. Bu alaylar ülkenin hudutlarını muhtemel Rus saldırılarına karşı koruyacaklardı. Ayrıca, imparatorluğun doğu illerinde Hıristiyanların, özellikle Ermenilerin ayaklanmalarını durduracak, daha doğrusu Anadolu’yu Hıristiyan tebaadan temizleyeceklerdi. Sultan, Hıristiyan tebaayı Kürt ve Çerkez saldırılarından koruyacağına, onları yok etme siyasetini yeğledi. Bu feci fikir Sultan’ı tahttan indiren İttihat ve Terakki üyelerinin zihninden hiç silinmedi. Almanya, Fransa ve İngiltere’nin gözleri önünde son noktayı koydular. Tabii ki Osmanlı İmparatorluğu ile ilişkilerini Anadolu’daki çaresiz Hıristiyan tebaa yüzünden bozmak istemeyeceklerdi.

1894-1896 ve Müteakip Yıllardaki Olaylar 1894 Birinci Sasun ve 1904 İkinci Sasun ayaklanmasıyla Sasun ve Urfa Ermenileri devletle bir kere daha karşı karşıya geldiler. Ermeni köylüsünün devlete ödeyeceği vergiler yanında Kürt ağalarına da vergi ödemeyi reddetmeleri isyan sayıldı. Bunun üzerine devletin askeri güçleri ve Hamidiye alayları o bölgedeki Ermenilere korkunç bir trajedi yaşattılar. İstanbul’da İngiltere, Fransa ve Rus konsolosları Sultan’a, Berlin Kongresi’nde kararlaştırılan Ermenilerin yaşadığı bölgelerde yapılması gereken fakat yapılmamış ıslahatı derhal gerçekleştirmesiyle ilgili bir nota verdiler. 1895 կոտորածէն փրկուած խումբ մը այրի կիներ -1912ին նկարուած 1895 kırımından kurtulan bir grup dul kadın - 1912 de çekilmiş

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Մեծ տէրութիւններու եւ Սուլթանին միջեւ տեսակցութիւններու ժամանակ, Պոլսոյ մէջ Հայեր կազմակերպեցին ցոյցեր, որով տեսակցութիւնները կը ձըգձըգուէին: Այս ցոյցերու ժամանակ յառաջ եկած բախումներէն բազմաթիւ Հայեր սպաննուեցան: Ասոր վրայ, մեծ տէրութիւնները պարտադրեցին Սուլթանին, որ ստորագրէ բարենորոգումներու ծրարը՝ Հոկտեմբեր 3, 1895-ին: Ճիշդ այս ժամանակին, Տրապիզոնի, Կարինի, Բաղեշի, Վանի, Խարբերդի, Տիգրանակերտի, Սեբաստիոյ, Ատանայի եւ Մարաշի մէջ Հայկական կոտորածները կը շարունակուէին: Հայ ժողովուրդը իր ձայնը լսելի դարձնելու համար, կազմակերպեց Գումգափուի եւ Պապը Ալիի ցոյցերը 1892 թ.: Յետոյ տասնեօթը Հայ երիտասարդներ, Բաբգէն Սիւնի, Դոկտ. Արմէն Կարօ (Գարեգին Բաստրմաճեան) եւ Հրաչ Թիրեաքիեանի գլխաւորութեամբ գրաւեցին Պանք Օթոմանը՝ պատանդ առնելով աշխատակազմը՝ Օգոստոս 14, 1896-ին: Սուլթանը պատանդները ազատ արձակելու փոխարէն համաձայնութեան եկաւ դրամատունը գրաւողներու հետ, որոնք նաւակով մը պիտի փոխադրուէին ֆրանսական «Ժիրոն» նաւը, որ զիրենք պիտի տանէր Մարսէյ: Հարցը այդքան ալ դիւրին չվերջացաւ: Այդ գիշեր, Պոլսոյ մէջ ցեղասպանութիւն կատարուեցաւ: Նորէն խաղաղ Հայ ժողովուրդը ապրեցաւ ողբերգութիւն մը:10 Անադոլիայի մէջ Քիւրտերուն անվերջ շարունակուող հայերու վրայ յարձակումները կողոպուտն ու սպաննութիւնները կարգ մը Քիւրտ գիտնականներու սիրտերը մորմոքած էր: Ասոնցմէ «Տր. Ս» ստորագրութեամբ «Կոչ Քիւրտերուն» խորագրով, «Դրօշակ» թերթին մէջ, 30 Յունիս 1898-ին, Հայերէն եւ Քիւրտերէն հրատարակուած յօդուածը նոյնութեամբ կը վերատպեմ եւ կու տամ թրքերէն թարգմանութիւնը: 1898-ին Գահիրէի մէջ հրատարակուեցաւ «Քիւրտիստան» անունով առաջին քրտերէն թերթը. որուն խմբագիրը Միտհատ Պետիրխան իր յօդուածներուն մէջ կը շեշտէ Քիւրտ ցեղապետներուն վատ վերաբերմունքը Հայերու հանդէպ: Նոյեմբեր 1898-ին Ապտիւլրահման Պետիրխան կ’արձագանգէ Հայկական ջարդերուն որ անխնայ կը կատարուէր Քիւրտերու կողմէ: «Գիտեմ որ Քիւրտերը ջարդեցին անմեղ Հայեր եւ անոնք մեղաւոր են: Աստուած ասիկա չ’ընդունիր. Քիւրտերը ըրին ասիկա որովհետեւ անգիտակից են»:

Van’ın Yitik Dünyası

Güçlü devletler ile Sultan arasındaki görüşmeler ağır aksak ilerlediğinden, Ermeniler İstanbul’da birtakım gösteriler tertiplediler. Bu gösteriler sırasında meydana gelen olaylardan birçok Ermeni hayatını kaybetti. Büyük devletler, Sultan’ı, 3 Ekim 1895’te ıslahat paketini imzalamaya mecbur ettiler. Aynı zamanda Trabzon, Garin-Erzurum, Pağes-Bitlis, Van, Harput, Dikranagert-Diyarbakır, Sepastiya-Sivas, Adana ve Maraş’ta Ermeni katliamları devam ediyordu. Ermeniler seslerini duyurmak için Kumkapı ve Bab-ı Ali gösterilerini tertiplediler (1892). Sonra 17 Ermeni genci, Papken Siyuni, Dr. Armen Garo ve Hıraç Tiryakiyan başkanlığında Osmanlı Bankası’nı işgal etti ve çalışanlarını rehin aldı (14 Ağustos 1896). Sultan rehineleri serbest bırakmaları şartıyla işgalcilerle anlaştı. Bu gençler Fransa’nın “Gerone” gemisiyle Marsilya’ya gideceklerdi. Ժիրոն Նաւը Gerone gemisi

Sorun o kadar da basit sonuçlanmadı. O akşam İstanbul’da bir katliam oldu. Yine sakin Ermeni halkı bir trajedi yaşadı.10 Anadolu’da Kürtlerin, Ermenilere sonsuz saldırıları, soygunları ve cinayetleri bazı Kürt bilim insanlarının yüreklerini sızlatmıştı. Bunlardan “Dr. S” imzasıyla “Kürtlere Çağrı” başlıklı 30 Haziran 1898 yılında Troşag Gazetesinde Ermenice ve Kürtçe (Ermenice harfleriyle) yayımlanmış makalenin tamamını ve Türkçe çevirisini sunuyorum:

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Դրօշակ թերթը Troşag gazetesi

Van’ın Yitik Dünyası

Kürtlere Hitap Ey Kürtler, Bu asır ilim devridir. Dağlarda yiğitliğin zamanı geçmiştir. Bütün milletler okullarda eğitiliyorlar. Bilim sayesinde haklarını ve hürriyetlerini diktatörlerin elinden koparabilirler. Cahil kalmış milletler köle olurlar. İşte siz de cahil olduğunuzdan bu devletin esirleri olmuşsunuz. Kazancınızın yarısını zaptiyelere teslim ediyorsunuz. Onlar hem paranızı alıyor, hem de kızlarınızı ve eşlerinizi lekeliyorlar. Aklınızı başınıza toplayın. Neden bir araya gelip devlet dairelerini basmıyorsunuz? İnsan gibi muamele görmek istediğinizi haykırmıyorsunuz? Eğer hükümet sizi dinlemezse söyleyin. O halde bir devlet kurmak kolaydır. Sizin bize, bizim de size ihtiyacımız yoktur. Sultanhamit ne halifedir ne de padişah. Sizi Ermeni yurttaşlarınıza karşı kışkırtıyor. Siz neden “Onlar bizim toprak kardeşlerimizdir, onlar komşularımız ve aynı ülkenin evlatlarıyız” demiyorsunuz? Bir kere olsun komşularınız Ermenilere sorun, maksatları nedir? Onlar size “Varlığımızı korumak için kanımızı döküyoruz” diyecekler. Ermenilerin bu tutumu ne kadar övgüye şayan ise, sizin bu hükümetin yaptıklarına karşı umursamaz tavrınız o derece insanlık dışıdır. Bugün din ve millet ayrımı yapmanın zamanı değildir. İnsanlığın asrıdır bugün. Söyleyin Ermenilere “Gelin, biz de sizinle beraberiz”. Eğer birleşirseniz devlet yenilir ve rahat yaşarsınız. İşte o zaman asıl düşmanınız olan Rusya bile ülkenize giremez. İki bin yıldan beri Ermenilerle beraber yaşıyorsunuz. Onlar sizin komşularınız ve dostlarınızdır. Dünyada hiç faziletli bir insanın komşularına düşman olduğu görülmemiştir. Ben-bu satırları yazan… Dr. S. Müslümanım. Fakat dürüstlüğü severim. Size doğruyu söylüyorum. Bu kadar zaman bu devlete vergi ödediniz. Size bir okul dahi yaptırmadı. Demek ki o vergileri maksada uygun harcamayan devlet eşkıyadır. Eşkıyaya yardım edip asil, namuslu insanlara zulmetmek yüce gönüllü insanın işi değildir. Bizlerin kurtuluşu sadece silah gücüyle olabilir, yani İ S Y A N . 1898 tarihinde ilk defa “Kürdistan” adlı gazete Kahire’de yayınlandı. Başyazarı Mithat Bedirhan birçok makalesinde Kürt ağalarının Ermeni halkı üzerindeki baskılarını vurgulamıştır. Abdürrahman Bedirhan, Kasım 1898’de yazdığı makalelerde Kürt ağaları tarafından gerçekleştirilen katliamları kınamaktadır. “Kürtlerin Ermenileri katlettiklerini biliyorum ve onlar suçludurlar. Tanrı bunu kabul etmez. Kürtler bilinçsizliklerinden işlediler bu suçu.”

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Դրօշակ թերթը Troşag gazetesi

Van’ın Yitik Dünyası

Քիւրտիստան թերթը Kürdistan Gazetesi

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Յունիս 3, 1896-ին սկսաւ Վանի Հայ ժողովուրդի ինքնապաշտպանութիւնը: Կռիւներ տեղի կ’ունենային 30 դիրքերու վրայ: Հայ պաշտպանները իրենք կը պատրաստէին զէնքերն ու փամփուշտները, որքան որ կարելի էր այդ խեղճ պայմաններու տակ: Զէնքի արհեստանոց մը կազմուեցաւ վարպետ Նազօ եւ Միդհադ Պէտիրխան Mithat Bedirhan

Շատախցի Պօղոսի կողմէ: Ասկէ յետոյ կազմեցին անծուխ վառօթանոց մը:11

Հայերու ինքապաշտպանութիւնը Ermenilerin nefsi müdafaası

Բրոֆ Միգաէլ Մինասեան Գեւորգ Քույումճուպաշեան Հարութ Կաքավեանի ղեկավարութեամբ կը պատրաստուէր զէնքերն ու փամփուշտները Prof. Mikayel Minasyan. Kevork Kuyumcubaşyan. Harutyun Gakavyan kontrolünde silah ve mermi imalatı

Van’ın Yitik Dünyası

3 Haziran 1896’da Van Ermeni halkının savunması başladı. 30 noktada vuruşma vardı. Savunmacılar, o sefil şartlarda mümkün olabildiğince silah ve mermilerini kendileri imal ediyorlardı. Nazo ve Çataklı Boğos usta bir silah imalathanesi kurdular. Bundan sonra dumansız bir baruthane tesis ettiler. Bununla birlikte Van Ermeni halkı, genç-yaşlı, kadın-çocuk beraberce, talimli askerler, Kürt ve Çerkez çetelerine karşı ölüm kalım savaşı veriyorlardı.11

Պատնէշները պատրաստող խումբ մը Hendek hazırlayan grup

Զէնք եւ փամփուշտ ապահովող խմբակ Silah ve mermi temin eden komite 1. Garabed Beylaryan 2. Tavit Papazyan 3. Vahram Der Boğosyan 4. Dikran Terlemezyan

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Ինքնապաշտպանութեան Մասնակցող կիներ եւ երախաներ Սրբուհի 12 տարեկան, Շատախցի սուրհանդակ, Աղաւնի Վարպետեան Ֆետաի, Սէւօ (Իսկուհի Համբարձումեան) 20 տարեկան Ֆետաի, Ասլան Ասլանեան 14 տարեկան, Ոստան 14 տարեկան, Բաբկեն Իսաճանեան 12 տարեկան Nefsi müdafaya katılan kadın ve çocuklar Sırpuhi 12 yaşında, Çataklı kuriye, Ağavni Varbedyan Fedayi, Sevo (İsguhi Hamparsumyan) 20 yaşında fedayi, Aslan Aslanyan 14 yaşında, Vosdan 14 yaşında, Babken İsacanyan 12 yaşında

Ասոր կողքին, Վանեցի Հայ ժողովուրդը, երիտասարդ ու տարիքոտ, կին ու երախայ, միասնաբար մահու ու կենաց պայքար մղեցին կազմակերպուած կառաւարական զինուորներու, Քիւրտ եւ Չէքէզ հրոսակներու դէմ: Կառավարութիւնը զարմացած էր քանի մը մարտիկներու ցուցաբերած խիզախ ընդդիմութեան: Ճարահատ, զինադադար առաջարկեց անձնուէր մարտիկներուն: Իսկ ասոնք, զինամթերքի եւ ուտելիքի պակասին պատճառով, ընդունեցին կառավարութեան առաջարկը, ըստ որուն, սահմանը անցնելով, պիտի երթային Պարսկաստան: Բայց կառավարութիւնը թակարդը լարած էր արդէն: Ծուղակը ինկան Հայ մարտիկները: Մեծամասնութիւնը սպաննուեցաւ: Ասկէ յետոյ, կառավարութեան զինուորներն ու Քիւրտերը յարձակեցան անպաշտպան ժողովուրդին վրայ: Սպաննեցին մօտաւորապէս 500 հոգի, այրեցին Հայկավանքի, Ս. Յակոբի եւ Հայնկոյսներու եկեղեցիները, ինչպէս նաեւ Այգեստանի մեծ մասը: Այս իրադարձութիւնները պատմութեան անցան որպէս «Վանի մեծ դէպքը»: Ասկէ յետոյ սկսաւ Վանի ժողովուրդի արտագաղթը: Միայն Պոլիս գաղթեցին գրեթէ 3000 Հայ:

Van’ın Yitik Dünyası

Devlet, direniş karşısında şaşkına dönmüştü. Çaresiz, ateşkes istedi. Diğerleri ise yiyecek ve malzeme eksikliği nedeniyle devletin teklifini kabul ettiler. Bu teklife istinaden hududu geçip İran’a gideceklerdi. Fakat devlet zaten tuzağı hazırlamıştı. Direnişçiler pusuya düştüler. Büyük çoğunluğu öldürüldü. Bundan sonra askerler ve Kürtler savunmasız halkın üzerine saldırarak takriben 500 kişi öldürdüler. Haygavank, Surp Hagop ve Haynguysner kiliselerini ve Aykestan’ın (bağlar bölgesi) büyük bir kısmını yaktılar. Bu olaylar tarihe “Van’ın Büyük Olayı” diye geçti. Bundan sonra Van’dan göç başladı. Sadece İstanbul’a 3000 Ermeni göç etti. Զինուորներէն գրաւուած թնդանօթները Askerlerden işgal edilen toplar

Հայ երախաներու ինքնապաշտպանութիւնը Ermeni çocukların nefsi müdafaası

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Ապտիւլ Համիտի երկդիմի քաղաքականութեան պատճառով հայերը չէին վստահեր կառավարութեան ինչպէս որ կառավարութիւնը հայերուն: 21 Յուլիս 1905-ին Դաշնակցութիւնը կազմակերպեց Ապտիւլ Համիտի հանդէպ անյաջող մահափորձը՝ ահաբեկիչ Ետվարտ Ժօրիսի միջոցաւ: Սուլթանը ուշացաւ, իր կարգին չհասած ռումբը պայթեցաւ: Անշուշտ Իթթիհատականներն ալ դեր ունէին այս ծրագրին մէջ: Հոս կ’արժէ յիշել, որ 1911-ին Վանի Ռուսիոյ փոխ-հիւպատոսը կը հաղորդէր. «Օսմանեան կառավարութիւնը հարկերը կը հաւաքէր, նոյնիսկ հին վարչաձեւի ժամանակ չեղած խստութեամբ: Աճուրդով կը վաճառէին հայոցմէ խլուած տուները, խանութները, անասունները, կահկարասին, եւ այլ ապրանքներ»:12 Հարկահաւաքը կը կատարուէր Քիւրտ աղաներու միջոցով: Հայ գիւղացին ինչ որ պէտք էր վճարեր կառավարութեան, նոյնպէս տուրք պիտի տար Քիւրտ աղային: Անշուշտ այս կը կատարուէր կառավարութեան արտօնութեամբ: Այնպէս եղաւ, որ Հայ գիւղացին չկրցաւ սերմնացու ցորեն պահել յաջորդ տարուայ ցանքին համար: Ասոր վրայ, Պօղոս Նուպար Փաշան հիմնեց Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միութիւնը (ՀԲԸՄ) Գահիրէի մէջ, 1906-ին: Այս կազմակերպութեան առաջին նպատակն էր Հայ գիւղացիին սերմնացու ցորեն հայթայթել, ապա սկսաւ օգնել Հայ դպրոցներուն եւ եկեղեցիներուն: 1912-ին, Պօղոս Նուպար Փաշան իր կազմած պատուիրակութեան հետ դիմեց Եւրոպական պետութիւններուն՝ Հայկական հարցի լուծման թափ տալու համար: Նոյն թուականին, Գէորգ Ե. Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը հարցը տարաւ Նիքոլա Բ. Ցարին՝ նոյն երազով:

Իթթիհատական Կուսակցութեան Հիմնադրութիւնն Ու Գործունէութիւնը «Միութիւն եւ Յառաջդիմութիւն» կուսակցութիւնը 3 Յունիս, 1889 թուականին, Իպրահիմ Թէմօ, Իսհաք Սիւգաթ, Ապտուլլահ Ճէվտէտ, Մէհմէտ Ռէշիթ, Ալի Հիւսէյնիզատէ, Մէքքէցի Սապրի, Նազըմ Պէյ, Շէրաֆէթթին Մաղմումի, Ճէվտէտ Օսման եւ Կիրիթլի Շէվքիյի կողմէ, զինուորական բժշկական դպրոցին մէջ կազմուեցաւ «Օսմանեան միութեան ակումբ» անունով:13

Van’ın Yitik Dünyası

Abdülhamit’in iki yüzlü politikası nedeniyle Ermenilerin devlete inanmadıkları gibi devlet de Ermenilere güvenmiyordu. 21 Temmuz 1905 tarihinde Taşnaktsutyun, Edward Joris vasıtasıyla Abdulhamit’e bir suikast hazırladı. Lakin başarısız sonuçlandı. Sultan gecikince, arabasına gelmeden bomba patlamıştı. Tabii ki İttihatçıların da bu planda rolü vardı. Van’daki yardımcı Rus konsolosunun 1911 yılındaki raporu şöyle; “Osmanlı Devleti vergileri eski rejime nispetle çok daha ağır şartlarla topluyordu. Ermenilerden gasp edilen evleri, dükkanları, hayvanları, mobilyaları açık artırma ile satıyorlardı.”12 Vergiler Kürt ağaları tarafından toplanırdı. Ermeni köylüsü devlete vereceği vergiyle birlikte Kürt ağalarına da vergi vermek durumundaydı. Tabii ki bu sistem devletin izniyle tatbik ediliyordu. Öyle oldu ki, Ermeni köylüsünün elinde müteakip yıl için tohumluk buğday kalmadı. Bunun üzerine, 1906 yılında Boğos Nubar Paşa Kahire’de Ermeni Genel Yardım Birliği’ni (Armenian General Benevolent Union) kurdu. Bu kuruluşun ilk amacı Ermeni köylüsüne tohumluk buğday temin etmekti. Daha sonra Ermeni okullarına, kiliselerine yardım etmeye başladı. 1912 yılında Boğos Nubar Paşa, kurduğu delegasyon ile birlikte Ermeni meselesine hız verilmesi için Avrupa devletlerine müracaat etti. Aynı tarihte Gatoğigos Kevork Y. konuyu aynı hayalle Rus Çarı II. Nikola’ya götürdü.

İttihat ve Terakki’nin Kuruluşu ve Faaliyetleri İttihat ve Terakki Cemiyeti 3 Haziran 1889 tarihinde Mekteb-i Tıbbiye’de İbrahim Temo, İshak Sükuti, Abdullah Cevdet, Mehmet Reşit, Ali Hüseyinzade, Kerim Sebati, Mekkeli Sabri, Nazım Bey, Şerafettin Mağdumi, Cevdet Osman ve Giritli Şefik tarafından İttihad-ı Osmani Cemiyeti adıyla kurulmuştur.13

Պօղոս Նուպար Փաշա Boğos Nubar Paşa

Վանի Անհետացած Աշխարհը

1896 թ-ին միութեան ղեկավարութեան Պոլիսէն ազդեցիկ անձեր կանչուեցան: Այն ատեն այս ղեկավար դասակարգը կ’անուանուէր «Երիտասարդ Թուրքեր»: Այս կուսակցութեան գլխաւոր ղեկավարներն էին՝ Թալադ, Էնվէր եւ Ճեմալ Փաշաները: Ապտիւլ Համիտ երբ իմացաւ այս կազմակերպութեան մասին -1892 թ., պաշտօնէն վտարեց դպրոցին տնօրէնը եւ ձերբակալել տուաւ որոշ երիտասարդներ, յետոյ ազատ արձակեց: Ոմանք ալ Եւրոպայի զանազան երկիրներ փախան. հրատարակեցին թերթեւ եւ Ապտիւլ Համիտի վարչաձեւը քննադատիչ յօդուածներով իրենց գործունէութիւնը շարունակեցին եւ Փարիզ քաղաքը ընտրեցին կուսակցութեան կեդրոնը:

Հայրենիք, Արմէնիա, Ռազմիկ թերթերը Hayrenik, Armenia, Razmik gazeteleri

Van’ın Yitik Dünyası

1896’da bu cemiyetin yönetimine İstanbul’dan bazı nüfuz sahibi kişiler çağrıldılar. Yönetici kadrosu o zamanlar Genç Türkler olarak anılıyordu. Bu Cemiyetin yönetim kadrosunun başında Talat, Enver ve Cemal Paşalar vardı. Abdülhamit bu cemiyetin kuruluşundan haberdar olunca (1892) okul müdürünü görevden aldı ve bazı gençleri tutuklattı, sonra da serbest bıraktı. Bazıları da Avrupa’nın çeşitli şehirlerine kaçıp, çıkardıkları gazetelerle Abdülhamit yönetimine karşı makaleler yayımlayarak faaliyetlerini sürdürdüler. Genç Türkler, cemiyetin merkezini Paris’e taşıdılar.

Talat

Կուսակցութեան ղեկավարները Թալադ, Էնվէր, Ճեմալ Փաշաները Parti yöneticileri Talat, Enver ve Cemal Paşalar

Սահմանադրութեան Խորհրդանիշը Meşrutiyetin İlanı (amblem)

Enver

Cemal

Վանի Անհետացած Աշխարհը

1907-ին Փարիզի մէջ կատարուեցաւ Երիտասարդ Թուրքերու երկրորդ ժողովը (առաջինը տեղի ունեցած էր 1902-ին), որուն Դաշնակցութիւնն ալ մասնակցած էր իր երեք թերթերու՝ «Արմէնիա», «Ռազմիկ», եւ «Հայրենիք ներկայացուցիչներով, քանի որ Երիտասարդ Թուրքերն ալ փոքրամասնութիւններու նման, Օսմանեան կառավարութեան բռնատիրութենէն չափազանց դժգոհ էին, կ’ուզէին երկրին ղեկի ձեռք առնել: Եթէ այդ իրականանար պիտի յարգէին իրենց բազմաթիս խոստումները ի նպաստ հայերուն՝ նոյնիսկ ինքնավարութիւն եւ այլն: Ասկէ յետոյ, Դաշնակցութիւնը խոր կապ ունեցաւ Երիտասարդ Թուրքերուն հետ, գաղափարակից ըլլալու հանգամանքով: Պոլսոյ փողոցներուն մէջ ցոյցեր կը կատարէին միասնաբար. նոյնիսկ իրենց կրած պաստառներուն վրայ գրուած էր Հայերէն եւ Թրքերէն՝ «Ազատութիւն, Եղբայրութիւն, Հաւասարութիւն»: Դաշնակցութեան եւ Իթթիհատականներու միաձայնութեան շնորհիւ Ապտիւլ Համիտ Բ. պարտաւոր մնաց 30 տարուայ մէջ երկրորդ անգամ ըլլալով նոր Սահմանադրութիւն մը յայտարարել, 23 Յուլիս, 1908-ին: 27 Ապրիլ 1909 թուականին Ապտիւլ Համիտ գահընկէց եղաւ: Իթթիհատականներ, Ապտիւլ Համիտին տեղը բերին հինգերորդ Մէհմէտ Ռէշաթ եւ երկրին ղեկավարութեան մէջ մեծ դեր խաղալ սկսան: Սահմանադրութեան յայտարարութենէն յետոյ Դաշնակցութեան անդամ Օննիկ Դերձակեան Վրամեան երեսփոխան ընտրուեցաւ: Նոյն օրերուն, Վանի քաղաքապետ ընտրուեցաւ վաճառական-գործարար Պետրոս Գափամճեան: 1912-ին Գափամճեան սպաննուեցաւ երկու դաշնակցականներու կողմէ, քանի որ երկար ժամանակէ ի վեր Հայ կուսակցութիւններու յարաբերութիւնները անախորժ վիճակի հասած էին, անշուշտ ի վնաս խաղաղ հայ ժողովուրդին: Յունուար 1913-ին, երկրին ղեկը ամբողջովին անցաւ Իթթիհատականներուն ձեռքը: Իրենց նպատակին հասած էին: Այլեւս Դաշնակցութեան ալ կարիք չ’ունէին եւ մոռցան իրենց տուած բոլոր խոստումները հայերուն: Առաջին Աշխարհամարտին, Գերմանիոյ կողքին՝ Իթթիհատականները Անգլիոյ, Ռուսիոյ եւ Ֆրանսայի դէմ պատերազմի մտնելու որոշում առին: Ասոր իբր հետեւանք, Օսմանեան Կայսրութիւնը մեծ կորուստներ տալով պարտուող կողմ եղաւ: Ասկէ յետոյ Իթթիհատականները երկիրը տագնապալի վիճակի մէջ

Van’ın Yitik Dünyası

1907’de Paris’te Genç Türklerin ikinci toplantısı yapıldı (birincisi 1902’de). Bu toplantıya Taşnak Partisi de “Armenia”, “Razmik” ve “Hayrenik” gazeteleri temsilcileriyle katılmıştı. Genç Türkler de azınlıklar gibi Osmanlı yönetiminin zorbalığından son derece rahatsızlardı. Ülkenin yönetimini ellerine geçirmek istiyorlardı. Bunun için de Taşnak Partisine ihtiyaçları vardı. Onlara birçok taahhütte bulundular. Hatta Ermenilere otonomi verecekleri bu vaatlerin arasındaydı. Bundan sonra Taşnak Partisi sıkı bağlar kurdu İttihatçılartla, hemfikir olmaları nedeniyle. İstanbul sokaklarında beraber gösteriler tertipliyorlardı. Hatta taşıdıkları pankartlarda Ermenice ve Türkçe “Hürriyet, Kardeşlik, Eşitlik” yazılıydı. Taşnaktsutyun ve İttihatçıların hemfikirliği sayesinde II. Abdülhamit 30 yıl zarfında ikinci kere (İlki 23 Ağustos 1876) 23 Temmuz 1908 yılında yeni bir Anayasanın ilanına mecbur kaldı. 27 Nisan 1909’da II. Abdülhamit tahttan indirildi, yerine V. Mehmet Reşat getirildi. Bundan sonra İttihatçılar devlet yönetiminde büyük rol oynamaya başladılar. Anayasanın ilanından sonra Taşnak Partisinden Onnik Tertsakyan Vramyan milletvekili seçildi. Aynı günlerde Van belediye başkanlığına tüccar-fabrikatör Bedros Kapamacıyan seçildi.

Սահմանադրութեան յայտարարութիւնը Anayasanın İlanı

1912 yılında Kapamacıyan iki Taşnak üyesi tarafından öldürüldü. Uzun bir zamandan beri Ermeni partileri arasındaki ilişkiler hiç de iyi değildi. Tabii ki yine zarar gören sakin Ermeni halkıydı. Ocak 1913 tarihinde ülkenin yönetimi tamamen İttihatçıların eline geçti. Maksatlarına ulaştılar. Artık Taşnak Partisine de ihtiyaçları kalmadı. Ermenilere verdikleri sözleri de tamamen unuttular.

Վանի Անհետացած Աշխարհը

ձգելով, խոյս տուին դէպի օտար երկիրներ եւ 8 Հոկտեմբեր 1918-ին լիովին ցըրւեցան:

Ճէվտէտ Նշանակուեցաւ Վանի Կուսակալ 1914-ին, Ճէվտէտ Պըլպէզ, որ Էնվէր Փաշային քեռայրն էր, կը նշանակուի Վանի կուսակալ: Ճէվտէտէն առաջ, Հասան Թահսին Պէյ Վանի կուսակալն էր: Այս խղճամիտ, բարեացակամ կուսակալը շատ սիրուած էր, թէ՛ քրիստոնեաներու եւ թէ՛ մահմետականներու կողմէ: Իր միակ սխալն այն էր, որ համամիտ չէր Իթթիհատականներուն, Գերմանիոյ կողքին պատերազմի մտնելու գաղափարին: Հանեցին զինքը Վանէն, ղրկեցին Կարին՝ կուսակալի իր նոր պաշտօնին: Ճէվտէտ կեանքին երկար մասը Վանի մէջ ապրելով անցուցած էր: Ամերիկայի գլխաւոր դեսպան Հենրի Մօրկընթաու իր յուշերուն մէջ Ճէվտէտը կը նկարագրէ՝ անխիղճ, փոփոխամիտ, անհաւասարակշիռ, երկդիմի եւ հայատեաց զգացումներով լեցուն. բնաւ կասկած չկար որ հայերը վերացնելու հրահանգով եկած էր այս պաշտօնին: Գլխաւոր դեսպան Մորկընթաու Ճէվտէտը անխղճութեամբ կը բնորոշէ, որովհետեւ Վանի մէջ Հայերուն ոտքերը պայտելով չարչարելու գաղափարին հնարողն էր. որ կը ճանչցուէր իբր «Աղբակ»ի (բաշկալէ) Պայտահարը»:14,15

Ռուսերու Մուտքը Օսմանեան Հողերը Սարըքամըշի Պատերազմը 1914-ին Առաջին Աշխարհամարտը վրայ հասաւ: Գերմանիոյ համակիր Իթթիհատականները,

անոր

կողքին՝

Անգլիոյ,

Ֆրանսայի

ու

Ռուսիոյ

դէմ

պատերազմի մտնելու որոշում առին: 1914, Օգոստոս 2-6-ին Պոլսոյ մէջ գաղտնօրէն կնքուեցաւ Գերմանիա, Աւստըրիա եւ Օսմանեան դաշինքը: Գերմանացի ժեներալ Պրոնսարդ Վոն Շէլլէնտորֆ, Օսմանեան բանակի ընդհանուր հրամանատար (Էնվէրին հետ չկրցաւ համաձայնիլ. իրեն տեղը փոխարինեց Լիման Վոն Սանդէրսը): Ժեներալ Լիման Վոն Սանտէրս 1913-էն ի վեր Օսմանեան Բանակի Առաջին Զօրամասի (գոլորտու) հրամանատարն էր: 1914-ին Վիլհելմ Սուշոն գերմանաթրքական ռազմական նաւատորմի հրամանատար նշանակուեցաւ: Ասկէ յետոյ 42 գեր-

Van’ın Yitik Dünyası

I. Dünya Savaşı’nda İttihatçılar Almanya sempatizanı olarak onun yanında İngiltere, Rusya ve Fransa’ya karşı savaşa girme kararı aldılar. Osmanlı ordusu Almanya’nın yanında yenilen taraf oldu. Bundan sonra da İttihat ve Terakki Cemiyeti üyeleri ülkeyi ateşin içinde bırakarak yabancı ülkelere kaçtılar. 8 Ekim 1918 tarihinde İttihat ve Terakki Cemiyeti tamamen dağıldı.

Cevdet, Van Valiliğine Atandı 1914’te Enver Paşa’nın eniştesi Cevdet Bılbez Van Valiliğine tayin edildi. Cevdet’ten önce Hasan Tahsin Bey Van Valisiydi. Bu vicdanlı, iyiliksever vali hem hristiyanlar hem de müslümanlar tarafından çok sevilirdi. Onun yegâne kusuru Almanya’nın yanında savaşa girme kararında İttihatçılarla hemfikir olmamasıydı. Bu nedenle onu Van’dan çıkarıp Erzurum valiliğine atadılar. Cevdet ömrünün çoğunu Van’da yaşayarak geçirmişti. O zamanki ABD’nin Türkiye başkonsolosu Henry Morgenthau hatıralarında Cevdet’i vicdansız, kararsız, dengesiz, iki yüzlü olarak tanımlıyordu. Ermenilere karşı nefretle dolu olan Cevdet, şüphesiz Ermenileri yok etme kararıyla gelmişti bu göreve. Morgenthau’nun Cevdet’i vicdansız olarak tanımlamasının sebebi Van’da Ermenilerin ayaklarını nallama gibi işkence yöntemlerinin mucidi olmasıydı. Bu nedenle Cevdet, Başkale Nalbantı olarak tanınırdı.14,15

Rusların Osmanlı Topraklarına Girişi-Sarıkamış Savaşı 1914’te Birinci Dünya Savaşı başladı. İttihatçılar Alman sempatizanı olduklarından İngiltere, Fransa ve Rusya’ya karşı savaşa girme kararı aldılar. 2-6 Ağustos 1914 tarihinde Almanya-Avusturya ve Osmanlı ittifakı gizlice İstanbul’da imzalandı. Alman generali Fritz Bronsart von Schellendorf Osmanlı Ordusu Genelkurmay başkanı idi. Enver’le anlaşamadığından yerine 1913’ten itibaren Osmanlı Ordusu Birinci Kolordu Komutanı olan Liman von Sanders getirildi. 1914’te Wilhelm Suschon Alman-Türk Deniz Kuvvet-

Լիման Վոն Սանտերս Liman Von Sanders

Վանի Անհետացած Աշխարհը

մանացի բարձրաստիճան սպաներ եկան Պոլիս եւ մասնակցեցան Օսմանեան բանակին կարեւոր պաշտօններով: Պարզապէս Առաջին Աշխարհամարտին Օսմանեան բանակի ռազմագիտական դասը գերմանացիներուն ձեռքն էր: Այսուհետեւ գերմանացի սպաները, ներառեալ Վիլհելմ Բ. կայսրը բացայայտօրէն տեղեակ էին Անադոլիայի մէջ քրիստոնեաներու հանդէպ կատարուած չարագործութիւններէն եւ մարդասպանութիւններէն եւ տակաւին կը քաջալերէին:

Գերմանացի զօրաւար Ֆալքէնհայն կը գննէ Թրքական բանակը Alman generali Falkenhayn’ın Türk birliklerini teftişi

Ճիշդ այս ժամանակին Կոպեն եւ Պրէսլաու Գերմանիոյ ռազմական նաւերը Անգլիոյ ռազմանաւերէն պաշտպանուելու համար անցան Տարտանելը հասան Պոլիս. ասոր վրայ Սուլթանը գնեց այս նաւերը եւ դարձուց Օսմանեան Նաւատորմի սեփականութիւնը: Կոպենը կոչուեցաւ Եավուզ իսկ Պրէսլաուը Միտիլլի: Էնվէր չլսեց Լիման Վոն Սանդէրսի ազդարարութիւնը եւ ուզեց կիրարկել իր ծրագիրը: 1877-1878 թ-ին Ռուսերուն կողմէ գրաւուած հողերը ետ առնել եւ դառնալ արեւելքի Նափոլիոնը: Էնվէր հրամայեց Սուշոնին, առանց պատերազմ յայտարարելու, ռմբակոծել Ռուսական նաւերն ու քանի մը քաղաքներ՝ Օտեսսա, Սեւասդոպոլը, Նովոռոսիյսկը եւ Թէոդոսիան 22 Հոկտեմբեր, 1914-ին:

Van’ın Yitik Dünyası

leri Komutanlığına tayin edildi. Bundan sonra 42 yüksek rütbeli Alman subayı İstanbul’a gelip Osmanlı ordusunda önemli görevlere atandılar. Kısacası Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı ordusunun lojistik sınıfı Almanların elindeydi. Bu nedenle Alman subaylar, hatta imparator İkinci Wilhelm Anadolu’da Hıristiyanlara çektirilen eziyetlerden ve cinayetlerden kesinlikle haberdardı. Hatta teşvik dahi ediyorlardı.

Ֆրիդզ Պրոնսարտ Շլէնտորֆ Fritz Bronsart von Schellendorf

Լիման Վոն Սանտէրս եւ Մուսդաֆա Քէմալ Liman Von Sanders ve Mustafa Kemal

Tam bu sırada Alman savaş gemilerinden Goben ve Breslau İngiliz savaş gemilerinden korunmak için Çanakkale’yi geçip İstanbul’a sığındılar. Bunun üzerine Sultan bu gemileri satın alıp Osmanlı Deniz Kuvvetlerine kattı. Bu gemilerin isimleri de Goben-Yavuz, Breslau-Midilli olarak değiştirildi. Enver, Liman von Sanders’in ikazını dinlemeyerek kendi planını gerçekleştirmek istedi. 1877-1878 tarihlerinde Ruslara kaybettiği toprakları geri alıp doğunun Napoleon’u olmak istiyordu. Enver Ruslara savaş ilan etmeden Suschon’a Rus gemilerini ve Odessa, Sivastopol, Novorosisk ve Teodosya gibi şehirleri bombalamasını emretti (22 Ekim 1914).

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Ասոր վրայ Նոյեմբեր 1, 1914-ին, Ռուսերը արեւելքէն մտան Օսմանեան հողերը, 170.000 զինուորներով: Էնվէր պատերազմ հռչակեց Ռուսիոյ դէմ՝ Դեկտեմբեր 22, 1914-ին: Ռուս բանակը արագընթաց կը յառաջանար դէպի Կարին. երբ կանգ առին Սարըքամըշի վայրը, Էնվէր ուզեց պաշարել Ռուսական բանակը եւ ջախջախել Սարըքամըշի մէջ: Ասկէ յետոյ սկսաւ զօրահաւաքը: Կառավարութեան հրահանգով Ճէվտէտ 4000 զինուոր ուզեց Վանէն՝ 20-45 տարեկան այրեր (յետին աշխատանքներու համար -Ամելէ թապուրլարը բանուորական գումարտակներ, որոնց բուն նպատակն էր նախ Հայ արական սեռը ոչնչացնել): Վանի ժողովուրդը չուզեց 4000 զինուոր տալ, ջանաց համաձայնիլ 500 զինուորով քանի որ գիտէին կառավարութեան յետին նպատակը, որ Հայ ժողովուրդը անպաշտպան պիտի մնար: Ճէվտէտ սկսաւ տարածել այս առաջարկը իբր ապստամբութիւն եւ ըսաւ. «Եթէ Վանի Հայերը օրէնքներուն դէմ ելլեն ամենափոքրէն ամենատարեցը պիտի կոտորեմ:16 Երկրին բոլոր քաղաքներէն բանուորական գումարտակներու (Ամելէ թապուրլարը) համար հաւաքուած հազարաւոր երիտասարդներ առանց զինուորական զգեստի կը ղրկէին զանազան վայրերու մէջ ճանապարհներ կառուցանել եւ աշխատիլ իբր բեռնատար անասուններ, դժուարին պայմաններու տակ: Չարաչար կ’աշխատցնէին անօթի-ծարաւ, առանց անկողնի, առանց պատսպարանքի, ճամբաներու եւ խրամատներու մէջ գիշերները կը քնանային: Իրենց մէջ մուտք գործած էր փոխանցիկ հիւանդութիւններ. առանց բժշկական խնամքի եւ հոգատարութեան. ասկէ զատ հայ զինուորները նշմարեցին, որ իրենց ընկերներէն խումբեր կը տանէին անվերադարձ: Այս պայմաններու տակ ստիպուած՝ սկսան փախչիլ:17 Նոյնիսկ բանակներէն Թուրք եւ Քիւրտ կանոնաւոր զօրքերն ալ կը փախչէին, սակայն Հայերը մեղադրուեցան անհաւատարմութեամբ:18 Զօրք հաւաքելէ յետոյ ժողովուրդին ձեռքէն խլեցին ինչ որ ունէին, պատերազմական տուրք անուանելով՝ ցորեն, գարի եւ այլն. ամէն տեսակի արմտիկ, իւղ, պանիր՝ ինչ որ պէտք էր բանակին համար: Այդ վերաբերմունքը Վանի մէջ կրկնուեցաւ ճիշդ չորս անգամ:19 Բանուորական գումարտակները աւելի դիւրին եւ կարճ ճամբով վերացնելու համար, շատ ատեն նոյն ծրագիրը կը գործադրէին: Կը հաւաքէին 50-100-ական խումբեր, չորսական հոգի իրար կապելով կը տանէին գիւղէն դուրս ամայի տեղ

Van’ın Yitik Dünyası

Ռուս զինորները պատնէշի մէջ Sarıkamış’ta Rus askerleri siperde

Bunun üzerine 1 Kasım 1914’te Ruslar doğudan 170.000 askerle Osmanlı topraklarına girdiler. Enver, 22 Aralık 1914 tarihinde Ruslara savaş ilan etti. Rus ordusu süratle Erzurum’a doğru ilerlerken Sarıkamış’ta konakladı. Enver bunu fırsat bilerek, Rus ordusunu kuşatıp imha etmek istedi. Bundan sonra askere çağrı başladı. Merkezi hükümet emirlerine istinaden Cevdet Van Ermenilerinden 20-45 yaş arası 4000 asker istedi. Bunlar Amele Taburları’nı teşkil edip geri hizmetlerde çalışacaklardı. Buradaki asıl amaç Ermenilerin erkek sınıfını yok edip halkı korumasız bırakmaktı. Vanlılar 4000 asker yerine 500 askerle yetinmesi için Cevdet’le anlaşmak istediler. Çünkü devletin Ermenileri savunmasız bırakmak gibi bir art niyeti olduğunu biliyorlardı. Cevdet, halkın bu talebini isyan olarak niteledi ve gönlündekini etrafa yaymaya başladı: “Eğer Ermeniler kanunlara karşı gelirlerse en küçüğünden en yaşlısına kadar tamamını yok edeceğim.”16 Ülkenin bütün şehirlerinden amele taburları için toplanan binlerce genç askeri kıyafet giydirilmeden yol yapımı ve yük taşıma hayvanı olarak zor şartlarda çalışmak üzere çeşitli yerlere gönderiliyorlardı. Aç, susuz, yataksız, barınaksız, kazılmış yol çukurlarında yatıyorlardı. Bir de salgın hastalıklar baş göstermişti. Doktor ve tedavi hak getire. Askerler arkadaşlarının gruplar halinde götürülüp geri dönmediklerini fark edince firar etmeye başladılar.17 Aynı zamanda Türk ve Kürt askerler de kaçıyorlardı. Fakat Ermeni ameleleri sadakatsizlikle itham edildiler.18 Asker toplama işlemi tamamlanınca halkın elinden buğday ve arpa gibi tahıllar ile yağ ve peynir gibi gerekli olan her şeyi orduya savaş vergisi olarak topladılar. Van’da bu tam dört kere tekrarlandı.19 Amele taburlarını daha kolay ve kısa yoldan yok etmek için her zaman aynı sistemi uyguluyorlardı. 50-100’er kişilik grupları toplayıp dörder kişi birbirine bağlayarak köyün

Վանի Անհետացած Աշխարհը

մը, կը մերկացնէին եւ աւելի չարչարելու համար գերեզմաններն ալ իրենց փորել տալէ յետոյ կը սպաննէին: Այս սպաննութիւններուն կը մասնակցէին նաեւ Քիւրտ կիները: Կը յարձակէին Հայերուն վրայ մսավաճառի դանակներով: Հայ մը սպաննելով Աստուծոյ առջեւ բարեգործութիւն կատարած ըլլալու հաւատքով, դրախտը ապահոված պիտի ըլլային:20,21 Ձմեռը, Սարըքամըշի մէջ յաջողութիւն շնորհեց Ռուսերուն: Էնվէր իր սխալին պատճառաւ կորսնցուց պատերազմը: Փախաւ Պոլիս: Իր կեանքը փրկեց, բայց պարտութեան պատճառած հոգեբանական ճնշումէն ինքզինք արդարացնելու համար մեղքը դրաւ Հայերուն ուսին, որ իբրեւ թէ գաղտնի ընկերութեան անդամներ (քոմիթէճիներ) օգներ էին ռուսերուն՝ առանց յիշելու որ զինքը սառելէն փրկողը Սեբաստացի զինուոր Յովհաննէս Ակինեանն էր: Ճիշդ էր որ կարգ մը Հայեր օգնած էին ռուսերուն, քանի որ անարդար իշխանութիւնը զերծ կը պահէր Հայ ժողովուրդը իր երաշխիքէն. կ’անտեսէր Քիւրտերու եւ Չէրքէզներու չարագործութիւնները Հայերու դէմ. նոյնիսկ մարդասպանութիւնները: Հոս կ’արժէ յիշել Վանի երեսփոխան Իպրահիմ Արվասի խոստովանութիւնը. «Իթթիհատականներ գաղտնօրէն կը քաջալերէին մահմէտական ժողովուրդը ու յարձակիլ կու տային Հայերուն վրայ, եւ կ’աւելցնէ. «լաւ որ ըրեր են, Անադոլիան Հայ փորձանքէն ազատուեցաւ»:22

Սարըքամիշի պատերազմէն Sarıkamış savaşı

Այս պատճառներով Ռուսաստան դարձաւ անճար հայերու յոյսը: Էնվէր Պոլիս հասնելով, ճիշդ է որ փրկած էր իր կեանքը, բայց Սարըքամըշի մէջ ձիւներուն տակ ձգած էր Անադոլիայի 90.000 զաւակները:

Van’ın Yitik Dünyası

dışında ıssız bir yere götürüp daha fazla işkence çektirmek için mezarlarını da kendilerine kazdırdıktan sonra öldürüyorlardı. Bu katliamlara Kürt kadınları da katılıp Ermenilerin üzerine kasap bıçaklarıyla saldırıyorlardı. İnançları gereği bir Ermeni öldürerek tanrı huzurunda sevap işlemiş olup cenneti garantilemiş olacaklardı.20,21 Sarıkamış’ta kış, Ruslara başarı sağladı. Enver kendi hatası yüzünden savaşı kaybetti. İstanbul’a kaçtı. Hayatını kurtardı. Yenilginin yarattığı ezilen ruh halini haklı gösterebilmek için suçu Ruslara yol gösteren Ermeni komitecilerine yükledi. Halbuki kendisini Sarıkamış’ta donmaktan kurtaran Sivaslı asker Hovhannes Aginyan’dı. Bazı Ermenilerin Ruslara yardım ettiği inkâr edilemez. Çünkü adaletsiz devlet, Kürt ve Çerkezlerin Ermenilere yaptıkları kötülükleri hatta cinayetleri görmezlikten geliyordu. Burada o zamanki Van milletvekillerinden İbrahim Arvas’ın itirafını kaydetmeye değer. “İttihatçılar Müslüman halkı Ermenilerin üzerine saldırmaları için gizlice teşvik ediyorlardı” diyor ve ilave ediyor Arvas: “İyi ki yapmışlar. Anadolu’yu Ermeni belasından kurtardılar.”22

Ռուս սպաները զոհուածները կը դիտեն Rus subayları Savaş alanında şehitleri izlerken

Bu nedenle Rusya çaresiz Ermenilerin umudu oldu. Enver İstanbul’a vararak hayatını kurtarmış, lakin Sarıkamış’ta 90.000 Anadolu evladını karların altında bırakmıştı.

