a. gigineiSvili, g. kukulaZe
z o g a d i
f i z i k a
I tomi
meqanikisa da molekuluri fizikis safuZvlebi
winasityvaoba
winamdebare saxelmZRvanelo gankuTvnilia teqnikuri universitetis sainJinro specialobis studentebisaTvis. igi warmoadgens zogadi fizikis kursis samtomeulis
pirvel toms
(meqanikisa da molekuluri fizikis
safuZvlebi). teqnikur universitetSi zogadi fizikis kursi bolo wlebSi iswavleboda ori semestris ganmavlobaSi. Sesabamisad, saxelmZRvaneloc gamoicemoda gadasvlam
or
tomad.
warmoSva
swavlebis
bunebriv
saxelmZRvanelos
sam
ritmze
tomad
-
samsemestrianze
gamocemis
saWiroeba.
wignSi Sesulia avtorebis mier adre gamocemuli ortomeulis pirveli tomis masalis nawili, cxadia, garkveuli damatebebiTa da SesworebebiT. saxelmZRvanelos
done
da
struqtura
iseTia,
rom
students
gauadvildes masze damoukideblad muSaoba. kursSi mocemulia klasikuri da Tanamedrove fizikis mxolod arsebiTi sakiTxebi im moculobiT, rom students gamoumuSavdes damoukideblad azrovnebis saWiro Cveva. wignSi
farTodaa
gankuTvnilia
im
gamoyenebuli
studentebisaTvis,
petitis
romelnic
teqsti,
moisurveben
romelic ama
Tu
im
sakiTxze damatebiTi informaciis miRebas. avtorebi Tbilisis
gulwrfel
saxelmwifo
fakultetTan institutis
arsebuli direqtors,
madlobas
universitetis nivTierebaTa
uZRvnian zust
wignis da
kvlevis
fizika-maTematikis
recenzentebs,
sabunebismetyvelo samecniero-kvleviTi
mecnierebaTa
doqtors,
mecnierebis damsaxurebul moRvawes, prof. n. kekeliZes da saqarTvelos teqnikuri
universitetis
k. cxakaias
sasargeblo
fizikis
departamentis
rCevebisaTvis,
agreTve
srul akademiur
profesors doqtors,
asistent-profesors qalbaton l. CaxvaSvils wignis gamocemaSi gaweuli daxmarebisaTvis.
-3-
ยง1. Sesavali
fizika
TamaSobs
udides
rols
Tanamedrove
bunebismetyvelebaSi,
Tanamedrove teqnikisa da saxalxo meurneobis yvela dargis ganviTarebaSi. es winaswar gansazRvravs fizikis kursis mniSvnelobas umaRlesi skolis, gansakuTrebiT umaRlesi teqnikuri skolis saswavlo programaSi. mizani, romelsac isaxavs fizikis swavleba umaRles teqnikur skolaSi, mravalmxrivia. umniSvnelovanesi maT Soris aris ZiriTadi fizikuri movlenebisa da maTi praqtikuli gamoyenebis gacnoba, am movlenebis meqanizmsa da kanonzomierebebSi garkveva. amiT eyreba safuZveli momdevno zogadteqnikuri da specialuri disciplinebis swavlebas. fizikuri movlenebis Sesaxeb swori warmodgena gansakuTrebiT mniSvnelovania axali sakiTxebis dayenebisas, romelic yovelTvis SeiZleba wamoiWras inJinris praqtikuli moRvaweobis procesSi. bolos, fizikis swavleba xels uwyobs logikuri azrovnebisa da swori, materialisturi msoflmxvdelobis Camoyalibebas. termini `fizika~ warmodgeba berZnuli sityvisagan `fiuzis~, rac bunebas niSnavs. es miuTiTebs, rom Tavdapirvelad fizika warmoiSva rogorc bunebaSi mimdinare yvela movlenis, yvela procesis Semswavleli mecniereba. magram SemdegSi, codnis TandaTanobiT dagrovebisa da kvlevis gaRrmavebis kvaldakval, aRmoCnda, rom bunebis yvela movlenis erT mecnierebaSi gaerTianeba praqtikulad SeuZlebelia da rigi sabunebismetyvelo mecnierebebi (qimia, astronomia, biologia da sxv.) gamoeyo fizikas da Camoyalibda damoukidebeli disciplinebis saxiT. f i zik a ar is m e c n ie re b a, r om e lic Se is w av l is m ate ri is m oZ r ao b i s kurs,
u m ar tiv e s
da,
a m av e
at om u r -m ole k u lu r s ,
d ro s ,
u zo g ade s
gr av it ac iu l s ,
fo rm e b s :
m e q an i -
e le q tr o m ag ni tu r s ,
S i d a at om u r s , S i da b ir T v u ls d a m aT u r T ie rT g a rd aq m n as . moZraobis
es
sxvadasxva
f i zik u ri
for m e b i
umartivesi
da,
amave
dros,
uzogadesia imitom, rom isini gvxvdeba materiis yvela sxva, ufro maRali da rTuli saxis moZraobebSi (qimiur, biologiur da sxva procesebSi). maT Seiswavlis sxva sabunebismetyvelo mecnierebebi. magaliTad, organizmis cxovelmoqmedebis process, romelsac Seiswavlis biologia, yovelTvis Tan
-4-
axlavs meqanikuri, eleqtruli, Sidaatomuri da sxva fizikuri procesebi (Tumca ar daiyvaneba maTze). imis gamo, rom fizika Seiswavlis moZraobis umartives da uzogades formebs, mis mier dadgenili kanonzomierebani bunebis yvelaze ufro zogadi da Zireulia da isini unda iZleodnen im kerZo saxis kanonzomierebebis axsnis principul SesaZleblobas, romlebsac ayalibebs danarCeni sabunebismetyvelo mecnierebebi. amis mkafio magaliTia kvanturi meqanikis saSualebiT molekuluri Zalebis bunebisa da qimiuri elementebis TvisebaTa periodulobis axsna. cxadia, ar SeiZleba imis mtkiceba, rom fizikas, ganviTarebis mocemul etapze, SeuZlia nebismieri sabunebismetyvelo mecnierebis nebismieri gadauWreli amocanis gadawyveta, magram fizikis ganviTarebasTan, mis srulyofasTan erTad, aseTi SemTxvevebis ricxvi sul ufro da ufro izrdeba. unda
aRiniSnos,
rom
xSir
SemTxvevebSi
gaZnelebulia
mkveTri
sazRvris gavleba fizikasa da sxva sabunebismetyvelo mecnierebebs (mag., qimias) Soris. mecnierebis ganviTarebasTan erTad maT Soris kavSiri sul ufro Rrmavdeboda, fizika Tavisi TeoriebiTa da kvlevis meTodebiT sul ufro Rrmad `iWreboda~ sxva sabunebismetyvelo mecnierebebSi, rac iwvevda mosazRvre
disciplinaTa
warmoSobas.