Գերի Թուրք զինուորները Esir Türk askerleri

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Վատթարացած Դէպքերու Հետեւանք Վանի Ապստամբութիւնը - Ինքնապաշտպանութիւնը Սարըքամըշի պարտութենէն յետոյ Վանի շրջակայ վայրերուն մէջ բազմաթիւ բախումներ տեղի ունեցան: 15 Ապրիլին կռիւները սկսան Արճաշ գիւղի մէջ տուրքի պաշտօնեաներու եւ Հայ գիւղացիի միջեւ՝ ոչխարներու քանակութեան վրայ յառաջ եկած անհամաձայնութեան պատճառով: Առնոլտ Թայնպիի համաձայն մէկ օրուան մէջ 2500 այր մարդ սպաննուեցաւ 19 Ապրիլ: Քիւրտ հրոսախումբեր յարձակեցան հայկական գիւղերը, անխնայ կոտորելով բնակչութիւնը: Առիթ ստեղծելով, փախչող Հայ գիւղացիները Վանի մէջ համախըմբըւեցան, կազմեցին զինուորական մարմին ինքնապաշտպանութիւնը ղեկավարելու եւ սկսան խրամատներ փորել քաղաքին շուրջը հակառակորդի յարձակումներէն պաշտպանուելու համար: Նոյն ժամանակ Շատախի մէջ Հայ ուսուցիչ մըն ալ ձերբակալուեցաւ. այս դէպքերը անարդար համարելով Շատախի Հայ բնակչութիւնը բողոքարշաւի դիմեց: Ասոր վրայ զինուորներու եւ Քիւրտերու միացեալ խումբ մը յարձակեցաւ Հայ ցուցարարներուն վրայ: Կռիւները երթալով անզսպելի դարձան. Ասոր վրայ, Ճէվտէտ Պէյ խնդրեց դաշնակցութեան ղեկավար Իշխանէն (Նիկողայոս Պօղոս Միքայէլեան) քանի մը զինուորներու հետ միասին երթայ Շատախ, որպէսզի մթնոլորտը հանդարտեցնէ: Էնվէր այս պարտականութիւնը Իշխանին տուաւ որովհետեւ գիտէր, որ ժողովուրդը անոր պիտի հնազանդէր: Քանի որ Իշխան եւ իր ընկերները՝ Արամ Մանուկեան, Արմենակ Եկարեան եւ Իշախնի օգնականը Արշակ Վրամեան (Օննիկ Դերձակեան), 1914-ին Էրզուրումի մէջ Իթթիհատականներու հետ կայացած ժողովի ատեն ժողովուրդին կը թելադրէին՝ «Օսմանեան կառավարութեան հաւատարիմ մնալ, ոչ թէ դէմ ելլել»: Իշխան յարգեց այդ առաջարկը եւ երեք Հայ ընկերներով, Վանի ոստիկանապետի գլխաւորութեամբ եւ Թուրք զինուորներու ուղեկցութեամբ գնաց Շատախ: Այն գիւղերէն որ կ’անցնէին, Իշխան նոյնպէս ժողովուրդին կը թելադրէր կառավարութեան հաւատարիմ մնալ. բայց ի՜նչ օգուտ: 1915, Ապրիլ 16-17-ի կապող գիշերը Իշխան եւ իր երեք Հայ ընկերները սպաննուեցան Հիրճ գիւղի մօտ, իրեն ընկերակցող Թուրք զինուորներու ձեռամբ:23 Ասկէ չբաւարարուող Ճէվտէտ Իշխանի երկու զաւակները ողջ ողջ հորը նետել տուաւ: Յետոյ Ճէվտէտ հրահանգեց իր կազմած «անասնազէն գումարտակ» նե-

Van’ın Yitik Dünyası

Kötü Gelişen Olayların Sonucu Van İsyanı-Özsavunması Sarıkamış yenilgisinden sonra Van çevresinde birçok olaylar çıktı. 15 Nisan günü Erciş’te vergi memurlarıyla Ermeni köylüsü arasında koyunların sayısı üzerine anlaşmazlık çıkınca kavga başladı. Arnold Toynbee’ye istinaden 19 Nisan günü 2500 erkek hayatını kaybetti. Kürt çeteleri Ermeni köylerine saldırıp halkı acımasızca katlettiler. Fırsat bulan Ermeni köylüleri Van merkezde toplandılar. Özsavunmayı yönetmek için bir nevi askeri birlik kurdular ve saldırılardan korunmak için şehrin etrafında siperler kazıdılar. Aynı zamanda Çataklı bir Ermeni öğretmen tevkif edildi. Bu olayları haksızlık olarak gören Çatak Ermeni halkı bir protesto yürüyüşü başlattı. Bunun üzerine Kürt çeteleri ve askerler göstericilerin üzerine saldırdılar. Olaylar gittikçe zapt edilemez oldu. Bunun üzerine Cevdet Bey Taşnak Partisi lideri İşkhan’dan (Nıgoğayos Boğos Mikaelyan) birkaç askerle Çatak’a gidip ortamı yatıştırmasını rica etti. Enver bu görevi İşkhan’a verdi. Halkın ona itaat edeceğinden emindi. Çünkü İşkhan ve arkadaşları Aram Manukyan, Armenak Yegaryan ve İşkhan’ın yardımcısı

Իշխան (Դաշնակցութեան ղեկավարներէն)

Arşak Vramyan’ın 1914’te Erzurum’da İttihatçılarla yaptıkları bir toplantı sırasında, Ermeni halkına “Osmanlı Devleti’ne karşı gelmek değil, itaat

İşkhan (Taşnak partisi liderlerinden)

etmeyi” önermişlerdi. İşkhan bu talebi kabul etti, Van polis şefinin liderliğinde birkaç asker ve üç Ermeni arkadaşı ile birlikte Çatak’a gittiler. İşkhan aynı şekilde geçtikleri köylerde, halka, devlete sadık kalmalarını öğütlüyordu. Fakat ne çare, 1915 Nisan’ında 16-17’ye bağlayan gece İşkhan ve üç arkadaşı, Hirç köyü yakınlarında kendilerine eşlik eden askerler tarafından öldürüldüler23. Bununla yetinmeyen Cevdet, İşkhan’ın iki çocuğunu diri diri kuyuya attırdı. Bundan sonra Cevdet, kurduğu “Kasap Taburları”na direniş gösteren Ermeni köylerini yerle bir etmelerini ve hududu geçmeye çalışanları yakalayıp öldürmelerini emretti.24

Հաճի Բագրի զօրանոցին հրկիզումը հայերու կողմէ Hacı Pakri Ordu Evi Ermeniler tarafından ateşe verildi. 3 Mayıs 1915

Վանի Անհետացած Աշխարհը

րուն (քասապ թապուրլարը)24, որպէսզի դիմադրութիւն ցոյց տուող հայկական գիւղերը գետնին հաւասարցնեն, եւ սահմանը անցնելու ջանացող հայերուն հետապնդել ու սպաննել: Ճէվտէտ Ապրիլ 18-ին հրաւիրեց Արշակ Վրամեանը (Օննիկ Դերձակեան) եւ Արամ Մանուկեանը յայտնելու համար իր խաղաղութիւն հաստատելու բաղձանքը: Վրամեան վստահելով իրեն, գնաց հանդիպումի, բայց ձերբակալուեցաւ: Վրամեան Վանի Օսմանեան խորհրդարանի անդամ էր եւ Ճէվտէտի դասընկերը եղած է. բայց Արամ Մանուկեան խուսափեցաւ հանդիպումի երթալէն:25 Մթնոլորտը հետզհետէ վատթարացաւ: Ապրիլ 20, 1915-ին, երբ խումբ մը Հայ կիներ քաղաք մտնել ուզեցին. բռնուեցան Թուրք զինուորներու կողմէ եւ բիրտ վերաբերմունքի ենթարկուեցան եւ Ճէվտէտի հրահանգով՝ առեւանգուեցան: Կարգ մը հայեր օգնութեան եկան, բայց բոլորն ալ սպաննուեցան:26 Վառօդի տակառը բռնկեցաւ: Կարելի չեղաւ դադրեցնել բազմաթիւ բախումներ: Ասկէ յետոյ հայկական թաղերը ռմբակոծուելով մոխրակոյտի վերածուեցան: Տր. Ուսշէրի վկայութեամբ սպաննուեցան 55.000 հայեր, որոնց մեծամասնութիւնը գիւղերէն փախելով հաւաքուած էին Վան, ուր ընդհանուր գումարը հասած էր 75.000-ի: Մայիս 18, 1915-ին Ռուս բանակը եւ Հայ կամաւորական զօրքերը (ռուսերու օգնութեամբ Անդրանիկի ղեկավարութեամբ, Էրզրումի Օս-

մանեան Խորհրդարանի անդամ Արմէն Կարօ կոչումով Գարեգին Բասդրմաճեանի կազմակերպած Հայ կամաւորներու խումբը), յանկարծ եկան մտան Վան: Էնվէր փախաւ Պոլիս: Ռուս զինուորները հաւաքելով դիակները այրեցին:27

Կամաւորներու մուդքը Վան Gönüllü ermeni birliklerinin Van’a girişi 1915

Van’ın Yitik Dünyası

Cevdet barış tesis etmek niyetinde olduğunu göstermek için 18 Nisan günü Arşak Vramyan’ı (Onnig Tertsagyan) ve Aram Manukyan’ı davet etti. Osmanlı Meclisi üyesi ve Cevdet’in sınıf arkadaşı olan Vramyan ona inanarak toplantıya gitti ve tevkif edildi. Fakat Aram Manukyan ona inanmadığından geri durdu.25 Ortam gittikçe kötüleşti. 20 Nisan 1915 günü bir grup Ermeni kadını şehre girmek isterken askerler tarafından taciz edilip, Cevdet’in emriyle kaçırıldılar. Birkaç kişi yardıma geldiler fakat hepsi katledildi.26 Barut fıçısı tutuştu. Önlenemez olaylar çıktı. Bundan sonra Ermeni mahalleleri top ateşine tutulup kül yığınına döndürüldü. Doktor Uscher’in hatıralarında belirttiği gibi, köylerden kaçıp Van’da kümelenen 75000 kişiden 55000’i öldürüldü. 18 Mayıs 1915 günü Rus ordusu ile Ermeni gönüllü birlikleri (Osmanlı Erzurum milletvekili Armen Garo namıyla Karekin Pastırmacıyan, Rusların yardımıyla Antranik’in yönetiminde hareket eden birlikler) aniden çıkagelip Van’a girdiler. Cevdet İstanbul’a kaçtı. Rus askerleri cesetleri toplayarak yaktılar.27 Դոկտ. Ուշեր կը դարմանէ Հայ վիրաւորները Dr. Uşer Ermeni yaralıları tedavi ederken

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Արամ Մանուկեան Վանի կուսակալ նշանակուեցաւ ռուսերուն կողմէ: Այս անգամ Հայերը սկսան մահմետական գիւղեր հրկիզել եւ սպաննութիւններ գործել (առաջին անգամ), նոյնիսկ իրենց չհնազանդող հայկական գիւղերն ալ կը հրկիզէին: 1915 Յուլիս 2-ին, Ռուսական բանակը քաշուեցաւ Վանէն: Ասոր վրայ, Հայ ժողովուրդի մեծամասնութիւնը ստիպուած հեռացաւ այն տեղէն: Վան մնացին միայն մի քանի հարիւր հոգի, որոնք երախաներ, կիներ, ծերեր ու վիրաւորներ էին: Անոնք ալ կոտորուեցան առանց ընդդիմութեան քաղաք մտնող խուժաններու կողմէ: Մի քանի օր յետոյ, Ռուս զօրքը վերստին գրաւեց Վանը: Բայց ամբողջովին հրկիզուած, կողոպտուած, քանդուած էր քաղաքը: Ասով հանդերձ, Հայ բնակչութեան մէկ մասը վերադարձաւ: Սկսան վերականգնել իրենց տուներն ու աշխատատեղիները: Բայց 1917-1918 թուականներուն, երբ Ռուս բանակը, Հոկտեմբերեան յեղափոխութեան պատճառաւ, հեռացաւ Վանէն, Հայ ժողովուրդը անգամ մը եւս բռնեց գաղթի ճամբան: Մեծամասնութիւնը ապաստան գտաւ Արեւելեան Հայաստան, Պարսկաստան, իսկ մնացեալը սփռուեցաւ աշխարհով մէկ:

Հայկական Տարագրութեան Որոշումը 19-րդ դարու երկրորդ կէսը Հայ ժողովուրդին համար ամենէն վշտահեղձ ժամանակաշրջանը եղած է, սկսելով Զէյթունի 1962-ին, ապա Վանի ապստամբութիւններով ու 1875-ի Զէյթունի երկրորդ ապստամբութեամբ: 1894-1896 թուականներուն, մէկ կողմէն Հայ եւ միւս կողմէն կանոնաւոր Թուրք զօրքի եւ Քիւրտերու միացեալ ուժերու միջեւ բազմաթիւ բախումներ տեղի ունեցած են՝ Պոլիս, Էրզրում, Սեբաստիա, Խարբերդ, Տրապիզոն, Տիվրիկ, Ակն, Ագհիսար, Երզնկա, Պիթլիս, Պայպուրդ, Ուրֆա, Վան, Տիգրանակերտ, Մալաթիա, Արաբկիր, Մարաշ եւ այլ քաղաքներու ու շրջաններու մէջ: Իթթիհատականները, այս դէպքերը նկատի առին, Անադոլիայի Հայ ժողովուրդին տառապանքները կը դիտէին իրենց կիսաբաց մատներու արանքէն: Ապտիւլ Համիտի ժամանակէն ի վեր ծրագրուած ու ուռճացած հայատեաց գաղափարը իրագործելու որոշումը առին: Սկսելով Ապրիլ 24, 1915-ի գիշերը,

Van’ın Yitik Dünyası

Aram Manukyan Ruslar tarafından Van valisi tayin edildi. Bu sefer Ermeniler (ilk defa) Müslüman köylerine saldırıp yangınlar çıkararak cinayetler işlemeye başladılar. Hatta kendilerine itaat etmeyen Ermeni köylerini de ateşe veriyorlardı. 2 Temmuz 1915’te Rus ordusu Van’ı terk etti. Bunun üzerine Ermenilerin çoğu mecburen oradan uzaklaştı. Sadece yaralılar, yaşlılar, kadınlar ve çocuklardan müteşekkil birkaç yüz kişi kalmıştı Van’da. Onlar da direniş göstermeden şehre giren güruh tarafından katledildiler. Birkaç gün sonra Rus askerleri Van’ı tekrar işgal ettiler. Fakat şehir tamamen yakılmış, yıkılmış ve talan edilmişti. Buna rağmen bir kısım Ermeni Van’a geri döndü. Evlerini, işyerlerini onarıp yaşamaya devam ettiler. 1917-1918 tarihinde çıkan ihtilal nedeniyle Rus ordusu geri çağrıldı. Ermeni halkı bir kere daha göç yolunu tutu. Büyük çoğunluğu Ermenistan ve İran’a yerleştiler. Geri kalanlar ise dünyanın dört bir yanına dağıldılar.

Ermenileri Göç Ettirme Kararı 19. yüzyılın ikinci yarısı Ermeni halkı için en çilekeş süreç olmuştur. 1862 Zeytun isyanından başlayarak, daha sonra Van isyanları ve 1875 Zeytun ikinci isyanı ve 1894-1896 tarihlerinde Kürt destekli eğitimli askerler ile Ermeniler arasında İstanbul, Erzurum, Sivas, Harput, Trabzon, Divrik, Eğin, Akhisar, Erzincan, Bitlis, Bayburt, Urfa, Van, Diyarbakır, Malatya, Arapkir, Maraş şehir ve çevrelerinde birçok silahlı olay yaşanmıştır. İttihatçılar bu olayları dikkate aldılar, lakin Anadolu Ermeni halkının ıstırabını parmaklarının arasından izliyorlardı. II. Abdülhamit zamanında planlanıp Ermeni nefretiyle gelişen bu kararı İstanbul’dan başlayarak 24 Nisan 1915 gecesi aydın sınıfından yaklaşık 250 kişiyi yok etme amacıyla Ayas

Գախթի ճամբուն վրայ Göç yolunda

Վանի Անհետացած Աշխարհը

հրահանգեցին ձերբակալել Պոլսոյ Հայ մտաւորականութիւնը մօտ 250 հոգի, ենթարկելով ներգաղթի դէպի Այաշ եւ Չանքըրը, զանոնք ոչնչացնելու միտումով: Ինչպէս որ Գրիգոր Զոհրապ, Վարդգէս Տիգրանակերտի ճամբուն վրայ եւ Տիրան Քէլէկեան Չորում-Ամասեաի ճամբուն վրայ զոհուեցան: Խաժակ, Զարդարեան, Ճիհանկիւլեան, Ակնունի, Դոկտ. Տաղաւարեան եւ ուրիշներ Տիգրանակերտի ճամբուն վրայ Ճին Տէրէսի վայրը սպաննուեցան28: Իթթիհատականները չուզեցին իրականացնել իրենց նպատակը Պոլսոյ մէջ, խորհելով որ բազմաթիւ երկիրներու հիւպատոսարանները հոն կը գտնուէին եւ անոնց պատրաստելիք տեղեկագիրները, յառաջիկային մեծ վնասներ կրնային հասցընել երկրին: Իթթիհատականներ իրենց՝ մէկ ազգ, մէկ կրօնք գաղափարը ընդգրկող Թուրանական ծրագիրը իրականացնելու երազով արբեցած կեդրոնական մասնախումբի անդամներ՝ Դոկտ. Պահաէտտին Շաքիր եւ Դոկտ. Նազըմ եւ կրթական նախարար Շիւքրիի կարգադրութեամբ, բանտերէն ազատ արձակուեցան ամենէն արիւնարբու ոճրագործներ՝ Յատուկ Կազմակերպութեան (Թէշքիլադը Մահսուսա)ի ղեկավարութեան նշանակուեցան, որպէսզի վերացնեն Հայ, Յոյն, Ասուրի, Նասդուրի, Գլտանի՝ պարզապէս բոլոր քրիստոնեայ ժողովուրդները որ դարերէ ի վեր մշականօրէն ապրած էին այդ հողերուն վրայ: Դժուար չեղաւ իրենց համար գաղափարակիցներ գտնել երկրի ղեկավարութեան տարբեր խաւերու մէջ որպէսզի յաջողցնեն այդ ծրագիրը: Այս կազմակերպութեան մէջ կը գտնուէին բազմաթիւ բժիշկներ. Դոկտ Պահաէտտին Շաքիր, Դոկտ. Նազըմ, Դոկտ. Ռէշիտ, Տիգրանակերտի կուսակալ եւ իր աջ բազուկը երեսփոխան Ազիզ Ֆէյզի Բիրինչճիզատէ: Այս կազմակերպութեան մէջ կը գտնուէին նաեւ բարձրաստիճան զինուորականներ՝ Էնվէր Փաշայի հօրեղբայրը Հալիլ Փաշա եւ խորթ եղբայրը Նուրի Փաշա, Երրորդ բանակի Զօրավար Մահմուտ Քամիլ Փաշա, Գնդապետ Սէյֆի, Վեցերորդ բանակի ԶօԳործիչներ: 1. Փարամազ (Մաթթէօս Սարգիսեան) 2. Տոքթ. Նազարէթ Տաղաւարեա) 3. Յարութիւն Կ. Ճանկիւլեան 4. Է. Ակնունի (Խաչատուր Մալումեան) 5. Մուրատ (Համբառձում Պօյաճեան) 6. Փրոֆ. Կարապետ Սողիկեան 7. Գարեգին Խաժակ 8. Վարդգէս Սէրէնկիւլեան 9. Տիրան Քէլէքեան 10. Արշակ Վռամեան Գրողներ: 11. Գրիգոր Զոհրապ 12. Դանիէլ Վարուժան 13. Գեղամ Բարսեղեան 14. Սիամանթօ (Ատոմ Եարճանեան) 15. Հրանդ 16. Ռուբէն Սեւակ 17. Ռուբէն Զարդարեան 18. Արտաշէս Յարութիւնեան 19. Երուխան (Երուանդ Սըրմաքէշխանլըեան 20. Թլկատինցի (Յովհաննէս Յարութիւնեան)

Van’ın Yitik Dünyası

ve Çankırı’ya gönderdiler. Nasılki, Kırikor Zohrap, Vartkes, Diyarbakır yolu üzerinde, Diran Kelekyan Çorum-Amasya yolu üzerinde katledildiler. Khajak, Zartaryan, Cihangülyan, Agnuni, Dr. Dağavaryan ve başkaları Diyarbakır’a giderken Cin Deresinde öldürüldüler.28 Amaçlarını İstanbul’da gerçekleştirmek istemediler. Çünkü orada bulunan ülkelerin konslosluklarının hazırlayacakları raporlar gelecekte ciddi zararlar verebilirdi ülkeye. İttihatçılar, tek ırk, tek din kavramını içeren Turancılık planını gerçekleştirme hayaliyle sarhoştu. İttihat Merkez Komitesi üyelerinden Doktor Bahattin Şakir, Doktor Nazım ve Maarif Bakanı Şükrü’nün tertibi ile hapishanelerden en acımasız kanlı katilleri serbest bırakıp Teşkilatı Mahsusa’nın başına getirdiler. Amaç, Ermenileri, Rumları, Süryaniler, Kıldanileri, kısacası tüm Hıristiyan âlemini asırlardan beri sürekli yaşadıkları kendi topraklarında yok etmekti. Bu planın gerçekleştirilmesini kolaylaştırmak için devletin yüksek tabakasından kendileriyle hemfikir kişileri bulmak hiç de zor olmadı. Bu teşkilatın içinde birçok doktor bulunuyordu. Aktivistler: 1. Paramaz (Matteos Sarkisyan) 2. Dr. Nazaret Dağavaryan 3. Harutyun G. Cangülyan 4. E. Aknuni (Khaçadur Malumyan) 5. Murad (Hampartsum Boyacıyan) 6. Prof. Garabed Soğikyan 7. Karekin Khajak 8. Vartkes Serengülyan 9. Diran Kelekyan 10. Arşak Vıramyan Yazarlar: 11. Krikor Zohrab 12. Taniel Varujan 13. Keğam Parseğyan 14. Siyamanto (Adom Yarcanyan) 15. Hrant 16. Rupen Sevak 17. Rupen Zartaryan 18. Ardaşes Harutyunyan 19. Yerukhan (Yervant Sırmakeşkhanlıyan) 20. Tılgadintsi (Hovhannes Harutyunyan)

12 3

5 4

16 14 18

8 9

Գործիչներ • Aktivistler

Գրողներ • Yazarlar

Վանի Անհետացած Աշխարհը

րավար Ալի Իհսան Փաշա, Եագուբ Ճէմիլ եւ Խալիտ Գարսըալան: Կային կուսակալներ, Տրապիզոնի կուսակալ Ճէմալ Ազմի, Մէհմէտ Մէմտուհ որ զանազան քաղաքներու կուսակալ եղած է նախ Երզնկա յետոյ Բաղեշ, Պաղտատ եւ Մուսուլ, Թալաթի աներձագը՝ Պիթլիսի քաղաքապետ Մուսթաֆա Ապտիւլ Հալիք (Ռէնտա), որ վերջին հարուածը տուաւ, դժուարաւ Տէր Զօր հասնող հայերուն:29 Այս մասնախումբին մէջ կար կառավարական այլ պաշտօնեաներ: Կրթական տնօրէն Ահմէտ Շիւքրիւ, ոստիկանապետ Իսմաիլ Ճանպոլաթ (Թալաթին մտերիմ ընկերն էր): Կային ժողովուրդէն անձեր՝ Թօփալ Օսման, որ կը հաւաքէր Հայերը, Յոյները նաւով կը տանէր Սեւ Ծովու մէջտեղները, աղբի պէս ծով կը թափէր, Տրապիզոնի կուսակալ Ճէմալ Ազմիի նման:30 Տրապիզոնէն Եահեա Գէհյա եւ Մալաթիոյ կրօնական բարձրագոյն պաշտօնեայ Սաղըռզատէ անխնայ կը կատարէին իրենց չարագործութիւնները:31

Որոշումը Նախապէս Առնուած Էր Իրականութեան մէջ, Հայ ժողովուրդի տեղահանութեան որոշումը 1915-էն շատ առաջ առնուած ըլլալը, ցեղասպանութենէն վերապրածներու վկայութիւններէն (հարիւրաւոր վկայութիւններէն միայն քանի մը օրինակ առած եմ) եւ կարգ մը անձերու օրագրութիւններէն կը բացայայտուին: Օրինակ՝ Աբրահամ Քասապեան կը վկայէ, կոտորածէն երկու ամիս առաջ Ռիզա Ռաշիտի կինը իրեն կ’ըսէ. «Ի՞նչու գարի կը ցանես, որոշում մը կայ որ ձեզ պիտի կոտորեն, ձեր գլխուն ճարին նայեցէք, ի զուր մի աշխատիք»:32 Անթառամ Պաղտասարեանի վկայութիւնը -1914, Քիւրտերը կ’ըսէին. «Ինչքան տղամարտ կայ, պիտի կոտորենք, գեղեցիկ կիները պիտի իսլամացնենք, իսկ մնացածները ծով պիտի թափենք կամ գերմանացիներուն պիտի ղրկենք: Աշխարհի երեսէն Հայերը պիտի ջնջենք»:33 8 Ապրիլ, 1915-ին, Զէյթունի Հայ ժողովուրդէն առաջին խումբը անմիջապէս որ աքսորուեցաւ, անոնցմէ պարպուած տուները լեցուցին Մագետոնացի գաղթականներով: Նոյնպէս միւս քաղաքներու Հայ ժողովուրդը, երբ իրենց տուները

Van’ın Yitik Dünyası

Doktor Bahaettin Şakir, Doktor Nazım, Doktor Reşit, Diyarbakır valisi ve onun sağ kolu mılletvekili Aziz Feyzi Pirinççizade. Bu teşkilatta yüksek rütbeli askerler de bulunuyordu. Enver Paşa’nın amcası Halil Paşa ve üvey kardeşi Nuri Paşa, Üçüncü Ordu Komutanı Mahmut Kamil Paşa, Albay Seyfi, Altıncı Ordu Komutanı Ali İhsan Paşa, Yakup Cemil ve Halit Karsıalan. Valiler; Trabzon valisi Cemal Azmi, Erzincan, Bitlis, Bağdat ve Musul gibi birçok vilayetlerde valilik yapmış Mehmet Memduh, Talat Paşa’nın kayınbiraderi Bitlis Valisi Mustafa Abdül Halik (Renda) Der Zor’da Ermenilere son darbeyi vurdu.29 Maarif Müdürü Ahmet Şükrü, Talat’ın yakın arkadaşı Polis Müdürü İsmail Canbolat gibi yüksek tabakadan kişiler bu planın gerçekleşmesine gönülden katıldılar: Halkın içinden de bu işe hevesliler vardı. Topal Osman, Trabzon Valisi Cemal Azmi gibi Ermenileri ve Rumları mavnalara doldurup Karadeniz’in ortasına götürüp çöp gibi denize döküyordu.30 Trabzondan Yahya Kahya ve Malatya Müftüsü Sağırzade Hıristiyanlara her türlü kötülüğü göz kırpmadan yapıyorlardı.31

Karar Çok Önceden Alınmıştı Aslında Ermeni halkını göç ettirme kararının 1915’ten çok önce alınmış olduğunun, katliamdan kurtulmuş olanların anlattıkları (yüzlerce tanığın anlattıklarından sadece bir kaçını örnek olarak aldım) ve bazı kişilerin hatıralarından anlaşılmaktadır. Örneğin, Apraham Kasparyan’ın tanıklığı-Kırım’dan iki ay önce, Rıza Raşid’in karısı ona şöyle sesleniyor; “Neden arpa ekiyorsun, karar alınmıştır sizi kıracaklar. Başınızın çaresine bakın, boşuna çalışmayın.”32 Antaram Bağdasaryan’ın tanıklığı-Kürtler, “Ne kadar Ermeni erkeği varsa hepsini öldüreceğiz, güzel kadınları İslamlaştıracağız. Geri kalanları ise denize dökeceğiz veya Almanlara göndereceğiz. Dünyadan Ermeni ırkını sileceğiz” diyorlardı.33

Գաղթի Ճամբուն վրայ առանցին մնացած հայ երիտասարդ աղջիկներ Göç yolunda kimsesiz genç Ermeni kızları

8 Nisan 1915’te Zeytun’un ilk kafilesi yola çıkar çıkmaz, Makedonyalı göçmenler boşalan evlere yerleştirildiler. Aynı şekilde diğer şehirlerden göçe sevk edilen Ermenilerin evlerine hemen Kafkaslardan gelen Türk ve Çerkez göçmenler yerleştiriliyorlardı.

Վանի Անհետացած Աշխարհը

ձգելով կը բռնէին գաղթի ճամբան, անմիջապէս Կովկասէն եկող Թուրք եւ Չէրքէզ գաղթականներ կը տեղադրուէին հայերէ պարպուած տուներուն մէջ: Գերմանիոյ հիւպատոսարանի տեղեկագրութեան մէջ բացայայտօրէն նշուած է, որ Կարինի շրջակայքը տեղահանութեան սկսած է Մայիս 1915-ի սկիզբները, եւ մինչեւ Մայիս 15 արդէն բոլոր Հայկական գիւղերը պարպուած էին:34 Հրապարակուող փաստաթուղթերը կը վկայեն որ Հայ բնակչութեան ջարդերու ծրագիրը նախօրօք պատրաստուած էր: Ճիշդ տեղին է հոս յիշել մեր գիւղէն Նուսրէթ Էֆէնտին 1914-ին մեծ հայրիկս Մարտիրոս Սարգիսեանին կ’ըսէ. «Վարպետ, ես այս գիւղէն պիտի հեռանամ որպէսզի ձեզի պատահելիքները չտեսնեմ»: Իրապէս կը ձգէ գիւղը, եւ մէկ տարի յետոյ կը պատահի ճիշդ ինչ ու ծրագրուած էր: Ովսաննա Սարգիսեան (Թոքաթ)ի վկայութիւնը. «Մեր գիւղէն (Ճերմակ Zermek) Մոլլայ Հանէֆի եւ Նէճիպ Էֆէնտի Ս. Գէորգ Եկեղեւոյ տէր հօրմէն եւ ժամկոչէն կ’ուզեն եկեղեցիին դռները բանան զէնք փնտռելու պատրուակով: Անոնց նպատակը յայտնի էր: Տէր հայրը եւ ժակոչը ընդդիմացան, բայց սպաննուեցան 1914-ին: Այդ օրուընէ յետոյ արարողութիւնը դադրեցաւ մեր եկեղեցիին մէջ: Նոյն տարին մայրիկիս հօրեղբայրը՝ Մելքոն Աղան եւ իր երկու տղաքը Թօփալ Ահմէտի կողմէ, հօրս կառուցած կամուրջին (Քղի Սեղանք) վրայ սպանուելով գետը նետուեցան»: Երբ կառավարութիւնը կը հրահանգէր հայերուն՝ իրենց զէնքերը յանձնեն, միւս կողմէն իրենց կրօնակիցներուն զէնք կրելու իրաւունքը կը պահէր, նոյնիսկ զէնք կը բաժնէր իրենց:35 Հայերը, պարզապէս կրնային գուշակել իրենց գլխուն պատահելիքը: Երբ զինուորական ոստիկաններ զէնք փնտռելու նպատակով եկեղեցիներ կը մտնէին սրբութեան կարեւորութիւն չէին տար եւ սրբանկարները կը փարատէին: Եթէ զէնք չգտնէին եկեղեցիին մէջ կղերականը կը ծեծէին եւ իբրե թէ վրան զէնք գտած էին, կը ղրկէին զինքը բարձրագոյն դատարան:36 Երբ կ’ըսենք «Իթթիհատականները Հայկական տեղահանութեան որոշումը առին», պէտք է նկատի առնել, որ այդ տարիներուն Ճէմալ Փաշան կը գտնուէր

Van’ın Yitik Dünyası

Alman Konsolosluğu kayıtlarında, Ermenilerin Erzurum’dan sürgününün 1915 Mayıs başından 15 Mayıs’a kadar bütün köylerde tamamlanmış olduğu apaçık yazılıdır. Yayımlanan belgeler Ermeni soykırımının önceden planlandığını göstermektedir.34 Bizim köyden Nusret Efendi’nin 1914’te Kiğı Köprüsünün inşaatı sırasında dedem Mardiros Sarkisyan’a söylediği sözü burada kayda değer buluyorum: “Usta, size olacakları görmemek için ben bu köyden gideceğim.” Gerçekten Nusret Efendi köyü terk eder ve bir yıl sonra planlandığı gibi olanlar olur. Ovsanna Sarkisyan’ın tanıklığı-Köyümüzden (Cermak-Zermek) Molla Hanefi ve Necip Efendi, kilisenin papazı ve zangoçundan silah arama bahanesiyle kilisenin kapısını açmalarını istediler. Maksatları belliydi. Papaz ve zangoç direndiler ve öldürüldüler. Sene 1914. O günden sonra kilisemizde ayin yapılamadı. Aynı yıl annemin amcası Melkon Ağa ve iki oğlu babamın inşa ettiği köprünün (Kiğı-Selenk) üzerinde Topal Ahmet tarafından öldürülüp nehre atıldılar.

Քղիի կամուրջը 1914Թ.ին Բիւրակն գետի վրայ հեղինակին մեծհայրը Մարտիրոս Սարգիսեանի կողնէ կարուցուած Selenk Köprüsü-Kiğı Peri (Püragın) Çayı üzerinde Yazarın büyükbabası Mardiros Sarkisyan tarafından inşa edilmiştir sene 1914

Molla Kasım köyünden Hanife’nin tanıklığı-Devlet kendimizi Ermenilerden korumamız için Müslümanlara silah dağıtıyordu.35 Buna karşın aynı devlet Ermenilerin silahlarını topluyordu. Jandarmalar silah arama amacıyla kiliselere girdiklerinde kutsallığa hiç değer vermiyor, kutsal resimleri parçalıyorlardı. Silah bulamadıkları taktirde papazı dövüyor ve üzerinde silah bulunmuş gibi mahkemeye sevk ediyorlardı. Hal böyle iken Ermeniler başlarına gelecekleri tahmin edebiliyorlardı.36 Her ne kadar İttihatçılar Ermeni Soykırımının kararını aldılar deniyorsa da o sıralar Cemal Paşa Halep’te bulunuyordu ve hatıralarında şöyle der; “Ben o zaman İstanbul’da değildim.

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Հալէպ: Իր յուշերուն մէջ կը գրէ. «Ես այդ ժամանակ Իսթանպուլ չէի: Որոշումը Թալաթ եւ Էնվէրը միասին առին: Բայց եթէ ես հոն ըլլայի, վստաչեմ պատասխանս ի՞նչ պիտի ըլլար»:37 Պատասխանը ինչ որ ալ ըլլար արդիւնքը երբեք պիտի չփոխուէր: Այն ժամանակուայ Ամերիկայի գլխաւոր հիւպատոսը Հենրի Մօրկընթաուի Հայերու ցեղասպանութիւնը կասեցնելու ջանքերը, Թալաթի եւ Էնվէրի հետ ունեցած բազմաթիւ ապարդիւն տեսակցութիւնները պարզապէս ցոյց կու տան, թէ Հայերու ցեղասպանութեան որոշումը անպայման պիտի կիրարկուէր: Իսկապէս Ճէմալ Փաշան շատ մը Հայերու հետ լաւ յարաբերութիւններու մէջ եղած եւ ոմանց ալ օգնած էր: Օրինակ՝ նշանաւոր արհեստագէտ Գալէմքէրեան ընտանիքէն Աւետիսին Տէր Զօր ղրկուիլը կասեցուցած է (այս նիւթը ինծի պատմեց Աւետիսի եղբօրորդին Յովհաննէս Գալէմքէրեանը): Այս ըսել չէ թէ Ճէմալ Փաշան ցեղասպանութիւն չէ ըրած: Մանաւանդ Արաբ ժողովուրդը չկրնար մոռնալ Ճէմալ Փաշայի կատարած անհատնում ոճիրները: Նոյն ատեն հաւաքած էր Հայ որբ մանուկներ տեղադրելով որբանոց եւ անոնց իսլամացման գործընթացը Հալիտէ Էտիպ Ատըվարի հետ միասին (ազգամոլ վիպագիր, ուսուցչուհի, կիներու իրաւունքներու պաշտպան, քաղաքական առաջնորդ) անձնապէս ղեկավարած էր: Թալաթ իրականութեան մէջ ինքզինք զսպող եւ հանդարտ խօսող անձ մըն էր, կը գրէ Մօրկընթաու իր յուշերուն մէջ: Բայց մեր վերջին տեսակցութեան ժամանակ զայրացած՝ հարցուց. «Ինչո՞ւ Հայերու հանդէպ այսքան հետաքրքիր ես. դուն որ Հրեայ մըն ես, իսկ այս մարդիկ քրիստոնեայ են: Հրեաներու հանդէպ մեր վերաբերմունքէն դժգոհութիւն ունի՞ք. ինչո՞ւ համար չէք արտօներ որ քրիստոնեաներուն մեր ուզածը ընենք»: «Չէք ըմբռներ կարծեմ,-պատասխանեցի իրեն: Ես Հրեայ ըլլալուս համար չէ որ ԱՄՆ-ի դեսպանն եմ. իմ երկրիս մէջ 97 միլիոնէն աւելի քրիստոնեայ եւ 3 միլիոնի չափ Հրեայ կը գտնուի: Այսինքն ես դեսպան ըլլալու հանգամանքով առնուազն 97% քրիստոնեայ եմ: Բայց հարցը այդ չէ. ես քեզմէ կը խնդրեմ մարդկութեան, ոչ թէ ազգի մը կամ կրօնի մը անունով: Ինծի քանի անգամ կրկնեցիր, որ կ’ուզես Թուրքիան ժամանակակից երկրի վերածել: Ինչ որ արժանի կը տեսնէք Հայերուն, ձեր քմահաճոյքին իրականացումը ձեզ պիտի դասէ յետադիմական ազգերու շարքին»:

Van’ın Yitik Dünyası

Kararı Talat ve Enver beraber aldılar. Eğer ben orada olsaydım kararımın ne olacağından emin değilim.”37 Onun cevabı kararı değiştirmeyecekti. O zamanki Amerikan başkonsolosu Henry Morgenthau’nun Ermeni katliamlarını durdurma çabaları ve Talat ile yaptığı sonuç alınamayan görüşmeleri açıkça gösteriyor ki Ermeni Soykırımı kararı kesinlikle uygulanacaktı. Gerçekten Cemal Paşa birçok Ermeni ile iyi ilişkiler kurmuş ve bazılarına da yardım etmiştir. Örneğin Kalemkeryan gibi zanaatkâr ailesinden Avedis’in Der Zor’a gönderilmesini engellemiştir (Bu konuyu bana Avedis’in yeğeni Hovannes Kalemkeryan anlattı.). Bu, Cemal Paşa’nın katliam yapmadığı anlamına gelmez. Özellikle Araplar

Հէնրի Մորկընթաու Henry Morgenthau

Cemal Paşa’nın katliamlarını unutamazlar. Aynı zamanda Ermeni yetim çocuklarını toplayıp yetimhanede onların İslamlaştırılması işini Halide Edip Adıvar ile birlikte (milliyetçi yazar, öğretmen, kadın hakları koruyucusu, siyasi lider) bizzat yönetmiştir. “Aslında Talat kendini kontrol eden ve sakin konuşan biriydi” diyor Morgenthau hatıralarında ve devam ediyor: “Lakin son görüşmemizde ‘Sen bir Musevisin, bu insanlar Hıristiyan. Musevilere olan davranışlarımızdan bir şikâyetiniz var mı? Niçin Hıristiyanlara bildiğimizi yapmaya izin vermiyorsunuz?’ ‘İdrak edemiyorsun galiba’ diye cevapladım. ‘Ben burada Musevi olduğum için değil, Amerikan sefiri olduğum için bulunmaktayım. Benim memleketimde 97 milyondan fazla Անապատին մէջ գաղդականներ վրաններու տակ Çölde göçmenler çadırlarda

Վանի Անհետացած Աշխարհը

«Այս խօսքերը երբեք չազդեցին Թալաթին վրայ: Կարծես պատերու հետ խօսեցայ», կ’ըսէ Մօրկընթաու: Թալաթ կ’աւելցնէ. «Քեզ հոս կանչեցի որպէսզի պարզապէս գիտնաք որ Հայերու հանդէպ մեր քաղաքականութիւնը անփոփոխ պիտի մնայ. Անադոլիայի մէջ Հայ պիտի չմնայ. միայն կրնան ապրիլ անապատի մէջ»: Թալաթ ախորժակը լարած էր Հայերու ապահովագրական պայմանագրերու տէրերուն ցանկը, որ կնքուած էր Ամերիկեան ընկերութիւններու հետ. ըսելով թէ ինչպէս որ է Հայ պիտի չմնայ ոչ ալ իրենց ժառանգորդները: Ուրեմն այդ դրամները պիտի փոխանցուին մեր երկրին: «Այսքանն ալ չափէն աւելի էր, ինքզինքս կորսնցուցի»,- կ’ըսէ Մօրկընթաու. «այսպիսի ցանկ մը ինձմէ պիտի չկարենաս առնել», ըսի: Ետեւ դարձայ եւ դուրս ելայ: Թալաթ հայերու հանդէպ իր դժգոհութիւնները երեք խումբի մէջ հաւաքելով կը պարզաբանէ: Հայերը բաղդատմամբ թուրքերուն չափէն աւելի հարստացան: Երկրորդ, մեր վրայ իշխելու եւ անկախ երկիր կազմելու վճռականութիւնը ունին: Երրորդն ալ մեր թշնամիները մեզի դէմ խրախուսեցին. Ռուսերուն օգնեցին եւ անոնց պատճառով չյաջողեցանք Կովկասի մէջ: Ասոր համար պատերազմը չվերջացած, անոնք ուժասպառ վիճակի պիտի մատնենք:38 Այս պատճառաբանութիւններու կողքին եւ շատ աւելի կարեւորը Հայաստան մը կազմելու պարագային, ծրագրուած Բան Թուրանական եւ Բան Իսլամական գաղափարի իրականացման, ճանապարհը փակելով արգելք հանդիսանալու հաւանականութեան միտումով հայ տարրի վերացման անհրաժեշտութիւնն էր: Պահատտին Շաքիր բացէ ի բաց կ’արտայայտուէր. «Ի՞նչ որ արգելք կը հանդիսանայ մեր սրբազան գաղափարին պարտաւոր ենք ոչնչացնել»39: Իրենց սրբազան գաղափարը՝ Պալքանեան լեռնաշղթայէն մինչեւ Ճաբոնական Ծով մէկ ազգ, մէկ կրօն ստեղծել նոյն դրօշակին տակ: Այսինքն Թուրանական գաղափարին իրագործումն էր:

Van’ın Yitik Dünyası

Hıristiyan ve 3 milyon kadar Musevi var. Yani en azından sefir sıfatımla yüzde 97 Hıristiyanım. Lakin mesele bu değil. Ben sana herhangi bir nesil veya din değil insanlık adına ricada bulunuyorum. Bana, kaç kere Türkiye’yi modern bir ülke yapmayı arzuladığını tekrarladın. Ermenilere layık gördüğünüz ihtirasınızın tatmini sizi geri kalmış ülkeler safına koyacaktır.’ Bu sözlerim Talat’ı hiç etkilemedi. Duvarlara konuşuyor gibiydim. Talat söze devam ederek; ‘Seni buraya çağırmamın sebebi Ermenilerle ilgili siyasetimizin değişmeyeceğini bildirmek içindir. Anadolu’da hiç Ermeni kalmayacak. Lakin çölde yaşayabilirler.’ Talat’ın iştahı Ermenilerin Amerika’daki sigorta şirketlerindeki poliçe sahiplerinin listelerine kabarmıştı. Nasıl olsa poliçe sahipleri ve mirasçıları kalmayacağından o paralar ülkemize gönderilecektir. Bu kadarı da fazlaydı. Kendimi kaybettim. ‘Ben den böyle bir liste alamayacaksın’ dedim ve arkamı dönüp dışarı çıktım. Talat, Ermenilerle ilgili kendisini rahatsız eden hususları üç grupta toplamıştı; Ermeniler Türklere kıyasla aşırı zenginleştiler. Bizlere hükmetmeye ve bağımsız bir devlet kurmada kesin kararlılar. Düşmanlarımızı alenen bize karşı kışkırttılar, Ruslara yardım ettiler. Onların yüzünden Kafkasya’da başarılı olamadık. Bu nedenle savaş bitmeden onları güçsüz bırakmaya kesin kararlıyız.”38 Bu sebeplerden daha önemlisi, İttihatçılar, bir Ermenistan devletinin kurulması halinde hayal ettikleri Turancılığın yolunu kapatma endişesiyle bu ırkın tamamen ortadan kaldırılmasının gerekli olduğuna inanmış ve uygulanmasında kararlıydılar.

Դոկտ. Պահադդին Շաքիր Dr. Bahattin Şakir

Bahattin Şakir alenen şöyle diyordu; “Kutsal fikirlerimizin gerçekleşmesine engel olacak her şeyi yok etmeye mecburuz.”39 Onların kutsal fikri, Balkanlardan Japon Denizine kadar tek bayrak altında bir ırk bir din yaratmaktı.Yani Turancılığın yaratılmasıydı.