ase
warmoiSva
fizikuri
qimia,
romelic Seiswavlis qimiur procesebs fizikuri meTodebiT; astrofizika, romelic geofizika,
Seiswavlis romelic
ciur
sxeulebSi
Seiswavlis
mimdinare
dedamiwis
fizikur
qerqSi
da
movlenebs;
atmosferoSi
mimdinare fizikur procesebs; biofizika, romelic Seiswavlis cocxal organizmSi mimdinare fizikur procesebs da a.S. fizikisa da kerZod, biologiis mWidro urTierTobaze miuTiTebs is faqtic, rom Tanamedroveobis erT-erTi udidesi aRmoCena biologiaSi _ memkvidruli informaciis matarebeli nivTierebis _ dezoqsiribonukleinis mJavas (dnm) molekulis sivrciTi struqturis dadgena (e.w. ormagi spirali), ramac SesaZlebeli gaxada genetikuri kodis Caweris meqanizmis garkveva, aris biolog jeims uotsonisa da fizikos frensis krikis erToblivi kvlevis Sedegi. aranakleb aris dakavSirebuli fizika teqnikasTan. fizikis aRmoCenebis safuZvelze warmoiSva teqnikis iseTi dargebi, rogorebicaa eleqtroteqnika da radioteqnika, eleqtronika da gamoTvliTi teqnika, birTvuli energetika da kosmosuri teqnika da mravali sxva. fizika aris baza teqni-5-
kis axali dargebis SeqmnisaTvis. teqnika, Tavis mxriv, xels uwyobs fizikis ganviTarebas: jer erTi, igi aiaraRebs fizikas axali, srulyofili xelsawyoebiTa da danadgarebiT, romlebic aucilebelia kvlevis fizikuri meTodebis gaumjobesebisaTvis, awvdis mas eqsperimentisaTvis saWiro masalebs, meorec, ayenebs mis winaSe axal-axal problemebs, rac iwvevs fizikis arsebuli dargebis ganviTarebas da axali dargebisa da Teoriebis warmoSobas. magaliTad, Zvel saberZneTSi meqanikis ganviTareba dakavSirebuli iyo imdroindel samSeneblo da samxedro teqnikis moTxovnebTan, me-19 saukuneSi Termodinamikis swrafi ganviTareba dakavSirebuli iyo siTburi manqanis margi qmedebis koeficientis gazrdis moTxovnasTan da a.S. ZiriTadi cnebebi, romlebsac emyareba fizika, aris materia, sivrce da dro. m at e ri a ar is y v e l a fe ri, r a c re a l u r ad ar s e b ob s b u ne b a Si ( s am y ar o Si ) d a Se i Z le b a aR m o a C in os ad am i anm a grZ nob is o rg a no e b iT a n s pe ci a lu r i xe l s aw y oe b iT . arsebobs materiis ori saxe _ nivTiereba da veli. nivTiereba materiis is saxea, romelsac (velisagan gansxvavebiT) aqvs uZraobis masa. saboloo jamSi, nivTiereba miiReba im elementaruli nawilakebisagan, romelTa uZraobis masa ar udris nuls (ZiriTadad, eleqtronebisagan, protonebisa da neitronebisagan).
yvelaferi, rac Cvens irgvliv arsebobs, aqvs suni, gemo,
SeiZleba xeliT Sexeba da a.S. aris nivTiereba. vels zemoT CamoTvlili Tvisebebi ar gaaCnia. amitom xSirad mas materiis gansakuTrebul formas uwodeben, Tumca masac aqvs energia, impulsi, gavrcelebis siCqare da mravali sxva sidide, romlebic Cveulebrivi materiis _ nivTierebis damaxasiaTebeli sidideebia. adre iTvleboda, rom nivTierebas wyvetili (diskretuli) agebuleba aqvs, veli ki uwyvetia (talRaa), magram fizikis ganviTarebam cxadyo, rom veli uwyvetobasTan erTad wyvetili Tvisebebis matarebelicaa iseve, rogorc nivTiereba, diskretulobasTan erTad uwyvetobis TvisebaTa matarebelia (de-broilis hipoTeza). es, diskretulobisa da uwyvetobis erTianoba, materiis erT-erTi ZiriTadi Tvisebaa. m at e ri a
m u d m iv ,
g an u w y v e te l m o Z r ao b a S i a . am moZraobis arc
Seqmna da arc mospoba ar SeiZleba. amitom moZraobas ganixilaven rogorc
-6-
materiis pirvelad, Tandayolil Tvisebas. ar arsebobs materia moZraobis gareSe iseve, rogorc moZraoba ar arsebobs materiis gareSe. m oZ r a ob a ,
am
s ity v is
f arT o
( fi lo s o f iu r i)
g a ge b iT ,
gu -
l is x m ob s y v e l a cv l il e b a s , y v e l a pr oce s s , d aw y e b u ls u b r al o g a d a a dg ile b iT d a d am T av re b u ls azr ov n e b is r T u l i pr oce s iT . yoveli movlena, materiis yoveli cvlileba warmoebs sivrcesa da droSi. sivrce da dro ar arsebobs materiis gareSe iseve, rogorc materia ar arsebobs sivrcisa da drois gareSe. marTlac, yovel materialur obieqts aqvs garkveuli moculoba, e.i. misTvis damaxasiaTebelia sivrciTi ganfeniloba. dro ki gamosaxavs erTmaneTis Senacvlebadi procesebis Tanamimdevrobas. s iv r ce d a dr o m a te r ii s y of ie re b is f orm e b i a. fizikuri kvlevis meTodebia dakvirveba da cda, eqsperimenti. dakvirveba aris movlenis Seswavla bunebriv pirobebSi. eqsperimenti aris movlenis Seswavla xelovnur, laboratoriul pirobebSi. es pirobebi mkacrad kontrolirebadia, saSualebas iZleva, Tvalyuri vadevnoT movlenis msvlelobas da aRvadginoT (gavimeoroT) igi yovelTvis, am pirobebis gameorebisas. eqsperiments mTeli rigi upiratesobebi aqvs dakvirvebasTan SedarebiT: igi zogavs dros, radgan aCqarebs movlenis Seswavlis SesaZleblobas (mecnieri ar ucdis, rodis warimarTeba es movlena bunebaSi, aramed xelovnurad qmnis mas laboratoriaSi, saWiro dros), xSir SemTxvevaSi afarToebs movlenis Seswavlis diapazons (mag., bunebaSi temperaturis cvlileba xdeba SedarebiT mcire intervalSi, laboratoriaSi ki SeiZleba
miRebul
iqnas
rogorc
Zalian
maRali,
ise
Zalian
dabali
temperatura) da a.S. dagrovili eqsperimentuli monacemebis safuZvelze iqmneba hipoTeza. hipoTeza _ samecniero varaudia, romelic gamoiTqmeba ama Tu im faqtis an movlenis asaxsnelad. gamoTqmuli hipoTezis siswore mowmdeba Sesabamisi cdebis CatarebiT. Tu hipoTeza da misgan gamomdinare Sedegebi ar ewinaaRmdegeba arc erT cdiseul faqts, maSin igi yalibdeba fizikur Teoriad. fizikuri Teoria aris ZiriTadi ideebis sistema, romelic ganazogadebs cdiseul faqtebs da asaxavs bunebis obieqtur kanonzomierebebs.
-7-
§2. fizikuri sidideebis erTeulebi. erTeulTa sistemebi fizikis kanonTa umravlesoba warmodgenilia formulebis saxiT, romlebic amyarebs damokidebulebas sxvadasxva fizikuri sidideebis ricxviT mniSvnelobebs Soris. am mniSvnelobebis misaRebad saWiroa fizikuri sidideebis gazomva. fizikuri sididis gazomva niSnavs mis Sedarebas misive gvaris fizikur sididesTan (sigrZis _ sigrZesTan, masis _ masasTan da a.S.), romelic pirobiTad erTeulad aris miCneuli. principSi, SeiZleboda, yoveli fizikuri sididisaTvis Tavisi, damoukidebeli erTeulis SerCeva, magram bevri erTeulis gamoyeneba, Tu isini ar arian erTmaneTTan dakavSirebuli, praqtikulad
mouxerxebelia.