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Բարիներ Չկայի՞ն Անհրաժեշտ է նաեւ անդրադառնալ կարեւոր հարցի մը: Բոլոր Թուրք եւ Քիւրտ ժողովուրդը անգութ եւ չարամի՞տ էին: Անշուշտ թէ ոչ: Կային բարի անձեր, որոնք չեն մասնակցած Հայ բնակչութեան ոչնչացման, փրկած են իրենց հարեւանը, համագիւղացիին կեանքը. կամ ընդդիմացած են իշխանութիւննե-րու հայաջինջ քաղաքականութեանը: Ոմանք պաշտօնանկ եղած են, ոմանք ալ սպաննուած են այս պատճառով: Այսպիսիներ եղած են, եւ ցեղասպանութենէն վերապրողները կը վկայեն որ չեն մոռցած զանոնք: Բոլոր Հայ ազգը պիտի յիշէ անոնց առ յաւէտ: Իթթիհատ կուսակցութեան կեդրոնին մէջ գաղտնի նիստի ժամանակ երբ միաձայնութեամբ որոշում կ’առնուէր Հայ ազգի բնաջնջումը առանց սեռի եւ տարիքի խտրութեան՝ միայն Աղա Օղլու Ահմէտ ընդդիմացաւ: Ըսելով՝ պարոններ եթէ Դաշնակցականները համաձայնութեան չեն գար ձեզի հետ, ամբողջ Հայ ազգը չէք կրնար պատասխանատու բռնել: Որքան որ Դաշնակցութիւնը ինքզինքը կը ներկայացնէր բոլոր Հայ ազգի ներկայացուցիչը, երբեք այդպէս չէ: Քանի որ բոլոր հայերը իրենց կողմնակից չեն: Բայց ի՞նչ օգուտ:40 Նուպար Ռաշօեան կը վկայէ. «Աղասափ գիւղի մէջ կային միայն երկու Հայ տուն եւ 20 Քիւրտ: Հայ կիները կը հարցնէին Քիւրտ կիներուն, թէ ի՞նչ կայ, ի՞նչ է պատահեր: Վերջինները կը պատասխանեն, հրաման եկած է որ բոլոր Հայերը պիտի կոտորուին: Գիւղի մէջէն, Ռաշիտ Աղայի կինը Ֆաթէն իր տղուն Նուրիին զէնքեր կու տայ եւ կ’ըսէ, զինուիր, գնա Հայերու մէջ երեք տղամարդ կայ (Համբարձում Յարութիւնեան, Մովսէս Մուրատեան, Մանուկ Եկմալեան) տար զանոնք յանձնէ Ռուսերուն, չըլլայ թէ Քիւրտերը զանոնք սպաննեն: Եւ այդպէս ալ կ’ըլլայ: Նուրին, գիշերով գաղտնի կերպով երեք տղամարդիկը գիւղէն դուրս կը տանի ու կը յանձնէ ռուսական բանակին:41 Արատենց գիւղացի Գրիգոր Պաղտասարեանի վկայութիւնը. «Մեր գիւղէն Սալահի տղան՝ Իպրահիմը Հայ գիւղապետը պաշտպանելու մտադրութեամբ անոր առջեւը կը կանգնի, բայց զինուորներէն մէկը նախ կը սպաննէ Իպրահիմը, ապա գիւղապետ Ատոմ Կարապետեանը: Մեր գիւղացիները մասամբ յաջողեցան փախչիլ, իսկ միւսները մեր գիւղի քիւրտերէն Ահմէտի տղան Ալօն, գիւղը մնացածները գաղտնօրէն կը հաւաքէ ու կ’առաջնորդէ դէպի նոր գիւղի դաշտը ու կը վերադառնայ: Այդպէսով ժողովուրդը անվնաս Վարագ կը հասնի եւ այնտեղէն ալ Վան, ուր սկսած էին Ապրիլեան կռիւները»:42

Van’ın Yitik Dünyası

İyiler Yok muydu? Çok önemli olan bu noktaya değinmek gerekir. Bütün Türk ve Kürt halkları kötü müydüler? Tabii ki hayır. Ermeni katliamlarına katılmayanlar, komşusunun ya da köylüsünün hayatını kurtaranlar vardı. Hatta devletin bir milleti yok etme siyasetine karşı gelip işinden olanlar, hatta bu davranışlarından dolayı öldürülenler vardı. Bu gibiler olmuştur. Katliamdan kurtulanlar bunlara tanıktırlar ve onları unutmamışlardır. Bütün Ermeni milleti de onları ebediyen hatırlayacaktır. İttihat ve Terakki Genel merkezindeki gizli toplantıda bütün Ermenilerin yaş ve cins ayrımı gözetmeden yok edilmesine karar alınırken sadece Ağa Oğlu Ahmet itiraz ederek şöyle diyordu: Efendiler, eğer Taşnak partisiyle anlaşamıyorsanız bütün bir halkı sorumlu tutamazsınız.40 Hernekadar Taşnak Partisi tüm Ermenileri temsil ettiğini söylüyorsa da kesinlikle öyle değil. Çünkü bütün Ermeni halkı Taşnak Partisi yanlısı değildir. Nubar Raşoyan’ın tanıklığı “Ağasap köyünde sadece 2 Ermeni, 20 Kürt evi vardı. Ermeni kadınlar Kürt kadınlara soruyorlardı. Ne var? Ne olmuş? Kürt kadınlar; emir var, bütün Ermeniler kırılacak diye cevap veriyorlardı. Aynı köyden Raşit Ağa’nın karısı Fate oğluna silah veriyor. Haydi silahlan, git Ermenilerin yanına. Üç erkek var (Hampartsum Harutyunyan, Movses Muradyan, Manuk Yegmalyan) götür onları teslim et Ruslara. Olmaya ki Kürtler onları öldürsün. Ve öyle de oldu. Mehmet gizlice bu üç erkeği gece vakti köyden çıkarır ve Ruslara teslim eder.”41 Aradents köyünden Krikor Bağdasaryan’ın tanıklığı “Köyümüzden Salah’ın oğlu İbrahim Ermeni muhtarı korumak için onun önüne geçer. Fakat askerlerden biri önce İbrahim’i sonra da muhtar Adom Garabetyan’ı öldürür. Köylülerimizden bazıları kaçmayı başardı. Kalanları ise köylümüz Kürt Ahmet’in oğlu Alo, gizlice Varak Manastırı yakınındaki araziye yönlendirir. Böylece halk zarar görmeden Manastıra sığınır, çatışma olmasına rağmen oradan da Van merkeze giderler.”42

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Աբաղայի Խաչան գիւղացի Հայ կիներ եւ երախաներ ապաստանած էին Հայտարանցի Թահար պէյի տունը: Կառավարութիւնը հրահանգեց որ կամ ինքը սպաննէ զանոնք, կամ յանձնէ կառավարութեան ուժերուն: Թահար պէյ ոչ մէկ հրաման կատարեց. կառավարութեան կողմէ թունաւորուեցաւ եւ մեռաւ. ժողովուրդն ալ անդին ասդին ցրուեցաւ:43 Արճեշի Կտրած Քար գիւղացի Կիւլիզար Դէդէլեան կը վկայէ. «Գիւղի ամբողջ այրերը կոտորուելէն յետոյ, Մուրատ Աղան 200 կին ու երախայ իր տունը կը պահէ: Ոստիկաններն ու համիտիյէները յաճախ կը սպառնան աղային, որ չըլլայ թէ տղամարդ պահած ըլլայ: Ապա թէ ոչ իր տունը կ’այրեն ու զինք ալ կը սպաննեն: Ասոր վրայ աղան վախնալով կը յանձնէ քանի մը տղամարդիք որ պահած էր իր տունը: Ոստիկաններն ալ անխնայ կը սպաննեն իրենց ձեռքը ինկածները տեղը տեղւոյն վրայ: Մուրատ աղան երկու շաբաթ կը խնայի 200 կին ու երախայ. զանոնք կ’ազատէ քիւրտերու քմահաճոյքէն, որոնք միշտ աղայէն գեղեցիկ կիներ ու աղջիկներ կը պահանջէին: Աղան յաճախ դուրս գալով ըսած էր. «Զիս սպաննեցէք եւ ոչ մէկ ընտանիք ձեր ձեռքը չեմ տար»»:44 Կային կուսակալներ որոնք ընդդիմացած էին կառավարութեան հրահանգներուն եւ պաշտպանած էին իրենց համաքաղաքացի հայերը: Օրինակ, Հալէպի կուսակալ Ճէլալ Պէյ չէր յարգած Հայերու տարագրութեան հրահանգը, ասոր վրայ ղրկուեցաւ Գոնիա: Իր վերաբերմունքը չփոխեց Հայերու հանդէպ: Ճէլալ Պէյ սերտ կապ հաստատեց Գոնիայի Մեվլեւի աղանդի անդամներու հետ եւ շարունակեց նոյնպէս պաշտպանել Հայերու կեանքը մինչեւ որ պաշտօնանկ եղաւ Օգոստոս 1915 թ-ին: Ճէլալ Պէյին տեղը նշանակուեցաւ Պէքիր Սամի Պէյը: Ան ալ չհնազանդեցաւ կեդրոնական վարչութեան հրահանգին. ըսելով թէ. «Ես այս քաղաքին դահիճը չեմ ուզեր ըլլալ»: Ասոր համար պաշտօնազրկուեցաւ եւ իր տեղը Վանի նախկին նահանգապետ Ճէվտեթը նշանակուեցաւ: Ճէվտեթ հոն հաւաքուած երկու հարիւր հազար հայերը սպաննել տուաւ իր զինուորներուն:45 Անգարայի կուսակալ Ալի Մազհար Պէյ կը մերժէ կառավարութեան հրահանգը ըսելով թէ. «Ես քաղաքապետ եմ, ոչ թէ աւազակապետ»: Նոյնպէս Գասթամոնույի կուսակալը Ռէշաթ Պէյ չէր ընդունած հայերու տարագրութեան հրա-

Van’ın Yitik Dünyası

Մեհմէտ Ճելալ Պէյ

Հիւսէյին Նէսիմի պէյ - Լճէի Գաւարապետը

Mehmed Celal Bey Ալի Ֆաիք պէյ - Քիւդահեաի մարզպետը

Հասան Դահսին Ուզէր - Էրզրումի գաղաքապետը

Ali Faik bey - Kütahya Mutasarrıfı

Hasan Tahsin Uzer Erzurum valisi

Hüseyin Nesimi bey Lice Kaymakamı

Apağa (Çaldıran) Khaçan (Altıyol) köyünden Ermeni kadın ve çocuklar Haydaranlı Tahar Bey’in evine sığınmışlardı. Devletten gelen emir, sığınmacıları ya yetkililere teslim edecekti veya kendisi öldürecekti. Tahar Bey hiçbirini uygulamadı ve devlet tarafından zehirlenerek öldürüldü. Sığınmacılar da oraya buraya dağıldılar.43 Erciş Gıdradz Kar (Tahir Askar) köyünden Gülizar Tetelyan’ın tanıklığı “Köyün bütün erkekleri öldürüldükten sonra Murat Ağa 200 kadar kadın ve çocuğu evinde sakladı. Polis ve Hamidiye askerleri devamlı ağayı tehdit ediyorlardı. Olmaya ki evinde erkek saklasın. Aksi taktirde evini yakar kendisini de öldürürlerdi. Bu tehditlerden ağa korkup birkaç erkeği teslim etti. Polisler de ellerine geçirdiklerini orada öldürdüler. Murat Ağa kadın ve çocukları iki hafta evinde korudu. Onları Kürtlerin ihtiraslarından kurtardı. Devamlı ağadan güzel kadın ve kızları istiyorlardı. Ağa sık sık dışarı çıkıp, isterseniz beni öldürün, hiçbir aileyi sizin elinize bırakmam dedi.”44 Devletin emirlerini uygulamayan, kendi bölgelerindeki Ermenileri koruyan valiler de vardı. Örneğin, Halep Valisi Celal Bey emirleri dinlemeyince Konya’ya sürgün edildi. Tavrını hiç değiştirmedi Ermenilere karşı. Celal Bey görevden alınana kadar Mevlevi Cemiyetiyle yakın ilişki kurdu. Ermenileri korumaya devam etti (Ağustos 1915). Celal Bey’in yerine Bekir Sami Bey tayin edildi. O da merkezi yönetimin emirlerine itaat etmedi. “Ben bu şehrin celletı olmayacağım” deyince azledilip yerine Van eski valisi Cevdet tayin edildi. Cevdet orada toplanmış olan 200 bin Ermeniyi askerlerine öldürttü.45

Վանի Անհետացած Աշխարհը

հանգը: Այս խիզախ կուսակալը պաշտօնանկ ըլլալէ յետոյ իր տեղը ղրկուեցաւ Աթըֆ Պէյ, որ Անգարայի կուսակալի տեղակալն էր, Գասթամոնույի ողջ հայութիւնը Տէր Զօր աքսորած է: Ասոնց կարգին նշել պէտք է Եօզկաթի գաւառապետ Ճէմալ Պէյ եւ Էրզրումի կուսակալ Թահսին Պէյ, անոնք հնազանդիլ չուզեցին Իթթիհատականներու հրահանգներուն որով Թահսին Պէյ անձամբ նշմարած էր իրողութիւնը թէ ինչպէս Իթթիհատականներ կը քաջալերէին Քիւրտերը որ յարձակին Հայերու վրայ: 24 Մայիս, 1915-ին Թահսին Պէյ հեռագիր մը կ’ուղարկէ Ներքին Գործոց նախարարութեան ըսելով թէ. «Վանի մէջ ապստամբութիւն չէր ըլլար եւ չէր կրնար ըլլալ: Մենք բռնի պարտադրեցինք եւ այսօրուան անզսպելի վիճակը ըստեղծեցինք եւ մեր բանակն ալ նեղ կացութեան մատնեցինք»: Հալէպի կուսակալ Ճէլալ Պէյն ալ նոյն արտայայտութիւնները ըրած է:46 Տեղահանութեան հրահանգները մերժելուն պատճառաւ սպաննուած պաշտօնեաներ կային: Լիճէի գաւառապետ Հիւսէյին Նէսիմի Պէյ, Պէշիրի գաւառապետի տեղակալ Սապիթ Պէյ, Պասրայի կուսակալ Ֆէրիթ Պէյ, Միւնթեֆէքի կուսակալ Պէտրի Նուրի Պէյ, լրագրող Իսմաիլ Մէսթան սպաննուեցան Տիգրանակերտի կուսակալ Ռէշիթ Պէյի հրահանգով: Մարտինի կուսակալ Հիլմի Պէյ, մազապուրծ ազատեցաւ մահէ:47 Մալաթիոյ քաղաքապետ Ազիզօղլու իր տունը պահած է բազմաթիւ հայեր. ասոր համար սպաննուեցաւ Իթթիհատականի մը տղուն կողմէ «Անաստուածները պաշտպանելուն պատճառով»: Սըթքը Պէյ Սավուրի գաւառապետը 200 Տօմինիքեան կրօնաւորները իր տունը պահած է: Ջերմիքցի Մուհամմէտ Համտի Պէյ, Սավուրցի Մէհմէտ Ալի Պէյ, Սիլվանցի Իպրահիմ Հագգը Պէյ, Հայ Կաթողիկէ ղեկավարները մահէ փրկած են: Ուրֆացի Հաճը Հալիլ նոյն ընտանիքէն եօթը անձեր իր տանը առաստաղին մէջ պահած է: Ասոնցմէ զատ Տրապիզոն եւ Գասթամոնույի շրջաններէն կարգ մը սիւննի Թուրքեր, Գոնիայի Մէվլեւի աղանդաւորներ, Տէրսիմի ղըզըլպաշներ Հայեր փրկած են մահէ: Արաբական անապատներուն մէջ բազմաթիւ Պետեւի Արաբներ օգնած են գաղթականներուն՝ անոնց ուտելիք եւ ջուր հայթայթելով կարգ մը պետեւիներ ալ յարձակումներն ու կողոպուտը շարունակած են հայերու վրայ:48

Van’ın Yitik Dünyası

Ankara Valisi Ali Mazhar Bey, “Ben valiyim, eşkıya değilim” diyerek devletin emirlerini reddetti. Aynı şekilde Kastamonu Valisi Reşat Bey Ermenilerin sürgün emrine itaat etmemiştir. Bu inatçı vali görevinden alınıp yerine Ankara Vali Yardımcısı Atıf Bey atanınca Kastamonu’daki tüm Ermenileri Der Zor çöllerine sürmüştür. Bunlarla birlikte Yozgat Kaymakamı Cemal Bey ve Erzurum Valisi Tahsin Bey İttihatçıların emirlerini dinlemediler. Çünkü Tahsin Bey İttihatçıların, Kürtleri Ermenilerin üzerine nasıl saldırmaya teşvik ettiklerini bizzat görmüştü. 24 Mayıs 1915’te Tahsin Bey İçişleri Bakanlığı’na şu telgrafı göndermişti: “Van’da ihtilal olmazdı ve de olamazdı. Kendimiz zorlaya zorlaya şu içinden çıkamadığımız kargaşalığı meydana getirdik ve ordumuzu da şarkta zor duruma soktuk.”46 Halep Valisi Celal Bey de benzeri değerlendirmelerde bulunmuştur. Sürgün emirlerine karşı gelip, uygulamayıp öldürülen görevliler vardı. Lice Kaymakamı Hüseyin Nesimi Bey, Beşiri Kaymakam Vekili Sabit Bey, Basra Valisi Ferit Bey, Müntefek Valisi Bedri Nuri Bey, Gazeteci İsmail Mestan, Diyarbakır Valisi Reşit Bey’in emriyle öldürüldüler. Mardin Valisi Hilmi Bey kıl payı kurtuldu.47 Malatya Belediye Başkanı Azizoğlu bir-

Գոնեաի Մեւլեւիները

çok Ermeniyi evinde saklamıştır. Bir İtti-

Konya Mevlevilere

hatçının oğlu tarafından öldürüldü “gavurlara yardım ettiği için”. Savur Kaymakamı Sıtkı Bey 200 kadar Dominiken misyoneri evinde saklamıştır. Çermikli Muhammet Hamdi Bey, Savur’dan Ali Bey, Silvanlı İbrahim Hakkı Bey Ermeni katolik yöneticilerini ölümden kurtarmıştır. Urfalı Hacı Halil Bey aynı aileden yedi kişiyi evinin çatı arasında saklamıştır. Bunlardan başka Trabzon ve Kastamonu civarından bazı Sünni Türkler, Konya Mevlevi üyeleri, Dersimli Kızılbaşlar birçok Ermeniyi ölümden kurtarmışlardır. Arap çöllerinde birçok Bedevi, su ve ekmek vererek sürgünlere yardım etmişlerdir. Bazı Bedeviler de tam tersine sürgünlere saldırıp soygunlara devam etmişlerdir.48

Վանի Աշխարհագրութիւնը Van’ın Coğrafi Durumu

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Վան նահանգը իր կարգին մաս կը կազմէ Արեւելեան Անադոլիայի տարածաշըրջանին, որ բաղկացած է 14 նահանգներէ: Իսկ Արեւելեան Անադոլիան Թուրքիոյ եօթը գլխաւոր շրջաններէն մէկն է: Վանայ լիճի լեռնաձորին մէջ հաստատուած է, հիւսիսէն Արարատ, արեւմուտքէն Վանայ Լիճի եւ Պիթլիս, հարաւարեւմուտք Սիիրդ, հարաւէն Շրնաք եւ Հագգարիով շրջապատուած է, իսկ արեւելքէն Իրանի հետ սահմանակից է: Վանը արեւելեան Անաոլիայի ամենէն բազմանդամ քաղաքն է: 1.149.342 անձ է ընդհանուր գումարը, ըստ 2020թ. մարդահամարի արդիւնքին: Վան նահանգը ունի 19.064քմ2 հողատարածք: Ծովու մակերեսէն բարձրութիւնը 1726 մեթր է: Հողատարածքը մեծութեամբ Թուրքիոյ 5րդ նահանգն է: Վանի կլիման ցամաքային է: Ձմեռները երկար ու ծանր կ’անցնին: Զօրաւոր ձիւն կը տեղայ: Գառնան ամիսները անձրեւոտ կանցնին: Ամառները ընդհանրապէս չոր եւ տաք է: Վանայ լիճի շնորհիւ քաղաքը զով օրեր կունենայ եւ բուսականութիւնը տեսականի է. ասով հանդերձ լէռները ճաղատ են: Նահանգին 70% տափասան եւ արօտավայրեր, 23% ձանուած, 2% անտառ եւ ցարասիներով ծածկուած է: Վանը 372,196 հեգտար եկրագործական հողատարածք

ունենալով

կատարուի:

հանդերձ,

ասոր

123,173

հեգտարին

ոռոգում

կը

Van’ın Yitik Dünyası

Türkiye yedi coğrafi bölgeye ayrılmıştır. Van Doğu Anadolu bölgesinde bulunan 14 ilden biridir. Van Gölü vadisinde kurulmuş olan şehir kuzeyden Ağrı, Bayazıt, batıdan Van Gölü, Bitlis, güneybatıdan Siirt ve güneyden Hakkari ile çevrili olup, doğudan ise İran ile sınır birliği vardır. Van Doğu Anadolu bölgesinde en kalabalık nüfusu olan ildir. 2020 yılı sayım sonuçlarına göre Van nüfusu 1.149.342 kişi olarak belirlenmiştir. Van’ın yüzölçümü 19064 km2’dir. Denizden yüksekliği 1726 metredir. Toprak genişliği itibariyle Türkiye’nin 5. Büyük ilidir. Van’ın iklimi karasal iklim olup, kışları uzun ve sert geçer. Kar yağışı oldukça yoğundur. İlkbahar ayları oldukça yağışlıdır. Yaz ayları ise genellikle kurak ve sıcak olmasına rağmen, Van gölünün etkisiyle biraz serinlik yaşanmaktadır. Bitki örtüsü bozkır olup, dağlar genellikle ağaçtan yoksundur. Il topraklarının 70%’i bozkır ve meralarla, 23%’ü ekili ve dikili alanlarla, ve 2%’si orman ve fundalıklarla kaplıdır. Van’da 372,196 hektar tarım arazisi vardır. Bunun 123.173 hektarı sulanmaktadır. Van iki bölge üzerinde kurulmuştu (1915den önce). Birincisi şehir merkezi olup, Van Kalesi civarına yayılırdı. Bu bölge, de iki mahalleye ayrılmıştı. Birincisi Ermenilerin yoğun olduğu Haygavank ve Türklerin yaşadığı Şamiram mahallesiydi. Van Kalesi kraliçe Şamiram’ın tarihi kalesidir. Üzerindeki çivi yazıları günümüze kadar korunmuştur. Ermeni

Վանի ընդհանուր տեսքը Van Genel Görünümü

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Վանը կազմուած էր երկու հատուածներով (1915էն առաջ) Քաղաքամէջ՝ որ կը տարածւէր Վանայ բերդի շրջակայքը երկու արուարձաններով: Առաջին հատուածը, Հայաբնակ Հայկավանքը եւ Թուրքաբնակ Շամիրամի թաղը: Այս բերդը Շամիրամի պատմական բերդն է, մինչեւ այսօր պահպանուած է սեպաձեւ

արձանագրութիւնները:

Հայ

բնակչութեան

մեծամասնութիւնը

Հայկավանք թաղը կ’ապրէր՝ 27.000մարդ: Իսկ երկրորդ հատուածը Այգեստանն էր, որ կը գտնուէր քաղաքին արեւելեան մասը եւ ունէր հարուստ բուսկանութիւն՝ պարտէզներ, գեղեցիկ ծառուղիներ, ընդարձակ այգիներ: Այս պատճառով ստացած է այս անունը:

Այգեստան 1915՝էն առաջ 1915/1916 Aykestan 1915’ten evvel ve 1915¬/1916

Van’ın Yitik Dünyası

halkının çoğunluğu, 27000 kişi Haygavank’ta yaşardı. İkinci bölge ise şehrin doğusunda bulunan Aykestan - zengin bir bitki örtüsü, bahçeler, hıyabanlar, geniş bir alanı da bağlar kaplardı. Bu nedenle buraya bağlar bölgesi-Aykestan denmiştir.

Հին Վանի Գարտէսը Հին Վանի Ս. Սահակ եկեղեցին Eski Van Sehri Surp Sahak Kilisesi

Eski Van Şehri

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Ս. Պօղոս-Պետրոս եկեղեցին, ձախին Գայա Չելէպի եւ աջին Հիւսրէւ Փաշայ մզկիդները Surp Boğos-Bedros Kıiısesi, solda Kaya Çelebi. Sağda Hüsrev Paşa Camileri

Van’ın Yitik Dünyası

Հին Վանի Ս. Ստեբանոս եկեղեցին Eski Van Sehri Surp Stepanos kilisesi

Սուրբ Ծիրանաւոր մատուռը Surp Dziranavor Şapeli

100

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Նորոգուած 2020թ. Սուրբ Ծիրանաւոր մատուռը Surp Dziranavor Şapeli Tamir edilmiş hali tarih 2020

Դեպրիզ Գաբու թաղի մէջ Ս. Ստէփանոս եկեղեցին եւ յետին Ս. Վարդան եկեղեցին Tebriz kapı mahallesindeki Surp Stepanos kilisesi ve ilerde Surp Vartan kilisesi

Van’ın Yitik Dünyası

101

Ս. Վարդան եկեղեցին Surp Vartan kilisesi (yakın çekim) Ս. Վարդան եկեղեցիին Խօրանը Surp Vartan kilisesi Sunak

102

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Van’ın Yitik Dünyası

103

Ս. Ստէփանոս եկեղեցին Surp Stepanos kilisesi (yakın çekim)

104

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Այգեստանը կը բաժնուէր մի քանի թաղերու՝ Կլորդար, Հայկավանքի, Սուրբ Յակոբի, Հանկոյսներու, Արարքի եւ Նորաշէնի թաղ: Բոլոր այս թաղամասերը ունէին ենթաբաժանումներ որոնց հիմքին մէջ կառուցուած էր «քյահրիզ» կոչւած ջրհորներու ցանցը, որոնց շնորհիւ ոռոգումը կը կատարուէր բոլոր թաղամասերուն մէջ: Այս ջրանցքներուն ամենանշանաւորը «Շամիրամա Առուն» է, որ կառուցուած է Մենուա արքայի կողմէ (Ք.Ա. 810-786թթ.), որ սկիզբ կ’առնէ Հայոց Ցորի հարաւէն: Իսկ երկրորդը Ռուսա Ա-ի կառավարման շրջանին (Ք.Ա. 735-713թթ.) փորուած «Ռուսայի Առուն», որ կը սկսի Վարագայ լեռնազանգըւածի արեւելեան մասը գտնուող «Երէցի Լիճ (Տէրտէրի Լիճ - Keşiş Gölü) արհեստական լճակէն:

Սարայ քաբու Հիւսրեվ Փաշա Մզկիթը Saray Kapı Hüsrev Paşa Camii

Van’ın Yitik Dünyası

105

Aykestan bölgesi birkaç mahalleye ayrılırdı. Gılortar, Haygavanki, Surp Hagop Hanguysner, Ararki ve Noraşen mahallesi. Bütün bu mahallelerin temelinde Kerhis denilen su kanalları şebekesi inşa edilmişti. Sulama işlemi bu kanallar sayesinde yapılırdı. Bunların en ünlüsü “Şamiram Kanalı” dır ve Kral Menua (I.Ö. 810-786) tarafından inşa edilmiştir. Başlangıç yeri Ermeni Vadisi’nin güneyidir (Hayots Tsor-Havasor Vadisi). İkincisi ise Rusa I’in inşa ettiği Rusa Kanalıdır (İ.Ö. 735-713). Varaka dağı doğusunda bulunan “Keşiş Gölü”nden (yapay göl) doğar. Շամիրամա Առուին սկզբնակէտը Şamiram kanalının başladığı yer

106

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Դէպրիզ քաբու Tebriz kapı

Վան Եւ շրջակայ գիւղերուն մէջ կ’արտադրէին 18 տեսակ խաղողներ, դժբախտաբար այսօր շատ քիչ տեսակը գոյութիւն ունի: Վանի խաղողի տեսակները հետեւեալներն էին՝ Այծի պտուկ, Խաթուն, Արեւահաս, Փիշնորդ, Գինձ (Kişniş), Լօրէիք, Ճնճխըկայ խաղող, Գիզնայ խաղող, Ցաքի խաղող, Գիսմիս, Ճըլուլ, Բիլօս, Սեւանի, Տուրտուրի, Խինկա խաղող (Muşgad), Անլի, Ծաղիկ Գինվօ, Օգուզօղլու: Քաղաքը ունի չորս դուռ, որոնցմէ առաջինը կը գտնուի արեւելեան կողմը, որ կը կոչուի Թաւրիզի Դուռ. երկրորդը՝ Նոր կամ Սարայի Դուռ, երրորդը՝ Միջին Դուռ, որ քաղաքին հարաւը կը գտնուի. իսկ չորրորդը՝ Նաւահանգիստի կամ Իսքէլէյի Դուռ, որ կը գտնուի քաղաքին Հիւսիս/Արեւելեան կողմը:

Van’ın Yitik Dünyası

107

Իսքէլէ քաբու İskele kapı

Van ve çevre köylerde 18 çeşit üzüm yetiştirilirdi. Maalesef bugün çok az çeşidi yetiştirilmektedir. Van’da yetiştirilen üzüm çeşitleri; Aydzi Bıdug (keçi memesi), Khatun, Arevahas, Pişnort, Kints (kişniş), Loreyik, Cınckhıga (Serçe üzümü), Kizna, Tsaki, Kismis, Cılul, Pilos, Sevani, Durduri, Khinga, (Muşgat), Anli, Dzağig Kinvo, Öküzoğlu. Şehrin dört kapısı vardır. Bunlardan birincisi şehrin doğusunda bulunan Tebriz Kapısı’dır. İkincisi, Yeni veya Saray Kapısı’dır. Üçüncüsü şehrin güneyinde bulunan Orta Kapı’dır. Dördüncüsü ise şehrin kuzeydoğusunda bulunan İskele Kapısı’dır.

108

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Վանի Լիճերը Վանի մէջ կը գտնուին բազմաթիւ լիճեր: Ամենանշանաւորները երեք հատ են՝ Վան, Արճակ եւ Երիցի լիճերը. Վանայ Լիճը Հին ժամանակներուն Վանայ Լիճը կը կոչուէր Բզնունեաց Ծով, որ Պատմական Հայաստանի երեք լիճերէն մէկն է. միւս երկուքը Սեւանի եւ Ուրմիոյ լիճերն են:

Van’ın Yitik Dünyası

109

Van’ın Gölleri Van’da birçok göl bulunmaktadır. En önemlileri ise Van, Ercek ve Keşiş gölleridir. Van Gölü Eski zamanlarda Van Gölü’ne Pıznunyants Denizi denirdi. Tarihi Ermenistan’ın üç göllerinden biriydi. Diğer ikisi Sevan ve Urmiye gölleridir.

Վանա լիճը Սիբան լեռ եւ Արտէր կղզին Van Gölü karşısında Süphan Dağı ve Arder adası

110

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Այս երեք լիճերը իրարմէ կը տարբերուին իրենց դիրքով, ընդարձակութեամբ եւ խորութիւնով: Վանայ Լիճը աւելի լաւ ճանչնալու համար տեղին կ’ըլլայ եթէ իրարմէ զատորոշիչ յատկութիւնները նշենք, այսպէս. Վանայ Լիճի ջուրը աղի է: Վանայ Լիճը կը գտնուի 1646մեթր բարձրութեան վրայ ծովու մակերեսէն: Իր երկարութիւնը 116քմ. է, լայնութիւնը (ամենէն լայն տեղը) 80 քմ., մակերեսը 3713քմ2 է: Իսկ ամենէն խորունկ տեղը հաւասար է 451մեթրի: Սեւանայ Լիճին ջուրը համեղ է. կը գտնուի ծովու մակերեսէն 2066մեթր բարձրութեան վրայ: Երկարութիւնը, ամենաընդարձակ տեղը 67քմ., լայնութիւնը 40քմ., մակերեսը հաւասար է 1225քմ2, իսկ ամենէն բարձր խորութիւնը 60մեթր է: Իսկ Ուրմիոյ Լիճը կը գտնուի Պարսկաստանի սահմաններուն մէջ, 1344 մեթր բարձրութեան վրայ. երկարութիւնը ամենաընդարձակ տեղը կը հասնի 140քմ., լայնութիւնը 55քմ., մակերեսը 5200քմ2 է. իսկ ամենաբարձր խորութիւնը 16մեթր49: Ջուրը Վանայ Լիճի ջուրէն աւելի աղի է: Այսօր այս լիճը ցամքելու վտանգի տակ կը գտնուի: Սեւանայ Լիճի մէջ կ’ապրի բազմատեսակ ձուկեր՝ Իշխան, Բաղտակ, Կողակ, եւայլն: Վանայ Լճին մէջ կ’ապրի միայն Տարեխ կոչուող ձուկը, իսկ Ուրմիոյ Լիճը չունի ոչ մէկ տեսակ ձուկ: Վանայ Լիճին ջուրը չի խմուիր. Իր մէջ կը պարունակէ բորակային մաքրիչ աղեր: Վանայ Լիճին ջուրէն կը պատրաստուի լուացքի համար բորակ: Այս աղերուն շնորհիւ եթէ մարդ լողայ Վանայ Լիճը, ինքզինքը կը զգայ աւելի թեթեւցած եւ մաշկը փափուկ: Շատ մը գիտնական ճանապարհորդներու ուշադրութիւնը գրաւած է Սեւան եւ Վանի Լիճերու ջուրը 25-30 տարին մէկ չափազանց կը բարձրանայ եւ կ’իջնէ: Արճակ Լիճը (Ercek Gölü) Արճակ Լիճը Վանի Լիճէն 30քմ. հեռու է եւ անոր արեւելեան կողմը կ’իյնայ: Կը գտնուի հրաբուխային լեռնաձորի մէջ: Իր մակերեւոյթը 114քմ2 է: 1800մեթր ծովու մակերեսէն բարձրութեան վրայ կը գտնուի: Ամենախորունկ տեղը 40մեթրի կը հասնի: Վանայ Լիճի ջուրին նման խմել կարելի չէ. իր մէջ բորակի աղեր պարունակելուն համար. Արճիշակ (Memedik) գետը կը թափի Արճակ Լիճը: Ամառ ատեն 200է աւելի գաղթական թռչուններ հոս կը հաւաքուին:

Van’ın Yitik Dünyası

111

Bu göllerin birbiriyle ayrıcalıkları; bulundukları yer, yüzölçümü ve derinlikleri itibariyle üç noktada toplanabilir. Van gölünü daha iyi tanımak için bu göllerle farklılıklarını kaydetmekte yarar vardır. Şöyle ki; Van gölünün suyu tuzlu ve sodalıdır. Denizden yüksekliği 1646 metredir. Uzunluğu 116 km. genişliği (en geniş yeri) 80 km Yüzölçümü 3713 km2, en derin yeri ise 451 metredir. Sevan Gölü (Ermenistan’da) suyu tatlıdır. Deniz yüzeyinden 2066 metre yükseklikte bulunur. En uzun yeri 67 km, genişliği 40 km yüzölçümü 1225 km2 en derin yeri ise 60 metredir. Urmiye Gölü İran hudutları içinde bulunur. Deniz yüzeyinden yüksekliği 1344 metre, en uzun yeri 140 km, en geniş yeri 55 km, yüzölçümü 5200 km2, en derin yeri ise 16 metredir.49 Suyu Van Gölü’nün suyundan daha tuzludur. Bu göl bugün kuruma tehlikesi içinde bulunmaktadır. Sevan gölünde çeşitli balıklar yaşar. İşkhan (Prens) balığı, Pağdak (White Fish), Goğag (Hook Fish). Van gölünde sadece Darekh (İnci Kefali) yaşar. Urmiye gölünde ise hiç balık yaşamaz. Van gölünün suyu içilmez. İçinde barındırdığı boraks gibi tuzlar sayesinde temizleyici özelliği vardır. Bu nedenle Van Gölü suyundan çamaşır için boraks elde edilir. Van gölünde yüzen bir insan bu tuzlar sayesinde kendini hafiflemiş, derisini yumuşak hisseder. Sevan ve Van göllerinin 25-30 yılda bir aşırı yükselip alçaldığı birçok ilim adamı ve seyyahın dikkatini çekmiştir. Ercek Gölü Van Gölü’nün doğusunda ve ondan 30 km mesafede volkanik dağlar arasında bulunur. Yüzölçümü 114 km2, deniz seviyesinden yüksekliği 1800 metredir. En derin yeri 40 metredir. Boraks gibi tuzları ihtiva ettiğinden içilmez. Memedik nehriyle beslenir. Yaz aylarında 200’den fazla göçmen kuşlar burada toplanırlar.

Արճակ լիճը Ercek Gölü

112

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Երիցի (Տէրտէրի) Լիճը (Keşiş Gölü) Հին շինծու լիճ մըն էր, աւելի յետոյ լեռներէն վազող ջուրերու շնորհիւ աւելի ընդարձակած է: Կը գտնուի Արթօս լեռան ետեւը: Կառուցուած է Ռուսա Ա-ի կողմէ: Այս լիճն ալ, այսօր ցամքելու վտանգի տակ է:

Van’ın Yitik Dünyası

113

Keşiş Gölü Artos Dağı’nın arkasında bulunur. Eski, yapay bir göldür. Urartu kralı I. Rusa tarafından yapılmıştır. Dağlardan akan sular sayesinde genişlemiştir. Bugün kuruma tehlikesi içinde bulunmaktadır. Երիցի լիճը Keşiş Gölü

114

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Վանայ Լիճի Կղզիները Լիմ Կղզին (Adir Adasi) - Լիմ Անապատ Յիշատակարանի մը վկայութեամբ կարելի է ըսել վանքին կառուցումը 880էն առաջ է: Լիմը Յունարէն իմաստով կը նշանակէ նաւահանգիստ: Վանայ Լիճի ամենամեծ կղզին է, որ կը գտնուի հիւսիսարեւելեան կողմը: Երկարութիւնը 6քմ., իսկ լայնութիւնը 1.5քմ. է: Հոս կը մշակուէին զանազան բանջարեղէններ: Աւազոտ հողամասերուն մէջ մշակուած ձմերուկն ու սեխը շատ ճանչցուած էին: Հոս կը գտնուի Լիմ Անապատ կամ Ս. Գէորգի վանքը: Վանքի Դարպասին հիւսիսային կողմը կը գտնուէր մատուռ մը՝ Ս. Սիոն անունով, իսկ անոր արեւմըտեան կողմը կը բարձրանար զանգակատունը: Լիմ Անապատը ունէր բազմաթիւ սենեակներ՝ վանականներու եւ հիւրերու համար: Այս սենեակներէն քիչ անդին կառուցուած էր ճգնարան մը՝ Գէորգ ճգնաւորի անունով: Այս սենեակներու կառուցողը եղած է Պօղոս Եպիսկոպոս Մելիքեանը:50

Լիմ Անապատ (1915 առաչ) Adır Adası Lim Anabad (Manastırı) (1915 öncesi)

Van’ın Yitik Dünyası

115

Van Gölündeki Adalar Adır Adası - Lım Manastırı (Anabad) Eski bir elyazması kitabın sonuna düşülen kayda istinaden bu manastır 880’den evvel inşa edilmiştir. Lim, Yunanca’da Liman demektir. Van Gölü’nün en büyük adası olup, onun kuzeydoğusunda bulunur. Uzunluğu 6 km. genişliği ise 1.5 km.’dir. Burada çeşitli sebzeler yetiştirilirdi. Kumlu bölgelerinde yetiştirilen kavun ve karpuz çok aranan meyvalardı. Burada Surp Kevork Manastırı, veya diğer bir deyişle Lim İnziva Yeri bulunmaktaydı. Manastırın girişinin kuzeyinde Surp Sion adına yapılmış küçük bir kilise şapel bulunurdu. Onun doğusunda çan kulesi yükselirdi. Bu manastırda rahipler ve misafirler için birçok oda bulunurdu. Bu odaların biraz ilerisinde Rahip Kevork adına bir inziva yeri yapılmıştı. Bu odalar Episkopos Boğos Melikyan tarafından inşa edilmiştir.50

Լիմ Անապատ (այսօր) Adır Adası Lim Anabad (Manastırı) (bugün)

116

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Լիմ Անապատի պատը Adır Adası Lim Anabad duvarnda (Manastırı)

Ս. Գէորգ Վանքին շուրջը ժամանակ առ ժամանակ կանգնուած են բազմաթիւ խաչքարեր՝ վանահայրերու եւ վարդապետներու յիշատակին համար: Կտուց Կղզին (Çarpanak Adası) - Կտուց Անապատ Լիմ կղզիէն շատ փոքր է: Երկարութիւնը 1.5քմ., իսկ լայնքը 0.5քմ. է: Կը գըտնըւի Վանի հիւսիսարեւմտեան կողմը: Կղզին այս անունը առած է հաւանաբար կտուցի նմանելուն համար: Կտուցը ժայռոտ է. սակայն ունի բաւականաչափ հարթավայրեր, որուն մէկ մասին վրայ կը ցանէին մասնաւորաբար ցորեն, միւս մասի վրայ պատրաստուած էին պարտէզներ եւ բանջարանոցներ, որթատունկի բարունակներ (asma) եւ այլն: Կտուց Կղզիին վրայ կը գտնուի համանուն անապատը (Կտուց Անապատ):

Van’ın Yitik Dünyası

Լիմ Անապատ Սուրբ Պարդէվի մասունքը Adır Adası Lim Anabad St Bartev kutsal Emaneti

117

Լիմ Անապատէն Խաջ մը Lim Manastırından kutsal emanet bir haç

Surp Kevork Manastırı civarında rahip ve başrahipler adına dikilmiş Khaçkar’lar (mezar taşları) bulunurdu. Çarpanak Adası - Gıduts Manastırı (Anabad) Lim Adası’na kıyasla çok küçüktür. Uzunluğu 1.5 km. genişliği ise 0.5 km.’dir. Van’ın kuzeybatısında bulunur. Bu ada kuş gagası şeklinde olduğu için Ermenice Gaga adası denmiştir. Kayalık olmasına rağmen oldukça düz araziye de sahiptir. Bu arazinin bir kısmına özellikle buğday ekilirdi. Diğer kısmında ise bahçeler, bostanlar ve bağlar hakimdi. Çarpanak (Gıduts) adasında aynı isimle anılan Gıduts Manastırı bulunur.

118

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Van’ın Yitik Dünyası

119

Կտուց կղզին Çarpanak Gıduts Adası

120

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Կտուց Անապատ Çarpanak Gıduts Manastırı

Van’ın Yitik Dünyası

121

122

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Կտուց Անապատի մէկ պատը Çarpanak Gıduts Manastırının bir duvarı

Կտուց Անապատը բաղկացած է տաճարէ մը, գաւիթէ մը եւ դարպասէ մը, որուն երկու կողմերը կը բարձրանան երկու քառակուսի սիւներ, որոնց վրայ կը կանգնի զանգակատունը եւ բազմաթիւ սենեակներէ եւ «Դրսի տուն» կոչուած շէնքերէն, որ կղզիին դիմացը կը գտնուէին: Հոս կային քանի մը սենեակներ, եկեղեցի մը, պզտիկ դպրոց մը, շտեմարան մը ու գոմ մը: Տաճարը անուանուած է Ս. Կարապետ (ուր կը պահուէին Ս. Կարապետի մասունքները), նաեւ Ս. Խաչ, ըստ ձեռագիրներու յիշատակարաններուն: Եկեղեցիի սեղանը նուիրուած է Աստուածամօր, իսկ աջակողմեան խորանը Ս. Կարապետին, եւ ձախակողմեանը Ս. Ստեփանոս Նախավկային: 1700 թուականին գրուած կոնդակի մը մէջ կը յիշուի, որ Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչն է Կտուց Անապատին հիմնադիրը:

Van’ın Yitik Dünyası

123

Gıduts (Anabad) Manastırında bir katedral, misafirlerin getirdiği hediyelerin konduğu bir bölüm, onun önünde avlusu ve iki yanında kare şeklinde sütunlar üzerinde yükselen çan kulesi ve birçok odalar vardı. Bundan başka yine manastıra ait adanın karşı tarafında misafirler için ”Dış Ev” denilen binaların içinde tekrar bir kilise, birkaç oda, küçük bir okul, bir depo ve bir ahır bulunmakta idi. Bu katedralin adı “Surp Garabed” (Aziz Garabed’in vücudundan küçük bir kemik parçası saklanırdı burada) ve “Surp Haç” olduğu bir el yazması kitabın sonuna düşülen bir nottan anlaşılmıştır. Orta sunak Meryem Ana’ya ithafen, sağdaki sunak Aziz Garabed için, soldaki ise Aziz Stepanos için yapılmıştır. 1700 yılında Gatoğigos tarafından yazılmış bir takdir belgesine istinaden bu manastır Aydınlatıcı Surp Krikor tarafından inşa edilmiştir.

Կտուց Անապատի մէկ պատը Gıduts Manastırının bir duvarı

124

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Կղերականի արարողութեան զգեստ Gdouts Manastırı Rahip merasim giysileri

Van’ın Yitik Dünyası

125

Կտուց Անապատի արծաթիայ կազմով աւետարանը Çarpanak adası Surp Garabed Manastırı na ait gümüş kaplı İncil

Կտուց Անապատի նախագիծը Çarpanak adası Surp Garabed Manastırı planı

Կտուց Անապատի մասունք Çarpanak Gdouts Manastırı Kutsal emanet haç

126

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Ախթամար Կղզին - Ախթամար Ս. Խաչ Վանք Ախթամար անուան ստոյգ բացատրութիւնը չկայ: Զանազան բացատրութիւններ ըլլալով հանդերձ ամենաընդունուածը՝ Վասպուրականի պարզունակ ժողովուրդը կ’երգէ սէրը զոյգի մը, որ կ’ողբայ անոնց դժբախտութեան վրայ: Ախթամարը յառաջ եկած է այս երգին մէջ գտնուող աղջկան անունէն:

Van’ın Yitik Dünyası

127

Akhtamar Adası - Surp Haç Manastırı Akhtamar adının kesin izahı olmamakla birlikte çeşitli anlatımlar arasında en çok kabul edileni, Vaspuragan halkının birbirini seven iki gencin trajik sonunu anlatan hikayedeki kızın adıdır. Աղթամար Վանքը Akhtamar Manastırı Surp Haç

128

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Van’ın Yitik Dünyası

Ախթամար Վանքի խաչքար Ahtamar Manastırında Haç Karlar

129

130

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Ըստ Թովմա Արծրունիի (10րդ դար) վկայութեան, Գագիկ Արծրունին երբ գրաւեց Աղձնիկի Կոտոմ գիւղի ամրոցը, քանդել տուաւ զայն եւ կառուցել տուաւ Ախթամարի Ս. Խաչ տաճարը, ճարտարապետ Մանուէլի մտայղացման շընորհիւ: Ախթամարի Վանքը կամ Ս. Խաչ Վանքը ունէր Ս. Խաչ անունով եկեղեցի մը, ժամատուն մը, զանգակատուն մը, միաբաններու բնակարաններ, կաթողիկոսարան մը եւ ուսումնարան մը: Այս վերջին հինգ շէնքերը այսօր գոյութիւն չունին: Կառուցումը սկսած է 915ին եւ վերջացած 921 թուականին: Ս. Խաչ Եկեղեցին առանց սիւնի եւ խաչաձեւ յատակագիծով, 17մ. երկարութեամբ եւ 14մ. լայնութեամբ, ունի 16 կողմանի գմբէթ եւ կոնաձեւ կաթողիկէ: Այս եկեղեցին ճարտարապետականօրէն առանձնայատկութիւն ունի ուր պատերը իրարու ուղղակի չեն միացած, իրարմէ մէկ մէթրի չափ հեռու կը մնան եւ ուրիշ պատով մը իրար

Ախթամար Ս. Խաչ եկեղեցիէն որմանկարներ Ahtamar Surp Haç kilisesi iç freskleri

Van’ın Yitik Dünyası

131

Tovma Ardzuruniye istinaden (tarihçi 10.yy.) Kral Gagik Ardzrunı Aghtsnik Godom köyü kalesini işgal edince, kaleyi yıktırıp taşlarıyla Mimar Manuel in tasarımıyla Akhtamar Surp Haç Manastırını yaptırmıştır. Manastırda Surp Haç kilisesi, jamadun (papazın ikametgahı), çan kulesi, rahiplere ait konutlar, gatoğigos (dini lider) binası ve bir okul bulunurdu.Son beş bina bugün mevcut değildir. İnşaat 915-921 yılları arasında tamamlanmıştır. Surp Haç kilisesi sütunsuz ve planı haç şeklindedir. 17 m. Uzunluğu, 14 metre genişliği ve 16 kenarlı kubbesi vardır. Ախթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցուոյ յատակագիծը Akhtamar Surp Haç kilisesi planı

132

Վանի Անհետացած Աշխարհը

կը կապուին. ասով հանդերձ խաչաձեւ եզրը պահած է: Եկեղեցին կը տարբերի իր նուրբ քանդակներով, որ զետեղուած են բոլոր պատերուն վրայ: Ասոնք են զանազան անասուններու, խաղողի ողկոյզներու եւ զանազան տեսարաններու քանդակները: Ուրիշ երիզ մըն ալ կը ներկայացնէ հին եւ նոր կտակարաններէն սուրբերու բարձրաքանդակներ եւ տեսարաններ անոնց կեանքէն: Եկեղեցիին չորս ճակատներն ալ զարդարուած են աւետարանիչներու մարդաչափ բարձրաքանդակներով: Գագիկ Արծրունիի բարձրաքանդակը (1.5 մեթր) ամենէն նշանաւորն է, որ կը գտնուի եկեղեցիին արեւմտեան պատին վրայ: Իսկ հարաւային պատին վրայ զետեղուած են Սահակ եւ Համազասպ Արծրունիներու բարձրաքանդակները: Ս. Խաչի հարաւարեւելեան կողմը կը գտնուէր Ս. Ստեփանոս անունով փոքրիկ եկեղեցի մը վերաշինուած 1293ին: Ախթամար Կղզիի հիւսիսարեւելեան ծայրը կար փոքրիկ մատուռ մը՝ կ’ենթադրուի թէ Թամար թագուհիի աղօթատեղին եղած ըլլայ: Հայաստանի միջնադարեան մշակոյթի կեդրոններէն մէկը եղած է Ախթամարի վանքը: Ախթամարի գրչագրութեան դպրոցը սկսած է 10րդ դարու սկիզբները եւ յարատեւած է մինչեւ 1915 թ.: Անուանի գրչագիրներն էին՝ Գրիչ Սիմէոնը (13րդ դար), Դանիէլը (13-14րդ դար) եւ ուրիշներ: Ախթամարի գրչագրութեան դպրոցէն մեզի հասած են գրեթէ 100 ձեռագիր գիրքեր: 10րդ դարու սկիզբէն մինչեւ 948 թ. Ախթամար եղած է հայոց կաթողիկոսներու աթոռանիստը: Համանուն կաթողիկոսութիւնը իր գործունէութիւնը շարունակած է 113-1895 թթ.: Առաջին Համաշխարհային Պատերազմի ժամանակ Ախթամարը ամայացած է:

Van’ın Yitik Dünyası

133

Bu kilisenin kendine has bir mimari özelliği de duvarlar, birbiriyle köşelerde doğrudan birleşmez. İki duvar birbirinden 1 metre uzaktan başka bir duvar vasıtasıyla birleşirler. Buna rağmen haç görünümünü korumuştur. Kilisenin ayırcalığını gösteren bir özelliği de, bütün duvarlara yerleştirilmiş olan taş oyma sanatının zarif işlemeleridir. Bunlar çeşitli hayvanlar, manzaralar, asma dalları gibi oyma süslemelerdir. Başka bir duvar, eski ve yeni ahitten aziz resimleri ve onların hayatından manzaralarla bezenmiştir. Kilisenin dört duvarında insan boyunda İncil yazarları tasvir edilmiştir. Bunların içinde en ünlüsü Ermeni Kralı Gagik Ardzruni’nin 1.5 metre boyundaki heykelidir. Surp Haç Kilisesi’nin güneydoğusunda Surp Stepanos adında 1293’te tekrar inşa edilmiş küçük bir kilise, adanın kuzeydoğusunda Kraliçe Tamar’ın dua ettiği sanılan küçük bir kilise daha vardı. Akhtamar Manastırı Ermenistan’ın Ortaçağ kültür merkezlerinden biri olmuştur. Burada hat sanatı (el yazma sanatı) 10. YY.’da başlayarak 1915 yılına kadar devam etmiştir. Önemli hattatlar; Simoen (13. YY.), Tanyel (13.-14. YY.) ve başkaları. Akhtamar Hat Sanatı Okulu’ndan elde kalan sadece 100 adet el yazması kitaptır. 10. YY. başından 948 tarihine kadar Akhtamar Gatoğigosluk yönetim merkezi olmuştur. Bahis konusu Gatoğigosluk işlevliğini 1113’ten 1895’e kadar devam etmiştir. Birinci Dünya Savaşı sırasında Akhtamar tamamen boşalmıştır.

Ախթամար Ս. Խաչ եկեղեցիին արտագին զարդարնաքը Ahtamar Surp Haç kilisesi Dış bezeme

134

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Իր ճարտարապետական ուրոյն տեսքովը արուեստասէրներու սիրտը գրաւող, մտքերուն մէջ դրոշմուած Ախթամար եկեղեցւոյ այսօրուայ գոյութիւնը կը պարտինք քրտական ծագում ունեցող գրող Եաշար Քէմալին: 1951 թուականին կը յայտնաբերուի՝ Ս. Խաչ եկեղեցիին ռմբակոծման վերաբերեալ՝ Թուրք կառավարութեան նպատակը: Թուրք զինուորական բժիշկ հարիւրապետ Ճաւիթ Պէյ այս լուրը կը փոխանցէ Եաշար Քէմալին, որ այն ատեն «Ճումհուրիյէթ» թերթի թղթակիցն էր: Եաշար Քէմալ անմիջապէս գործի կը լծուի, նախ, յօդուած մը կը գրէ այս մասին: Կը ջանայ համոզել թրքական իշխանութիւնները, ըսելով թէ, այս եկեղեցին չի պատկանիր միայն Հայերու այլ անիկա Թուրքիոյ մշակոյթի արժանիք մըն է, որ պէտք է պահուի: Եկեղեցին կը փրկուի բայց, թէ զինուորականըւ եւ թէ Եաշար Քէմալը հալածանքներու թիրախ կը դառնան: Գրող, լրագրող եւ հրապարակախօս Եաշար Քէմալ 1973ին Նոպէլեան Մրցանակի առաջադրուած է. 2013ին ՀՀ Մշակութային նախարարութեան կողմէ արժանացած էր «Գրիգոր Նարեկացի» շքանշանին, իր հայանպաստ գործունէութեան համար:51 Եաշար Քէմալ բազմաթիւ գրական աշխատանքներու հեղինակ 92 տարեկանին մահացաւ (6 Հոկտեմբեր 1923-28 Փետրուար 2015): 2007 թուականին Թուրքիոյ կառավարութիւնը նորոգել տուաւ Ս. Խաչ եկեղեցին առանց խաչ տեղադրելու պայմանաւ, իբր թանգարան: Տարին մէկ անգամ կրօնական արարողութիւն կատարելու արտօնութիւն շնորհուած եւ 2010 թուականին աղմկալի բողոքներու հետեւանքով խաչը տեղադրուած է: Ախթամարի Ս. Խաչ վանքը Վասպուրականի ամենահարուստ վանքերէն մէկը եղած է: Ունէր մշակելի դաշտեր եւ տափաստաններ: Դարերու ընթացքին ժողովուրդին կողմէ տրուած բազմաթիւ թանկարժէք իրեր ունէր Ս. Խաչ վանքը: Դժբախտաբար ամէն ինչ կողոպտուած է 1894-96 բախումներու եւ 1915ի կոտորածներու ժամանակ:

Van’ın Yitik Dünyası

135

Akhtamar Kilisesi kendine özgün mimari karakteriyle sanatseverlerin gönlünü fethetmiş ve zihinlerde derin iz bırakmıştır. Bu şaheserin bugünkü varlığını Kürt asıllı yazar Yaşar Kemal’e borçluyuz. 1951 yılında devletin Surp Haç Kilisesi’ni bombalama niyeti açığa çıkmıştır. Bir ordu mensubu Yüzbaşı Dr. Cavit bey bu haberi Cumhuriyet Gazetesi yazarlarından Yaşar Kemal’e aktarır. Yaşar Kemal gazetede yayınladığı bir yazı ile hemen işe koyulur. “Bu kilise sadece Ermenilerin değil, Türkiye’nin bir kültür değeridir, korunması gerekir” diyerek yetkili makamları ikna etmeye çalışır. Kilise kurtarılır. Lakin hem Yaşar Kemal, hem de ordu mensubu kişi tacize maruz kalırlar. Yazar gazeteci Yaşar Kemal 1973 yılında Nobel Ödülü için aday gösterilmiş 2013 yılında Ermenistan Kültür Bakanlığı, insan hakları savunucusu Yaşar Kemal’i “Krikor Naregatsi” madalyası ile ödüllendirmiştir.51 Yaşar Kemal (6 Kasım 1923 - 28 Şubat 2015) birçok edebi eserler bırakarak 92 yaşında hayata gözlerini yumdu. 2007 yılında Türk Hükümeti Surp Haç Ki-

Եաշար Քեմալ (6 Հոկտեմբեր 1923 - 28 Փետուար 2015)

lisesi’ni tamir ettirip, üzerine haç konma-

Yaşar Kemal (6 Ekım 1923 - 28 Şubat 2015)

dan müze olarak halka açılmıştır. Birçok şikayetler sonucu 2010 yılında senede bir kere dini ayin yapılmasına ve üzerine haç konmasına izin verilmiştir. Akhtamar Vaspuragan’ın en zengin manastırlarından biriydi. Ekili tarlalara ve geniş kırsal alanlara sahipti. Asırlardan beri halkın hediye ettiği çok kıymetli eşyalara sahipti. Maalesef bunların tamamı 1894-96 ve 1915 katliamları sırasında talan edildi. Surp Haç kilisesi sütunsuz ve haç şeklindedir. 16 köşeli bir kubbesi vardır.

136

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Առտէր Կղզին - Ս. Աստուածածին Վանք Առտէր Կղզին կը գտնուի Բզնունեաց ծովու մէջ եւ Նարեկ գիւղի դիմացը: Այս կղզիին վրայ կառուցուած են մենաստան մը եւ եկեղեցի մը եւ կը նուիրուին Ս. Աստուածածնի: Հիմնադիրը յայտնի չէ: Ժամանակի ընթացքին կը քանդուին, բայց Յակոբ անունով վարդապետի ջանքերով կը վերակառուցուի 1766 թուականին: Արտէր Ս. Աստուածածին վանքը Arder Surp Astvadzadzin Manastırı

Van’ın Yitik Dünyası

137

Arder Adası - Surp Asdvadzadzin Manastırı Arder adası Van gölünde Nareg köyü karşısında bulunur. Bu adanın üzerinde Meryem Ana’ya ithafen yapılmış bir manastır ve bir de kilise vardı. Mimarı bilinmiyor. Zamanla bu manastır yıkılır, fakat Hagop adında bir rahibin gayretleriyle 1766 yılında yeniden inşa edilmiş. Արտէր կղզին Arder Adası

138

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Զիպնայ - Ս. Ստեփանոս Վանք Ս. Ստեփանոս Վանքը կը գտնուէր Արծկէ քաղաքին հարաւ կողմը, Վանայ Լիճի եզերքը, որ յետոյ ծովակուլ եղած է: Այս կղզիին վրայ շինուած էր Ս. Ստեփանոս Վանքը:

Վանի Խորհրդանիշները Վանի Բերդը Նայիլ պատմութեան մասը:

Van’ın Yitik Dünyası

139

Zıbna Adası - Surp Stepanos Manastırı Surp Stepanos Manastırı Ardzge-Adilcevaz’ın güneyinde Van gölü kıyısında bulunurdu. Bu adanın üzerine Surp Stepanos Manastırı inşa edilmişti. Daha sonra toprak kaymasıyla manastır adayla birlikte sulara gömülmüştür.

Van’ın Sembolleri Van Kalesi Coğrafya bölümüne bakınız Վանի բերդը Van Kalesi

140

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Ախթամար Ս. Խաչ Եկեղեցին Նայիլ Վանի կղզիներու մասը: Բերկրիի Ջրվէժը Նայիլ Աշխարհագրութեան մասը:

Ախթամար Ս. Խաչ եկեղեցին Akhtamar Surp Haç Kilisesi

Van’ın Yitik Dünyası

141

Akhtamar Surp Haç Kilisesi Van gölündeki adalar Muradiye Şelalesi Բերկրի՛ի ջրվէժը Muradiye Şelalesi

142

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Աղբակի Տրաւերդենները Հրաբուխային տաք ջուրերուն մէջ գտնուող կրածին բնածխատը (calcium carbonat) սուզուելով կը նստի ժայռերուն վրայ. յառաջ կը բերէ դեղնորակ սպիտակ եւ կարծր տրաւերդենները:

Van’ın Yitik Dünyası

143

Başkale Travertenleri Kaynak sularında bulunan Calcium Carbonat ın süzülüp kayaların üzerine oturmasıyla meydana gelen sarımtırak beyaz sert tabakadır. Աղբակ՛ի դրաւերդենները Başkale Travertenleri

144

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Ծխանանման Ժայռեր Այս ժայռերը դարերու ընթացքին, հրաբուխներէն արձակուած լաւաներուն իրարու վրայ կուտակուելով յառաջ եկած են:

Van’ın Yitik Dünyası

145

Başkale Peri Bacaları Yanardağların patlaması sonucu yeryüzüne çıkan lavların yıllarca üst üste kümelenmesinden meydana gelen kayalardır. Աղբակ՛ի Ծխանանման ժայռերը Başkale Peri Bacaları Volkanik kayalar

146

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Վան՛ի կատուն Van kedisi

Վանի Կատուն Իր տեսակին մէջ միակ ցեղն է որ կը պատկանի Վան քաղա-քին: Աշխարհի մէջ միակ կատուի տեսակն է որ կը լողայ. գոյնը ընդհանրապէս ճերմակ է: Տարբեր գոյն, երկար եւ կարճ մազ ունեցողներ ալ կան: Աչքի տարբեր գոյներով կը յիշուի, բայց երկու աչքն ալ նոյն գոյնը ունեցող Վանի կատուներ ալ կան: Գլխիկոր Կակաջը Շատ ընտիր եւ սիրուած ծաղիկ մըն է: Շատ մը պատմութիւններու նիւթ դարձած է: Լացող հարսի ծաղիկ ալ կոչուած է: Այսպէս կոչուելուն պատճառը տունէն լալով բաժնուող հարսի երեւոյթին զուգորդութիւնն է այս ծաղիկը: Քրիստոնեայ աշխարհը այս ծաղիկը նմանցուցած է Մարիամ Աստուածամօր՝ Յիսուսի խաչելութիւնը լալով, գլուխը ծռած դիտելու ժամանակուայ երեւոյթին: Տարեխ Ձուկը Միակ ձուկն է որ աղ եւ բորակ պարունակող ջուրերու մէջ կ’ապրի: Դալարիկով Պատրաստուած Պանիրը Պանիրը պատրաստելու ժամանակ, լեռներէն քաղուած բոյս մըն է, որ կաթին մէջ խառնելով ձեռք բերուած պանիրին տեսակը:

Տարեխ ձուկը Darekh balığı (İnci Kefali)

Van’ın Yitik Dünyası

147

Van Kedisi Dünyada sadece Van’a ait olup ve yüzebilen tek kedi cinsidir. Rengi genellikle beyaz olur. Farklı renk, kısa ve uzun tüylü olanları da vardır. Farklı göz renkleriyle bilinirse de, göz rengi aynı olan Van kedileri de vardır. Գլխիկոր կակաջը

Ters Lale

Pek nadir ve sevilen bir çiçektir. Birçok hikayelere konu olmuştur. Ağlayan Gelin çiçeği de denir. Böyle anılmasının sebebi, evden ağlayarak ayrılan gelinin duruşunu çağrıştırdığı içindir. Hristiyan alemi de bu çiçeği Meryem Ana’nın İsa Mesih’in çarmıha gerilişini ağlayarak seyrettiği andaki duruşuna benzetmiştir. Դալարիկով պանիր

Darekh (İnci kefali) Balığı

Otlu Peynir

Tuzlu ve sodalı sularda yaşayan tek balıktır. Otlu Peynir Dağlardan toplanan bir nevi bitki, sütün içine karıştırılarak hazırlanan peynir türüdür.

Դալարիկ Otlu peynirde kullanılan dağlardan toplanan yeşillik

Վանի Ժողովրդագրական Վիճակը Van’ın Demografik Yapısı

150

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Վանի բնակչութիւնը 19րդ դարուն, արդէն բազմամշակութային էր, ինչպէս էր ամբողջ Արեւմտեան Հայաստանը: Այս վիճակը հետեւանքն էր 7րդ դարէն ի վեր, Հայաստանի դէմ կատարուած յաջորդական արշաւանքներուն ու Հայկական հողին վրայ հաստատուած օտար տիրակալութիւններու (Արաբները, Սէլճուկները, Մոնկոլները, Օսմանեան Թուրքերը եւ ուրիշներ): Անընդհատ յարձակումները, կոտորածները, աւերումն ու բռնագրաւումները ի վերջոյ կործանարար ազդեցութիւն ունեցան Հայկական քաղաքականութեան վրայ, պատճառ դառնալով մշակութային կորուստներու, տնտեսական անկման, եւ զանգըւածային տեղաշարժներու: Թէ Հայ եւ թէ օտար մատենագիտական աղբիւրները բիւր տեղեկութիւն կու տան Հայաստանի մշակութային, ընկերային ու տնտեսական վիճակին մասին՝ արշաւանքներէ առաջ եւ ետք. այսպէս, օրինակի համար 13րդ դարու Արաբ պատմիչ Իպն Եագուպի, իր «Քիթապ էլ Միւճայինէ էլ Պալտան» աշխատասիրութեան մէջ կը գրէ թէ, Արաբական տիրապեութեան ժամանակ Հայաստանի մէջ կային 18.000է աւելի մեծ ու փոքր քաղաքներ: 19րդ դարուն, Արեւմտեան Հայաստանի բնակչութիւնը կազմուած էր ազգային կամ համայնքային խմբաւորումներէ, որոնք էին՝ քրիստոնեայ Հայերը, իսլամացած Հայերը՝ Համշէնցիներ, Աֆշարներ (որոշ չափով Կիլիկիոյ շրջանը՝ լեռնաբնակներ), Քըզըլպաշները, Եզիտիները, Քիւրտերը, Մահմետական գաղթականները (Կիւրճիւներու մէկ մասը) եւ Թուրքերը: Ասոնցմէ զատ՝ Հրեայ, Ասորի, Գելտանի, Քնչու եւ այլն. Զանազան ցեղախումբեր հոն կ’ապրէին: Օսմանեան կայսրութեան վերջին շրջանին, Վան քաղաքը սիրտն էր Վիլայէթի Սիթթէին (վեց նահանգներուն, մեծամասնութեամբ հայերով բնակուած), որ կ’ընդգրկէր Էրզրումը, Վանը, Խարբերդը, Սեբաստիան, Բաղեշ-Պիթլիսը եւ Տիգրանակերտը: Ինքնին Վան նահանգը կը բաղկանար երկու շրջաններէ՝ Վան

Van’ın Yitik Dünyası

151

19. yüzyılda, Anadolu’nun doğusundaki diğer şehirler gibi, Van da çok kültürlü bir yapıya sahipti. Bu olgu, Araplar, Selçuklular, Moğollar, Osmanlılar vb. yabancı güçlerin yüzyıllardan beri süren akınlarının ve istilalarının sonucuydu. Peş peşe süren acımasız saldırılar, katliamlar, yıkımlar ve işgaller Ermeni uygarlığını derinden yaralamış, devasa kültürel kayıplara, iktisadi çöküntüye ve kitlesel göçlere neden olmuştu. Ermeni kaynaklar kadar, yabancı kaynaklar da, bu güçlerin istilasından önceki ve sonraki kültürel, toplumsal ve iktisadi hayata ilişkin bol miktarda kanıt sağlamaktadır. Örneğin 13. Yüzyılda Arap tarihçi İbn Yakub, “Ketab el Mucayine el Baldan” adlı eserinde Arap egemenliği sırasında Ermenistan’da yaklaşık 18 bin şehir ve kasaba bulunduğunu belirtmektedir. Վանեցի Հայեր Vanlı Ermeniler

152

Վանի Անհետացած Աշխարհը

քաղաքը ու շրջակայքը, եւ Հագգարի ու շրջակայքը: 1890ական թուականներուն Վանի բնակչութեան թիւը կը հասնէր 40.000ի, որուն 25.000ը հայեր էին: Թրքերէն առաջին հանրագիտարանը՝ «Քամուս ուլ Ալամի - Քաղաքներու բառարան» խորագրով, Ալպանացի լեզուաբան Շէմսէտտին Սամիի հեղինակութեամբ եւ հրատարակուած 1889-1898 թուականներուն, ժողովրդագրական կարեւոր տեղեկութիւններ կը հայթայթէ Վանի եւ շրջակայ նահանգներուն վերաբերեալ: Նկատի ունենալով, որ հանրագիտարանը ՕսմանեանԿրթական Նախարարութեան հաւանութիւնը կը վայելէր, հրատարակութեան մէջ երեւցող տուեալները պէտք է պաշտօնական համարել: Շէմսէտտին Սամիի համաձայն, 19րդ դարու վերջաւորութեան Վան քաղաքի եւ շրջակայ գիւղերուն մէջ կը բընակէին 66.000 Հայ, 61.000 Թուրք եւ Քիւրտ, 1400 Եզիտի, 1000 Գլտանի, 1000 Հրեայ, եւ 600 Գնչու: Իսկ Հագգարիի մէջ ու շրջակայքը կը բնակէին 210.000 Քիւրտ, 92.000 Նաստուրի (քրիստոնեայ), 70.000 Հայ, 30.000 Թուրք, 6000 Գլտանի, 5500 Եզիտի, 5000 Հրեայ, եւ 600 Գնչու: Իսկ Գեղամ Բադալեանի, Առաջին Աշխարհամարտի նախօրեակին Վան Վիլայէթի նահանգի բնակչութեան կազմը հետեւեալ պատկերը կը ներկայացնէր. Հայերը 219.000 (41.3%), Քիւրտեր 130.000 (39.9%), Ասորիներ 90.000 (18%), Թուրքեր 38.000 (7%), Եզիտիներ 6600 (3%), Հրեաներ եւ Գնչուներ 3400 (.5%): Իսկ Պոլսոյ Պատրիարքարանի տուեալներով, 1915էն անմիջապէս առաջ Վանի Հայութեան թիւն էր 197.000: Հնադարեան ժամանակներէն սկսեալ, Վանն ու շրջակայքը մեծամասնութեամբ Հայերէ բնակուած են, ըստ Յոյն պատմաբան Քսէնոֆոնի «Տասը հազարներու նահանջը» եւ այլոց: Իսկ դարեր շարունակ, մինչեւ 1915ի Հայոց ցեղասպանութիւնը, Հայ եւ Քիւրտ բնակչութիւնները կողք կողքի ապրած են Վանի մէջ:

Van’ın Yitik Dünyası

153

19. yüzyılda yörede Hristiyan Ermeniler, Müslümanlığı kabul eden Ermeniler (Hemşinliler), Kilikya bölgesinde yaşayan göçmen Avşarlar, Kızılbaşlar, Yezidiler, Kürtler, Müslüman göçmenler ( Gürcüler ve başkaları) ve Türk, Yahudi, Süryani, Kıldani, Çingene vb. çeşitli etnik grup ya da topluluklar yaşıyordu. Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde Van, Ermeni nüfusunun yoğun olduğu altı şehrin, Vilayet-i Sitte’nin önemli bir merkezi durumundaydı. Bu şehirler Erzurum, Van, Harput, Sivas, Bitlis ve Diyarbakır idi. Van vilayeti de iki bölgeye ayrılmıştı Van şehri ve çevresi ile Hakkari ve çevresi. 1890’larda Van’da 40 bin kişi yaşıyordu. Bu nüfusun 25 bini Ermeniydi. 1889-1898’de yayımlanan ilk Türk ansiklopedisi Kamus-ül Alami’yi hazırlayan Arnavut kökenli dilbilimci Şemseddin Sami, Van ve komşu vilayetlere ilişkin önemli nüfus istatistikleri vermiştir. Bu ansiklopedinin Osmanlı Maarif Vekaleti’nce onaylanmış olmasından dolayı, söz konusu istatistikler devletin resmi verileri sayılabilir. Şemseddin Sami’ye göre 19. Yüzyılda Van şehri ve dolaylarındaki köylerde 66 bin Ermeni, 61 bin Türk ve Kürt, bin dört yüz Yezidi, bin Kıldani, bin Yahudi ve altı yüz Çingene yaşıyordu. Hakkari ve çevresinde ise 210 bin Kürt, 92 bin Nasturi (Hıristiyan), 79 bin Ermeni, 30 bin Türk, 6 bin Kıldani, 5 bin beş yüz Yezidi, 5 bin Yahudi ve 600 Çingene vardı. Keğam Badalyan, I.Dünya Savaşı’ndan hemen önce Van vilayetinin demografik yapısını 219 bin Ermeni (yüzde 41.3%), 130 bin Kürt (yüzde 39.9%), 90 bin Süryani (yüzde 18%), 38 bin Türk (yüzde 7%), 6.600 Yezidi (yüzde 3%), 3 bin kadar Yahudi ve, Çingene 3.400 (5%) oluşturduğunu belirtir. İstanbul Ermeni Patrikhanesi’nin kayıtlarına göre ise, 1915’ten hemen önce Van’ın Ermeni nüfusu 197 bindir. Yunan tarihçi Ksenofon ve başka bazı tarihçilere göre Van ve çevresinde yaşayanların büyük çoğunluğunu Ermeniler oluşturuyordu. 1915’teki Ermeni katliamına değin Ermeniler’le Kürtler Van’da yüzyıllar boyunca yan yana yaşamıştı.

Վանի Հայկական Մշակոյթը Van Ermeni Kültürü

156

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Վանի մշակոյթը կ'երկարի մինչեւ Նէոլիդեան դարը (Ք.Ա. 8000-5200թթ.), որուն կը վերաբերի Վանին շատ մօտ Շամիրամալաթի բլուր-Թիլքի Թէբէ, որ կը գտնուի Վանա լճի ափէն մէկ երկու քմ. արեւելք: 1899թ-ին գերմանացի գիտնական Ուալտէմար Պէլք առաջին անքամ պեղած եւ յայտնաբերած է այս համալիրը: Այս վայրը, հնադարեան շրջանին եղած է Վանակատի (օպսիդիէն) արտադրութեան կեդրոն:

Վանակատէ իրեր Obsidyen ürünler

Վանի զանազան բնակավայրերու մէջ կատարուած պեղումներէն յայտնաբերուած

են

իրեր.

որոնք

կը

ներկայացնեն

հնադարեան

շրջաններու

մշակութային յատկութիւնները: Ցեռք բերուած իրեր կը վկայեն այս վայրերու բազմամշակութային ըլլալու իրողութիւնը: (Dr. Sinan Kılıç - Arkeoloji ve Sanat) Վաղ երկաթի դարը Հայկական ռազմականացման շրջան է: Մետաղագործ վարպետեներ կը պատրաստէին՝ նիզակներ, սաղաւարտներ, զրահաշապիկներ, վահաններ, դաշոյններ, թրեր, կացիններ, գուրզեր, պրոնզէ գօտիներ եւ այլն: Քարի մշակումն ալ կարեւոր տեղ կը գրաւէր Վանի մշակոյթի ծիրէն ներս: Քարով կը պատրաստէին զանազան քանդակներ, տաշտեր, ձագարներ, խողովակներ եւ այլն: Զարգացած էր նաեւ փայտամշակումը, ոսկորի փորագրման արուեստը եւ որմնանկարչութիւնը:

Van’ın Yitik Dünyası

157

Van’ın kültürü Neolitik Çağa kadar uzanır (MÖ.8000-5200). Bunun en güzel örneği Van Merkeze çok yakın Tilki Tepe Höyüğüdür. Bu anıt Van Gölünün 1-2 km. doğusunda bulunur. Alman arkeoloğu Waldemar Belck 1899 tarihinde bu bölgede ilk defa arkeolojik bir çalışmayı gerçekleştirmiştir. Bu bölge tarihöncesi dönemde Obsidyen üretim merkezi olmuştur. Van’ın diğer yaşam bölgelerinde yapılan kazılardan elde edilen buluntular, tarihöncesi çağların kültürel karakteristiğini açıklar. Ayrıca bu buluntular tarihöncesi dönemlerde bu bölgelerin kültürel çeşitliliğini kanıtlar. (Dr. Sinan Kılıç - Arkeoloji ve Sanat) Erken Demir çağı silahlanma dönemidir. Madeni işleyen ustalar çeşitli ürünler üretiyorlardı. Bunlar, mızraklar, miğferler, zırhlar, kalkanlar, hançerler, kılıçlar, baltalar gürzler vs. Taş işçiliğinin Van kültürün-

Քանդակներ

de önemli bir yeri vardı. Taş-

Heykeller

tan çeşitli heykeller, dibekler, huniler, borular vs. yapılırdı.

Քարի մշակում Taş işçiliği

158

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Փայտամշակում Ağaç işlemeciliği

Վանի թագաւորութեան շրջանին կարեւոր նշանակութիւն ունէր քաղաքաշինութիւնը: Այս մարզին մէջ, Վանի ազդեցութիւնը շատ մեծ եղած է Հայ մշակոյթի վրայ: Ըստ Մովսէս Խորենացիի Վան քաղաքը եղած է մեծ, բարեկարգ, անառիկ բազմաթիւ երկյարկ շէնքերով: Տուշպա-Վան մայրաքաղաքի միջնաբերդը պահւած է վընաթիր կառոյցներ: Միջնադարուն Վասպուրականը եղած է գրչութեան կեդրոն: Անանիա վարդապետի շնորհիւ Նարեկա վանքի գրչութեան կեդրոնը ծաղկած է: Հոս գրուած է իր (Հաւատարմատ) ժողովածուն, որ մեզի հասած է XIII դարէն: Այս Վանքին մէջ գրուած է նաեւ Անանիա Նարեկացիի միւս գործերը՝ «Խրատագիրքը», «Հայոց պատմութիւնը», «Ընդդէմ Թոնդրակեան շարժման» (աղանդներու դէմ շարժում) աշխատանքները: Այս վանքին մէջ ուսանած են Գրիչ Սահակը, գիտնական Յովհաննէսը, ճգնաւոր փիլիսոփայ Գրիգոր Նարեկացին: Այս վանքէն մեզի հասած են XI-XIX դարերու ձերագրեր:

Van’ın Yitik Dünyası

159

Ağaç işlemeciliği, kemik oymacılığı ve fresk işlemeciliği oldukça gelişmişti Vanda. Urartu (Van Krallığı) döneminde şehircilik Van kültüründe önemli bir yere sahipti. Ermeni kültüründe, özellikle şehirleşme konusunda Vanın etkisi büyük olmuştur. Tarihçi movses Khorenatsi ye istinaden Van şehri gelişmiş, sağlam, iki katlı binalara sahipti. Başkent Tuşpa-Van içkalede kayalar içine oyulmuş yapıtlar vardı.

Հին Վանի տուներ Eski Van Evleri

Orta Çağda Van ve çevresi Elyazmaları ve hat sanatı merkezi olmuştur. Rahip Ananiya sayesinde Nareg Manastırı bu alanda oldukça gelişmiştir. Ananiya Naregatsi nin birçok eserleri bu manastırda yazılmıştır. Bunlar, Dürüstlük, Sadakat Külliyatı XIII.yy.da elimize geçmiştir. Ananıya Naregatsinin bu manastırda yazmış olduğu diğer kitaplar; Öğüt, Ermeni Tarihi, Tarikatlara Karşı Mücadele vs. Hattat Sahak, Bilim insanı Hovhannes, Münzevi filozof Krikor Naregatsi bu manastırda eğitim görmüşlerdir. Bu manastırdan bize XIyy.dan XIXyy. a kadar elyazması eserler ulaşmıştır. Varak Surp Nşan manastırıda elyazmaları sanat merkezi olmuştur. XIII.yy. Van Surp Vartan ve Surp Sahak manastırlarında yazılmış elimize geçmiş XIVyy. ait el yazmaları mevcuttur. Elyazma ve minyatür sanatında öncülük yapan, Garabed, Vartan, Zakarya, Khçadur, Duruperan bölgesinden yazar hovhannes Mangasarentsi Ercişlinin öğrencisi Azaria gibi ustalardan bize 60 dan fazla elyazması eser ulaşmıştır. Müteakip asırda Avedis, Krikor, Garabed, Mardiros, Asbur gibi sanatçılarında elimize 50 den fazla eseri geçmiştir. Son eser 1911 tarihlidir. Van, elyazma sanat merkezi olarak 220 adet eser bırakmıştır.

160

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Վարագայ Սուրբ Նշան վանքն ալ գրչութեան կեդրոն եղած է որ կը յիշուի XIIIդ.: Ձեռագրեր կան որոնք պատրաստուած են Վանի Ս. Վարդան Զօրավար եւ

Ս.

Սահակ

եկեղեցիները

XIVդ.:

Գրչական

եւ

մանրանկարչական

գործունէութիւնը սկսած է Կարապետը, Վարդանը, Զաքարիա, Խաչատուր գրիչները. Տրուբերանի յայտնի գրիչ Յովհաննէս Մանկասարենց Արճիշեցու աշակերտ Ազարեան որոնցմէ մեզի հասած են 60էն աւելի ձեռագեր: Յաջորդ դարու գրիչներն են՝ Աւետիս, Գրիգոր, Կարապետ, Մարտիրոս, Ասպուր գրիչներ, որոնք 50էն աւելի ձեռագիր պատրաստած են. վերջին ձեռագիրը 1911թ.: Վանը գրչակեդրոն ըլլալով ժառանգած է 220 ձեռագիր: 1113թ-ին բացուած է Ախթամարի դպրոցը, 1277թ-էն մեզի հասած առաջին ձեռագիրն է Սիմոն գրիչի Աւետարանը: XIV-XVդդ. նշանաւոր էին մանրանկարիչ Զաքարիա Ախթամարեցի, Մինաս Ծաղկողը, Ժամանակագիր Դանիէլը, Թովմա Միանասենց, Ներսէս եւ Ստեփան Կաթողիկոս եղբայրները, Գրիգորիս Ախթամարեցի գրիչները: Այս գրչակեդրոնը շարունակուած է մինչեւ XIXդ.: XV դարուն կը սկսի Կտուց Անապատի գրչագրութիւնը. նոյն ժամանակին կը հանդիպի Մեծոփա վանքի գրչագրութիւնը որուն հիմնադիրն է Գրիգոր Տաթեւացին: 1840թ-ին Պոլիս բնակող Վանեցիներու ջանքերով հինգ ծխական վարժարան բացուեցաւ. մէկը քաղաքամէջը եւ չորսը Այգեստանի մէջ: 1860թ-ին Վանը ունէր չորս ծխական վարժարան Այգեստանի մէջ, մէկ վարժարան Հայկավանքի թաղը, մէկն ալ քաղաքամէջը, աշակերտներուն թիւը հազար հոգի էր: 1908թ-ին Վանի մէջ կը գործէին 10 վարժարաններ, 1700 աշակերտներով: 1914ին վարժարաններու թիւը կը բարձրանայ 30ի, իսկ աշակերտութեան թիւը՝ 5104ի: Ամենէն կարեւոր կրթօճախներն էին, Փորթուկալեան Կեդրոնական վարժարանը, Սուրբ Ղուկասեան վարժարանը եւ Երամեան Կրթարանը (հիմնուած 1878ին): Մնացեալ դպրոցներն էին Արարուց թաղային վարժարանը (երկսեռ), Նորաշէնի թաղային դպրոցը, Յայնկոյսներու թաղային դպրոցը, Ս. Յակոբ թա-

Van’ın Yitik Dünyası

161

Վասպուրական Մեր Աշխար Vasburagan Dünyamız (Poster)

1113 tarihinde Akhtamar okulu açıldı. Yazar Simeonun yazdığı kutsal kitap 1277 tarihinde meydana çıkmıştır. XIV-XVyy.ünlü minyatür sanatçıları şunlardı. Zakarya Ağtamaretsi, Minas Dzağgoğ, Kronoloji yazarı Taniel, Tovma Minasents, Nerses ve Stepan Gatoğigos kardeşler, Krikor Ağtamaretsi gibi yazarlardı. XV.yyda Gduts Manastırı El yazmaları merkezi faaliyete geçti.Medzopa manastırı El yazmaları merkezinin faaliyete geçişi de bu döneme rastlar. Kurucusu Krikor Datevatsidir. 1840 yılında Istanbul da yaşayan Vanlılar sayesinde 13-15 yaşındaki çocuklar için dini ve el yazma sanatı eğitimi veren okullar açıldı. Biri şehir merkezinde,dördü Aykestan da (bağlar bölgesi-bahçeler) 1860 yılında yine çocuklar için Aykestan da dört, Haygavank bölgesinde bir, Bir tane de şehir merkezinde aynı özelliğe sahip okullar açıldı. Öğrenci sayısı 1000 kadardı. 1908’de Van’da toplam 1700 öğrencinin okuduğu on okul vardı. 1914’te okul sayısı otuza çıkmış, öğrenci sayısı da 5104’ü bulmuştu.

162

Վանի Անհետացած Աշխարհը

ղային դպրոցը, Հայկավանքի թաղային դպրոցը, Սանդխտեան Օրիորդաց դըպրոցը եւ Հայկազեան վարժարանը, որ վերջին երկուքը հիմնուած էին 1870ին: Այս 10 վարժարաններուն մէջ կը դասաւանդէին 57 ուսուցիչ-ուսուցչուհիներ: Հայկական վարժարաններու կողքին կը գտնուէին վեց թրքական նախակրթարաններ, 240 մանչ աշակերտներով եւ երեք երկրորդական վարժարաններով կամ «Րիւշտիյէ»ներ, որոնք ունէին ընդամէնը 350 մանչ աշակերտներ (աղջիկներուն ուսում պէտք չէր): Բացի ասկէ, Վանի մէջ կը գործէին ամերիկեան, ֆրանսական եւ գերմանական միսիոնարական օրիորդներու դպրոցները:

Van’ın Yitik Dünyası

163

En önemli eğitim kurumları Portugalyan Getronagan Okulu, Surp Ğugasyan Okulu ve 1878’de kurulan Yeramyan Okulu’dur. Bunlardan başka Araruts (Karma), Noraşen, Hanguysner, Surp Hagop, Haygavank, Santukhtyan Kız Okulu, Haygazyan gibi semt okulları olup, son iki okul 1870 tarihinde kurulmuşlardı. Bu okullarda bay va bayan 57 öğretmen eğitim vermekte idi.

Ermeni okullarının yanısıra 240 erkek öğrencisiyle 6 Türk ilkokulu, (kızlara eğitim gereksizdi) toplam 350 öğrencisiyle üç ortaokul veya rüştiye faaliyet gösteriyordu. Van’da bunlardan başka faaliyet gösteren Amerikan, Fransız ve Alman, kızlara ait misyoner okulları vardı.

Երամեան վարժարան Yeramyan Okulu

164

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Վանի մէջ կային երիտասարդական շրջանակներ, որոնք մարդու վրայ լաւ տըպաւորութիւն կը ձգէին: Անոնք կը հրատարակէին փոքրիկ թերթեր: Նոյն ձեւի թերթեր կը հրատարակուէին նաեւ Շատախի, Կավաշի եւ Արճակի մէջ: Այդ թերթերն էին «Յորձանք», «Ժայռ», «Տիգրիս», «Ծովակ», «Գաւառի Ձայն» եւ այլն:

Վանի մէջ հրատարակուած թերթեր Van da yayınlanan gazeteler

Մարգար Պողչաեանի ղեկավարութեամբ, Վանի ուսուցչաց դպրոցի նուագախումբը Markar Pağçoyan yönetiminde Van Öğretmen Okulu Bandosu

Van’ın Yitik Dünyası

165

Van’da insanı olumlu etkileyen gençlik kolları vardı. Onlar küçük gazeteler yayınlıyorlardı. Aynı tarzda gezeteler, Çatak, Gevaş ve Ercek’te yayınlanıyordu. Bunlar; “Hortsank” - hızlı akan su akıntısı, “Jayr”-Kaya, “Dikris” - Dicle, “Dzovag”-Küçük Deniz, “Kavari Tsayn”-Taşranın Sesi.

Վանեձի երիտասարդներ Վանի մէջ հրատարակուած թերթեր Van da yayınlanan gazeteler

Bir grup vanlı gençler

166

Վանի Անհետացած Աշխարհը

1905-1914 թուականներուն Վանի մէջ կը գործէին մի քանի հայկական թատերախումբեր,որոնցմէ ամենէն եռանդունն ու առաջատարն էր Արտաշէս Աղախեանի ղեկավարած խումբը: Վանը մեծապէս սատարած է Հայ գրական ու գրութենական ժառանգին: Մեզի հասած են Վանի մէջ հրատարակուած կամ ձեռագիր պատրաստուած մեծաթիւ աւետարաններ, ճաշոցներ, Մաշտոցներ, գանձարաններ, ժամագիրքներ, տօնացոյցներ ու զանազան այլ գործեր: Վանի Հայ մշակութային կեանքին մէջ եզակի ու որոշիչ դեր ունեցած է Վարագայ վանքը, որ օժտուած է վարժարանով ու ճոխ մատենադարանով: Վարագայ վանքէն ներս է, որ Խրիմեան Հայրիկը հիմնած է տպարան մը, ուր ան հրատարակած է «Արծուի Վասպուրական» պարբերաթերթը, 1862ին: Արծուի Վասպուրական Ardzvi Vaspuragan (Van Kartalı)

Van’ın Yitik Dünyası

167

1905-1914’te Van’da bazı tiyatro kumpanyaları faaliyetteydi. Bunların içinde en etkin ve verimli olanların başında Ardaşes Ağakhyan’ın yönettiği topluluktu. Modern Ermeni edebiyatının şekillenmesinde ve yayımlanmasında Van’ın önemli rolü oldu. Van’da basılmış olan ya da el yazması sayısız eserin büyük bir bölümü yok olmaktan kurtulmuştur. Bunların arasında Kitab-ı Mukaddesler, dua kitapları, Maşdots denilen din kitaplarının yanısıra kimi sıradan kitapla, almanaklar ve daha pek çok türde eser vardır. Bir okul ve zengin bir kütüphanesi olan Varak Manastırı, Van Ermeni kültüründe özgün ve belirgin bir rol oynadı. Rahip Mıgırdiç Khırimyan (Khırimyan Hayrig adıyla bilinirdi) manastırda bir basımevi kurarak 1862’den itibaren çok önemli bir dergi olan “Ardzvi Vaspuragan”- Van Kartalı’nı yayınlamaya başladı. Վարագայ Վանք Varak Manastırı (Yedi Kilise)

168

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Վանի մէջ հրատարակուած թերթեր Van da yayınlanan gazeteler

Վանի մէջ հրատարակուած է նաեւ «Երկունք» ամսագիրը, Երեմեան եւ Կեդրոնական վարժարաններու սանուցի ջանքերով: 1906ին հրատարակուած է «Նոր սերունդ» ամսաթերթը, իսկ աւելի ուշ «Հայեացք» թերթը: Վերջապէս, էական հրատարակութիւն մը եղած է «Վան Տոսպ» հասարակական, քաղաքական եւ գրական թերթը, որ 1915էն ետք շարունակուած է հրատարակուիլ Թիֆլիսի մէջ:

Վարագա վանքի ուսուցչաց եւ ուսանողներու կազմը Varaka Manastırı Öğretmen ve öğrencileri

Van’ın Yitik Dünyası

169

Van’da diğer yayınlar arasında, Getronagan ve Yeramyan okulları mezunlarının desteğiyle çıkan “Yergunk Dergisi” (Doğum Sancısı), 1906’da yayın hayatına giren “Nor Serunt Dergisi” (Yeni Nesil) ve daha sonra çıkan “Hayyatsk”(Bakış) adlı gazete vardı. Bu yayınların en önemlisi siyasi ve edebi bir gazete olan “Van Dosp” idi; bu gazete 1915’ten sonra yayınını Tiflis’te sürdürdü. ՎԱՆՏՈՍԲ VANDOSP

170

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Վան ծնած են Հայ ժողովուրդի տիտաններու ամբողջ հոյլ մը՝ գրողներ, գիտնականներ, արուեստագէտներ, գաղափարական ու մարտական գործիչներ: Անոնց շարքին են, գրողներ՝ Վրթանէս Փափազեանը, Վահրամ Ալազանը, Աշոտ Վշտունին, Գուրգէն Մահարին: Նկարիչներ՝ Արշիլ Կորքին (Ոստանիկ Ատոյեան), Յովհաննէս Ալխազեանը եւ Փանոս Թերլեմեզեանը: Դերասան Վարդան Աճէմեանը,

քաղաքական-կուսակցական

գործիչ

Աղասի

Խանջեանը:

Ճարտարապետ Վարազդատ Յարութիւնեանը: Երկրաբան Փրոֆ. Տիգրան Ջըրպաշեանը, եւ գրագէտ Մկրտիչ Մկրեանը: Քանդակագործ Հայկ Բադիկեան համբաւի տիրացած է Միացեալ Նահանգներուն մէջ՝ իր յայտնի հանրային գործերով, որոնցմէ են՝ նախագահներ Լինքընի եւ Ֆրանքլինի արձանները, Սան Ֆրանսիսկոյի եւ Ֆրեզնոյի զանազան քաղաքապետներու կիսանդրիները, եւ զօրավար Փրշինկի արձանը: Իսկ Վարազ Սամուէլեան յայտնի է իր Սասունցի Դաւիթի արձանով, որ կը գտնուի Ֆրեզնոյի գլխաւոր հրապարակը: Վանը սատարած է նաեւ Հայ աշուղական արուեստին՝ որոնք մեծամասնութեամբ գործածած են թրքական անուններ: Առաջին Հայ աշուղը՝ Նահապետ Քուշակ, որ ապրած է աւելի քան մէկ դար եւ մահացած 1592ին: Յօրինած է թէ՛ Հայերէն եւ թէ՛ Թրքերէն լեզուներով: Վանեցի աշուղական այլ մեծեր են Խոստիկօղլուն՝ 18րդ դարուն. Զահրի կամ Զէհրի (Կարապետ Կարապետեան), ծնած Վան 1818ին եւ մահացած Ալեքսանդրապոլ 1888ին, որ աշակերտը եղած է Պոլսեցի Հայ աշուղ Նէճմիին: Թալիպի ծնած Վան 1880ական թուականներուն. Թալիպի անցած է Իզմիդ քաղաքի Օրթաքէօյ գիւղը, ուր ամուսնացած է Աշուղ Աշքիայի (Խարբերդցի Յակոբ) աղջկան հետ, եւ ապա, 1860ին Պոլիս անցած՝ թրքալեզու Հայ եւ գործակից Թենկիին հետ, ու մահացած 1871ին Պոլիս. եւ 19րդ դարուն ապրած թրքալեզու Հայ աշուղ Նէճմին:

Թամպուր Tambur

Van’ın Yitik Dünyası

171

Ermenistan’ın birtakım parlak zihinleri Van’da yetişti. Bunlar arasında yazarlar, bilim insanları ve sanatçılar olduğu gibi toplum önderleri de vardı. Vırtanes Papazyan, Vahram Alazan, Aşod Vışduni ve Kurken Mahari gibi yazarlar; Arshile Gorky (Vosdanig Adoyan) ve Hovhannes Alkhazyan ve Panos Terlemezyan gibi ressamlar, Hayg Patigyan ve Varaz Samuelyan gibi heykeltraşlar; tiyatro oyuncusu Vartan Acemyan; siyasi aktivist Ağasi Khanciyan; mimar Varaztad Harutyunyan; jeolog Prof. Çırbaşyan ve akademisyen Mıgırdiç Mıgıryan ilk akla gelenlerdir. Lincoln ve Franklin gibi devlet başkanlarının heykellerini, Fresno ve San Francisco’da kimi valilerin büstlerini ve General Pershing’in heykelini yapan Hayg Patigyan, ABD’de haklı bir ün kazandı. Heykeltraş Varaz Samuelyan, California’da, Fresno’nun ana meydanında yer alan Sasun’lu Tavit heykeliyle isim yaptı.

Սազ

Van, Ermeni saz şairliği geleneğinde de etkin bir rol oynadı.

Saz

Ermeni halk şairleri genellikle Türk isimleri kullanırlardı. İlk Ermeni saz şairi olarak bilinen Nahabed Kuçag, Van’ın yerlisiydi; hem Ermenice, hem Türkçe söylerdi; yüz yılı aşkın yaşadı ve 1592’de öldü. Van’ın öteki büyük saz şairleri Khosdigoğlu (18. yüzyıl); İstanbul’lu Ermeni saz şairi Necmi’nin öğrencisi olan Zahri ya da Zehri (Garabed Garabedyan; Van 1818 - Gümrü 1888) ve Van’da dünyaya gelen Talibi’ydi (1800). Talibi İzmit’te, Ortaköy’de yaşadı; saz şairi Aşkiya’nın (Harputlu Hagop) kızıyla evlendi. 1860’ta birlikte çalıştığı Türkçe okuyan saz şairi Tengi’yle İstanbul’a taşındı. 1871’de İstanbul’da öldü.

Թմբուկ Davul Դար Tar

172

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Վանի Վան ի Ճաշատեսակները Հացերու Տեսակները Փայնաքոշ: բաղարջի տեսակ մը, որ կ’եփէին պահքի համար: Թափթափա: կլոր հաց, մէջտեղը ծակ, բաղարջ: Լոշ, լոշ-հաց: լաւաշ: Կլոճ: անթթխմոր հաց, բաղարջ: Կողած: թոնրի հաց (թոնիրի կողերուն զարկած): Կորեկճաթ, կորոկէ կլորէն, կլստա: կորեկէն պատրաստուած հաց: Կրկուտ: բարակ՝ չոր հաց: Կուտապ: Մեծ պահքի օրերուն համեմունքներով եփուած հաց՝ մէջը դրուած ընկոյզ, չամիչ: Պապաճիկ: Մէկ ու կէս մատ հաստութեամբ կլոր՝ մէջտեղը անցքով հաց՝ բաղարջ, գուկուտ: Սոմոն: փուռի մէջ եփած կլոր, ուռուցիկ հաց: Տմպիւզ: հաստ հացի տեսակ: Փուռնիկ: փուռի կամ թոնիրի մէջ եփուած գնդաձեւ հաց: Օղիկ: կլոր, բարակ հաց՝ բոկեղ, սիմիթ: Վան‘ի Նախաճաշը

Ամբողջ երկրի տարածքով մէկ, իր արդար տեղը գրաւած է: Իր մէջ կը պարունակէ; մուրթուղայ: ալիւր եւ հաւկիթի խարնուրդով կը պատևաստուի: Կաւութ: ծեծուած ցորենը իւղի մէջ խարկելով կը պատրաստուի: ձիթապտուղը անպակաս է:

Տարածաշրջանի մեղրն ու սերը կը լրացնէ Վանեցիներու նախաժաշը:

Van’ın Yitik Dünyası

173

Vanlıların Yemekleri Ekmek Çeşitleri Paynakoş: Kömbe tarzında Perhiz yortusu için hazırlanan ekmek türüdür. Taptapa: Yuvarlak ortası delik ekmek. Loş-Loş hats: Lavaş. Gıloc: Hamursuz. Goğadz: Tandırın duvarlarına yapıştırılarak pişirilen ekmek. Goregcat-Goroge Gıloren, Gılısda: Darı unundan yapılır. Gırgud: İnce kuru ekmek. Gudab: İçinde kuru üzüm ve ceviz bulunan yortu için hazırlanan ekmek. Babacik: Birbucuk parmak kalınlığında ortası delik ekmek Somon: Fırında pişirilen yuvarlak ve şişkin ekmek Dımbüz: Kalın ekmek türü Purnik: Fırın veya tandırda pişirilen toparlak ekmek Oğik, Pogeğ: Simit Van Kahvaltısı Bütün ülke çapında haklı bir üne sahiptir. İçinde neler var?

Ձիթապտուղ

Murtuğa: Un ve yumurta karıştırılarak hazırlanır. Kavut: Dövme buğday yağda kavrularak yapılır. Zeytin: Hiç eksik olmaz. Çevreden elde edilen bal ve kaymak, Van kahvaltısının tamamlayıcı maddeleridir.

Zeytin

174

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Վանիցիներու Ճաշատեսակները Եւ Այլ Սպառած Սննդեղէնները Աղանձ: Բոլոր տուներու մէջ Նոր Տարիին անպայման կը պատրաստէին աղանձ՛ որուն մէջ կը խառնէին չամիչ, ընկոյզ եւ կաղին: Կտղամճուռ: Իւղով եւ մանր կտրատած հացով պատրաստուած ուտելիք. ճմուռ: Ջլբուր: Յունուար 5-ին, Ս. Ծննդեան նախորդ օրը երեկոյեան կ’ուտէին դոշաբով եւ ալիւրով եփուած ճաշ, ռշտայով ու ձաւարով խառն փիլաւ եւ գիւղական ջլբուր (գիւղի մէջ): Ջլբուրը ջուրով, հաւկիթով ու սոխառածով եւ թարխունով եփած ճաշ է: Փոխինդ: Ս. Սարգիսի պահքի Ուրբաթ օրը կտաւատի փոխինդ կը պատրաստէին: Անոր համար ցորենն ու կտաւատը առանձին-առանձին կը բովէին, յետոյ կը լեցնէին միեւնոյն սանդի մէջ եւ իրար հետ ծեծելով կը մանրացնէին եւ կ’ուտէին: Աղի Բլիթ: Ամուրիները աղի բլիթ կ’ուտէին, որպէսզի երազի մէջ տեսնէին, թէ իրենց ով ջուր կու տար ու գուշակէին, թէ ապագային որո՞ւ հետ պէտք է ամուսնանային: Բաղարջ: Մեծ պահքի միջինքին ձէթով կ’եբէին, որ կը կոչուէր միճնապլիթ, որու մէջ դրամ մը կը դնէին գուշակութեան համար: Գմխլա: Ճակնդեղի տեսակ մը, որ կը խաշէին, իւղի ու հաւկիթի հետ կը խառնէին եւ կը տապկէին: Գավիկ: Լայնատերեւ Ճակնդեղ, որ շրեզի (պրասի նման բոյս մըն է. իր մեծ

ճէրմակ ծաղիկով կը զանազանուի անկէ) հետ տապկելով կ’ուտէին: Հատխաշ: Խաշած եւ ջուրը քամած լոբի: Վռիկ: Ձաւարով, ոսպով եւ այլ նիւթերով անիւղ ապուր՝ վռոշ: Փֆիկ: Կերակուր, որ կը պատրաստէին ձաւարի մանրուքով ու ջուրով: Կերակրատեսակ՝ բոված ալիւրով: Պաղ միս: Խաշած ու սառեցուած միս: Ձուածեղ - Տապկուած Միս - Տապկուած Հաւ

Van’ın Yitik Dünyası

175

Vanlıların Yemekleri ve Diğer Tüketim Maddeleri Ağants: Yılbaşı ve Noel zamanı kesinlikle her evde hazırlanırdı. Ana maddesi buğday olup içine kuru üzüm, ceviz ve fındık katılırdı. Aşure. Gığdamıcur veya Cumur: Kızgın yağa ufalanmış ekmek Vanlıların bir tür yemeği idi. Çılbur: Pilavın üzerine kavrulmuş soğan ve suda pişirilmiş yumurta ilave ederek hazırlanmış yemek. 5 Ocak akşamı yerlerdi (Ermeni Apostolik kilisesi Noeli 6 Ocakta kutlar). Pokhint: Keten tohumu ve buğday ayrı ayrı kavrulduktan sonra, birbirine karıştırılarak bir havanda iyice dövülerek elde edilir Pokhint. Aziz Sarkis Perhiz

Ցորեն

Yortusuna denk gelen Cuma günü mutlaka pokhint

Buğday

yerlerdi: Aği Plit: Tuzlu kurabiye. Genellikle bekar kızlar yerlerdi. Uykularında fazlasıyla susayacaklarından, rüyalarında kendilerine su veren erkekle evleneceklerine inanırlardı. Pağarç: Perhiz yortusu zamanında zeytınyağı ile hazırlanan kömbe. İçine madeni para konurdu şanslı kişiyi tesbit etmek için. Kımkhla: Bir nevi pancar türü, önce haşlanır, sonra da yumurta ile karıştırılıp tavalanarak hazırlanmış bir yemek türü. Gavik: Geniş yapraklı pancar, çirişle (Pırasaya benzer bir bitkidir. Büyük beyaz çiçeğiyle seçilir) karıştırılıp tavalanarak hazırlanır. Hadkhaş: Haşlanmış ve suyu sıkılmış yeşil fasulye. Vrik: Bulgur, mercimek ve başka bazı maddeler ilave ederek hazırlanan bir çorba türü vıroş. Ofik: İnce bulgur ve su ile hazırlanan yemek türü. İnce bulgur unla beraber kavrularak hazırlanan yemek. Bağmis: Haşlanmış ve soğuk yenen et Tavalanmış et veya tavuk

176

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Շկլեկ: Կաղամբով ճաշատեսակ: Չխրթմա: Ջրալի կերակուր, որ կը պատրաստեն հաւով կամ մսով, սոխով, քացախով եւ հարած հաւկիթով: Վանայ Քաշովի: Բաղադրիչներն են՝ խոշոր ձաւառ -100 կրամ, արջառի միս 2 կտոր, լոլիկ 1 հատ, սոխ 1 հատ, իւղ, քիմիոն, աղ, պղպեղ, քիչ շաքարաւազ, արջառի մսի արգանակ: Ոսպախաշու: Ոսպով եփած կերակուր՝ մշոշ: Փլոլ: Դդումով ու իւղով կերակրատեսակ: Հարիսա: Հարիսա անուանումը կու գայ «հարէք զսա»էն (հարել - զարնել): Կոչած են նաեւ «քաշկա»: Նախկին ժամանակները հարիսան տօնածիսական ճաշ եղած է, պատրաստուած է մեծ կաթսաներով եւ նուիրուած է աստուածներուն որպէս զոհաբերութիւն: Հարիսան նաեւ դասուած է զօրաց ուտեստներու շարքին: Հարիսան ողջ գիշեր կ’եփէին թոնրի մէջ՝ մարմանդ կրակով, ուտելու ժամանակ վրան հալած իւղ կը լեցնէին: Կորկոտ, Կուրկուտ: ձաւարով, միսով թոնիրի մէջ եփած թանձր կերակուր՝ հարիսա: Մշոշ: Կը պատրաստէին ոսպով, դդումով կանաչ լոբիով կամ բազուկով: Սակայն դասական մշոշը կը պատրաստէին ոսպով, ծիրանաչրով եւ ընկոյզով: Յատկապէս պահքի ժամանակ կը պատրաստէին: Խաշիլ: Մանր ձաւարով կամ փոխնձով եփած կերակուր, որու վրայ իւղ, կաթ կամ թան կ’աւելցնէին եւ կ’ուտէին: Ճաշ: Ալիւրով եւ իւղով պատրաստուած խաւիծի նման կերակուր: Ճաշեդան: Ձաւարով ճաշ: Ճմբուռ: Իւղը կը հալեցնէին եւ հացը կը փշրէին մէջը: Ճվջուր: Պահքի օրերուն ուտելու կերակրատեսակ՝ դդումով, բրինձով, ձէթով: Կ’ուտէին պաղ վիճակի մէջ: Ճուճուկ:

Երախաներու

համար

իւղով,

խմորով

պատրաստուած

մարդու, թռչունի ձեւով: Խաչի ձեւ տուած եւ չորցած ծիրան:

հաց՝

Van’ın Yitik Dünyası

177

Şıklek: Bir nevi lahana yemeği. Çıkhırtma: Tavuk veya et, soğan, sirke ve çırpılmış yumurta ile pişirilen yemek. Vana Kaşovi: Sığır eti, soğan, domates, yağ, kimyon, tuz, biber, çok az toz şeker, biraz da bulgur ilave ederlerdi Bir nevi haşlama. Vosbakhaşu: Mercimekle pişirilirdi. Pılol: Kabak ve yağla pişirilirdi. Harisa: Keşkek; Eskiden dini bayramlarda mutlaka büyük kazanlarda hazırlanır, tanrıya şükran amacıyla halka dağıtılırdı. Aslında bu gelenek çok tanrılı zamanlardan kalma bir usuldür. Pişirmedeki en önemli husus, Harisa dolu kazan ateşi boşaltılmış tandıra indirilip üzeri kapatılır. tandırın sıcaklığı ile sabaha kadar pişerdi. Yerken üzerine eritilmiş tereyağı ilave edilir. Gorgod, Gurgud: Bir nevi Keşkek. Mışoş: Mercimek, kabak, yeşil fasulye veya pazı ile hazırlanırdı. Yüksek tabakaya has ayrı bir pişirme tarifi de, kaysı usaresi ve cevizle hazırlanan şekildi. Özellikle perhiz yortusu zamanı yenirdi. Khaşil: Bulgur veya çeşitli hububat unundan hazırlanan yemek türüdür. üzerine eritilmiş yağ, süt veya ayran ilave ederlerdi. Caş: Un ve yağla hazırlanırdı. Caşetan: Bulgurla hazırlanırdı. Cımpur: Bir nevi cımur. Ufalanmış ekmeğin üzerine eritilmiş tereyağı dökerek hazırlanırdı. Cıvçur: Kabak, pirinç ve zeytin yağıyla hazırlanan yemek çeşididir. Özellikle perhiz zamanı pişirilirdi. Cucug: Çocuklar için un ve yağla, insan ve kuş motifleriyle hazırlanan ekmek. Haç şeklinde ve kuru kayısı ile hazırlananı da vardı.

Ծիրան Kuru Kayısı

178

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Ճխճպուկ: Ճխճ պուկ: թան: Տոլմա ՊարսկայանԳիւֆթա: Առանց ճարպի միդ, բրինձ, ցաւար, հաւկիթ հողկիթով կը գործածուի Բորակի: Հիմնական կը պատրաստեն միսով եւ խմորով: Միսով բորակի պատրաստելու համար անեկ խմորը կը բացեն լաւաշի ձեւով, կը կտրատեն քառակուսի

կամ

կլոր,

վրան

կը

դնեն

աղացած՝

սոխով,

պղպեղով,

կանաչեղէնով, աղով համեմած մսի խճողակ: Խմորը կը հաւաքեն այնպէս, որ միսը մնայ կեդրոնի մէջ, ապա կ’եփեն տաւարի միսի արգանակով: Կ’ուտեն սխտորած մածու-նով, վրան կ’աւելցնեն հալած իւղ: Քելեկոշ: Եօթ նիւթերէ կերակուր՝ տրորած չորթան, ծիրանի չիր, ոսպ, խախիզա, հաց, սոխառած, համեմներ («Հայ ազգագրութիւն եւ բանահիւսութիւն»,

Հ. 1, էջ 173) Խախիզա կամ խարխիզա -ոչխարի դմակը, խոզի ճարպը հալելէն յետոյ մնացած կտորները: Փաչա: կամ Խաշ Ափրաղ: թուփով տոլմա: Կափուսկա: միսով եւ կաղամբով պատրաստուած կերակուր: Կլուլիկ: Ցաւառով պատրաստուած գնդիկներ եւ կաղամփի թթուով եբած ճաշ: ԿԻՄԱ: աղացած միս, որով ճաշ կը պատրաստէին: Առակաճաշ: ալիւրով կամ ձաւարով ճաշ, որ կը պատրաստէին չորթանով, իւղով ու սոխով: Պորանի: Կանանչ լուբիա եւ իւղով կամ միսով պատրաստուած կերակուր

(իւղի մէջ տապկուած լոբիան՝ միսով եւ վրան հաւկիթ աւելցուցած): Թանապուր, Թանեսպաս Թանհատ: Եփած ու քամած թան, շոռ, ժաժիկ: Կոթմաճ: Աշնանը ոչխարի կաթէն պատրաստուած մածուն, որ կը դնէին սառ տեղ: Մախոխ: Մախո խ: Թթու դրուած կաղամբով եւ ձաւարով եփած ջրալի կերակուր:

179

Van’ın Yitik Dünyası

Cıkhcıbug: Ayran. Dolma: Her kültürde olduğu gibi. Acem Köftesi: Yağsız et, bulgur, pirinç, patates ve yumurta ile hazırlanır. Poragi: Genellikle et ile hazırlanan böreg Kelegoş: Yedi çeşit malzeme ile pişirilen yemek. Eritilmiş kuru yoğurt, kayısı reçeli, mercimek, kharkhiza- eritilmiş kuyruk yağının arta kalan kıkırdağımsı kısmı,ekmek ve kavrulmuş soğanla pişirilirdi. («Հայ ազգագրութիւն եւ բանահիւսութիւն», Հ. 1, էջ 173) Paşa/Khaş: Paça. Aprağ: Yaprak dolması. Gapusga: Kapuska. Gılulig: Bulgurla hazırlanmış köfte şeklindeki topçuklar ve lahana turşusuyla hazırlanan yemek. Gima: Kıyma ile hazırlanan yemek. Aragacaş: Un, bulgur, eritilmiş kuru yoğurt, yağ ve soğanla hazırlanan yemek türü. Borani: Yağda kavrulmuş yeşil fasulye üzerine yumurta kırılarak hazırlanan yemek. Tanabur: Ayranlı çorba. Tanhad, Taynad: Pişirilip süzülmüş ayran - çökelek. Gotmac: Sonbaharda koyun sütünden hazırlanmış yoğurt. Soğuk bir yerde saklanırdı. Makhokh: Buğday ve lahana turşusu ile hazırlanmış yemek. Mışoş: Pazı, pancar veya kabak, fasulye ve mercimekle pişirilmiş yemek. Perhiz yemeğidir. Macar: Kıyma ve güneşte kurutulmuş balık. Genellikle şarapla pişirirlerdi.

Գինի Şarap

180

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Մշոշ: Բազուկով, ճակընդեղով կամ դդումով, լոբիով, ոսպով պատրաստըւած պահքի կերակուր: Ոսպախաշու: Մաճառ: աղացած եւ արեւի տակ չորցուած ձուկ, որ յաճախ գինիով կ’եփէին: Խորոված Պպիկ: Խորովածի տեսակ: Խորովու: Փորփոտիքը հանած ամբողջական ոչխար գառ կամ ուլ, որ կը կախեն թոնիրի մէջ, բերանը կը ծածկեն եւ կը խորովեն: Տակը կը դնեն կճուճով ձաւառ, որ կ’եփի խորովուէն կաթած հիւթով: Ղավուրմա: Իր իւղի եւ հիւթի մէջ տապկուած կամ լաւ եփուած միս, որ մինչեւ երեսը իւղով կը ծածկուի ու կը պահեն ձմեռուայ համար՝ կաւէ ամաններու մէջ: Միսը կիսաեփ, վրան կը լեցնեն հալած ճարպ, խառնելով կ’եփեն մինչեւ ջուրի շոգիանալը, կը սառեցնեն, բերանը ամուր կը փակեն, կը պահեն ձեմեռուայ համար: Շրեզով Փիլաւ: Շրեզը լուալէ յետոյ փոքր փոքր կը կտրուի եւ 8-10 վայկեան աղի ջուրի մէջ կը ձգուի. Ասկէ յետոյ քանի մը սխտորով միասին կը խարկուի: Յետոյ վրան կ‘աւելցուի լոլիկի եփած հիւթ. 2-3 վայրկեան դարձնելէ յետոյ ձաւառը վրան կ‘աւելցուի եւ կը խարկուի: Ատոր վրայ մէկ մատ անցնելու չափ տաք ջուր կ‘աւելցուի, ձաւառը միչեւ որ կակուղնայ կ‘եփուի եւ շրեզով եղինձը պատրաստուած կ‘ըլլայ: Շիլա: Ձաւարով ու իւղով պատրաստուած կերակուր՝ շիլաճաշ: Շիլեկ Շորվա, Շուրվա, Չորպա Շալմձրիկ: Միսով ու շողգամով եփած ճաշ: Եախնի (Եահնի): Իւղալի, միսով եւ բանջարեղէնով պատրաստուած ջրալի կերակուր: Խաշած լոբի: Պլուլ: Միսով կամ կորկոտով պատրաստուած փոքր կլորակ՝ ընկոյզի չափ քիւֆթա:

Van’ın Yitik Dünyası

181

Kebap Bıbig: Kebabın bir türü. Khorovu: İçi boşaltılmış bütün kuzu veya oğlak kızgın tandırın içine asılır, altına bir çömlek bulgur konur, üstüde kapatılırdı. Etten damlayan yağla bulgur pişerdi. Kavurma: Et kendi yağıyla suyunu çekene kadar pişirilir. Eritilmiş kuyruk yağıyla üstü tamamen kapatılır ve kış için saklanır. Çirişli Pilav: Çiriş yıkandıktan sonra küçük parçalar halinde kesilip 8-10 dakika tuzlu suda tutulur. Sonra tencereye alınır, birkaç diş sarmısakla kavrulur: Sonra üzerine domates salçası ilave ederek 2-3 dakika çevrildikten sonra üzerine bulgur dökülür ve çevrilir. Onun üzerine bir parmak geçecek şekilde sıcak su ilave edilir, bulgur yumuşayana kadar pişirilir. Böylece çirişli pilav hazırlanmış olu. Şila, Şilacaş: Bulgur ve yağla pişirilen yemek. Şileg Şarva, Şurva: Çorba. Şalmıtsrig: Et ve şalgamla pişirilen yemek. Yahni: Et ve sebzeyle pişirilen sulu bir yemek. Bılul: Et veya bulgurla hazırlanmış küçük top şeklinde köfte. Arkhav, Arkha: Un, yağ ve yumurta ile hazırlanan yemek. Lamez-Malez: Un ve suyla hazırlanmış katı bir yemek türü. Üzerine süt veya yağ dökerek yerlerdi. Khavidz: Yağın içinde unu kavurarak pişirirlerdi. Sonra üzerine kaynar su koyup tekrar pişirerek elde edilen, helva gibi tatlı bir yiyecektir.

Ալիւր, հաւկիթ, կաթ Un, yumurta, süt

182

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Արխաւ, Արխա: Արխա: Ալիւրով, հաւկիթով եւ իւղով պատրաստուած կերակուր: Լամեզ - Մալեզ: ջուրով ու ալիւրով պատրաստուած թանձր ճաշ կամ խիւս, որու վրայ իւղ կամ կաթ կը լեցնէին եւ կ’ուտէին: Խաւիծ: Կը պատրաստեն ալիւրը իւղի մէջ խարկելով, ապա եռացած ջուր կ’աւլցնեն եւ նորէն կ’եփեն՝: Հրուշակի նման անուշեղէն մըն է: Կոռովա: թանձր եփած եւ ամաններու մէջ կամ կտաւի վրայ չորցուած ծիրան, սալոր, դամոն եւ այլն, որ կը պահէին ձմրան համար եւ կ’օգտագործէին կերակուրներու մէջ, պաստեղ, թթու լաւաշ: Մազդռոն: կարագի եւ մածունի խառնուրդ: Շնսխտոր: Վայրի ճակնդեղ, որ կը նմանի սխտորի: Թթու կը դնէին կամ կը չորցընէին եւ կ’եփէին: Սամիր: կաթով, բրինձով ու շաքարով եփած կերակուր՝ կաթնով: Պանիրի Տեսակներ Խորած Պանիր: Պատրաստուած պանիրը տախտակէ տուփի մէջ դնելէ յետոյ կը դաղէին որոշ ժամանակ մը, որ կը ստանար անուշ հոտ: Ժաժիկ: Թանը եփելէ եւ քամելէ (տոպրակով քամած) յետոյ ստացուած պանրանման նիւթը, թանէն պատրաստուող շոռ, չարթարուկ: Վրան աղ կը լեցնեն եւ անուշահամ Ճակնդեղ կը խառնեն, կը լեցնեն կճուճները կամ կը պահեն տիկի մէջ: Ժաժիկը կը սեղմեն պուտուկի մէջ, բերանը կը ծեփեն կաւով, գլխի-վայր կը թաղեն, ինչպէս եւ պանիրը: Ժաժիկը նաեւ մանդակով կ›ըլլար եւ այլ կանաչեղներով: Դալարիկով Պանիր: Կաթին մէջը կը խարնեն ըդհանրապէս սիրմօ, հէլիզ, կամ թիւմ, ճաշակի համէմատ կը որոշէին բանչարեղենի տեսակը: Ժաժիկաբլիթ: Կարկանդակ, որու խորիզը ժաժիկ է: Բլիթի ձեւով եփած իւղով ժաժիկ: Սոխաթան: Շոռ, ժաժիկ (աղով համեմած), պինդ թան: Բռնուածք: Ձմրան համար թթու դրած բանջարեղէն կամ մրգեղէն: Ամաններու մէջ պահուած կաթնեղէն, բանջարեղէն եւ ձկնեղէն:

Van’ın Yitik Dünyası

183

Gorova: Pestil; Katı olarak pişirilmiş kayısı. erik, üzüm gibi meyveler bir bez üzerinde kurutularak elde edilir. Maztıron: Tereyağı ve yoğurt karışımı bir yiyecek. Şınsıkhtor: Sarmısağa benzeyen yaban pancarını turşu koyarlardı veya kurutup pişirirlerdi. Samir: Süt, pirinç ve şekerle pişirirlerdi - Sütlaç. Peynir Çeşitleri Khoradz Banir - Kuyu Peyniri: Hazırlanmış peynir tahta kutulara konup üzer de sıkıca kapatılıp gömülür. Bir süre sonra çıkarıldığında hoş bir koku almış olur. Jajig: Ayranı pişirdikten sonra bir torbanın içinde süzerlerdi. Sonra üzerine pancar ilave edip küpe basarlardı veya tulum içinde saklarlardı. Çeşitli, yaban bitkileride ilave ederlerdi. Otlu Peynir: Sütün içine zevke göre, sirmo, heliz, kekik gibi, çeşitli bitkiler ilave ederek hazırlanırdı. Bugünkü Vanın otlu peynirinin tarihi çok eskiye dayanmaktadır. Jajigapılit: Pasta imalatında Jajig kullanılırdı. Sokhatan: Katı ayran. Pırnıvadzk: Kış için turşu konmuş sebze ve meyve. Balık veya süt ürünleri. Zeytin, Pastırma Hamur İşi Kete, Baklava, Haçkete, Asida, Bişi, Sarı burma, Tel kadayıf Hoşaf, Khov Yağlı: Çok ince yaprak şeklinde açılmış yufkalara eritilmiş yağ sürülür ve balla yenir.

Մեղր Bal

184

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Ձիթապտուղ, Պաստուրմա Խմորեղէն: Գաթա: Փախլավա: Խաչգաթա: Ասիտա: Բիշի: Սառը Բուրմա: Թէլ Քադաէիֆ: Խոշապ, Խով Իւղալի: Խմորի բարակ, նուրբ թերթերէ պատրաստուած եւ իւղով ներծծած թխուածք, որ կ’ուտեն մեղրով: Նազիւք: կաթով ու իւղով հունցած անխորիզ գաթա: Շաքարլամա: Շաքարով ու իւղով պատրաստուած խմորեղէն: Նարդանգ: Նուռի օշարակ: Լապլապի: խարկուած սիսեր

Կաղին Fındık

Van’ın Yitik Dünyası

185

Ընկույզ Ceviz

Nazik: Süt ve yağla hazırlanmlş sade kete. Şekerleme: Un, yağ ve şekerle hazırlanmış hamur işi. Nartank: Nar şerbeti. Sucuk: İpe dizilmiş ceviz veya fındık pişirilmiş meyve bulamacına daldırılır ve kurutulan bir çerez türü. Kıymadan yapılan sucuk. Leblebi: Kavrulmuş nohut çerez.

Վանի Բնակչութեան Զբաղմունքն Ու Արհեստները (1915-Էն Առաջ) Van’da Meslekler ve Zanaatlar (1915’den Evvel)

188

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Վանեցիները շատ ընդունակ, աշխատասէր եւ արեւտրական միտք ունէին: Վանեցին ամէն տեսակ հաճոյքներէն ինքզինք կը զրկէր որպէսզի դրամ շահէր: Հարստութեան վրայ հարստութիւն դիզելն էր կարծես իրենց գլխաւոր նպատակը: Բայց իրենց հարստութիւնն ալ պահելու անհրաժեշտութիւնը կար մտքերնուն մէջ. ոմանք կ’ըսեն, որ Վանեցին շատ կծծի է անոր համար մուրացկանի կեանք կ’ապրի: Արդեօք այդպէ՞ս է, թէ դարերու ընթացքին ստրկութեան հոգեբանութեամբ ապրելով, յափշտակիչներու աչքէն հեռու պահելու նպատակով իր ունեցածները միշտ թաքցնելու դատապարտուած էր: Վանեցին իր աշխատասիրութեան պատճառով է որ երբեք պարապ ժամանակ չէր վատներ: Եթէ չգտնէ ընելիք, իրենց տուներու զարդարանքով կը զբաղուէին: Ձիերու համար կարբեդ At Kilimi

Van’ın Yitik Dünyası

Van’lılar çok yetenekli, çalışkan ve ticari zihniyete sahip kişiler olup para kazanmak için her türlü eğlenceden kendilerini mahrum ederlerdi. Öyle ki, varlık üstüne varlık dizmek onların başlıca amacıydı. Fakat zenginliklerini saklama zorunluğu da vardı akıllarında. Birçok kişiler Van’lıların aşırı tutumlu olduklarından fukara hayatı yaşadıklarını düşünürlerdi. Acaba öyle mi? Yoksa asırlarca baskı altında yaşamanın ezik ruh haliyle varlığını soyguncuların gözünden uzak tutmak için gizleme gereksinimi miydi? Van’lılar kesinlikle boş vakit geçirmezlerdi. Yapacak işleri olmasa da evlerini süslemekle vakit geçirirlerdi.

189

190

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Վանի արհեստներն ու առեւտուրը մեծամասնութեամբ կը գտնուէին հայերուն ձեռքը: Վանի Հայ բնակչութիւը կը զբաղուէր գլխաւորաբար արհեստագործութեամբ եւ արեւտուրով: Առանձնապէս զարգացած էին երկաթագործութիւնը, զինագործութիւնը, դերձակութիւնը, կարպետագործութիւնն ու գորգագործութիւնը, մետաքսագործութիւնը, ձկնորսութիւնը (Առաջին Աշխարհամարտէն առաջ Վանեցի հայեր տարեխ ձուկը աղելով մասնաւոր տուփերու մէջ կ’արտածէին օտար երկիրներ), պղնձագործութիւնը, ապակեգործութիւնը, կաշեգործութիւնը, գինեգործութիւնը ու բրուտագործութիւնը, իսկ արհեստաւորներու շարքին առաջնակարգ տեղ կը գրաւէին ոսկերչութիւնն ու արծաթագործութիւնը, զորս Վանի արհեստագէտները վերածեր էին զուտ արուեստի (առանձին բաժինով կ’անդրադառնանք այս մասին - Վանի Ոսկերչութիւնն ու Արծաթագործութիւնը): Հայ վաճառականներու թիւը կը հաշուէր 500: Մրգավաճառներ 60: Ոսկերչական խանութները եւ արհեստանոցները 120: Հիւսներ, կահագործներ, ատաղձագործներ 80: Դերձակներ 75: Կօշկակարներ 100: Դարբիններ, երկաթագործներ, փորագրիչներ, հացավաճառներ, մսավաճառներ, թէյատուներ, շալագործներ, կտաւագործներ եւ այլն 200ի չափ: Թուրքերը մեծամասնութեամբ թէյատուներ կ’աշխատցնէին. մասամբ մըն ալ կը զբաղուէին պտղավառառութեամբ, մսավաճառութեամբ, կօշկակարութեամբ եւ դերձակութեամբ:52 Վանը տուած է մեծ թուով հմուտ եւ նշանաւոր արհեստագէտներ, որոնց ստեղծագործութիւնները սատարած են տեղական արհեստներու ու մշակոյթի զարգացման, եւ Վանը շահած է համբաւ՝ որպէս Արեւմտեան Հայաստանի կարեւորագոյն կեդրոններէն մին: 1870ին Թոխմախեան եղբայրները Վանի մէջ հիմնած են կտաւագործութեան արհեստանոց: 1880ական տարիներէն սկսեալ Գափամաճեանները ունեցած են բազմաթիւ գործարաններ: Պարթեւեանները ունեցած են շարք մը կաշեգործարաններ: 1880-1890ական տարիներուն վարպետ Ալեքսանտր կառուցած է մեքենաշինական գործարան՝ Ամերիկայէն ու Եւրոպայէն ներառուած սարքաւորումներով գործարանը կ’արտադրէր ջրհաններ, գիւղատնտեսական գործիքներ եւ զանազան երկաթեայ իրեր 20րդ դարու սկիզբը. Վանի մեծագոյն կտաւագործարաններու մէջ կ’աշխատէր 1500 մարդ: Դարու առաջին տասնամեակին, Վան ունէր 100 կտաւագործարան արհեստանոց, 300 կտաւահիւս մեքե-

Van’ın Yitik Dünyası

191

Van’da yaşayan Ermeniler daha çok zanaat ve ticaretle geçimlerini sağlıyorlardı. Metal işçiliği, silah imalatı, terzilik, halı ve kilim dokumacılığı, ipekçilik, Balıkçılık (Birinci Dünya Savaşın dan önce Van’lı Ermeniler Darekh (İnci Kefali) balığını tuzlayarak özel kutular da dış ülkelere ihraç ederlerdi) Şarapçılık, deri işçiliği ve cam eşya imalatı, bakırcılık ve çömlekçilik başlıca uğraşlarıydı. Bu zanaatlar içinde en çok ihtisas sahibi oldukları gümüş ve altın kuyumculuğuydu. Van’ın usta kuyumcuları sayesinde altın ve gümüş işçiliği sanat katında yerini aldı (“Van’da Altın ve Gümüş Kuyumculuğu” bölümüne bakınız). Van’da tüccarların sayısı 500, meyveciler 60, kuyumcu dükkanları ve atelyeler 120, dülgerler, mobilyacılar, marangozlar 80, terziler 75, kunduracılar 100, nalbantlar, demirciler, oymacılar, fırıncılar, kasaplar, kahvehaneler, şalcılar, dokumacılar 200 kadardı. Türkler genellikle çay evleri işletirlerdi. Bir kısım da kasaplık, kunduracılık ve terzilikle uğraşırlardı.52 Van’da eserleriyle yerel zanaatların ve kültürün gelişmesine katkıda bulunan çok sayıda yetenekli ve şöhretli zanaatkar yetişti. Bu açıdan Van, yörenin en önemli merkezlerinden biri olarak ünlendi. 1870’de Tokhmakhyan biraderler bir dokuma fabrikası kurdu. 1880’de Kapamacıyan’lar çeşitli imalathaneler açtı. Bartevyan’lar bir dizi tabakhane işletti. 1880 ve 1890’larda Aleksandr Usta, Avrupa’dan ve ABD’den ithal ettiği makinelerle su tulumbaları, tarım aletleri ve çeşitli demir araç gereç üreten bir imalathane kurdu. 20. yüzyılın başında Van’daki en büyük dokuma fabrikasında 1500 kadar işçi çalışıyordu. 20. yüzyılın ilk on yılında Van’daki yüz dokuma imalathanesinde 300 dokuma tezgahı bulunuyordu. (Ermeni Gümüş Ustaları) Halı dokumacılığı ve mobilya yapımı da Van’ın önde gelen zanaatlarındandı. Özellikle yerel Kohar halıları çok ünlüydü. Van’ın Ermeni nüfusunun önemli bir bölümü tarım, bağcılık, şarapçılık ve balıkçılıkla geçiniyordu. Bilhassa şarapçılık çok gelişmişti, yerel şaraplar Avrupa’ya ihraç ediliyordu. Farklı tarihlerde yaşamış araştırmacı ilim adamları Van şaraplarının kalitesini teyit ederler. Örneğin, Manuel G. Mirakhoryan “Doğu Türkistan-1885” adlı kitabında Van’ın Sevan ve Piloş marka şarapları Fransızların Bordeaux şaraplarıyla eşdeğer olduğunu yazıyor. Mıgırdiç Khırimyan 1915’ten evvel Van’da 200 bin litre şarap imal edildiğinin tanıklığını yapar. Aynı şekilde Karekin Sırvantsyants 1978 tarihli bir makalesinde Van’ın Şahbağı üzümlerinden yapılan şampanyanın kokusu, rengi ve köpüğüyle eşsiz olduğunu yazmıştır.

192

Վանի Անհետացած Աշխարհը

նայով: Կահագործութիւնն ու գորգագործութիւնը Վանի մէջ յառաջադէմ արհեստներէն էին: Վանի Հայ բնակչութեան կարեւոր մէկ մասը կը զբաղուէր երկրագործութեամբ: Գլխաւոր ասպարէզներ էին այգեգործութիւնը, գինեգործութիւնը եւ ձկնորսութիւնը: Գինեգործութիւնը հասած էր բարձր մակարդակի, այնքան որ Վանի գինիները ընդունելութիւն գտած էին Եւրոպայի շուկաներուն մէջ: Տարբեր ժամանակներուն ապրող ուսումնասիրող գիտնականներ Վանի գինիներու (Սեւան եւ Փիլոշ կամ Փըլոշ) մասին այսպէս արտայայտուած են, օրինակ, Մանուէլ Կ. Միրախորեան «Արեւելեան Տաճկաստան - 1885» անուն գրքին մէջ կը նշէ, թէ. «Վանի Սեւան եւ Փիլոշ գինիները ֆրանսացիներու Պորտօ գինիներուն համարժէք են»: Խրիմեան Հայրիկն ալ կը հաղորդէ՝ 1915էն առաջ Վանի մէջ կարտադրուէր տարեկան 200.000 լիթր գինի: Նոյնպէս, Գարեգին Սըրվանձտեանց 1878ի իր մէկ յօդուածին մէջ կը նշէ՝ Վանի Շահբաղի խաղողէն արտադրուած Շամփայնը իր բոյրով, գոյնով եւ փրփուրով աննման է: Նոյնպէս Էվլիայ Չէլէպի իր նշանաւոր ուղեգրութեան մէջ (17րդ դար) Վանի պարտէզներու եւ այգիներու մասին կ’անդրադառնայ գովասանքով: 1915ի տեղահանութեան պատճառով Երեւան հաստատուած վարպետներ հոն կը զարգացնեն գինեգործութիւնը: Ասոնցմէ Մարգար Սէդրաքեան (1907 թ.) ծնած Վան, Արճակ գաւառակի Խարակոնիս (Karagündüz) գիւղը եւ տարիներով ղեկավարած է Երեւանի կոնեակի գործարանը: Վանեցիներու ամենէն յատկանշական արհեստը արծաթագործութիւնն էր. իսկ անոնց առանձնայատկութիւնը կը կայանար սեւատապատման եղանակին ու մասնագիտութեան մէջ (առանձին բաժնով կ’անդրադառնանք սեւատապատման - Հայկական Ոսկերչութիւնն ու Արծաթագործութիւնը Վանի մէջ):

Van’ın Yitik Dünyası

193

Aynı şekilde Evliya Çelebi (17. asır) ünlü “Seyahatname”sinde Van’ın bahçeleri ve bağlarından övgüyle bahseder. 1915’ten sonra Yerevan’a yerleşmiş ustalar şarapçılığı orada geliştirmişler. Bunlardan Van Ercek kazası Karagündüz köyünde 1907 doğumlu Markar Setrakyan senelerce Yerevan konyak fabrikasını yönetmiştir. Van’ın birinci derecedeki zanaatı gümüş işçiliği olup sevad/savat ya da sevadabadum olarak bilinen savat tekniğiyle yapılan desenli gümüş eşyalardır. (“Van’da Altın ve Gümüş Kuyumculuğu” bölümüne bakınız).

Գորգի գործարան Van Halı Atelyesi

Վանի Ոսկերչութիւնն Ու Արծաթագործութիւնը Van’da Ermeni Altın ve Gümüş Kuyumculuğu

196

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Ընդհանուր մաս

արմամբ,

կը

Վանի

կազմէ վարպետ

արծաթագործութիւնը ոսկերչութեան: ոսկերիչները

Իսկ իրենց

ստեղծագործութիւններուն համար նախապատուութիւն կու տային արծաթին: Վանի արծաթագործութիւնը լրիւ կ’արտացոլէ համահայկական արուեստի աւանդոյթներն ու դպրոցները, ըլլալով ուղղակի շարունակութիւնը Վանի

կամ

Արարատեան

թագաւորութեան

մշակոյթին: Վանի արհեստներուն մէջ առաջնահերթ դեր ունէին Արծաթ Հայելի Gümüş Ayna

արծաթագործութիւնն

ու

ոսկերչութիւնը՝

շնորհիւ

ականաւոր վարպետներու, որոնք իրենց արհեստները

բարձրացուցած են արուեստի մակարդակին: 19րդ դարու վերջաւորութեան, Վանի մէջ գոյութիւն ունեցած են 120 ոսկերչական խանութներ եւ արհեստանոցներ, ուր նուրբ ճաշակով եւ մեծ բծախնդրութեամբ կը պատրաստուէին տեսակաւոր՝ զարդեր, ծխամորճներ, տուփեր, բաժակներ, ծամակալներ, պատարաքաղ, դգալ ու դանակներ, մատնոցներ, գաւաթներ, թէյի քամոցներ, գօտիներ, թանաքամաններ, գրիչներ ու այլազան գրենական պիտոյքներ, ափսէներ, սափորներ, եկեղեցական սպասներ ու զարդեղէն եւ այլ առարկաներ: Ամէն տարի Վանը կ’արտադրէր բիւր հազարաւոր արծաթեայ իրեր, որոնք կը ծախուէին Պոլիս, Եւրոպա, Միացեալ Նահանգներ, Ափրիկէ եւ այլուր: Տարեկան 600.000 արծաթէ իրեր արտահանուած է Վանէն դէպի Եւրոպական երկիրներ:53

Van’ın Yitik Dünyası

197

Aslına bakılacak olursa gümüş işçiliği altın işçiliğinin bir kolu sayılır. Van’lı çoğu kuyumcunun tercihi daha çok gümüş işleriydi. Ararat Krallığı olarak da bilinen Van Krallığı kültürünün devamı olan Van gümüş işçiliği, Ermeni sanatının çeşitli okullarının tüm geleneklerini yansıtır. Van’da altın ve gümüş işleri, hünerli ustalar eliyle, tüm öteki zanaatları geride bırakarak mükemmel bir

Արծաթէ ափսէ Վան Van işi gümüş tepsi

düzeye erişmiş, kusursuz bir sanat haline gelmiştir. 19. yüzyılın ikinci yarısında Van’da 120 kuyumcu dükkanı ve altın-gümüş atelyesi vardı. Bu atelyelerde büyük çeşitlilik gösteren ve dünya çapında üstün bir işçilik eseri olan pipolar, kutular, kadehler, fincanlar, saç tokaları, mutfak aletleri, yüksükler, çay süzgeçleri, kemerler, yazı takımları, dolmakalemler ve kırtasiye, kaseler, sürahiler, kilise törenlerinde kullanılan çeşitli eşyalar ve bezekler üretiliyordu. Her yıl Van’da yapılan binbir çeşit gümüş eşya İstanbul’da, Avrupa’da, Afrika’da, ABD’de ve dünyanın dört bir yanında satılırdı. Senede ortalama 600 bin gümüş Արծաթ դրամապանակ Gümüş para cüzdanı

eşya Van’dan Avrupaya ihraç edilirdi.53

Արծաթ Ծարիրակալ Gümüş Sürmedan

198

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Վանի արծաթագործները կը գործածէին զանազան արհեստագիտական եղանակներ, որոնցմէ էին՝ արծնապատումը, մանրարուրքը եւ սեւատը (կամ սեւատապատում - սեւկիտագործութիւն): Որպէս հայկական արծաթագործութեան բաղկացուցիչ մաս՝ սեւկիտագործութիւնը ունի իր առանձնայատուկ տեղը Հայ արուեստի պատմութեան մէջ: Սեւատապատումը 19րդ դարուն Վանէն տարածուեցաւ Թուրքիոյ այլ քաղաքները, ինչպէս Կարին, Սեբաստիա, Պոլիս, Ատանա, Իզմիր, Իզմիթ, Բաղեշ, Տրապիզոն, Տիգրանակերտ եւ Գոնիա. բոլոր այս քաղաքներուն մէջ Հայ արծաթագործութիւնը այնուհետեւ վերելք արձանագրեց: Սեւատապատումը Վանէն տարածուեցաւ նաեւ Կովկաս Մայկոպ, որմէ անցաւ Ռուսաստան: Մեզի հասած են սեւատապատման զանազան պատրաստագիրներ՝ Վանեցի եւ Թաւրիզեցի Հայ վարպետներու ստորագրութեամբ: Ստորեւ կը ներկայացնենք անոնցմէ երեքը, իբրեւ նմոյշներ: Ա. Հայկ (Վանեցի) Կարապետեանի պատրաստագիրը: Մէկ մաս ջինջ արծաթ, երկու մաս ջինջ պղինձ, երեք մաս կապար: Այս նիւթերը կաւէ հալոցի մը մէջ ձուլելէ ետք, խառնուրդին աւելցնել նոյն քանակութեամբ ծծումբ, ապա քիչ մը բորակ (borax) սրսկել խառնուրդին վրայ, որպէսզի մաքըրուի: Ջուրի մէջ պաղեցնելէ ետք, խառնուրդը փոշիի վերածել ու օգտագործել փորաքրազարդ խորունկ մակերեսներուն վրայ: Այս ընելէ առաջ, մակերեսներուն քսել ջուրի մէջ լուծուած հինգ մաս բորակ, երկու մաս աղ, եւ մէկ մաս փոթասիում: Շիկացնել առարկան եւ հալեցնել սեւատի փոշին, այսպիսով ունենալով արծաթ-սեւատեայ բաւական հարթ մակերես մը. մակերեսը նուրբ խարտոցով մաքրելէ ետք, ի յայտ բերել փորագրուած պատկերը: Բ. Հայկ (Թաւրիզեցի) Բաբայեանի պատրաստագիրը: Երկու մաս արծաթ, երկու մաս ջինջ պղինձ, երկու մաս կապար: Գ. Եուրիկ (Թաւրիզեցի) Նաւասարդեանի պատրաստագիրը: Երկու մաս ջինջ արծաթ, երեք մաս ջինջ պղինձ, չորս մաս կապար: Այս վերջին երկուքին ալ կիրարկումը առաջինին նոյնն է:

199

Van’ın Yitik Dünyası

Van gümüş ustaları işlerinde çeşitli teknikler kullanıyordu. Bunların başlıcaları mine (ardznagidum ya da ardznabadum), kaplama (tırvakum) ve savat (sevad ya da sevadabadum) tekniğiydi. Gümüş işlemede kullanılan başlıca teknik olarak savat, Ermeni sanat tarihinde özgün bir yere sahiptir. 19. yüzyılda savat Van’dan Türkiye’nin öteki şehirlerine yayıldı; bunlar Erzurum, Sivas, İstanbul, Adana, İzmir, İzmit, Bitlis, Trabzon, Diyarbakır ve Konya’ydı. Ermeni gümüş işçiԱրծաթ Համաիլ Gümüş Hamayil

liği böylece alanını genişletti; savat tekniği de Kafkasya’ya özellikle Maykop’a ve daha sonra Rusya’ya kadar uzandı. Արծաթ Ծխախոտի տուփ Gümüş Sigara tabakası

Van ve Tebriz’den ustaların imzasını taşıyan çeşitli savat formülleri zamanımıza kadar gelmiştir. Bunlardan sadece üç örnek sunuyorum. A. Van’lı Hayg Garabedyan’ın Formülü

Խանքեան Վան Khankyan Van

Bir ölçek has gümüş, iki ölçek has bakır ve üç ölçek kurşun, bir çömlekte karıştırılarak eritilir. Bu karışıma eşit miktarda kükürt ilave edilir. Karışımı arıtmak için bir miktar boraks serpilir. Suda soğutulur ve dövülüp toz haline getirilir (böylece savat tozu ya da savat elde edilmiş olur). Bu toz kazınmış yüzeylere uygulanır. Bu uygulamadan önce yüzeyleri beş ölçü boraks, iki ölçü tuz ve bir ölçü suda eritilmiş potasyum karışımıyla sıvamak gerekmektedir. Obje ısıtılarak savat tozu eritilir, böylece oldukça düzgün bir savat ve gümüş düzey elde edilir. İnce bir zımparayla yüzey temizlendikten sonra desen ortaya çıkar. B. Tebriz’li Hayg Babayan’ın Formülü Bir ölçek gümüş, iki ölçek saf bakır, iki ölçek kurşun. C. Tebriz’li Yurig Navasartyan’ın Formülü İki ölçek saf gümüş, üç ölçek saf bakır, dört ölçek kurşun. Son iki formülün uygulaması ilkinin aynısıdır.

200

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Հայկ Կարապետեանի պատրաստագիրը յիշեալ երեքէն՝ ամենէն աւելի ընդունւածը եղած է: Միջին Արեւելեան շարք մը երկիրներու մէջ, ինչպէս՝ Եգիպտոս, Սուրիա եւ Լիբանան, սեւկիտագործութիւնը յայտնի է որպէս Վասպուրականէն բերուած արհեստ. իրօք «սեւատ» (սեւկիտ) բառը աղաւաղուելով Արաբական երկիրներու մէջ վերածուած է «սավաթ»ի: Հնագոյն սեւկիտման աշխատանքները մեզի յայտնի են Հռոմէական ժամանակաշրջանէն: Սեւկիտումը բարձր մակարդակի հասած է Բիւզանդիոնի մէջ ուր օրինակի համար, սեւկիտուած է Սբ. Սոֆիա Տաճարի խորանը գտնուող հաղորդատուփի գմբեթը: Սեւատապատումը Եւրոպայի մէջ վերստին կը յայտնուի 9րդ դարուն Իտալիա եւ 13րդ դարուն Գերմանիա: Սեւկիտման բարձրորակ ստեղծագործութիւններ կատարուած են միջնադարեան Ֆրանսայի եւ Ռուսաստանի մէջ, ուր կը շարունակուէին Բիւզանդական արհեստագիտական աւանդոյթները: Իսկ հայկական արուեստի մեծագոյն նուաճումներէն պէտք է համարել Վանի թագաւորութեան եւ միջնադարեան Վասպուրականի սքանչելի ոսկերչութիւնը, յատկապէս սեւատապատումը որուն մասին կը յիշատակէ Գագիկ Արծրունին: 16-18րդ դարերու Վասպուրականի արծաթագործութեան եւ ոսկերչութեան մասին գաղափար կազմելու համար պէտք է ուսումնասիրել այն ձեռագիր ու տպագիր մատեաններու կազմերը, որոնք այժմ կը պահուին Երեւանի Մաշտոցի Անուան Մատենադարանը, Սբ. Էջմիածնի թանգարանը, Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան Վեհարանը՝ Անթիլիաս (Լիբանան) եւ այլուր: Այդ կազմերը պատրաստուած են գլխաւորաբար Վանի, Ախթամարի, Լիմի, Արծկէի, Մոկսի, Մուշի, Բաղեշի եւ Խիզանի մէջ: Փոքր է թիւը այն Վանեցի վարպետներուն, որոնց անունները պահպանուած են պատմութեան համար. անոնց շարքին է Տէր Սահակ, որ հեղինակն է 1695 թըւականը կրող ու ոսկի, արծաթ եւ այլ քարերով զարդարուած աւետարանի մը կազմին: Մեզի ծանօթ է նաեւ Յարութիւն Կոստանդնուպոլսեցին, որ պատրաստած է Լիմի Սբ. Գէորգ Եկեղեցւոյ 1746 թուակիր մասունքապատ խաչը: Այս արծաթեայ իրը աշխատուած է ձուլմամբ, դրուագումով, զուգաթելով, հատիկազարդմամբ, քարերու ագուցումով, ոսկեզօծմամբ եւ փորագրութեամբ:

Van’ın Yitik Dünyası

Garabedyan’ın formülü diğerlerine kıyasla en çok kabul göreni olmuştur. Mısır, Suriye ve Lübnan gibi kimi Ortadoğu ülkelerinde savat, Van kökenli bir teknik olarak bilinir. Arap ülkelerinde bu anlamda kullanılan savat sözcüğü, Ermenice sevad’dan (karalama) gelmiştir. Roma dönemine ait savatlı işler zamanımıza kadar ulaşmıştır. Bizans’lılar savat tekniğini geliştirdi ve kullanımını yaygınlaştırdı. Örneğin Aya Sofya Katedrali’ndeki sunakta kutsal ekmek kutusu üzerindeki kubbede savat tekniği kullanılmıştır. Savat daha sonraki yüzyıllarda Avrupa’da, 9. yüzyılda İtalya’da, 13. yüzyılda ise Almanya’da yeniden moda oldu. Ortaçağda Fransa’da ve Rusya’da Bizans savat teknikleri yeniden canlandırılarak sanatsal değeri yüksek işler yapıldı. Gagik Ardzruni’nin anlatımına göre Ermeni sanatının en mükemmel örnekleri, Van Krallığı’nda ve Ortaçağ’da Vasburagan’da altın kuyumculuğu, özellikle de savat tekniğiyle yapılan işlerdi. Vasburagan’da 16. ve 18. yüzyıllarda yapılmış altın ve gümüş işler hakkında fikir edinebilmek için Erivan’daki Madenataran’da (Maşdots Kütüphanesi), Ermenistan’daki Surp Eçmiyadzin Müzesi’nde, Lübnan’daki Kilikya Gatoğigosluk ikametgahında, Lübnan’da ve daha başka yerlerde sergilenen elyazmalarının ve basılı kitapların muhafazalarını görmek gerekir. Bu muhafazların üretildiği başlıca yerler Van, Akhtamar, Lim (Adır Adası), Ardzge (Adilcevaz), Moks (Bahçesaray), Muş, Pağeş (Bitlis) ve Khizan’dı (Hizan). Van’lı ustaların pek azının adı sonraki kuşaklara kaldı. Bunlardan biri altın, gümüş ve değerli taşlarla bezeli, 1695 tarihini taşıyan İncil muhafazasını yapan sanatkar Der (Peder)= Sahag’tır. Lim’deki Surp Kevork Katedrali’ne ait olan ve içine bir azizin kemiğinden parça yerleştirilmiş, 1746 tarihli haçı yapan ise Kostantinopolis’li sanatkar Harutyun’dur. Gümüş haç, kalıba dökme, kakma, çift iplik, güverse, mıhlama, altın kaplama ve oyma teknikleriyle yapılmıştır.

201

202

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Վանեցի ոսկերիչ Կարապետ Հայրապետեանը հեղինակն է 1883ին պատրաստըւած միւրոնի կաթսային, որ շինուած է արծաթէ եւ պղինձէ եւ զարդարուած՝ գունաւոր քարերով: Վանի մէջ ոսկերչութեամբ կը զբաղուէին թէ՛ հոգեւորականներ եւ թէ՛ աշխարհիկ վարպետներ: Ասկէ զատ Վասպուրականի տարածքին վանքերու կից կ’աշխատէին ոսկերիչներ: 19րդ դարու վերջաւորութեան, Վան քաղաքի ոսկերչական արհեստանոցներու թիւը կը հասնէր 120ի: Վանի մէջ կային նաեւ շրջիկ վարպետներ, որոնք գիւղէ գիւղ պտըտելով իրենց յաճախորդներուն ապսպրանքները կը գոհացնէին: 20րդ դարու սկիզբը, համբաւ վայելած են հետեւեալ Վանեցի ոսկերիչները Յովհաննէս Պոռոզանճեան. հրաշալի էր Պոռոզանճեանի «Գարուն, Աշուն, Ամառ եւ Ձմեռ» խորագրուած քանդակագործութիւնը, որ կը զարդարէր իր տան հիւրանոցը: Գէորգ Գույումճուպաշեան Գույումճուպաշեան նշանաւոր է իր արծաթեայ «Երկրագունդ»ով: Հայ արուեստի հանճարեղ ստեղծագործութեան ապացոյց մըն էր այս գործը: Ինչպէս կ’երեւի նկարին մէջ, երկրագունդը կը հանգչի ծունկի եկած Ատլասի ուսերուն, ըստ յունական դիցաբանութեան: Երկրագունդին վրայ աշխարհագրական բաժանումները, աստիճաններն ու տեղանունները փորագրուած են մեծ նրբութեամբ եւ գիտական ճշգրտութեամբ, Ռուսերէն տառերով, եւ սեւատով աշխատուած: Երկրագունդին շուրջ կը դառնայ լուսինը՝ իր համեմատական մեծութեամբ: Երկրագունդը սնամէջ է բացի ժամացուցական կազմուածքի մը, որ 15 օրը անգամ մը կը լարուի եւ շարժման մէջ կը դնէ ամբողջ սարքը: Երկրագունդը ինքն իր շուրջ դառնալով բոլորակը կ’ամբողջացնէ 24 ժամուայ մէջ: Իսկ լուսինը, նոյնպէս հայելելով տիեզերական շարժը, ինքն իր բոլորակը կ’ամբողջացնէ 29 եւ կէս օրուան մէջ: Գունդին վերի մասը զետեղուած է փոքր սկաւառակ մը, որ ցոյց կու տայ օրւան թուականն ու ժամը, լուսնի օրը, ցերեկուայ եւ գիշերուայ երկարութիւնը,

Van’ın Yitik Dünyası

203

1883 tarihli, gümüş ve bakırdan yapılma, renkli taşlarla bezeli kutsal vaftiz yağı kazanı, Van’lı altın işi ustası Garabed Hayrabedyan’ın eseridir. Van’da gümüş ve altın işiyle uğraşan kuyumculardan kimi din adamı, kimiyse sıradan insanlardı. Ustalar Vasburagan’daki manastırların çevresindeki atölyelerinde çalışırlardı. Ayrıca köy köy dolaşıp çok sayıda müşteriye ulaşan gezgin ustalar vardı. 20. yüzyılın başındaki bazı ünlü altın ve gümüş kuyumcuları Hovhannes Borozancıyan, evinin oturma odasını süsleyen “İlkbahar, Sonbahar, Yaz ve Kış” adlı harikulade yontunun yaratıcısıydı. Kevork Kuyumcubaşyan Yaratıcı Ermeni sanatının doruğu olan gümüş “Küre” ile ünlüdür. Küre’yi diz çökmüş olan Yunan mitoloji kahramanı Atlas taşımaktadır. Kürenin coğrafi bölümleri, enlem ve boylamları, Rusça yer adları, savat tekniği kullanılarak, üstün bir maharet ve bilimsel doğrulukla hakkedilmiştir.

Գէորք Գույումճուպաշեան Երկրագունդ Kevork Kuyumcubaşyan Gümüş küre

Küre’nin etrafında dönen Ay’ın oranı mükemmeldir. Küre’nin içi boş olup, sadece zaman ayarına yarayan bir mekanizma bulunmaktadır. Onbeş günde bir kurulan bu mekanizma sayesinde cihaz tümüyle harekete geçer. Küre devrini 24 saatte, Ay ise fizik kurallarına uygun olarak, 29 buçuk günde tamamlar.

204

Վանի Անհետացած Աշխարհը

արեւածագի եւ արեւմուտի ժամն ու վայրկեանը: Հոս խիստ հետաքրքրական են սեւ ու սպիտակ կիսաշրջանակները, որոնք տարուան եղանակին համեմատ աւելի կան նուազ կը ծածկեն զիրար, ինչ որ կարելի կը դարձնէ մէկ նայուածքով իմանալ գիշերուայ ու ցերեկուայ համեմատական տեւողութիւնը, իրենց սկզբնաւորութեան ու վերջաւորութեան ճիշդ ժամերով: Ատլասը ծունկի եկած է արծաթէ ափսէի մը մէջ. իսկ ափսէին վրայ փորագրըւած են Աղթարքի (Զոտիակի) 12 նշանները, ինչպէս եւ երկրագունդի տարբեր դիրքերը Արեւին դիմաց՝ տարուան չորս եղանակներուն, արեգակնային դրոյթը (մոլորակներու մեծութեան ու հեռաւորութեան ճշգրիտ համեմատութեամբ), լուսնի յարաբերական դիրքը իր երեսնօրեայ շրջանին ընթացքին, եւ աստղագիտական խորհրդանշաններ: Ափսէի չորս ոտքերուն վրայ փորագրուած են Գալիլէի, Կոպերնիկոսի, Քէբլէրի եւ նյութոնի պատկերները, շատ նուրբ կերպով: Պատուանդանէն վեր, լուսնի յենարանին վրայ զետեղուած է աննշմարելի ըլլալու աստիճան, փոքր ջրեմաչափ մը, որ ծռուած է այդ դիրքին յարմարեցնելու համար: «Երկրագունդ»ի սարքը ունի մօտաւորապէս կէս մեթր բարձրութիւն եւ 33 սանդիմեթր լայնք, եւ կը կշռէ մօտ ութը քիլոկրամ: Գույումճուպաշեան, այս հիասքանչ գործի ոսկերչապետ-հեղինակը, իր ամբողջ կեանքը անցուցած է Վանի մէջ եւ երբեք դուրս չէ ելած՝ մինչեւ 1915ի տեղահանութիւնը: Գույումճուպաշեանի «Երկրագունդ»ը նշանակելի ու առանձնայատուկ է ոչ միայն իբրեւ ոսկերչական, փորագրական արուեստի արտադրութիւն, այլ նաեւ որպէս գիտական մանրազննին ուսումնասիրութիւն: «Երկրագունդ»ը ցուցադրուած է Թիֆլիս, Երեւան եւ Ռուսաստանի զանազան քաղաքներ: Տիգրան Աւագեան Աւագեանը կը պատրաստէր տաղանդաւոր վարպետի վայել գեղեցկութեամբ ափսէներ, նամակի պահարաններ, բաժակակալներ, ջրամաններ, անուշեղէնի ամաններ, եւ այլն:

Van’ın Yitik Dünyası

205

Kürenin tepesinde günün tarihini ve saatini, ay takvimini, gece-gündüz uzunluğunu, gün doğumu ve batımını dakiklikle gösteren bir disk bulunmaktadır. Dikkate şayan olan, kürenin siyah ve beyaz yarım daireleridir. Bunlar yılın mevsimlerine göre birbirini örterek, bakar bakmaz gecenin ve gündüzün görece uzunluğunu, güneşin doğduğu ve battığı saatleri görmeyi sağlar. Atlas’ın üzerinde diz çöktüğü gümüş tepsiye, Burçlar Kuşağı / Zodyak, Dünya’nın Güneş karşısındaki mevsimsel konumu, gezegenlerin boyutlarını ve birbirlerine mesafelerini gerçeğe uygun oranlarda gösteren güneş sistemi, Ay’ın 30 günlük dolaşımında aldığı göreli pozisyonlar ve yıldız simgeleri işlenmiştir. Tepsinin dört ayağında Galileo, Kopernik, Kepler ve Newton’un zarif tasvirleri yer alır. Kaidenin üst kısmına, Ay’ın desteği üzerine kendi eğimine uygun biçimde, nerdeyse görülmeyecek şekilde bir termometre yerleştirilmiştir. Kuyumcubaşyan’ın “Küre”si yarım metre yükseklikte, 33 santimetre genişlikte ve yaklaşık sekiz kilo ağırlıktadır. 1915’teki Ermeni tehcirine değin, bu şahane eserin hünerli yaratıcısı Kuyumcubaşyan’ın ömrü Van’da geçti. Yarattığı “Küre”nin özgünlüğü ve önemi, üzerindeki kabartmalar ve altın işçiliğinin yetkinliği kadar, sergilemiş olduğu titiz, bilimsel çalışmadan ileri gelir. Küre Tiflis’te, Erivan’da ve Rusya’nın birçok şehrinde sergilenmiştir. Dikran Avakyan Tepsiler, mektup kutuları, fincan zarfları, su testileri, tatlı tabakları ve yetenekli bir ustanın elinden çıktığı belli olan pek çok eşya üretti. Արծաթ Մոմակալ Տիգրան Աւագեան Gümüş şamdan Dıkran Avakıan

206

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Մելգոն Ղալամգարեան Հին վարպետներէն Ղալամքարեան օժտուած էր անմատչելի բնաւորութեամբ մը եւ նշանաւոր էր իր ինքնաեռներով (Սամուար) ու այլ գեղեցիկ աշխատանքներով: Մեծ հաւանականութեամբ նոյն ընտանիքի շառաւիղներէն՝ Դերձակ Յակոբ Ղալամքարեան Նոր Ջուղայէն կու գայ Անթէպ, հոնկէ Հալէպ կը հաստատուի, որոնց նախնիները Վանէն գացած էին: Ղալամքարեան ընտանիքի ազգատոհմը՝ Դերձակ Յակոբ, Տիրացու Մելքոն, Կարապետ Գալֆա (1812-1883), Մելքոն Ուստա (1859-1918), Յարութիւն (1886-1967), Աւետիս (1888-1961), Մելքոն (19351995), Յովհաննէս (1939-2015), Արթուն (1971-2008): Մելքոն վարպետ Ժողովրդական բանաւոր վկայութիւններու համաձայն Անթէպի Ղալամքար մզկիթի վարպետ էր. Երկար տարիներ Անթէպի մէջ մզկիթի գմբեթները զարդարող վարպետներուն Ղալամքար կ’անուանէին: Այս ընտանիքի անդամները կ’աշխատէին թէ՛ արծաթ եւ թէ՛ պղինձ: Մելքոն վարպետի զաւակները Աւետիս Ղալամքարեան (1888-1961): (Ճէմալ Փաշան կասեցուցած է Աւետիսի Տէր Զօր աքսորը) եւ Յարութիւն (Արթին) Ղալամքարեան (1886-1967): Յարութիւնի աղջիկները Անահիտ (1929ի ծնունդ), Արաքսի (1931ի ծնունդ) եւ մանչերը՝ Մելքոն (1936ի ծնունդ) եւ Յովհաննէս Ղալամքարեան (1939ի ծնունդ - կը մահանայ 2015ին): Այս տեղեկութիւնները ուղղակի Յովհաննէս Ղալամքարեանէն առած եմ, երբ իրեն հանդիպեցայ Հալէպ 2010ին: Վերոյիշեալ անդամները կը պատկանին արհեստաւորներու այն բացառիկ տեսակին, որ չեն բաւարարուիր լոկ հմտութեամբ այլ բառիս լայն առումով կը ըստեղծագործեն, արհեստը պերճացնելով նորարարութեամբ եւ զուտ հանճարի ուժով: Եղած են տակաւին բազմաթիւ այլ բծախնդիր վարպետներ, որոնց անունները կորսուած են, սակայն անոնց ստեղծագործութիւններուն կարելի է հանդիպիլ թանգարաններու կամ անհատական հաւաքածոներուն մէջ:

Van’ın Yitik Dünyası

207

Melkon Kalemkaryan Sert mizacıyla da bilinen namlı bir ustaydı. Semaverleriyle ve fevkalade zarif işleriyle ünlüydü. Bahsi geçen Kalemkaryan ailesinin soyağacı terzi Hagop ile başlar. Yeni Çulfa’dan gelip Antep’e, oradan Halep’e yerleşir. Büyük bir ihtimalle onun ataları Van’dan göç etmişlerdi. Terzi Hagop, Diyakos (ayinlerde papaza yardım eder) Melkon, Garabet Kalfa (1812-1883), Melkon Usta (1859-1918), Harutyun (1886-1967), Avedis (1888-1961), Melkon (1935-1995), Hovhannes (1939-2015), Artun (1971-2008).

Մելգոն Ղալամքարեան առծաթեայ սափոր Melkon Kalekaryan Gümüş ibrik ve leğeni

Melkon Usta Sözlü anlatımlara istinaden Antep’teki Kalemkar Camii’nin ustasıdır. Uzun yıllar Antep’te cami kubbelerini bezeyenlere kalemkar derlerdi. Melkon Usta’nın iki oğlu vardı; Harutyun (Artin) Kalemkaryan (1886-1967). Bunun da iki kızı ve iki oğlu vardı. Kızları; Anahit (1929), Araksi (1931), oğulları ise Melkon (1936) ve Hovhannes (1939-2015). Melkon Usta’nın ikinci oğlu Avedis Kalemkaryan (1888-1961). Cemal Paşa Avedis’in Der Zor’a gitmesini engellemiştir.

Արծաթ ափսէ Յովհաննէս Ղալամքարեան

Bu bilgileri 2010 yılında Halep’e yaptığım

Gümüş tepsi Hovhannes Kalemkaryan

ziyaretim sırasında, bizzat Hovhannes Kalemkaryan’dan öğrenmiştim.

Yukarda adı geçen kişiler sadece mükemmel eserler vermekle yetinmeyip, yaratıcılık ve dehalarıyla sanatlarını zenginleştiren olağanüstü niteliklere sahip kuyumculardı. Adları kaybolan, ancak eserleri müzelerde ve özel kolleksiyonlarda yer alan daha sayılmayacak kadar çok usta vardır.

208

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Յակոբ Տէր Արիստակէսեան Ոսկերիչ Յակոբ Տէր Արիստակէսեանէն կ’իմանանք, որ 1910ին թրքական կառավարութիւնը կազմակերպած է Վանի արհեստաւորներու ստեղծագործութեանց ցուցահանդէս մը, որու վերջաւորութեան շքանշանով պարգեւատրուած են Գէորգ Գույումճուպաշեանն ու Սահակ Տէր Արիստակէսեանը: Սահակ եւ Յակոբ Տէր Արիստակէսեան եղբայրները Վանեցի առաջին ոսկերիչներն էին, որոնք Երեւան հաստատուեցան 1890ական տարիներուն եւ հոն հիմնեցին արհեստանոց մը: Այս երկու վարպետներու տաղանդին եւ ստեղծագործութեանց համբաւը շուտով պիտի տարածուէր Հայաստանէն անդին, մինչեւ Մոսկուա, Թիֆլիս եւ Պաքու: 1915ին, Վանի հայութեան տեղահանման օրերուն, Եղբայրական Օգնութեան Կազմակերպութեան աջակցութեամբ 30 վանեցի արհեստաւորներ տեղափոխւեցան Երեւան, իսկ ուրիշներ՝ Թիֆլիս, եւ ապա կազմակերպութեան շնորհիւ արհեստանոցներ բացին: Այսպիսով արծաթագործութիւնը մեծ թափ ստացաւ յիշեալ քաղաքներուն մէջ: 1920ին Յակոբ Տէր Արիստակէսեանի գլխաւորութեամբ, Երեւանի մէջ բացուեցաւ ոսկերչական վարժարան-արհեստանոց մը, ուր կ’ուսանէին 50 որբ երախաներ: Շուտով Սահակը, որ մինչ այդ կը գտնուէր Գերմանիա, միացաւ իր եղբօր՝ Յակոբին, եւ արհեստանոցը ընդարձակուեցաւ: Այդ տարիներուն Երեւանի մէջ կը գործէին երկու ոսկերչական արհեստանոցներ, որոնք կը կոչուէին Վան: Արիստակէսեաններու վարժարան-արհեստանոցը փակուեցաւ 1924ին: Այնուհետեւ արհեստանոց մը բացուեցաւ Գեղարդ գիտարուեստանոցի համալիրին մէջ, սակայն կարճ ժամանակ մը ետք այդ ալ փակուեցաւ Խորհրդային Իշխանութիւններու կողմէ: Ապա վանեցի վարպետներու ղեկավարութեամբ Երեւանի մէջ հիմնուեցաւ արդելային (համայնական, կոլեկտիվ) արհեստանոցներու դրոյթ մը: Բացուեցաւ երկու արդելներ՝ Վան եւ Վասպուրական անուններով: Այդ օրերուն, սակայն, արդելները պետութենէն օժանդակութիւն չէին ստանար, Վասպուրական արդելը ֆինանսական նեղ պայմաններու պատճառով փակուեցաւ: Աւելի ուշ, հիմնուեցաւ Արծաթագործ արդելը, որ արդէն կը վայելէր պետական հովանաւորութիւն:

Van’ın Yitik Dünyası

209

Hagop Der Arisdagesyan Kuyumcu Hagop Der Arisdagesyan’dan 1910’da, Osmanlı Devleti’nin desteğiyle, Van’lı zanaatkarların eserlerinin sergilendiğini öğreniyoruz. Bu sergide Kevork Kuyumcubaşyan ve Sahag Der Arisdagesyan şeref madalyalarıyla ödüllendirilmiş. 1890’lı yıllarda Yerevan’a yerleşen ilk Van’lı kuyumcular Der Arisdagesyan biraderler Sahag ve Hagop oldu. İki kardeş orada bir atölye açtı; çok geçmeden ünleri Tiflis’e ve Bakü’ye, oradan da Moskova’ya ulaştı. 1915’te Van Ermenilerinin sürgün edildiği günlerde Kardeşlik Yardım Örgütü, Van’lı Ermeni zanaatkarlardan otuzunu Yerevan’a, geri kalanını da Tiflis’e yerleştirdi ve gümüşişi atölyeleri açmalarına destek oldu. Böylece gümüşçülük, yurt edinilen bu şehirlerde yeniden hayat buldu. 1920’de Yerevan’da, Hagop Der Arisdagesyan’ın önderliğinde açılan bir çıraklık okulu ve atelyesi 50 yetim öğrenciyi kanatları altına aldı. Bir süredir Almanya’da olan Sahag, döner dönmez kardeşine el vererek atelyeyi genişletti. O yıllarda Yerevan’da “Van” adını taşıyan iki atelye faaliyetteydi. Der Arisdagesyanlar’ın çıraklık atelyesi 1924’te Sovyet hükümetince kapatıldı. Daha sonra Keğart Teknik Okulu bünyesinde bir atelye açıldıysa da çok geçmeden o da kapatıldı. Bir süre sonra Yerevan’da “artel” denilen kollektif atelyeler sistemi kuruldu. Van ve Vasburagan adıyla iki artel açıldı. Fakat o tarihlerde arteller devlet desteği alamıyordu; Vasburagan mali güçlükler yüzünden kapandı. Daha sonra kurulan Ardzatakordz arteli devlet desteğinden yararlandı.

Առծաթ և ֆիրուզէ կրցքազարդ 19րդ դդ Gümüş turkouaz göğüs süsü (şamşat) 19yy Van Ermenistan Tarih Müzesi

210

Վանի Անհետացած Աշխարհը

1915էն ետք խումբ մը վանեցի արծաթագործ-ոսկերիչներ հաստատուեցան Թաւրիզ, ու հոն հիմնեցին Վան եւ եւ Իրան արհեստանոցները: Ասոնք գլխաւորաբար կ’արտադրէին արծաթէ իրեր, եւ շարունակեցին գործածել իրենց նախկին «Վան» կնիքները: Վանէն գաղթած յայտնի արծաթագործ վարպետներ էին Մանուկ Պալեանը, Գէորգ Գալչեանը, Գարեգին Չէթչեանը, Հայկ Կարապետեանը, Թուրշիեանը: Վան արհեստանոցի հիմնադիրներէն էին Կարապետ Աղա Բեգլարեանն ու Փանոս Աղա Ժամհարեանը (ծնած Վան 1881ին), որոնք 1915ին թողած էին Վանը եւ 1920ին հաստատուած Թաւրիզ: Այս վարպետներու գլխաւոր յաճախորդներն էին Պարսկաստանի պալատականները: Ժամհարեան արծաթագործութիւնը սորված էր իր հօրեղբօրմէն: Կարապետ Աղա Բեգլարեան Ծնած Վան, 1871ին: Բեգլարեան երիտասարդ շրջանին ինը տարի աշխատած է Միացեալ Նահանգներ, ապա վերադարձած է ծննդավայրը: 1915ին ապաստանած է Իգտիր, եւ այնուհետեւ անցած է նախ Թիֆլիս, ապա հաստատուած՝ Թաւրիզ: 1921ին Փանոս Աղա Ժամհարեանին հետ հիմնած է Վան արհեստանոցը Թաւրիզի մէջ: Անոնք ունէին 30է աւելի աշակերտներ, որոնց մէկ մասը արծաթագործներ էին, իրերու արտադրութեան մէջ մասնագիտացած, իսկ միւս մասը՝ փորագրողներ, որոնք կը զարդարէին արտադրուած առարկաներ: Բեգլարեան գլխաւորաբար կ’արտադրէր տնային իրեր, ինչպէս՝ տուփեր, սեղանի սպասք, կանանց յարդարանքի առարկաներ, եւ այլն: Շահ Ռիզա Փահլավիի (1925-1941) Թաւրիզ այցելութեան առթիւ, Բեգլարեան եւ Ժամհարեան անոր նուիրած են արծաթէ տուփ մը, որուն վրայ փորագրուած էին Պարսկաստանի քարտէսը, մեծ քաղաքները նշած էին ադամանդներով, իսկ փոքրերը՝ ակերով : Բեգլարեան մահացաւ 1949ին Թաւրիզ: Վան արհեստանոցի ամենէն նշանաւոր վարպետներն էին Մանուկ Աղան եւ Գուրգէն Բեգլարեանը՝ Կարապետ Բեգլարեանի որդին: Ծնած Վան, 1905ին, Գուրգէն արծաթագործութիւնը սորված է հօրմէն եւ դարձած յայտնի քանդակագործ եւ փորագրիչ:

Van’ın Yitik Dünyası

211

1915’ten sonra bir grup Van’lı kuyumcu Tebriz’e yerleşip Van ve İran atelyelerini kurdu. Daha çok gümüş ürünler yaparak geleneksel “Van” mühürlerini kullanmaya devam ettiler. Van’dan göçen ünlü kuyumcular arasında Manug Balyan, Kevork Kalçiyan, Karekin Çetçiyan, Hayg Garabedyan ve Turşiyan vardı. Van atelyesi 1915’te her ikisi de Van’dan ayrılıp 1920’de Tebriz’e yerleşen Garabed Ağa Peklaryan ve Panos Ağa Jamharyan (1881 Van doğumlu) tarafından kuruldu. Bu

Գաղթական Վանեցիներու Դեպրիզի մէջ բացած ոսկերչատունը. Մէջտեղը ոտքի Փանոս Աղա աջին Կարապետ Աղա ձախին Չոչ Աղա Vandan göç etmiş ustaların Tebrizde açtıkları kuyumculuk atölyesi Ortada ayakta Panos Ağa sağında Garabed Peklaryan Ağa solunda Çoç Ağa

ustaların başlıca müsterileri Şah ailesi ve saray mensuplarıydı. Jamharyan bu zanaatı amcasından öğrenmişti. Garabed Ağa Peklaryan 1871, Van doğumlu, gençliğinde dokuz yıl ABD’de çalıştıktan sonra memleketine dönmüş, 1915’te Iğdır’a kaçmış, ardından Tiflis’e gitmiş, nihayet Tebriz’e yerleşmişti. 1921’de Panos Ağa Jamharyan’la Van atelyesini kurdu. Atelyede 30’un üzerinde çırak vardı. Bunlardan bazıları gümüş işlerinde tecrübeliyken ötekiler oyma ve bezeme işlerinde çalışıyordu. Peklaryan daha çok, kutu, çatal, kaşık gibi evlerde kullanılan eşyalar ve kadınlar için ziynetler üretti. Rıza Şah Pehlevi’nin (1925-1941) Tebriz’i ziyareti sırasında, Peklaryan’la Jamharyan, Şah’a üzerinde İran haritası işlenmiş olan gümüş bir kutu armağan ettiler. Haritada büyük şehirler elmaslarla, küçükler ise çeşitli değerli taşlarla işaretlenmişti. Peklaryan 1949’da Tebriz’de öldü. Van atelyesinin en tanınmış kuyumcuları Garabed Peklaryan’ın oğlu Kurken Peklaryan’la Manug Ağa’dır. 1905’te Van’da dünyaya gelen Kurken, gümüş işçiliğini babasından öğrenmiş, ünlü bir oymacı ve kabartmacı olmuştu.

212

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Մանուկ Աղա եւ Գուրգէն Բեգլարեան Ամերիկեան որբանոցէն արհեստանոց ընդունեցին Արամայիսն ու Դանիէլը: Արհեստանոցի միւս վարպետներն էին Վարդան Աղազարեանը, Հայկ Սեւանցեանը, Միհրան Աթաբեկեանը, Արշաւիր Աթաբեկեանը, Աւետիսը, եւ Միհրան Կոտիկեանը: Յիշեալ բոլոր վարպետները ստեղծագործ ոսկերիչ-արծաթագործներ էին: Իսկ Կոտիկեանը հմուտ էր իբրեւ գիտարուեստական նորարար: Ինքն էր որ հնարեց գլանաւոր մեքենայ մը, որ արծաթը արծաթաթերթերու կը վերածէր: Այս վարպետները նաեւ արծաթագործութեան մէջ նրբագոյն ձեւով կը կիրարկէին քանդակագործութիւն եւ փորագրութիւն, որ կը բաժնուէր երեք տեսակի. ▪ Հայկական քանդակներ, հայկական աւանդական երկրաչափական նախշեր: ▪ Թել-ղալամ, թելի նման բարակ գծով ծաղիկներ եւ զանազան զարդեր: ▪ Բնանկարներ, նշանաւոր մարդոց եւ կենդանիներու նկարեներ, եւ այլն: 1924ին Թաւրիզի մէջ հիմնուեցաւ Իրան ոսկերչանոցը, հետեւեալ արծաթագործ վարպետներու կողմէ. Գալուստ Դերձակեան եւ Հմայեակ ու Միհրան Այվազեաններ, որոնք բոլորն ալ վանէն գաղթեցին նախ Երեւան, ապա Թաւրիզ: Իրան աշխատանոցի գլխաւոր վարպետներն էին. Գարեգին Քանքանեան: Քանքանեանի բուսանախշերը ոճով կը տարբերէին Վան արհեստանոցի նախշերէն: Քանքանեանի առանձնայատկութիւնը կը կայանար ծաղիկներով յօրինւածքներուն եւ զանոնք նուրբ ճաշակով տեղադրելու մէջ: Քանքանեան երբեմն կը նկարէր ծաղիկներու ստուերն իսկ: Շատ մը արծաթագործներ իր գործերը կ’ընդօրինակէին: Վարպետ Եղիշէ Արհեստանոցի լաւագոյն փորագրիչներէն, վարպետ Եղիշէ ամենաբարդ եւ միջհիւսուած նախշերը տարածութեան ճիշդ հաշուարկով տեղադրելու փայլուն մասնագէտն էր: Աւելին, Եղիշէ կը փորագրէր տարբեր տեսարաններ, ինչպէս օրինակ վանքեր ու եկեղեցիներ: Նաեւ հոգեւորական (սարկաւագ), Եղիշէ մասնակցած էր Վանի ինքնապաշտպանութեան եւ Սարտարապատի ճակատամարտերուն:

Van’ın Yitik Dünyası

Manug Ağa ile Kurken Peklaryan yerel Amerikan yetimhanesinden Aramayis ve Tanyel adlarında iki çırak alarak onları yetiştirdiler. Atelyenin öteki usta zanaatkarları Vartan Ağazaryan, Hayg Sevantsyan, Mihran Atabegyan, Arşavir Atabegyan, Avedis ve Mihran Kodikyan’dı. Yukarda adı geçenlerin tümü yaratıcı gümüş ve altın ustalarıydı. Kodikyan ayrıca teknik alanda başarılı bir mucitti. Gümüş levhalar üretmeyi sağlayan silindirik bir makine icat etmişti. Bu ustaların tümü hünerli teknikler kullanarak heykel ve oyma sanatının inceliklerini eserlerinde uyguladılar. Bunlar üç başlık altında toplanabilir. • Ermeni oyma işleri ve geleneksel geometrik bezemeler. • Telkari tekniğiyle ince bordürlü çiçek desenleri ve çeşitli bezemeler. • Hayvan figürlerine de yer verilen doğa manzaraları ve ünlü kişilerin portreleri. 1924’te Tebriz’de açılan İran atölyesinin kurucularının tümü Van’dan Yerevan’a, daha sonra Tebriz’e göçmüş olan Kalust Tertsagyan, Hımayag Ayvazyan ve Mihran Ayvazyan adlı gümüş ustalarıydı. Aşağıda İran atelyesinin başlıca ustalarını göreceğiz Karekin Kankanyan Bezeklerinde genellikle doğadan esinlendi. Üslubu Van atelyesinden farklıydı. Zengin çiçek desenleriyle bezediği eserlerindeki işçiliğin inceliği ona özgün bir uslup kazandırmıştı. Öyle ki, kimi zaman çiçeklerin gölgesini bile resmedebiliyordu. Pek çok kuyumcu onun üslubunu taklit etti. Yeğişe Usta Oyma işinde en hünerli ustalardandı. Sınırlı bir alanın içine, son derece karmaşık ve girift bezekleri sanatkarane bir şekilde yerleştirmedeki becerisiyle tanınırdı. Eserlerinde manastır ve kiliselerden başka değişik temalara yer vermiştir. Aynı zamanda diyakoz (papaz yardımcısı) olan Yeğişe, Van’ın öz savunmasına ve Sardarabad Savaşı’na da katılmıştır.

213

214

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Ալեքսան Օրբելեան Լաւագոյն վարպետներէն է, որ յետագային Հայաստան տեղափոխուեցաւ: Երկար տարիներ Երեւանի ոսկերչանոցներուն մէջ աշխատելէ ետք, փոխեց իր ասպարէզը եւ դարձաւ քարի վրայ փորագրող վարպետ: Աղասի Արամեան Տիրապետած է ոսկերչութեան բոլոր ճիւղերուն, նոյնիսկ ակնագործութեան: Գուրգէն Այվազեան (Հմայեակի որդին) Գուրգէն շարունակեց իր հօր մասնագիտութիւնը Իրան Դուստ արհեստանո-ցին մէջ, ղեկավարելով բոլոր աշխատանքները արծաթահալումէն մինչեւ սեւատապատում: Խոսրով եւ Գաբրիէլ Կոտիկեան եղբայրներ Ատոմ Աղա եւ որդին Վահագն Վահան եւ Վարդան Դերձակեաններ Գուրգէն Շահնազարեան Գանգռի Միհրան եւ որդին՝ Գառնիկ Աւետիս Խլղաթեան Գրիգոր Ջոջ Աղա Գասպարեան Հմայեակ Բազիկեան Սուրէն Աւետեան Արծաթ դէյի բաժակ Van işi gümüş (zarflık) çay bardağı

Տիգրան Պէրպէրեան եւ որդին՝ Ցոլակ, որ յետագային տեղափոխուեցաւ Թեհրան: Հրայր

Զարգարեան,

որ

տեղափոխուեցաւ

Նոր

Ջուղա,

ապա

1964ին

հաստատւեցաւ Միացեալ Նահանգներ: Արամայիս Աղամալեան Ինքնուս փորագրող, նաեւ յայտնի դերասան ու արուեստագէտ: Աղամալեան նշանաւոր էր իր ստեղծագործութիւններու նրբութեամբ եւ հայկական ոճով: Աղամալեան պարգեւատրուած է Ռէզա Շահին կողմէ:

Van’ın Yitik Dünyası

215

Aleksan Orpelyan En namlı ustalardan biriydi. Ermenistan’a yerleşti ve Yerevan’da uzun yıllar gümüş işi yapan atelyelerde çalıştıktan sonra mesleğini değiştirerek heykeltraşlığa yöneldi. Ağasi Aramyan Mıhlayıcılık da dahil olmak üzere, gümüş ve altın işçiliğinin her dalında değerli ürünler verdi. Kurken Ayvazyan (Hımayag’ın oğlu) İran’daki Tusd atelyesinde babasının izinden giderek gümüş eritmekten savat uygulamalarına kadar her türlü işe nezaret etti ve yönetti. Khosrov ve Kapriyel Kodikyan biraderler Adom Ağa ve oğlu Vahakn Vahan ve Vartan Tertsagyan Kurken Şahnazaryan Kankri Mihran ve oğlu Karnig Avedis Khılğatyan Krikor Çoç Ağa Kasbaryan Hımayag Pazigyan Suren Avedyan Dikran Berberyan ve sonradan Tahran’a taşınan oğlu Tsolag. Hrayr Zargaryan; sonradan Yeni Culfa’ya gitti ve 1964’te ABD’ye yerleşti. Aramayis Ağamalyan Özellikle oyma işinde kendi kendini yetiştirmiş bir ustadır. Ayrıca ünlü bir aktör ve ressamdı. Rıza Şah Pehlevi tarafından şeref madalyasıyla ödüllendirilmiştir. Արծաթեայ պտղաման Van işi gümüş meyvelik

216

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Դաւիթ Փափազեան Որպէս փորագրիչ՝ ոչ ոք կրնար մրցիլ Փափազեանի հետ, զարդանախշեր եւ գրութիւններ փորագրելու իմաստով. Փափազեան զարմանք կը պատճառէր մետաղի կտորով մը հրաշալիքներ ստեղծելու իր կարողութեամբ: Ծնած՝ Վան 1884ին, Փափազեան նախնական կրթութիւնը ստացած է Նորաշէնի ծխական դպրոցը, ապա յաճախած է Երամեան վարժարանը: Այսուհետեւ ուսուցչական պաշտօններ վարած է Վանի Վարագայ Վանքի, Շատախի մէջ եւ այլուր: Փափազեան աշխատակցած է «Հայեացք», «Յորձանք», եւ «Ծովակ» թերթերուն: Օսմանեան սահմանադրութենէն ետք ընտրուած է Վանի Հայոց Ազգային ժողովի անդամ, եւ աշխատակցած՝ «Աշխատանք» եւ այլ թերթերու: 1915ի ցեղասպանութենէն ետք ապաստանած է Կովկաս, նախ Թիֆլիս, ապա Պաքու, Արմաւիր եւ Երեւան, ու Հայաստանի հիմնադրումէն ետք ծառայած է որպէս Երեւանի Ոստիկանապետ, մինչեւ 1921թ.: Չհանդուրժելով Խորհրդային վարչակարգի բռնատիրութիւնը, Փափազեան 1922ին հաստատուած է Թաւրիզ, ուր շարունակած է արծաթագործութիւնը եւ մահացած 1961ին: Վահան Սարգիսի Հացագործեան Ծնած՝ 1880ին Վան քաղաքը: 15 տարեականէն սկսեալ աշխատած է Վանի յայտնի վարպետներու մօտ: Մասնակցած է 1915ի Վանի ինքնապաշտպանական կռիւներուն եւ եղած է խմբի ղեկավար: Գաղթելով Երեւան, շարք մը ոսկերիչ-արծաթագործ վարպետներու հետ 1918-20ական թուերուն կազմած են «Վան» արհեստանոցը, որը հիմք հանդիսանալով յետագային ոսկերչութեան եւ արծաթագործութեան զարգացմանը Հայաստանի մէջ:

Վահան Հացագործեան Vahan Hatsakordzyan

Van’ın Yitik Dünyası

217

Tavit Papazyan Oymacı olarak olağanüstü hünerliydi. Minnacık gümüş levhalar üzerine figürler ve harfler işlemekteki yeteneği şaşırtıcıydı. 1884’te Van’da dünyaya gelen Papazyan, Noraşen Surp Hovannesyan Okulu’nda ve Van Yeramyan Lisesi’nde okudu. Daha sonra Van’da, Varak Manastırı’nda, Şadakh’ta (Çatak) ve başka yerlerde öğretmenlik yaptı. “Hayyatsk”, “Hortzank” ve “Dzovag” gibi gazetelerde yazılar yazdı. Osmanlı Anayasası’nın kabul edilmesi üzerine Van Ermeni Meclisi’ne seçildi. O tarihten itibaren “Aşkhadank”a ve başka bazı gazetelere yazılar yazdı.

Ծխախոտի տուփ Հայաստանի քարտեսը եւ միւս կողմը Դաշնակցութեան թերթերը փորագրուած են Sigara tabakası bir tarafında Ermenistan haritası, diğer tarafında ise Taşnak partisinin gazeteleri oyma tekniğiyle işlenmiştir.

Papazyan, 1915 sonrasında Kafkasya’ya geçti. Önce Tiflis’e, daha sonra Bakü’ye, Armavir’e ve nihayet Yerevan’a gitti. Yerevan’da Ermeni Cumhuriyeti döneminde 1921’e kadar polis şefliği görevini üstlendi. Ermenistan’da 1922’de Sovyet rejiminin kurulması üzerine Papazyan katı rejime tahammül edemeyerek Tebriz’e göçtü. 1961’de ölünceye kadar kuyumculukla uğraştı. Vahan Sarkisi (Sarkisoğlu) Hatsakordzian 1880 yılında Van’da doğdu. Onbeş yaşından itibaren Van’ın ünlü ustaları yanında çalışmış, 1915’te Van’ın öz savunmasına katılmış ve grup yöneticisi olmuştur. Yerevan’a göç ettikten sonra birkaç kuyumcu-gümüşçü ustalarla birlikte 1918-1920 tarihinde “Van Atelyesi”ni kurmuşlardır. Böylece ilerki yıllarda Ermenistan’da kuyumculuk ve gümüşçülüğün temelini atarak gelişmesini sağlamışlardır.

Վահան Հացագործեանի կնիքը Vahan Hatsakordzyan’ın mühürü

218

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Սովետական տարիներուն ստեղծուեցան արհեստանոցներ (արդելներ) Երեւանի մէջ. որտեղ ինքը աշխատած է մինչեւ 1950ական թուերը, հասցնելով բազմաթիւ աշակերտներ. Հոն կը պատրաստէին ամէն տեսակի տնային գործածութեան իրեր եւ զանազան զարդեր: Շուտով դարձաւ նկարիչներու միութեան անդամ. Վահան Հացագործեան համագործակցած է գեղանկարիչ Երուանդ Քոչարի, ճարտարապետ Ռաֆայէլ Իսրայէլեանի եւ ուրիշ անուանի արհեստագէտներու հետ: Իր նշանաւոր ստեղծագործութիւններն են «Խաղաղութեան նաւը», նուիրուած Ստալինի 70ամեակին, «Յոբելեանական վազը», Հայաստանի սովետականացման 30ամեակի կապակցութեամբ, «Աղբիւր յուշարձան», նուիրուած պատերազմի ժամանակ զոհուած Հայ զինուորներուն: 1960ին «Կուժ Վասպուրական» (4քկ. արծաթ). «Խաղաղութեան նաւը», «Յոբելեանական վազը», «Աղբիւր յուշարձանը» կը գտնուի Արուեստներու Թանգարանը, Երեւան: 1963ին իրեն շնորհուեցաւ պատուաւոր «Հայաստանի Վաստակաւոր Նկարիչ»ի կոչում: Վահան Հացագործեան մահացաւ Երեւան 1967ին, 87 տարեկանին: Գաղթի սերունդին յաջորդեց նոյնքան շնորհալի վարպետներու սերունդ մը: Անոնց շարքին էին հետեւեալները. Ծերուն Այվազեան, Գուրգէն Այվազեան, Գառնիկ, Բենիկ, Վահագն Դերձակեան, Վարդան Դերձակեան, Գարեգին Քանքանեան, Արշաւիր Քանքանեան, Սուրէն Պոչովեան: Յակոբ Փափազեան Դաւիթ Փափազեանի որդին, ծնած՝ 1919ին: Յայտնի հայագէտ, արեւելագէտ, պատմաբան եւ փրոֆէսէօր: Յակոբ Փափազեան մեծ խնամքով ու ճաշակով աշխատանքներ ունի, փորագրուած արծաթի վրայ: Արծրուն Պէրպէրեան Ծնած՝ Թիֆլիս, Վանեցի ծնողքէ, 1925ին, յետագային տեղափոխուած է Թաւրիզ, ուր իր աշակերտները զինք անուանած են «Վարպետ Արծրուն»: Երբ ան վեց տարեկան էր, իր հայրը՝ Վանեցի վարպետ Արմէնակը, իրեն սորվեցուցած ու ապա վստահած է պղինձի վրայ դրուագելու աշխատանքը:

Van’ın Yitik Dünyası

219

Sovyet rejiminin hakim olduğu yıllarda bir takım atelyeler kuruldu. Kendisi de orada 1950 yılına kadar çalışarak birçok öğrenci yetiştirmiştir. Orada çeşitli ev eşyaları ve süs eşyaları yapılırdı. Kısa zamanda ressamlar derneğine üye oldu. Zamanın ünlü sanatçıları ressam Yervant Koçar ve mimar Rafael İsraelyan ile yakın ilişki kurdu. Onun ünlü eserleri Stalin’in 70. yıldönümünde hediye edilen “Sulh Gemisi”, Ermenistan’ın Sovyet rejiminin 30. yıldönümü münasebetiyle yaptığı “Kutlama Vazosu”, savaşta şehit düşmüş Ermeni askerlerin anısına yarattığı “Anıt Çeşme”, 1960 tarihinde yaptığı 40 kg. ağırlığındaki gümüş “Vapuragan Testisi”. Son üç eser Ermenistan’da Sanatlar Müzesi’nde bulunur. 1963 yılında kendisine “Emektar Sanatçı” ödülü verildi. Vahan Hatsakordzian 1967 yılında 87 yaşında Yerevan’da hayata gözlerini yumdu. Mülteciler kuşağının ardından gelen kuyumcu ustaları da onlar kadar yetenekliydi. Dzerun Ayvazyan, Kurken Ayvazyan, Karnig, Penig, Vahan Tertzagyan, Karekin Kankanyan, Arşavir Kankanyan, Suren Boçovyan bunlardan bazılarıdır. Վահան Հացագործեան Միքաէլ Նալպանդեանի արծաթէ նկարը Vahan Hatsakordzyan Mikayel Nalbantyan’ın Gümüş portresi

Hagop Papazyan (Tavit Papazyan’ın oğlu, 1919 doğumlu), şarkiyatçı, tarihçi ve Armenolog olup oyma tekniğiyle olağanüstü güzellikte ve incelikte gümüş eserler meydana getirmiştir. Ardzrun Berberyan 1925’te Tiflis’te dünyaya geldi. Annesiyle babası Van’lıydı. Daha sonra Tebriz’e yerleşen Berberyan’a öğrencileri “Ardzrun Usta” diye hitap ediyorlardı. Berbeyan daha altı yaşındayken, babası onu yanında yetiştirmeye başladı, sonra da bakır oymacılığı öğretti. Ardzırun’un amcaları Hımayag Ağa ile Kalust Ağa da zamanın namlı kuyumcularındandı.

220

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Արծրունի հօրեղբայրներն էին յայտնի վարպետներ՝ Հմայեակ Աղան եւ Գալուստ Աղան: Արծրուն, աշակերտը եղած է նաեւ թաւրիզաբնակ, Վանեցի հանրայայտ ոսկերիչ-արծաթագործ Փանոս Աղային, Ժամհարեանին, եւ Ատոմ Աղա Սապոնճեանին. յետագային, 1946էն սկսեալ Արծրուն աշակերտած է Թեհրան, Խոսրով Կօտիկեանի մօտ: Արծրուն 1963ին տեղափոխուած է Երեւան, ուր շարունակած է զբաղուիլ արծաթագործութեամբ, եւ գեղարուեստական մետաղամշակում դասաւանդած է ուսումնարանի մէջ: Բազմաթիւ շքանշաններու արժանացած Արծրունի գործերը ցուցադրուած են Եւրոպայի ու Ափրիկէի տարածքին: Իր գործերը մաս կը կազմեն շարք մը մնայուն հաւաքածոներու, օրինակ՝ Հայաստանի Պատմութեան Թանգարանին, Ժողովրդական Արուեստի Թանգարանին, ինչպէս եւ այլ թանգարաններու՝ Տիթրոյիթ, Սան Փեթերսպուրկ եւ Մոսկուա: Արծրունի մահէն ետքը (1944թ.), իր արհեստանոցը կը ղեկավարէ իր դուստրը՝ Անահիտը: Վահրամ Մաքնոսի Շիրինեան Ծնած՝ Թէոտոսիա, 1920ին, Շիրինեան իր վանեցի գաղթական ընտանիքին հետ 1927ին տեղափոխուած է Թաւրիզ: Շիրինեան որու ծնողները բնիկ Վասպուրականցի եղած են, Թաւրիզի մէջ աշխատած է վանեցի յայտնի վարպետ Ատոմ Աղա Սապոնճեանի արհեստանոցը: Այնուհետեւ ունեցած է իր սեփական աշխատանոցը, եւ արտադրանքներ վաճառած՝ Թեհրան: Ան Թեհրան տեղափոխուած է 1945ին, ապա 1980ին կը հաստատուի Միացեալ Նահանգներ: Շիրինեան ստեղծած է՝ շաքարամաններ, ծաղկամաններ, բաժակակալներ, դըգալներ, պատառաքաղներ, նկարի շրջանակներ, ծխախոտատուփեր, ու մատուցարաններ որոնց վրայ փորագրուած են ծաղիկներ՝ տերեւներով ու ճիւղերով. թռչուններ եւ հայկական երկրաչափական նախշեր: Թեհրան տեղափոխւելէ ետք Շիրինեան թողած է արծաթագործութիւնը եւ զբաղուած ոսկերչութեամբ: Ան ունեցած է նաեւ իր սեփական վաճառատունը, ուր աւելի ուշ զբաղուած է նաեւ ադամանդագործութեամբ:

Van’ın Yitik Dünyası

221

Ardzrun, Tebriz’de altın ve gümüş işçiliğiyle ünlü, Van’lı kuyumcu Panos Ağa Jamharyan’ın ve yine Van’lı bir usta olan Adom Ağa Sabonciyan’ın öğrencisiydi. Ardzırun 1946’dan sonra Tahran’da Khosrov Kodikyan’la çalıştı. 1963’te Yerevan’a yerleşen Ardzrun, gümüş işine devam etmenin yanısıra sanatsal metal işçiliği üzerine ders vermeye başladı. Ona çeşitli ödül ve madalyalar kazandıran eserleri Avrupa ve Afrika’da sergilendi. Günümüzde Ardzırun’un yaratılarının pek çoğu Ermenistan Tarih Müzesi, Ermenistan Halk Sanatları Müzesi ve Detroit, Michigan, Petersburg ve Moskova gibi dünyanın çeşitli şehirlerindeki müzelerde görülebilir. 1944’te ölümünden sonra, Ardzrun’un Erivan’daki atölyesi kızı Anahid tarafından yönetilmektedir.

Անահիտ Պէրպէրեան Anahıt Berberyan

Vahram Maknosi Şirinyan 1921’de Thedosia’da dünyaya geldi. Van kökenli ailesiyle 1927’de Tebriz’e yerleşti. Vasburagan’ın yerlisi olan aile, ünlü Van’lı kuyumcu Adom Ağa Sabonciyan’ın atölyesinde çalışmaya başladı. Şirinyan daha sonra kendi atölyesini kurdu ve ürünlerini, 1945’te taşındığı Tahran’da pazarladı. Sonunda 1980’de ABD’ye göçtü. Şirinyan şekerlikler, hokkalar, vazolar, fincan muhafazaları, çatal kaşık, resim çerçeveleri, tütün tabakaları ve dallar, yapraklar, kuşlarla bezediği çiçekler ve Ermeni geometrik figürlerini işlediği tepsiler yaptı. Tahran’a gittikten sonra gümüş işinden vazgeçerek sadece altınla çalıştı. Bir de mücevherci mağazası açarak sonraki yıllarda elmas kakmacılığıyla uğraştı.

Արծրուն Պէրպէրեան Արծաթէ ջարմանդ Ardzrun Berberyan Ayinlerde kullanılan gümüş kemer tokası

222

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Գաբրիէլ Վահանի Հացագործեան Վանեցի Վահան Հացագործեանի զաւակն է. ծնած՝ Երեւան 1926ին: Փոքր հասակին ստացած է երաժշտական ուսում, աւարտելով Երեւանի Կոմիտասի անւան երաժշտանոցը, որպէս ջութակահար. 1953ին ընդունուած է Հայաստանի Պետական Սէմֆոնիք նուագախումբը, աշխատելով 37 տարի: Փոքր տարիքին սկսած է աշխատիլ իր հօր մօտ, գերադասած է աշխատիլ ցանցկեն-զուգաթելով (ֆիլիկրան), պատրաստելով տարբեր կանացի զարդեր: 1967 թուին Վահան Հացագործեան մահացաւ կէս թողելով «Մրգի վազը», զոր Գաբրիէլ աւարտած է այդ աշխատանքը, որ այժմ կը գտնուի Ժողովրդային Արհեստներու թանգարանը՝ Երեւան: Այսպիսով արծաթագործութիւնը կը դառնայ իր երկրորդ մասնագիտութիւնը, եւ երեք տարի յետոյ ինքն ալ կը դառնայ Նկարիչներու միութեան անդամ: Կը մասնակցի կիրարական արուեստի բոլոր ցուցահանդէսներուն Երեւան եւ Մոսկուա: 1975ին կը ստանայ անձնական արւեստանոց, Նկարիչներու միութեան աջակցութեամբ: 1990ական տարիները Հայաստանի համար դժուար տարիներ էին: Ղարաբաղեան պատերազմը, ցուրտ եւ մութ տարիներ էին, ուր հնարաւոր չէր աշխատիլ եւ ստեղծագործել նոր աշխատանքներ:

Կապրիէլ Հացագործեան Արծաթ սիրամարգ Gabriyel Hatsakordzyan Gümüş Tavus kuşu

Van’ın Yitik Dünyası

223

Kapriyel Vahani (Vahanoğlu) Hatsakordzian Van’lı Vahan Hatsakordzian’ın oğludur. 1926’da Yerevan’da doğdu. Küçük yaştan itibaren müzik eğitimi görüp Gomidas Konservatuar’ından kemancı olarak mezun oldu. Otuzyedi yıl çalıştığı Ermenistan Devlet Senfoni Orkestrasına 1953 yılında kabul edildi. Küçük yaşta babasının yanında çalışmaya başladı. Gümüş sanatının çeşitli süs eşyaları imalatında filigran türünde çalışmayı tercih etti. 1967 yılında babası Vahan Hatsakordzian vefat edince üzerinde çalışmakta olduğu meyvelik yarım kalmıştı. Kapriyel onu tamamladı. Bugün aynı eser Yerevan Halk Sanatları Müzesinde bulunmaktadır. Böylece gümüş sanatı onun ikinci mesleği oldu. Ve üç yıl sonra Ressamlar Derneğine üye kabul edildi. Yerevan ve Moskova’daki bütün el sanatları sergilerine katıldı. Ressamlar Derneğinin yardımıyla kendi atelyesini kurdu. Կապրիէլ Հացագործեան եւ Յովսէփ Թօքաթ Gabriyel Hatsakordzyan ve Osep Tokat

1990’lar Ermenistan için zor yıllardı. Bir yandan Karabağ Savaşları, elektriksiz geçen soğuk günlerde çalışmak, eserler yaratmak hiç de kolay değildi.

224

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Սարտարապատի համալիրի թանգարանին համար պատրաստած է զանազան իրեր, իր բոլոր ճաշակը ու արհեստագիտութեան գաղտնիքները գործադրելով: Ասոնք են, 4 սմ. բարձրութեամբ զուգաթել զարդի տուփ, գաւաթ՝ որու վրայ աշխատած է 6 ամիս, 15սմ. բարձրութեամբ վրան աշխատուած Հայկական նախշեր: Ասոնց կողքին զանազան չափերով տուփեր, մոմակալներ, արծաթեայ ձուեր: Այնուհետեւ «Սիրամարգ» զարդարուած գունաւոր զիրքոն քարերով. որոնք բոլորն ալ հեղինակային բարձրարուեստ ստեղծագործութիւններ են: 1990 թուին Հայաստանի կառավարութիւնը իրեն շնորհած է «Վաստակաւոր Արտիստի» կոչում: 28 Ապրիլ 2018 թուականին իր մահկանացուն կնքեց: Գաբրիէլ Հացագործեան մահէն երկու տարի առաջ հայրը Վահան Սարգիսի Հացագործեանի կնիքը՝ արժանի տեսնելով ինծի նուիրեց, իրեն երախտապարտ եմ: եմ Աւետիս Յակոբեան Ծնած՝ Թաւրիզ, 1934ին, Յակոբեան, որ ճանչցուած է որպէս Վարպետ Աւօ: Արծաթագործութեան բոլոր գաղտնիքները սորված էր վանեցի վարպետ Արծրուն Աւետիսեանէն: Յակոբեանի գործերը ցուցադրուած են աշխարհի տարածքին զանազան ցուցասրահներուն մէջ: 1972ին Մոնթրէալի մէջ ցուցադրուած իր աշխատանքները՝ 25 կտոր ոսկի եւ արծաթ, դարձած են հանրութեան ուշադրութեան կեդրոնը: Երկու տարի ետք, Մեքսիքոյի մէջ տեղի ունեցած ցուցահանդէս-մրցոյթի մը, որուն կը մասնակցէին բազմաթիւ աշխարհահռչակ վարպետներ, վարպետ Աւոյի աշխատանքները առաջին տեղը գրաւած են: Իսկ 1976ին, Իրանի մէջ կազմակերպուած ձեռային աշխատանքներու ցուցահանդէս-մրցոյթի մը վարպետ Աւօ առաջին մրցանակը ստացած է Մուհամմէտ Ռէզա Փահլավի Շահէն՝ «Փորագրութեան վարպետ» կոչումով: Այսօր, վարպետ Աւոյի աշխատանքները կը պահուին Իրանի յայտնի թանգարանները, Նիւ Եորքի Մետրոպոլիտէն թանգարանը, Երեւանի բազմաթիւ թանգարանները, ինչպէս նաեւ Էջմիածնի, Մոնթրէալի, Թոքիոյի, Վատիկանի եւ Վիեննայի թանգարանները: Երեմ Արամեան (1934-2001) Արամեան եւ ընտանիքը (մայրը՝ վանեցի, հայրը՝ շատախցի) 1915ին գաղթած են Երեւան, ուր Երեմի արծաթագործութեան ուսուցիչը եղած է Արուսը: Արամ-

Van’ın Yitik Dünyası

225

Կապրիէլ Հացագործեան Արծաթ բաժակ Gabriyel Hatsakordzyan Gümüş kadeh

Sanatın en hassas tekniklerini ve zevkini birleştirerek Sardarabat Anıt Müzesi’ne çeşitli eserler hazırladı. Bunlar; dört santimetrelik çift işi kutu, altı ay çalışarak Ermeni motifleriyle bezenmiş 15 cm. yüksekliğindeki kadeh vs. Bunlarla birlikte çeşitli ölçülerde kutular, şamdanlar ve gümüş yumurtalar yarattığı eserler arasındadır. Daha sonra renkli zircon taşlarla bezeli “tavus kuşu” gibi eserlerin tümü, sanatta yaratıcılığın birer örneğidir. 1990 yılında Ermenistan yönetimi kendisine “Emektar Artist” ünvanını verdi. 28 Nisan 2018 tarihinde hayata gözlerini yumdu. Babası Vahan Hatsakordzian’ın mührünü ölümünden iki yıl önce bana hediye etmişti Kendisine minnettarım. Avedis Hagopyan 1934’te Tebriz’de doğdu. Avo Usta olarak anılırdı. Gümüş işçiliğinin inceliklerini ve sırlarını usta kuyumcu Van’lı Ardzruni Avedisyan’dan öğrenmişti. Eserleri dünyanın pek çok yerinde sergilenmiştir. 1972’de Montreal’de segilediği 25 parça altın ve gümüş eser çok ilgi çekmişti. İki yıl sonra Meksika’daki bir sergi/yarışmada Avo Usta’nın işleri dünyanın ünlü zanaatkarlarının katıldığı bu sergide birinci oldu. 1976’da ise bir el sanatları yarışmasında gene birincilik ödülü kazandı ve Şah Muhammed Rıza Pehlevi tarafından “Usta Hakkak” şanıyla onurlandırıldı. Avo Usta’nın işleri günümüzde İran’daki başlıca müzelerde, New York’ta Metropolitan’da, Ermenistan’daki birçok müzeden başka, Eçmiyadzin, Montreal, Tokyo, Vatikan ve Viyana’daki müzelerde görülebilir. Yerem Aramyan (1934-2001) Ermenistan’da doğdu. 1915’te Yerevan’a göçen annesi Van’lı, babası ise Şadakh’lıydı (Çatak). Gümüş işçiliğini Arus Usta’dan öğrendi. Özellikle telkari işlerinde çok hünerliydi.

226

Վանի Անհետացած Աշխարհը

եան նշանաւոր է յատկապէս ցանցազարդման (ֆիլիկրան) եղանակով արտադրած իր գործերով: 1972ին Արամեան յատուկ հրաւէրով արծաթագործութիւն դասաւանդած է Հնդկաստանի մէջ: Արամեանի գործերէն շատերը, որոնք ներկայացուած են բազմաթիւ ցուցահանդէսներու, այսօր կը գտնուին Երեւանի Ժողովրդական Արուեստի թանգարանը: Արամ Արամեան (Երեմ Արամեանի եղբօրորդին): Ծնած՝ Երեւան, 1964ին: Արամ արծաթագործութիւնը սորված է իր հօրեղբօրմէն, նաեւ վարպետ Արամայիս Յակոբեանէն: Արամ Արամեան տիրապետած է արծաթագործութեան բոլոր գեղարուեստական եղանակներուն, եւ արժանացած «Գունաւոր մետաղների եւ թանկարժէք քարերի գեղարուեստական մշակման ժողովրդական վարպետ» կոչման:

Van’ın Yitik Dünyası

227

Aramyan 1972’de gümüş işçiliği eğitimi vermek için Hindistan’a davet edildi. Eserleri Yerevan’daki Halk Sanatları Müzesi’nde sergilenmektedir. Aram Aramyan (Yerem Aramyan’ın yeğeni) 1964’te Erivan’da dünyaya geldi. Gümüş işçiliğini amcasından ve Aramayis Hagopyan’dan öğrendi. Estetik gümüş kuyumculuğunu her yönüyle mükemmel özümsemiş olan Aram Aramyan, “Renkli metaller ve değerli taşlar baş sanatçısı” unvanıyla onurlandırıldı.

Արամ Արամեսն Սեւատապատուած արծաթ գինիի բաժակներ Արամեանի ընտանեկան հաւագածոյ Aram Aramyan Savatlı gümüş şarap kadehleri Aramyanın aile koleksiyonu

Վանեցի Հայերու Ընտանեկան Կեանքը Եւ Աւանդութիւնները54 Van Ermenilerinin Aile Hayatı ve Gelenekleri54

230

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Կառավարական օրէնքներէ զատ Վանի նահապետական եւ ընտանիքի կազմութեան եւ անոնց անդամներու փոխադարձ յարաբերութիւնները նոյնիսկ կանոնագրուած էին: Ամէն անձ ուշի ուշոյ կը հետեւէր այս կանոններուն:

Van’ın Yitik Dünyası

231

Devletin kanunlarından ziyade Van’ın ataerkil aile kuruluşundan dolayı üyelerinin karşılıklı ilişkileri dahi kurallara bağlanmıştı. Her bir fert dikkatlice takip ederdi bu kuralları.

Բուրդ մանել Yün eğirme

Կամնէլ Harmanlama

232

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Առաւօտ շատ կանուխ, նոր հարսը ոտքի ելած ըլլալու էր արդէն. կ’երթար օգնելու կեսրոջը հագուելուն: Աւելի ուշ ոտքի կը կանգնէին միւս հարսերը: Տարիքոտ կեսուրը նորահարսի տաքցուցած ջուրով լուացուելէ յետոյ կ’երթար աղօթարան: Յետոյ կեսուրը կամ մեծ հարսը կը վառէին թոնիրը եւ կը պատրաստէին թանապուր, տարեխ ձուկ եւ երկրորդ տեսակ կերակուր: Մինչ այդ՝ տղամարդիկը կ’ելլէին. նոր հարսը կու տար կեսրայրի հագուստները եւ ջուր կը մատուցանէր լուացուելու համար, նոյնպէս մեծ տագրոջ, եւ սենեակները կ’աւլէր: Կեսրայրը անմիջապէս եկեղեցի կ’երթար եւ կարճ ժամանակէն կը վերադառնար: Տղամարդիկ կը նստէին ճաշի երբ արդէն արեւը նոր կը ծագէր. յետոյ անոնք կ’երթային իրենց խանութները: Անկեց յետոյ կիներն ու երախաները կը նստէին ճաշիւ, ապա երախաները կը ղրկուէին դպրոց: Կիներու գործը երբեք չէր վերջանար: Գիշերուայ ընթրիքը նոյնպէս նախ տղամարդիկ, ապա կիները կ’ընթրէին: Ընթրիքէն յետոյ, շատ քիչ ժամանակ կիները եւ տղամարդիկ առանձին կը զրուցէին եւ յետոյ կը քնանային: Այսպէս կ’ընթանար սովորական կեանքը Վանեցիին: Վանեցիները առ ի յարգանք մեծերուն մօտ կը ծնրադրէին, ոչ թէ կը նստէին: Մեծերու քով բարձրաձայն խօսիլը յարգանքի պակաս էր: Տղամարդիկը գերադասուած էին իգական սեռի հանդէպ. նոյնիսկ, ամենափոքր տղան չնստած կամ չպառկած ամենէն տարիքոտ կինը նստելու կամ պառկելու իրաւունք չունէր: Տան մեծը կամ ամենափոքր երախան ճաշի սկիզբը եւ վերջաւորութեան ՀայրՄեր կ’ըսէր: Հունցք Ekin biçme

Van’ın Yitik Dünyası

233

Taze gelin, kayınvalidesinin giyinmesine yardımcı olmak için erkenden kalkmış olurdu. Daha sonra diğer gelinler kalkardı. Kayınvalide gelinin ısıttığı suyla yıkandıktan sonra evdeki dua yerine geçerdi. Kayınvalide veya büyük gelin, ayranlı çorba, balık ve ikinci bir yemek pişirmek için tandırı yakardı. Bu sırada evin erkekleri kalkarlardı. Taze gelin kayın pederinin elbiselerini verir, yıkanması için eline su dökerdi. Aynı hizmeti büyük kayınbiraderlerine de verir, ortalığı süpürürdü. Kayın peder kısa süreliğine kiliseye gider ve hemen dönerdi. Güneşin doğduğu anda erkekler sofraya otururlar sonra da işlerine giderlerdi. Bundan sonra kadınlar ve çocuklar kahvaltılarını yapar ve çocukları okula gönderirlerdi. Kadınların işi hiçbir zaman bitmezdi. Akşam yemeğini de ilkin erkekler sonra kadınlar yerdi. Yemekten sonra erkek ve kadınların sohbeti çok kısa süreli olur ve hemen yatarlardı. Böyle rutin sürer giderdi Van’lının hayatı. Կամնել Harmanlama

Van’lılar saygı icabı büyüklerin yanında oturmaz, diz çökerlerdi. Büyüklerin yanında yüksek sesle konuşmak saygısızlık sayılırdı. Erkek, kadına nisbetle daha değerli, hatta evin en küçük erkeği oturmadan veya yatmadan evin en yaşlı kadını oturamaz veya yatamazdı. Evin büyüğü ya da en küçüğü yemekten evvel tanrıya şükran duasını okurdu.

234

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Վանեցի հայերը ընտանեկան աւանդութիւններու խիստ կապուած էին: Տարեցները կու տային բոլոր որոշումները. նոյնիսկ երիտասարդներու ամուսնութիւնը, անոնց կողմէ պէտք էր վաւերացուեր: Երիտասարդ տղաքը սովորաբար կ’ամուսնանային 18-25 տարեկան հասակին: Ամուսնացող երիտասարդներուն իրարմէ եօթը պորտ (աստիճան) հեռու ըլլալը պայման էր. այլապէս եկեղեցին չէր պսակեր: Օտարազգիներու հետ ամուսնութիւնը շատ հազուագիւտ էր: Նոյնիսկ առաքելական, կաթոլիկ, բողոքական հայերու միջեւ ալ խտրութիւն կար: Մանաւանդ կաթոլիկ եւ բողոքական միսիոնարական միաբանութիւններ իրենց դպրոցներու որբ սանուհիներուն կը պարտադրէին ամուսնանալ այն երիտասարդին հետ՝ որ իբրեւ ապացոյց իր սիրոյն՝ կը զոհէ նաեւ իր կրօնը: Վանեցիները կը նախընտրէին ամուսնանալ իրենց գիւղացիին հետ: Վանեցի աղջիկը նոյնիսկ չէր ախորժեր ամուսնանալ օտար երկրացի կամ քաղաքացի հայու մը հետ: Քաղաքացին արհամարհանքով կը նայէր գիւղացի աղջկան. գիւղացին ալ քաղաքացի աղջիկ չէր ուզեր, պատճառաբանելով, թէ անոր քիթը բարձ կ’ըլլայ: Ամուսնութիւններու արգելք կը հանդիսանար նաեւ ունեւորութիւնը եւ դասակարգի խտրութիւնները: Հազուադէպ կը պատահէր որ հարուստի տղան աղքատի աղջիկ ուզէր, կամ փոխադարձաբար: Տեղական առածը կ’ըսէ:

«Խնամի եղիր անոր հետ Որ պոչը քու պոչիդ կը նմանի. Մի երթար անոր հետ Որ քիթը Մասիս սարը կը նմանի»: Երբեմն զիրար շատ սիրող բարեկամներ իրարու միջեւ սերտ կապերը պահելու նպատակաւ, դեռ չծնած երախաները իրարու հետ ամուսնացնելու որոշում կ’առնէին: Իրականութեան մէջ այս սովորութիւնը կար բոլոր Անադոլիայի եւ նոյնիսկ միւս ազգերու մէջ: Պատահած են դէպքեր, ուր նշանուած տղան եթէ վախճանի, անոր եղբայրը պէտք է ամուսնանար հարսնացուին հետ. կամ եթէ հարսնացուն մահանայ,

Van’ın Yitik Dünyası

235

Van’lı Ermeniler ailevi geleneklerine çok bağlıydılar. Kararlar aile büyükleri tarafından alınırdı. Hatta gençlerin evlenmelerinde büyüklerin onayı şarttı. Genç erkekler genellikle 18-25 yaşlarında evlenirlerdi. Evlenecek gençlerin kan bağı itibariyle birbirinden yedi göbek uzak olmaları gerekirdi. Aksi taktirde kilise nikahı kıymazdı. Yabancılarla evlilik oldukça azdı (Farklı din ve milliyetlerden olanlarla). Hatta ortodoks, katolik ve protestan Ermenileri arasında da ayrım gözetilirdi. Özellikle katolik ve protestan misyoner okullarında, genç yetim kızlara, aşkları uğruna mezhebini feda edecek gençlerle evlenmeye zorlarlardı. Van’lılar kendi köylerinden biriyle evlenmeyi tercih ederlerdi. Yabancı şehirlilerle evlenmekten hoşlanmazlardı. Şehirli, küçümsediğinden köylü kızla evlenmezdi. Köylü erkek de kibirli olur diye şehirli kızla evlenmek istemezdi. Evliliklerde sınıf ayrımı da önemli bir engeldi. Zengin bir erkeğin fakir kızla, veya zengin kızın fakir bir erkekle evlenmesine pek az rastlanırdı. Yöresel bir atasözü şöyle der; “Dünür ol biriyle Kuyruğu senin kuyruğuna benzer, Gitme onunla ki Burnu Ağrı dağına benzer”. Bazen birbirini çok seven insanlar aralarındaki sıkı bağları korumak amacıyla çocukları henüz doğmadan evlendirme kararı alırlardı. Aslında bu alışkanlık Anadolu’nun bütün halklarında vardı. Nişanlı erkeğin ölümü halinde, kardeşi onun yerine geçer. Şayet gelinlik kız ölürse onun kızkardeşi devreye girer, ablasının nişanlısıyla evlenir. Bunun başlıca sebebi yapılmış masrafların boşa gitmemesi içindir. Boşanma pek az olurdu, bu yörelerde hiç hoş karşılanmazdı. Eski zamanlarda, bu bir şanstır diyerek gelinlik kızı aile büyükleri seçerdi. Ağadan izin alma zorunluğu yoktu. Osmanlı saltanatının sonlarında (18.YY) ağanın izni şart kondu.

236

Վանի Անհետացած Աշխարհը

անոր քոյրը կը փոխարինէ իրեն: Ասոր գլխաւոր պատճառը կատարուած ծախսերը պարապի չ’երթան: Ամուսնալուծումը հազուադէպ էր, խիստ քննադատութեան նիւթ էր այս վայրերուն մէջ: Հին ժամանակ, ծնողները կ’ընտրէին հասնացուն, հաւատալով որ այս կիրարկումը բախտի հարց էր: Յաճախ պատահած էր որ երիտասարդներ առաջին անգամ զիրար կը տեսնէին առագաստի գիշերը: Առանց աղայէն արօտնութիւն առնելու երիտասարդները կը պսակուէին: Բայց Օսմանեան Տիրապետութեան վերջին ժամանակներուն (18րդ դարու) աղային արտօնութիւնը անհրաժեշտ էր: Տղուն մայրն ու քանի մը տարիքոտ կիները կ’այցելէին աղջկան տունը աղջիկտեսի համար: Աղջկան մայրը հասկնալով այս այցելութեան նպատակը, աղջիկը կը հագցնէր, մազերը խնամքով կը սանտրէր, յետոյ աղջկան գլուխը կախ կը պահէր տաք թոնիրին վրայ, որ այտերը կարմրին, եւ աղջկան մեխակ ծամել կու տար որ անուշ հոտ գար բերանէն: Աղջիկտեսի եկողները բացէ ի բաց կը քննէին աղջիկը, քալել կու տային, շատ ցած ձայնով բան մը կ’ուզէին որպէսզի հասկնային թէ լիակատար լսողութիւն ունէր, աղջկան ասեղ ու թել կու տային որպէսզի թելէր: Երբեմն ալ կուրծքը բանալ կու տային: Եթէ կէսուր մայրիկը հաւնէր աղջկան, ծնողքին արտօնութեամբ, շարք մը ոսկի կ’անցնէր աղջկան վիզը կամ ոսկի մատանի մը կը դնէր աջ ճկոյթ մատը: Ասկէ յետոյ հարսնացուն իր ձեռքով օղի կը մատուցէր բարեմաղթութիւններու համար, ապա կը հիւրասիրէին ճաշով: Եթէ աղջիկը չհաւնէին, առանց բան մը ուտելու կամ խմելու կը հեռանային: Նշանօրհնէք - Թեկնածուներու ամուսնութեան եթէ որոշում տրուած է, տղային եւ աղջկան ծխատէր քահանաները իրենց հետ առնելով մէկական վկաներ կ’երթային առաջնորդարան եւ այս մասին կը յայտնէին կրօնական ժողովին, որպէսզի ստուգէն անոնց ազգականութեան աստիճանը որ եօթը պորտ (աստիճան) հեռու պէտք է ըլլար: Որոշումը հաստատուելէ յետոյ, տղուն տաներէց քահանան մետաքսէ թաշկինակի փաթթուած մատանի մը կու տար որ տեաղդըրւած էր ածաթէ տուփի մը մէջ, որ ստացած էր փեսացուի ծնողքէն: Առաջնորդը մատանին օրհնելէ յետոյ կը յանձնէ հարսնացուի քահանային, որպէսզի տանի հարսնացուի ծնողքին:

Van’ın Yitik Dünyası

237

Kız görümüne, erkek anası birkaç yaşlı kadınla kızın evine giderlerdi. Kızın annesi bu ziyaretin sebebini anladığından, kızını giydirir, saçlarını ihtimamla tarar, kızın yanakları pembeleşsin diye başını sıcak tandıra doğru eğdirir, ağzından güzel koku gelmesi için de karanfil çiğnetirdi. Misafirler hiç çekinmeden kızı kontrolden geçirirlerdi. Kızı yürütürlerdi, duymasında bir sorun olup olmadığını anlamak için kısık sesle konuşurlardı. Görme gücünü anlamak için de eline iğne iplik verip birşey diktirirlerdi. Bazen de kızın göğsünü açtırırlardı. Kayın valide, şayet kızı beğenmişse ailesinin izniyle kızın boynuna bir dizi altın veya sağ serçe parmağına bir yüzük takardı. Bundan sonra gelin adayı misafirlere iyi dilekleri için rakı, arkasından yemek ikram ederdi. Şayet kız beğenilmemişse hiçbir şey yemeden içmeden kalkıp giderlerdi. Nişan Töreni Adaylar evlenmeye karar vermişlerse, her iki aile birer papaz eşliğinde en yüksek dini merciye başvururlar. Orada gençlerin akrabalık derecesi tespit edilir (yedi göbek uzak olmaları şarttır). Karar tespit edildikten sonra, damat adayının aile papazı, gümüş bir kutuya yerleştirilmiş ipek mendile sarılı nişan yüzüğünü yörenin dini liderine götürür. Kutsama işleminden sonra piskopos aynı kutu içindeki yüzüğü kızın aile papazına teslim eder, o da yüzüğü kızın ailesine götürürdü. Bu dini merasimle nişanlanma işlemi tamamlanmış olurdu. Bazen birkaç ay, bazen de bir yıl sonra gençler evlenirlerdi. Nişan merasiminden düğüne kadar, hatta düğünden sonra yerine getirilmesi gereken birçok kurallar vardı. Kına Töreni Kına damadın evinden gönderilirdi kızın evine. Genellikle damadın kızkardeşi veya başka bir genç gelinin başına yerleştirilmiş kına davul zurna eşliğinde bekar kızlar tarafından gelinin evine götürülürdü. Kına etrafında mumlar bulunan çukur bir kaba konur ve geniş bir tepsinin içine yerleştirilirdi. Tepsinin kenarı da çerezle doldurulurdu. Հինադրէսի հանդէս-Վաղարշակ Էլիբեկյան Kına merasimi (gecesi) Vağarşak Elibegyan

238

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Այս ծիսակատարութեամբ աղջկայ ու տղու նշանադրութիւնը կատարուած կը համարուի: Երբեմն մի քանի ամիս, երբեմն ալ մէկ տարի յետոյ կ’ամուսնանային երիտասարդները: Նշանադրութենէն մինչեւ հարսանիք, նոյնիսկ հարսանիքէն յետոյ շարք մը ծիսակատարութիւններ կային: Հինադրէսի հանդէսը - Հինան փեսայի տունէն կը տարուէր հարսին տունը: Սովորաբար փեսայի քոյրը կամ ուրիշ հարսի մը գլուխը տեղադրուած հինան երգ ու պարով, դիւֆ ու զուռնայի առաջնորդութեամբ, ազապները կը տանէին հարսին տունը: Հինան լեցուած կ’ըլլար ափսէի մը մէջ, որ տեղադրուած էր մեծ մատուցարանի մը վրայ, որուն շուրջը տեղադրուած կ’ըլլար վառուած մոմեր եւ ափսէին շուրջն ալ զանազան միրգեր: Հինա բերողը հինայի մատուցարանը գլխին դրած՝ պարելով հինան կը յանձնէ հարսի տնեցիներուն՝ նախապէս նուէր մը ստանալով: Ասկէ յետոյ փեսային սափրելու ծէսը, Հալաւօրհնէք - սափրելու ծէսէն յետոյ քահանան կ’օրհնէր թագաւորի հագուստները (փեսային): Խարսիխուր - Քանի մը հարսնեւորներ փեսայի հօրը հետ կ’երթային հարսին տունը, որպէսզի հարսը եկեղեցի բերեն: Պսակօրհնութենէն յետոյ փեսան իր բուռը պահած շաքարի կտորը կը դնէր հարսին բուռը, որպէսզի իրենց կեանքը միշտ համով ըլլայ: Ընթրիքէն յետոյ, թագաւորը կ’առանձնանար սենեակ մը ուր պատրաստուած էր առագաստի անկողինը եւ շիշ մը գինի եւ միրգեր: Տարեցները շուտով կը պառկին. իսկ վաստակաւոր հարսերն նորահարսը կը բերեն առագաստի սենեակը, քիչ մը խօսելէ յետոյ մէկ առ մէկ կը հեռանան: Հարսը լուռ՝ անկիւն մը կը կենայ փեսան իրեն խօսեցնել կը ջանայ. Հարսը մինչեւ որ նուէր մը չստանայ չի խօսիր. անոր կ’ըսէին «խօսելայ» կամ «զրուցելայ»: Ասկէ յետոյ հարսն ու փեսան նոյն բաժակէն գինի կը խմեն միրգերով ու կ’ուտեն մեղր, որպէսզի իրենց կեանքը համով անցնի: Պսակի հետեւեալ օրը քահանան կու գայ թագաւորի (փեսայի) տունը, եւ հարս ու թագաւորը կը կանգնեցնէ գետին դրած բարձի մը երկու կողմը, զիրենք գլուխ

Van’ın Yitik Dünyası

239

Kınayı başının üzerinde oynayarak getiren kişi bahşişini aldıktan sonra kınayı kız evine teslim ederdi. Bundan sonra damadın traş merasimi ve papazın damadın elbiselerini takdis merasimi takip ederdi. Gelini Evden Alma Merasimi Damadın babası birkaç düğüncü ile kızın evine gider gelini kiliseye getirirdi.

Փոխադրութիւն Taşıma

240

Վանի Անհետացած Աշխարհը

գլուխի տալով ուրար մը կը ձգէ անոնց վրայ, պէտք եղած աղօթքը ընելէն յետոյ, ուրարը եւ պսակի ժամանակ փեսային վիզէն կախուած խաչը կ’առնէ: Կուսութեան ապացոյց սաւանը խստիւ կը պահանջուէր, թէ՛ ծնողներու կողմէ եւ թէ՛ փեսայի կողմէ: Առագաստի հետեւեալ օրը տարիքոտ կիներ նորահարսը կը լուացնէին տաշտի մէջ որուն շուրջ մեղրամոմեր կը վառէին: Պսակէն երեք կամ մի քանի օր յետոյ նորափեսայի հայրը կը հրաւիրէ նորահարսի ծնողները իրենց բարեկամներուն հետ: Ընթրիքէն յետոյ առիթը կը ըստեղծուէր որ հարսին հայրը եւ մօտ ազգականները առանձնապէս տեսակցէին իրենց աղջկան հետ: Այս ծէսը կը կոչուէր «խնամապատիւ»: «Խնամապատիւ»էն երկու շաբաթ յետոյ նորահարսի հայրը կը հրաւիրէր նորափեսայի ծնողքը եւ անոնց ազգական տղամարդիկը եւկը հիւրասիրէին ընթիրիքով: Նորահարսին մայրն ու քոյրերը իրաւունք չունէին առաջին տարին այցելութեան երթալ նորահարսին տունը: Նորահարսը կ’երթար անոնց այցելութեան, այս ծէսը կը կոչուէր «դարձ»: Ընդունուած չէր, որ նորահարսի դարձ գացած ժամանակ նորափեսան իրեն այցելէ: Այդ կարելի էր տօնական օրերուն, Զատկին, Վարդավառին՝ նուէրներ տանելով: Երբ նորահարսը դարձ գացած է, տնեցիներն ու փողոցի չարաճճի երախաները կատակներ կ’ընէին նորափեսային հետ: Բարձ մը կը տեղադրէին անկողինին մէջ ծաղիկներով: Փողոցէն երախաները կ’երգէին:

«Անձրեւ կու գայ լուլա լուլա, Խարսներ կ›երթան փեսան կու լայ»: Ամլութիւնը լուրջ դժբախտութեան պատճառ էր վանեցի ընտանիքին մէջ: Ամուլ կնոջ չբեր կը կոչէին, առանց հաստատելու, թէ ամլութիւնը աղջիկէն է թէ տղայէն: Կը նախատէին անոր՝ չոր ծառ, չպտղած, չզօրացած ածականներով: Այս պատճառով ամուլ կիները զանազան միջոցներու կը դիմէին որպէսզի երախայ ունենային: Ուխտի կ’երթային զանազան սուրբերու, մանաւանդ Տէր

Van’ın Yitik Dünyası

241

Düğün merasiminden sonra damat avucunda sakladığı şekeri, hayatları hep tatlı olsun diye kızın avucuna yerleştirirdi. Yemekten sonra kral (damat) gelin odasına çekilir. Yatağı hazırlanmıştır. Mutlaka bir şişe şarap ve meyva bulundurulurdu. Yaşlılar erkenden yatarlardı. Evin diğer gelinleri taze gelini odasına yönlendirir, biraz konuştuktan sonra bir bir oradan uzaklaşırlardı. Gelin bir kenarda durur, damat onu konuşturmaya çalışır. Gelin konuşma bedeli hediye almadıkça konuşmazmış. Bundan sonra gelin ve damat hayatları hep tatlı geçsin diye aynı kadehten şarap içerler, meyva ve bal yerlerdi. Düğünün ertesi günü papaz kralın (damadın) evine giderdi. Damat ve gelini yere konmuş bir yastığın iki yanında durdurur, başlarını birbirine yaklaştırır, üzerine bir merasim şalı (urar) atardı. Dua bittikten sonra papaz düğün sırasında damadın boynuna astığı haçı ve üzerlerindeki merasim şalını alır ve giderdi. Bekaretin isbatı hem damat hem de kız ailesi için çok önemliydi. Ertesi sabah mutlaka çarşafı görmek isterlerdi. Nikahın ertesi sabahı yaşlı kadınlar, etrafında balmumları yanan bir leğenin içinde gelini yıkarlardı.

Հայ Ընտանիք Van Ermeni Ailesi

242

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Յուսակած որդու վանքը, Ոչխարանց գիւղի վերեւի Ս. Ատովմի Մատուռին, ուր աքաղաղ, գառ զոհելով եւ մոմեր վառելէ յետոյ այն տեղէն բան մը գողնալով իրենց հետ կը տանէին: Եթէ ուխտը իրականանար, գողցուած իրին նոյնը շինել կու տային ու կը բերէին ուխտատեղին երկուքն ալ կը ձգէին հոն. եթէ ուխտը չբռնէր, գողցուած իրը ետ կը բերէին: Սուրբին տուած երախային կու տային այդ սուրբին անունը: ▪ Յղի կիներ երախային սեռը հասկնալու համար կը դիմէին հետեւեալ միջոցներու. ▪ Հացթուխը գունտ մը խմոր կը ձգէ թոնիրին մէջ եւ կը դիտէ. եթէ խմորը առանց ճաթելու ուռի կը նշանակէ թէ երախան մանչ, իսկ եթէ ճաթի՝ աղջիկ է: ▪ Յղի կնոջը պորտը եթէ վեր ուղղուած է, ծնուելիք երախան մանչ է, իսկ ներքեւ՝ աղջիկ: ▪ Եթէ յղի կնոջ ծծի պտուկը սեւցած է, ծնուելիք երախան արու՝ իսկ եթէ սպիտակ է աղջիկ: ▪ Եթէ յղի կնոջ նստատեղին լայն է, մանչ պիտի ունենայ, իսկ եթէ նեղ է՝ աղջիկ: ▪ Եթէ յղի կնոջ երեսը պայծառ, ուրախ է, մանչ պիտի ունենայ, եթէ կախ, տխուր է աղջիկ: ▪ Եթէ յղի կնոջ փորը կլոր է մանչ, եթէ կախ՝ աղջիկ: ▪ Եթէ երախան մօրը արգանդը շուտ շարժի՝ մանչ, եթէ ուշ՝ աղջիկ պիտի ըլլայ: ▪ Եթէ երախան մօրը փորի աջ կողմը նկատուի՝ մանչ, իսկ ձախ կողմը՝ աղջիկ: ▪ Եթէ յղի կինը քորոց գտնէ, մանչ պիտի ունենայ, եթէ ասեղ՝ աղջիկ: ▪ Եթէ յղի կինը ոտքերը իրարմէ հեռու նստի, աղջիկ պիտի ունենայ, եթէ ոտքերը իրարու մօտ նստի՝ մանչ: Եթէ յղի կինը արագաշարժ եւ ուղիղ դիրք ունենայ՝ մանչ ունենալու է, իսկ եթէ ընդհակառակը ծանրաքայլ, փորը տնկած եւ ետեւի վրայ քալէ աղջիկ: ▪ Յղի կնոջ ստինքէն մէկ կաթիլ կաթ կ’առնեն եւ կը դնեն մէկ բաժակ ջուրի մէջ, եթէ կաթը իջնէ յատակը մանչ՝ եթէ մնա ջուրին վրայ, աղջիկ է:

Van’ın Yitik Dünyası

243

Düğünden birkaç gün sonra damadın babası dünürünü ve birkaç yakınını yemeğe davet ederdi. Yemekten sonra gelinin babası ve birkaç yakınına gelinle görüşme fırsatı yaratılırdı. Bu uygulamaya “dünüre saygı” derlerdi. “Dünüre Saygı”dan iki hafta sonra gelinin babası damadın büyüklerini ve yakınlarını yemeğe davet ederdi. Gelinin annesi ve varsa kızkardeşleri ilk yıl onu görmeye gelemezlerdi. Taze gelin onları ziyarete giderdi. Buna da “dönüş” adı verilirdi. Gelinin dönüş sürecinde bayramlar hariç damat gidip onu ziyaret edemezdi. Gittiğinde mutlaka hediyeler götürürdü. Gelin “dönüş” yapmışsa sokaktaki haşarı çocuklar dahil ev halkı damadı alaya alırlardı. Çiçeklerle bezenmiş bir yastık koyarlardı damadın yatağının içine. Damat sokaktan geçerken çocuklar da ezberledikleri şu tekerlemeyi söylerlerdi. “Yağmur lüle lüle yağar Gelin gider damat ağlar” Kısırlık ciddi bir talihsizlikti Van’lı aileler için. Evlilikte çocuk olmuyorsa kısırlığın kimden olduğu tespit edilmeden kadına doğuramaz derlerdi ve onu kuru ağaç, meyvesiz, güçsüz gibi sıfatlarla taciz ederlerdi. Bu nedenle kısır kadınlar çocuk sahibi olabilmek için çeşitli çareler ararlardı. Genellikle aziz ziyaretlerine giderlerdi. Özellikle Der Husag Manastırı, Koyun Yatağı (Vochkharants) köyün yukarısında bulunan Aziz Adom Manastırına giderlerdi. Horoz, kuzu adayarak mumlar yakar dua ederlerdi. Sonra da oradan birşey çalıp gelirlerdi. Eğer duaları kabul olmuşsa, manastırdan çaldıkları eşyanın aynısını yaptırıp ziyaret yerine gidip her ikisini de oraya bırakırlardı. Şayet dilek gerçekleşmemiş ise, çaldıkları eşyayı geri götürürlerdi. Dilek gerçekleşir de çocuk sahibi oldukları taktirde çocuğa o azizin adı verilirdi. Hamile kadınlar çocuğun cinsiyetini anlamak için çeşitli yollara başvururlardı. • Ekmek pişerken bir top hamuru tandırın içine bırakırlardı. Eğer hamur çatlamadan şişerse doğacak çocuk erkek, şayet hamur çatlarsa kız olacak. • Hamile kadının göbeği yukarı dönükse doğacak çocuk erkek, şayet aşağı doğru eğikse kız olacak. • Hamile kadının meme ucu kararmışsa çocuk erkek, beyaz ise kız olacak. • Hamile kadının kalçaları genişse erkek, şayet dar ise doğacak çocuk kız olacak. • Hamile kadının yüzü aydınlık ve neşeli ise erkek, eğer asık ve üzgün ise kız olacak.

244

Վանի Անհետացած Աշխարհը

▪ Եթէ յղի կնոջ յանկարծակի ըսեն «Քու ձեռքերդ ի՞նչու աղտոտ են», եթէ ձեռքերուն վրայ նայի՝ մանչ, եթէ բռան նայի, աղջիկ պիտի ունենայ: Մանչ երախայ ունենալու համար կը դիմէին զանազան սնոտիապաշտական միջոցներու: Նորահարսը կեսրոջը տունը առաջին անգամ քացած ատենը, արու երախայ մը կու տային գիրկը: Երբ նորածին մը կը լողացնեն, եթէ մանչ է՝ կաթսային մէջը քիչ մը ջուր կը ձըգէին, իսկ եթէ աղջիկ է բոլոր ջուրը կ’ածեն վրան, կաթսան ալ բերնիվար կը դարձնեն, թասն ալ կը կործեն անոր վրայ որպէսզի այլեւս աղջիկ չծնի: Վանեցիները յղի կնոջ հանդէպ բացառիկ յարգանքով կը մօտենային, խորհելով թէ զոյգ հոգի կը կրէ եւ ծննդաբերութիւնը մահով կրնայ վերջանալ: Յղիութեան ժամանակաշրջանին եւ ծննդաբերութեան ժամանակ կը կիրարկէին զանազան ծէսեր: Երախային ծնունդէն յետոյ մէկ շաբթուան մէջ մկրտութիւնը կը կատարուէր: Կնքահայրը միշտ յարգանք կը տեսնէր: Վանեցիները մահուան մասին ալ բազմաթիւ թերահաւատութիւններ ունէին: Եթէ անձը հիւանդ է շուրջինները զանազան ենթադրութիւններ կ’ընէին որ հիւանդը պիտի մահանայ թէ պիտի ապրի: ▪ Եթէ կատուն երթայ հիւանդին վրայ նստի, ըսել է հիւանդը պիտի առողջանայ: ▪ Հիւանդի տան մօտ եթէ բուն կը վայէ, ըսել է թէ հիւանդը պիտի մեռնի: ▪ Եթէ ընտանիքի անդամներէն մէկը երազ տեսնէ, որ իրենց տանը մէկ պատը փլած է, ուրեմն հիւանդը պիտի մեռնի: Այսպէս զանազան գուշակումներ:

Վանեցիներու Զգեստները Վանեցիներու զգեստները շրջանային բնույդ ունենալով հանդերձ, մանաւանդ կիներու հագուստներուն գեղաձեւ տեսքը ուշադրութիւն կը գրաւէր: Կերպասները Վանի մէջ կը հիւսէին. նոյնպէս լրացուցիչ իրերն ալ իրենք կը պատրաստէին:

Van’ın Yitik Dünyası

245

• Kadının karnı dik ise erkek, asıksa kız olacak. • Çocuk rahimde çok oynuyorsa erkek, geç oynuyorsa kız olacak. • Çocuk ana karnının sağında bulunuyorsa erkek, solunda ise kız olacak. • Hamile kadın ayakları birbirine yakın oturuyorsa erkek, ayrık oturuyorsa kız olacak. • Kadının memesinden bir damla sütü bir bardak suya damıtırlar, süt bardağın dibine oturursa erkek, suyun üstünde kalırsa kız olacak. • Hamile kadına aniden Neden ellerin kirli? Diye sorulduğunda ellerinin üstüne bakarsa erkek, avuçlarına bakarsa kız olacak. Erkek çocuk sahibi olmak için de çeşitli temelsiz çarelere başvururlardı. • Taze gelin kayınvalidesinin evine ilk defa gittiğinde kucağına bir erkek çocuk verirlerdi. • Yeni doğan çocuğu yıkarken şayet erkekse tencerenin içinde biraz su bırakırlardı. Eğer kız ise, bir daha kız olmasın diye bütün suyu üzerine dökerler ve tası da ters çevirirlerdi. Vanlılar hamile kadının çift can taşıdığını ve doğumun ölümle sonuçlanabileceğini düşünerek ona saygıyla yaklaşırlardı. Hamilelik sürecinde ve doğumdan sonra uygulanan alışkanlıkları vardı Vanlıların. Çocuk doğduktan bir hafta sonra vaftiz edilirdi. Vafiz baba her zaman saygı görürdü. Vanlıların ölüm ile ilgili birtakım batıl itikatlkarı vardı. Hastanın etrafındakiler onun öleceği ve yaşayacağı hususunda da tahminlerde bulunurlardı. • Kedi gider hastanın üzerine oturursa hasta iyileşecektir. • Hastanın evinin yakınında baykuş öterse hasta ölecek. • Hastanın ailesinden biri rüyasında kendi evinin bir duvarının yıkıldığını görürse hasta ölecek demektir.

Vanlıların Giysileri Vanlıların kıyafetleri bölgesel olmakla birlikte, özellikle kadınların giysilerindeki zerafeti görmemek mümkün değildir: Kumaşlar Van da dokunurdu: Aksesuarları da aynen kendileri hazırlarlardı:

246

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Van’ın Yitik Dünyası

247

248

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Van’ın Yitik Dünyası

249

250

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Van’ın Yitik Dünyası

251

252

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Van’ın Yitik Dünyası

253

254

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Van’ın Yitik Dünyası

255

256

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Van’ın Yitik Dünyası

257

258

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Van’ın Yitik Dünyası

259

Վանեցիներու Հաւատալիքները55 Van’lılarda İnanç

262

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Հայ ազգը ամենադժուարին պայմաններու տակ նոյնիսկ, բարձր պահած է իր քրիստոսաւանդ հոգին: Ասոր կողքին հին ժամանակներէն եկած հաւատալիքները պահուած էին Վանի մէջ: Այս կացութիւնը պիտի համարուի թերահաւատութի՞ւն, թէ միամտութիւն: Մարդիկ տեսնելով հսկայ լեռները, արեւին կիզիչ ուժը, գետերու անդիմադրելի հոսանքը, սինձ ծառերու հսկայ ըլլալը, կաթնաղբիւրները, երբեմն ալ հանդարտ ջուրերու խորհրդաւոր տեսքը, նոյնիսկ Վանայ Լիճի բարաձրցող ալիքները գրաւած են անոնց հոգիներն ու մտքերը: Ասոր համար այս սարսափազդու զօրութիւններու փորձանքներէն փրկուելու կամ անոնց բարիքէն օգտուելու համար, կը մատուցէին նուէրներ կամ մատաղներ:

Լեռներու Պաշտամունք Բաշէտ Լեռ - Այս լեռը, որ կը գտնուի Նորդուզի եւ Խոշաբի սահմանին վրայ. թէ Հայեր եւ թէ Քիւրտեր սուրբ կը համարէին զայն: Ուխտաւորները ընդհանրապէս կը հաւաքուէին Համբարձման օրը, երեք անգամ կ’անցնէին հոն գտնուող ժայռին տակէն, որպէսզի իրենց ուխտը կատարուի: Ստուգելու համար թէ իրենց ուխտը պիտի կատարուի թէ ոչ, մատները կը դնէին այս քարին վրայ եւ կը դիտէին: Եթէ քարը շարժեցաւ, կը նշանակէ թէ ուխտը պիտի կատարուի: Վարագայ Սարը - Վանեցիներու համար Վարագայ լեռը շատ նուիրական էր. գրեթէ ամէն առաւօտ ծերունիները երեսը դէպի Վարագ դարձնելով կ’աղօթէին: Սուրբ Դէտ Լեռ - Հայոց Ձորի Հայկաբերդ ամրոցի հարաւային կողմը կը գըտնըւի: Աւանդական պատմութեան համաձայն՝ Հայկ Նահապետը Բէլի նետահար մարմինը դիտելու համար այս լեռան գագաթը դրած է: Այս նուիրական լեռան գագաթը կար փոքրիկ մատուռ մը՝ սովորաբար կիները կը բարձրանային

Van’ın Yitik Dünyası

263

Ermeni milleti en zor şartlarda dahi dinine sahip çıkmıştır. Bununla birlikte Van’lılar eski zamanlardan beri süre gelen inançlarını korumuşlardır. Bu duruma batıl itikat mı yoksa saflık mı demek gerek? İnsanlar görerek dağların heybetini, güneşin yakıcı gücünü, nehirlerin karşı konulmaz akıntısını, içi boş ağaçların yüceliğini, pınarların terapi gücünü, bazen de durgun suların gizemli duruşu hatta Van Gölü’nün yükselen dalgaları insanların ruhuna ve zihnine hükmetmiştir. Bu nedenle ürkütücü güçlerin belalarından korunmak veya onların iyiliklerinden faydalanmak için hediyeler sunar, adaklar yaparlardı.

Dağlara İnanç Başet Dağı Nortuz ve Hoşap Ovasında bulunan Palet Dağı hem Ermeniler hem de Kürtler tarafından kutsal sayılırdı. Ziyaretçiler genellikle İsa Mesih’in göğe yükseliş gününde orada toplanırlardı. Oradaki kayanın altından üç kere geçerek bir dilekte bulunurlardı. Dileğin gerçekleşip gerçekleşmeyeceğini tespit etmek için ellerini taşın üstüne koyup izlerlerdi. Eğer taş sallanıyorsa dilek kabul edilmiştir. Varak Dağı Varak Dağı Van’lılar için kutsal bir dağdı. Yaşlılar her sabah yüzlerini Varak Dağı’na çevirip dua ederlerdi.

Բաշէտ լեռը Başet dağı

264

Վանի Անհետացած Աշխարհը

այս լեռը. հում հաւկիթ մը կը տանէին իրենց հետ, սեղանին վրայ դնելով կ’աղօթէին եւ իրենց հետ ետ կը տանէին տուն. կ’եփէին ու կը կերցնէին այն երախաներուն որ կապոյտ հազ կամ աքլորախեղդ հիւանդութիւն ունէին: Նահատակի Լեռ - Կը գտնուէր Դէտ լեռան մօտ. Քիւրտերն ալ կը հաւատային Հայկի եւ Բէլի աւանդութեան: Քրտեր այս լեռան վրայ ոչխար չէին արածեր, կը հաւատային թէ եթէ արածէին ոչխարները պիտի սատկէին: Պեստ Լեռ (Ապաստան) - Մոքս աւանի Դաշտ թաղի արեւելեան կողմը կը գըտնըւի: Հինէն կար հոն մատուռ մը: Ընդհանրապէս ամուլ կիներ կ’այցելէին այս լեռան գագաթը եւ թէ գիշերը. զաւակ ունենալու խնդրանքով: Քաջակաեան Լեռ - Արճեշ գաւառի արեւելեան կողմը կը գտնուի: Այս լեռը նըւիրական կը համարուէր հայերուն համար: Արտոս եւ Առնոս - Նոյ Նահապետի տապանը երբ հասած է Արտու լեռան, Նոյը արտասուեր է, ուստի այս լեռը կոչուած է Արտոս, եւ երբ հասած է Շատախի լեռան, Նոյը ըսած է՝ Առ Նույս, ուստի այս լեռն ալ կոչուած է Առնոս: Ըստ աւանդութեան, Արտոս լեռան գագաթը կը գտնուէր Սիմէոն ճգնաւորի գերեզմանը որուն մտայղացմամբ Վարդ Պատրիկը կառուցած է քառասուն եկեղեցիներ, ասոնցմէ մէկը Ս. Ստեփանոս եկեղցին էր որ կը գտնուէր Ախթամար կղզիին վրայ որ այսօր գոյութիւն չունի:

Քարի (Ժայռերու) Պաշտամունք Լեզքի Ժայռը - Լեզք գիւղի մէջ գտնուող բարձր ժայռին վրայ կը գտնուէր Ամենափրկիչ մատուռը: Ըստ աւանդութեան, Շամիրամ թագուհին պատերազմի ժամանակ մահացած Արայի դիակը հոս դրած է, որպէսզի յարալեզ աստուածները լիզեն եւ կենդանացնեն: Լեզք անունն ալ ասկէ գոյացած է: Այս քարաժայռին դիմացը կար աւելի փոքր ժայռ մը, որ կը նախանձի առաջինին փառքին, քանի որ ամէն օր ահագին մարդիկ կը բարձրանային՝ հոն աղօթելու: Ըստ աւանդութեան փոքր ժայռը կ’ուզէ բարձրանալով հասնիլ նախկինին եւ նոյնիսկ անցնիլ անոր որ իր փառքը գերազանցէ: Կը բարձրանայ եւ երբ կը հաւասարի եւ թէ կ’անցնի Ամենափրկիչ Լեռը, վերջինս յանկարծ

Van’ın Yitik Dünyası

265

Aziz Ted Dağı Havasor (Ermeni Vadisindeki) Haygapert Kalesinin güneyinde bulunur. Sözlü tarihe istinaden Nuh peygamberin torunu ve Ermeni milletinin atası Hayk düşman ordusu komutanı Pel’i okla vurduktan sonra onun naaşını görmek için bu dağın tepesine sıçramış. Bu dağın tepesinde genellikle kadınların ziyaret ettiği küçük bir kilise vardı. Ziyarete gittikleri zaman beraberlerinde çiğ yumurta götürür, sunağın önündeki masaya koyup dua ederlerdi. Duadan sonra yumurtayı eve getirip pişirir, tedavi görecekleri umuduyla Boğmaca olan çocuklara yedirirlerdi. Şehit Dağı Ted Dağı’nın yakınında bulunurdu. Kürtler de Hayk ve Pel hikayesine inanırlardı. Ayrıca Kürtler ölürler diye bu dağda hayvanlarını otlatmazlardı. Besd Dağı (Abasdan) Bahçesaray kasabası Taşd mahallesi doğusunda yükselen bir dağdır. Eskiden orada küçük bir kilise vardı. Burayı genellikle kısır kadınlar çocuk sahibi olmak dileğiyle sadece geceleri ziyaret ederlerdi. Kaçagayan Dağı Erciş kasabasının doğusunda bulunur. Bu dağ Ermeniler tarafından kutsal sayılırdı. Ardos ve Arnos Nuh’un gemisi Ardos dağına varınca, gözleri yaşarmış (ardasuk Ermenicede gözyaşı demektir.) onun için bu dağa Ardos denmiş. Nuh’un gemisi Çatak dağına varınca ona da Ar nuys demiş, zamanla değişikliğe uğrayıp Arnos olmuş. Sözlü tarihe istinaden Ardos dağı tepesinde rahip Simeon’un mezarı bulunurdu. Vart Badrik Simeon’un tasarımı olan kırk kilise inşa etmiştir. Bunlardan biri de Ahtamar Adası’ndaki Surp Stepanos Kilisesidir. Bugün izleri dahi yok.

Kayalara İnanç Lezk (Kalecik) Kayası Kalecik köyündeki kayanın üzerinde Aziz Kurtarıcı Şapeli vardı. Sözlü tarihe istinaden kraliçe Şamiram, savaşta ölen kral Ara’nın (Şamiram’ın aşık olduğu Ermeni kralı) naaşını buraya yatırmış. Köpek kılığındaki efsanevi haralez tanrılar gelip onun yaralarını yalayarak dirilteceklerdi. Lezk adı da buradan türemiştir. (Lızel-Ermenice yalamak demektir). Lezk kayasının karşısında daha küçük bir kaya vardı. Büyüğün yüceliğini, şöhretini, her gün birçok ziyaretçinin oraya gelişini kıskanır. Rivayete göre küçük kaya yükselmek ister. Hatta ilkini geçip onun şöhretini geride bırakmak niyetiyle yükselir, hatta Aziz Kurtarıcı kayasını geçer. İlki şiddetle yükselir, rakibinin başına bir darbe indirir, onu eski

266

Վանի Անհետացած Աշխարհը

սաստիկ կը բարձրանայ եւ ձեռքով հարուած մը կու տայ հակառակորդի գլխուն եւ ան ցածրանալով կը հասնի իր նախկին բարձրութեան: Այս փոքր ժայռը ամառ ձմեռ միշտ կանաչութեամբ ծածկուած է. ըստ աւանդու-թեան, այս կանաչութիւնը Ամենափրկիչ Ժայռի ձեռքին հետքն է: Ամուսին Պարգեւող Առուի Ժայռը - Այն աղջիկները՝ Թուրք, Քիւրտ կամ Հայ, որոնք ամուսնանալ կ’ուզէին, կու գային հոս կ’աղօթէին: Ժայռին մէջ կար երկու կամարաձեւ ճեղք, մէկուն վրայ գրուած էր՝

ՅՂԸ + Զգուրգէն Յիշեցէք զՏէր Փոքր ժայռի մէջ փորուած էր առու մը, ամուսնանալ փափաքող աղջիկները, որ կու գային աղօթելու, նոյն ատեն կը սահէին այս առուէն, խորհելով թէ իրենց նպատակին պիտի հասնէին եւ բամպակի կտոր մը կը դպցնէին ժայռին որ եթէ կպչէր, ուխտը պիտի իրականանար: Ըստ աւանդութեան այդ երկու կամարակապ բացուածքները ժամանակ մը մեհեան եղած են եւ անոնց առջեւը մարդկային զոհեր եղած են, որոնց արիւնը այդ առուով թափուած է ժայռէն վար: Կային նաեւ ուրիշ բազմաթիւ ժայռեր որոնք վանեցիներու՝ Հայ, Թուրք եւ Քիւրտ ժողովուրդներու համար ուխտատեղիներ էին: Ասոնք էին՝ Արեգին, Ակոբու Խարս ու Փեսի Քար, Ժամ-Քար, Արծուաքար, Այնակայ Տէգ, Օձաքարեր, Անգղայ Ս. քարը, Ս. Թադէոս առաքեալի բեւեռ, Հովիւ Քար (Արնոս լեռան լանջին). Հայկայ Բերդի Ժայռը (հոս կ’երթային կիներ որոնք մահացած երախայ կը ծնէին կամ ծնելէն յետոյ երախան երկար չէր ապրեր), Թալալոսի Քար, ԾակՔար (Նարեկ գիւղի գերեզմանատունը կը գտնուէր), Սանդի-Քար, Ֆալլիւս Քար (այս քարը կը գտնուէր Արտամետի Շուշանց գիւղը: Հոս ուխտի կու գային ամուլ կիները որ զաւակ ունենան: Ըստ աւանդութեան, այս գիւղի հիմնադիրն է

Van’ın Yitik Dünyası

267

Լէզք գիւղի ծամ քար Kalecik köyündeki Saç taşı

yüksekliğine indirir. Bu küçük kaya yaz kış yeşillikle kaplıdır. Rivayete göre bu yeşillik Aziz Kuratıcı kayasının el izidir. Eş İhsan Eden Dere Kayası Evlenmek isteyen Türk, Kürt veya Ermeni kızları buraya gelip dua ederlerdi. Kayanın içinde iki çatlak vardı. Birinin üzerinde şöyle yazılıydı. YĞI + Hatırla Tanrım (Merhamet Tanrım) Küçük kayada bir dere yatağı kazınmıştı. Evlenmek isteyen kızlar buraya gelip dua ettikten sonra bu dereden kayarlardı. Küçük bir pamuk parçasını bu kayaya değdirirlerdi. Yapıştığı takdirde dilek kabul edilecek anlamına gelirdi. Rivayete göre o iki kemer şeklindeki açıklık bir zamanlar tapınakmış. Orada büyük insan zaiyatı olmuş. Onlardan akan kan bu dereden aşağı boşalmış.

268

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Վասպուրականի Սենեքերիմ թագաւորի դուստրը Շուշանը՝ որուն անունով կոչուած է գիւղը): Այս բոլոր ուխտատեղիները, ըստ ժողովուրդի հաւատքին, տարբեր զօրութիւններ ունէին. ոմանք հիւանդութենէն կը փրկէին, ոմանք երախայ ունենալու զօրութիւնը, ոմանք երախայի թուլութիւնը բուժելու, աշխուժացնելու, եւ այլն, եւ այլն: Վանայ Լիճի Զոհաբերութիւն - Վանայ լիճը երբ կ’ալեկոծէր նաւաստիներ զանազան իրեր կը ձգէին լիճին մէջ որպէսզի ալիքը դադրի:

Ջուրի Պաշտամունք Վանի մէջ կը գտնուէին բազմաթիւ աղբիւրներ եւ գետի ակունքներ, որոնք ըստ ժողովրդի հաւատքին (Հայ, Թուրք, Ասորի, Քիւրտ), բազմազան բուժիչ յատկութիւններ ունէին: Ընդհանրապէս այս աղբիւրներուն վրայ մատուռներ կառուցւած էին: Ասոնցմէ մի քանիները, Տիգրիսի ակունքը, Բակշանց աղբիւր (Շատախ գաւառի Խումար գիւղի արեւելեան եւ Զրէշ Բերդի հարաւային կողմը, Ամկու Բերդի աւազանի թասը կը գտնուէր): Լեզք (Kalecik) գիւղի հիւսիս-արեւելեան կողմը քանի մը աղբիւրներ կային որ «Եօթ-Թոնիր) կը կոչուէին: Եփրատ գետ, Վանայ Լիճի զոհաբերութիւն, Սուրբ աղբիւրներ: Ջերմուկ, Մոքսի Ծափանց գիւղը կար աղբիւր մը եւ սինձ ծառ մը, որոնք սուրբ կը համարուէին: Զէյվա գիւղը, Ս. Վարդան վանքի մօտ կար աղբիւր մը, որ սուրբ կը համարուէր: Նոյնպէս Ս. Աբրահամի աղբիւրը, Ս. Սարգիսի աղբիւրը՝ Ներքին Խոշաբի Խարակոնիս գիւղը կը գտնուէր, որուն վրայ ալ կառուցուած էր փոքր մատուռ մը: Ամէն տարի Ս. Յարութեան եւ Համբարձման տօներուն ուխտի կու գային, խառակոնիսցիներէն զատ, շրջակայ գիւղերու բնակիչներ: Կաթնաղբիւրներ - Ս. Բարդուղիմէոս վանքի հիւսիսը կար աղբիւր մը, որ Կաթն Աղբիւր կը կոչուէր: Բորոտ Հայ, Թուրք, Քիւրտ մարդիկ կու գային ասոր ցեխը կը քսէին փորի վրայ, մէկ ժամ սպասելէ յետոյ կ’երթային Աղբակայ գիւղը, կը լողային, հաւատալով որ բորը (uyuz) պիտի անցնի: Ըստ աւանդութեան Սանատրուկ թագաւորը եւ իր շունը բորոտեր էին: Օր մը շունը կ’անցնի Աղբակայ ջուրով, կը մտնէ Կաթնաղբիւրի մէջ, եւ կրկին Աղբակայ ջուրի մէջէն անցնելով կ’երթայ տիրոջ մօտ: Սանատրուկ տեսնելով այս

Van’ın Yitik Dünyası

269

Ermeni, Türk ve Kürt halkları için kutsal sayılan daha birçok kayalar vardı. Bunlar, Arekin, Agop’un Gelinle Damat Kayası, Kilise Kaya, Kartal Kaya, Kısa Mızrak, Yılan Kaya, Dönemeç Köyü Kutsal Taşı, Surp Tateos Kutbu, Çoban Kayası (Arnos Dağı eteğinde), Hayk Kalesi Kayası (burayı ölü çocuk doğuran, veya doğumdan hemen sonra çocuğu ölen kadınlar ziyaret ederlerdi) Talalos Kayası, Delik Taş (Nareg Köyü mezarlığında bulunurdu), Harman Taşı, Fallüs Taş (Edremit Şuşants Köyünde bulunurdu). Buraya çocuk sahibi olmak isteyen kısır kadınlar gelirdi. Rivayete göre bu köyü Vaspuragan Kralı Senekerim’in kızı Şuşan kurmuştur. Bu nedenle onun adıyla anılmıştır. Bütün bu ziyaret yerleri çeşitli güçlere sahiplerdi. Kimisi hastalıktan koruyor, kimisi çocuk bahşediyor, kimisi çocuğu güçlendiriyormuş. Van Gölünün Fedakarlığı Gölde yükselen dalgaların durulması için gemiciler çeşitli eşyaları göle atarlardı.

Suya İnanç Van’da Ermeni, Türk, Asuri, Kürt halkları birçok çeşme ve nehir kaynaklarının çeşitli rahatsızlıkları iyileştirici özelliğe sahip olduklarına inanırlardı. Bunlardan bazıları; Dicle Nehrinin kaynağı, Pagşants Çeşmesi (Çatak, Khumar köyü doğusunda ve Çıreş Kalesi güneyi Amgu Kalesi vadisinde bulunur). Kalecik Köyü kuzeydoğusunda bulunan birkaç pınar “Yedi Tandır” olarak anılmıştır. Kutsal Çeşmeler Sıcak su kaynağı Moks (Bahçesaray), Dzapants Köyünde bulunan çeşme ve içi boş bir ağaç kutsal sayılırdı. Zeyva Köyünde Surp Vartan Manastırı yakınında bulunan çeşme kutsal sayılırdı. Aynı şekilde Surp Apraham, Surp Sarkis çeşmeleri, Karagündüz Köyünde bulunurdu. Bu çeşmenin üzerinde bir de şapel yapılmıştı. Her yıl Karagündüz ve çevre köylüleri Hz. İsa’nın yükseliş gününde buraya ziyarete gelirlerdi. Süt Pınarları Surp Partuğimeos Manastırı kuzeyinde bulunan çeşmeye Süt Pınarı denirdi. Uyuz hastalığı kapmış Ermeni, Türk ve Kürtler buraya gelip çeşmenin çamurunu uyuz olan yerlerine sürer, bir saat bekledikten sonra Başkale’ye gidip yıkanırlardı. Böylece uyuzun geçeceğine inanırlardı. Rivayete göre Kral Sanadruk ve köpeği uyuz olurlar. Bir gün köpek Başkale suyunu geçer, Süt Pınarına girip tekrar Başkale suyunu geçerek sahibinin yanına gider. Kral mucizeyi farkeder. Kendisi de aynısını yapar ve hastalığı geçer. Bunun üzerine Aziz Partuğimeos’un mezarı üzerinde Surp Partuğimeos Manastırı’nı yaptırır.

270

Վանի Անհետացած Աշխարհը

հրաշքը, նոյնը կ’ընէ ինքը եւ քորը կ’անցնի: Ասոր վրայ Ս. Բարդուղիմէոսի գերեզմանի վրայ կը կառուցանէ Ս. Բարդուղիմէոսի վանքը: Ասկէ զատ կար քանի մը եւս կաթնաղբիւրներ Վանի մէջ, Վերին Վարագայ, Այգեստանի կաթնաղբիւր, Շատախի Թաղ գիւղի արեւելեան կողմը, Տիգրիսի ձախ կողմը, Շինա-մազրա գիւղի մօտ գտնուող կաթնաղբիւրը: Վան եւ շրջակայքը կը գտնուէին ջերմութիւն բուժող աղբիւրներ, փորի ցաւը բուժող աղբիւրներ. դողը բուժող աղբիւրներ, յօդացաւերը բուժող աղբիւրներ, կային նոյնիսկ սուրբ աղբիւրներ որոնց կ’այցելէին մայրերը, քանի որ իրենց զաւակները հող ուտելու վարժութիւնը ունէին. այս աղբիւրը կը կոչուէր Փաշի աղբիւր, որ կը գտնուէր Ծվստան գիւղի մօտ: Վանեցիներու մօտ կար նաեւ բոյսերու պաշտամունք, կենդանիներու պաշտամունք, կրակի պաշտամունք, արեւի պաշտամունք, շէմքի պաշտամունք, նախնիներու պաշտամունք, ոգիներու պաշտամունք:

Բոյսերու Պաշտամունք Վան եւ շրջակայքը կային բազմաթիւ պուրակներ, ծառեր որոնք հայերու եւ քիւրտերու կողմէ սուրբ համարուած էին: Օրինակ՝ Ս. Յակոբի պուրակին մէջ կար դեղնագոյն ծառ մը որուն ստուերը եթէ իյնար օձի վրայ, օձը կը սատկեր: Մահմուտիյէ գաւառակի Ուրիկ գիւղի մէջ կար ուռենի մը որ սուրբ կը համարւէր: Ուխտաւորներ կը բռնէին անոր ճիւղերը, կ’ոլորէին որպէսզի իրենց ձեռքերուն վրայ գտնուող բշդիկները անցնէին: Եկմալ գիւղի մէջ կար 1 մեթր տրամագիծով ուռենի մը, որ սուրբ կը համարւէր, թէ՛ հայերու եւ թէ՛ քիւրտերու կողմէ, որուն մօտ կար աղբիւր մը: Ով որ ջերմութիւն ունէր, այս աղբիւրին ջուրով կը լուացուէր ու կը բուժուէր: Այսպէս, Վանի եւ շրջակայքը կային բազմաթիւ ծառեր որոնք սուրբ կը համարւէին թէ՛ հայերու եւ թէ՛ քիւրտերու կողմէ: Զերնակ գիւղի ճամբուն վրայ կար հաստկեկ բարտի մը (խուրց -

) ուր երկու

մարդ հազիւ կարող էին գրկել: Այս բարիին զօրութեան, թէ՛ հայերը եւ թէ՛ քիւրտեր կը հաւատային: Ասոր ճիւղերէն փոքրիկ կտորներ կը կապէին հազացող երիտասարդներու վիզին որ հազը լաւանայ:

Van’ın Yitik Dünyası

271

Bundan başka Van’da birkaç tane daha Süt Pınarı vardı. Yukarı Varaka, Aykestan, Çatak Köyü’nün doğusunda, Dicle Nehrinin solunda, Şina-Mezre Köyü yakınında bulunan Süt Pınarları. Van ve civarında, vücuttaki ateşi indiren, karın ağrısını gideren, sıtmayı durduran, mafsal ağrılarını gideren çeşmeler vardı. Hatta annelerin ziyaret ettiği kutsal sayılan çeşmeler vardı. Çocukları toprak yiyen anneler bu çeşmeyi ziyaret ederlerdi. Bu çeşme Dzıvısdan Köyü yakınında bulunup Paş Çeşmesi denirdi.

Bitkilere İnanç Van ve çevresinde Ermeniler ve Kürtler için kutsal sayılan birçok korular ve ağaçlar vardı. Örneğin Surp Hagop Korusu’nda bulunan sarımtırak bir ağacın gölgesi bir yılanın üzerine düşerse o yılan ölürdü. Mahmudiye kazası Urig Köyünde bulunan söğüt ağacı kutsal sayılırdı. Ziyaretçiler ellerindeki sivilcelerin geçmesi için söğütün dallarını ellerine sararlardı. Yegmal-Çitören Köyü’nde bir metre çapında bir söğüt ağacı bulunurdu. Hem Ermeniler hem de Kürtler tarafından kutsal sayılırdı. Bu ağacın yanında bulunan çeşmenin suyuyla yıkananların ateşi düşerdi. Böylece Van ve civarında bulunan birçok ağaçlar hem Ermeniler hem de Kürtler tarafından kutsal sayılırdı. Zernag Köyü yolu üzerinde oldukça kalın bir ot kümesi bulunurdu. Hem Ermeniler hem de Kürtler onun gücüne inanırlardı. Öksürüğü olan çocukların boynuna bu ot kümelerinden birkaç dal bağlanır ve öksürük geçerdi. Çocukları nazardan korumak için şapkalarının içine sarmısak dikerlerdi. Kabağın çekirdeğini tuzlamadan yemezler, aksi taktirde mankafa olurlardı. Adıgüzel Köyü kuzeyinde bulunan Surp Sarkis Şapeli etrafında yetişen keven dikeni kutsal sayılırdı. Bu bitkiyi yakanın gözlerinde diken çıkacağına inanırlardı. Bunlardan başka birçok bitki türlerini Van’lılar kutsal sayarlardı.

Hayvanlara İnanç Surp Kevork’un Horozu Putku Surp Kevork Manastırı’nda devamlı bir horoz bulunurdu. Bu, sıradan bir horoz değildi. İnsanların rüyasına giren Surp Kevork, onlardan şu veya bu

272

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Երախային չար աչքէ պահելու համար, սխտոր կը կարէին անոր գլխարկին մէջ: Դդումի կուտը առանց աղելու չէին ուտեր, որպէսզի դդամիտ չդառնան: Ատըկիւզալ գիւղի հիւսիսը կար մատուռ մը Ս. Սարգիսի անունով, անոր շուրջը բուսնող փշաբոյսը (գազ) սուրբ կը համարուէր: Ով որ այրէր այս բոյսը, գիւղացիները կը հաւատային թէ իր աչքին մէջ փուշ կը բուսնի: Այս աւանդութիւններէն զատ, բազմաթիւ բոյսի հաւատալիքներ ունէին վանեցիները:

Անասուններու Պաշտամունք Ս. Գէորգի Աքաղաղը - Փութկու Ս. Գէորգ վանքի մէջ միշտ աքաղաղ մը կը պահուէր: Այս, պարզ պատահական աքաղաղ մը չէր: Մարդիկ իրենց երազին մէջ կը տեսնէին Ս. Գէորգը որ իրենցմէ կը պահանջէր այս կամ այն աքաղաղը իբր նուէր: Այս աքաղաղը ազատօրէն կը պտըտէր վանքին մէջ եւ շատ ընտելացած էր: Երբ ճանապարհորդներ փոթորիկէն ապաստան կը գտնէին վանքին մէջ, անհամբեր կը սպասէին երբ այս աքաղաղը պիտի կանչէ, քանի որ կը հաւատային թէ, եթէ աքաղաղը կանչէ փոթորիկը պիտի դադրի եւ կը պատրաստըւէին ճամբայ ելլելու: Ճանապարհորդները աքաղաղը կը դնէին իրենց գըլխուն վրայ եւ ուխտ կ’ընէին. աքաղաղը ասոր վարժուած էր, եւ հանդարտ կը կենար: Եթէ աքաղաղը մարդուն գլխուն վրայ երեք անգամ կանչէ ուրեմն իր ուխտը պիտի իրականանայ, ապահով տունը հասնի, իր սիրականին հետ կ’ամուսնանայ եւ կամ այս ինչ հիւանդը պիտի առողջանայ: Շատ անգամ, աքաղա-ղը մարդուն գլխուն վրայ կը կանչէր:

Մոքս Բուդկու Ս. Գէորգ վանքը Bahçesaray Putku Surp Kevork Manastırı

Van’ın Yitik Dünyası

273

horozu kendisine hediye olarak istediği horozu bulup getirirlermiş. Bu horoz manastırda serbestçe dolaşırmış. Fırtınadan kaçıp manastıra sığınan yolcular sabırsızlıkla horozun ötmesini beklerlerdi. Horoz ötünce fırtınanın dineceğine inanırlar ve yola koyulurlardı. Yolcular bu horozu başlarının üzerine koyar ve bir dilekte bulunurlardı. Horoz buna alışkındı ve sakin dururdu. Eğer horoz yolcunun başının üzerinde üç kere öterse dilek gerçekleşecek demekti. Bu dilekler genellikle salimen eve varmak, sevdiğiyle evlenmek, yakınlarından birinin hastalıktan kurtulması gibi... Güvercin İnsanlar güvercinin iyiliğine inanmışlar. Dili olmadığı için “Vu, vu” diye öter. Nuh Peygamber toprağın uzaklığını anlamak için güvercini salıverir kendisine haber getirsin diye. Lakin daha önce saldığı ve geri gelmeyen karga güvercinin dilini ısırır. Güvercin bu halde dahi çareyi bulur. Ağzına bir dal alır ve gemiye döner. Nuh Peygamber böylece karanın yakın olduğunu anlar. Nuh, kargayı lanetler ve güvercini de takdis eder. Bu nedenle güvercinin koruyucu olduğu kabul edildiğinden güvercin-Ağavni (Ermenice kız adı) ismi Ermenilerde çok yaygındır.

274

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Աղաւնի- Մարդիկ հաւատացեր են աղաւնիի բարութեան: Անոր համար հայոց մէջ շատ տարածուած է Աղաւնի անունը: Աղաւնին լեզու չունենալուն համար է որ միայն «վու, վու» կը կանչէ: Նոյ նահապետը աղաւնին ազատ կ’արձակէ որպէսզի իրեն լուր բերէ: Բայց անկէ առաջ, արձակուած ագռաւը որ ետ չէր դարձած, կը յարձակի աղաւնիին վրայ եւ անոր լեզուն կը խածնէ: Աղաւնին ճարը կը գտնէ, բերանը ճիւղ մը կ’առնէ եւ կը վերադառնայ: Նոյը ասկէ կը հասկնայ որ ցամաքը մօտ է: Ասոր վրայ Նոյը անիծած է ագռաւը եւ օրհնած է աղաւնին. ասոր համար աղաւնին պաշտպան համարուելով շատ տարածուած է այս անունը հայերու մէջ իբր աղջիկի անուն: Կաթ պարգեւող գորտը - Իսկալայ կոչուած դրան մօտ դըպխանի կոչուած պարտէզին մէջ կար աւազան մը որուն մէջ կ’ապրէր գորտ մը, որ անմահ կը համարուէր թէ՛ հայերու եւ թէ՛ թուրքերու կողմէ: Այն կիները որ քիչ կաթ ունէին, խաշած ցորեն կը բերէին եւ կ’ածէին աւազանին մէջ: Տեսնելով թէ ինչպէս գորտը կ’ուտէր ցորենի հատիկները, կ’ուրախանային որ իրենց ուխտը պիտի իրականանար: Անշուշտ ուխտաւորները երեք անգամ պիտի կրկնէին այս զոհաբերութիւնը: Վանեցիները ասոնցմէ զատ ունէին արջի, շունի, կատուի, օձի եւ ձուկի պաշտամունք (եթէ մէկը ձուկի գլուխը պահէ իր գլխարկին մէջ, որ խաչաձեւ ոսկոր ունի, շատ մը փորձանքներէ պիտի փրկուի): Վանեցիներ կրիայ կամ ոզնի չէին պահեր, որովհետեւ կը հաւատային թէ, եթէ պահելու ըլլային կրնար ըլլալ որ իրենց տունը քանդուէր:

Կրակի Պաշտամունք Ճրագ - Ճրագը փչելով չէին մարեր, որովհետեւ կը հաւատային թէ տան ճրագն ալ կը մարի: Կրակ - Կրակին վրայ չէին թքներ, թքնողին բերանը վէրքեր յառաջ կու գար: Թոնիր - Եթէ գիւղին մէջ եկեղեցի չկար պսակը կամ մկրտութիւնը թոնիրի շուրջ կը կատարուէր: Մէկու մը գաղափար մը հաւատացնելու համար թոնիրին վրայ երդում կ’ընէին:

Van’ın Yitik Dünyası

Süt Bahşeden Kurbağa İskele Kapısı yakınında bulunan Tabakhanenin bahçesindeki havuzda yaşayan bir kurbağanın ölümsüzlüğüne hem Ermeniler hem de Türkler inanırlardı. Sütü az olan kadınlar haşlanmış buğday getirip havuza serperlerdi. Kurbağanın buğday tanelerini nasıl yediğini seyreder ve sevinirlerdi. Çünkü dilekleri gerçekleşecekti. Tabii ki ziyaretçiler bunu üç kere tekrarlamalıydılar. Van’lılar bunlardan başka ayı, köpek, kedi, yılan ve balık gibi hayvanların gücüne inanırlardı. Şayet biri şapkasının içinde balık başı saklarsa birçok felaketten korunacağına inanırlardı. (Balığın başındaki kemik haç şeklinde olduğundan buna hristiyanlar inanırdı). Van’lılar evlerinde kaplumbağa ve kirpi beslemezlerdi. Besledikleri taktirde evlerinin yıkılacağına inanırlardı.

Ateşe İnanç Çıra-Evin çırası söner diye çırayı üfleyerek söndürmezlerdi. Ateş-Ateşin üstüne tükürmezlerdi. Tükürenin ağzında yaralar çıkacağına inanırlardı. Tandır-Köyde kilise bulunmaması halinde düğün ve vaftiz törenleri tandırın etrafında yapılırdı. Birine bir şeyi inandırmak için tandırın üstüne yemin ederlerdi.

Güneşe İnanç Güneşe tapılan zamanlardan kalmış bir inançtır. Çocuk sahibi olmak isteyen kısır kadınlar Adilcevaz nahiyesinin kuzeyinde bulunan şapele giderlerdi. Oradan güneşin doğuşu çok güzel gözükürdü. Ziyaretçi güneş doğmadan oraya varmış olmalıydı. Güneş doğarken yüzünü güneşe çevirip dua eder ve ondan çocuk sahibi olmayı dilerdi.

275

276

Վանի Անհետացած Աշխարհը

Արեւի Պաշտամունք Արեւապաշտութեան ժամանակէն մնացած սովորութիւններ են՝ ամուլ կիները, որպէսզի զաւակ ունենային, կ’երթային Մոգաց գիւղաքաղաքի հիւսիսը գըտնըւող մատուռը, ուրկէ արեւածագը շատ լաւ կ’երեւէր: Ուխտաւորը արեւածագէն առաջ հոն պէտք է գտնուէր: Արեւը ծագած ժամանակ, երեսը կը դարձնէր արեւուն ու կ’աղօթէր եւ անկէ զաւակ կը խնդրէր: Արեւի հանդէպ կան ուրիշ հաւատալիքներ: Օրինակ՝ դէպի արեւելք չեն միզեր, մեղք է: Այլապէս մատներու եղունգներու մօտ գտնուող մորթը կը պատռուի:

Շէմքի Պաշտամունք Շէմքը նուիրական կը համարուէր Վանեցի հայերու մօտ: Շէմքի վրայ կեցած ատեն չէին բարեւեր, կամ գործի մը մասին չէին սակարկեր: Տունէ մը ներս մտնելու ատեն նախ աջ ոտքը շէմքէն ներս կը նետէին:

Նախնիներու Պաշտամունք Վանեցիները միշտ երախտագիտութիւն ցոյց տուած են իրենց մահացած նախնիներուն կամ իրենց արհեստ սորվեցուցած վարպետներուն հանդէպ: Անոնց հոգւոյն հանգստութեան համար պատարագ կը մատուցէին կամ հոգեճաշ կու տային: Առնուազն Շաբաթ օրուայ գիշերները խունկ կը վառէին անոնց հոգիին խաղաղութեան համար: Ջերմ Բուժող Գերեզմաններ - Վանի եւ շրջակայքը կային բազմաթիւ գերեզմաններ որոնք, ըստ վանեցիին հաւատքին, բուժիչ ուժ ունէին: Օրինակ՝ Կտուց Անապատի Սիմէոն եպիսկոպոսի (Սիմէոն եպիսկոպոս Քիւրտի մը կողմէ ըսպաննուած էր) շիրիմի վրայ կար փոս մը որուն մէջ ջուր կը լեցնէին ու կը խմէին, որպէսզի ջերմութիւնը նուացի, բնական աստիճանին հասնի:

Ոգիներու Պաշտամունք Ամէն տուն ունէր բարերար ոգի մը ըստ վանեցիի հաւատքին: Այս ոգիները կ’ենթադրուէին օձ, պարիկ (հաւերժահարս - peri), կամ արհեստաւոր մարդու կերպարանքով: Ասոնք տան մէջ կ’ապրէին եւ կը պաշտպանէին տնեցիները չարիքներէ:

Van’ın Yitik Dünyası

277

Güneş ile ilgigi başka inançlar da vardı. Örneğin güneşe karşı işemezlerdi. Aksi taktirde parmakların yanındaki derinin yırtılacağına inanırlardı.

Eşiğe İnanç Van’lı Ermeniler eşiği kutsal sayarlardı. Eşikte durup kimseyi selamlamazlardı. Bir iş için pazarlık etmezlerdi. Bir evden içeri girerken ilkin sağ ayak atılırdı.

Atalara İnanç Van’lılar her zaman atalarını ve hatta kendilerine sanat öğreten ustalarını minnetle anarlardı. Onların ruhları huzur bulsun diye dini ayinler tertipler ve yemekler verirlerdi. En azından Cumartesi akşamları onların ruhlarının huzur bulması için günlük (künlük) tüttürürlerdi. Ateşi Düşüren Mezarlar Van’lıların inancına göre Van civarında birçok iyileştirici güce sahip mezarlar vardı. Örneğin Çarpanak Adası’nda bulunan Simeon Episkopos’un (Bir Kürt tarafından öldürülmüş) mezar taşı üzerinde bulunan çukura su doldurup içerlerdi. Böylece vücuttaki ateşin düşüp eski derecesine ineceğine inanırlardı.

Ruhlara İnanç Van’lıların inancına göre her ev, iyilik meleği bir ruh tarafından korunurdu. Bunlar yılan, peri veya bir zanaatkar görünümünde ortaya çıkarlardı. Bu ruhlar, evin içinde yaşar ve ev halkını kötülüklerden korurlardı.