amitom
iqcevian
Semdegnairad:
nebismierad
arCeven ramdenime, erTmaneTisgan damoukidebeli fizikuri sididis erTeuls da miiCneven ZiriTadad, yvela danarCeni fizikuri sididis erTeuli ki miiReba ZiriTadi erTeulebisagan, saTanado formulebis gamoyenebiT, romlebic akavSireben am sidideebs ZiriTad sidideebTan. maT warmoebuli erTeulebi ewodeba. Z ir i T ad i d a w a rm oe b u li e rT e u le b is e rT ob l iob as e w o de b a e r T e u lT a s is te m a . 1960 wels, zoma-wonis XI generalurma konferenciam SemoiRo erTeulTa s a e r T a So ri s o s is te m a . es sistema, romelic dRReisaTvis sayovelTaod
miRebulia
rogorc
upiratesi
sistema
mecnierebis,
teqnikisa
da
saxalxo meurneobis yvela dargSi, mokled aRiniSneba ori asoTi SI (System International). am sistemas safuZvlad udevs Svidi ZiriTadi (sigrZis erTeuli _ metri, masis erTeuli _ kilogrami, drois erTeuli _ wami, temperaturis erTeuli _ kelvini, nivTierebis raodenobis erTeuli _ moli, denis Zalis
fizikuri sidide fizikuri obieqtis (sxeuli, sistema, agreTve sistemis mdgomareobebi da masSi mimdinare procesebi_ zomva di Tviseba, maxasiaTebelia, romelic Tvisobrivi TvalsazrisiT saerToa mravali fizikuri obieqtisaTvis, magram raodenobrivi TvalsazrisiT gansxvavebuli, individualuria TiToeuli maTganisTvis. fizikuri sidideebia: sigrZe, masa, simkvrive wneva, temperatura, siCqare, simZlavre da a.S. mag. fizikuri sidide _ simkvrive Tvisobrivad axasiaTebs mraval fizikur sxeuls (wyali, vercxliswyali, almasi, rkina da sxv.), magram raodenobrivi TvalsazrisiT gansxvavebulia yoveli maTganisaTvis. fizikuri sidide SeiZleba iyos sk ala ruli an veqtor uli . skalaruli ewodeba iseT fizikur sidides, romelic mxolod ricxviTi mniSvnelobiT xasiaTdeba. aseTebia masa, temperatura, dro, muxti da sxv. skalaruli sidide SeiZleba iyos rogorc dadebiTi, aseve uaryofiTi da maTi Sekreba xdeba algebrulad. veqtoruli sidide ewodeba iseTs, romelic ricxviTi mniSvnelobis garda mimarTulebiTac xasiaTdeba. aseTebia siCqare, aCqareba, Zala, impulsi da sxva. maTi Sekreba xdeba geometriulad. -8-
erTeuli _ amperi, sinaTlis Zalis erTeuli _ kandeli) da ori damxmare erTeuli (brtyeli kuTxe _ radiani da sxeulovani kuTxe _ steradiani). m e tr i (m ) aris sigrZe, romelic udris kripton 86-is atomis 2p10 da 5d5 doneebs Soris gadasvlis Sesabamisi gamosxivebis talRis 1650763,73 sigrZes vakuumSi. asjer nakleb erTeuls santimetri ewodeba, aTasjer naklebs _ milimetri, xolo aTasjer mets _ kilometri. k ilo g ram i
(kg)
aris
masa
etalonuri
cilindrisa,
romelic
damzadebulia platinisa da iridiumis Senadnisagan da romlis simaRle fuZis diametris tolia. igi inaxeba zoma-wonis saerTaSoriso biuroSi sevrSi, parizis maxloblad. am etalonis meaTasedi nawilia grami (g), xolo memilionedi _ miligrami (mg). 100 kg-s ewodeba centneri, xolo 1000 kg-s _ tona. w am i (wm) aris drois Sualedi, romelic udris cezium 133-is atomis ZiriTadi mdgomareobis or zefaqiz dones Soris gadasvlis Sesabamisi gamosxivebis 9 192 631 770 periods. k e lv i ni (K) aris wylis sammagi wertilis Sesabamisi temperaturis 1/273,16 nawili. m ol i aris nivTierebis raodenoba, romelic Seicavs avogadros ricxvis
toli
raodenobis
nawilakebis
(molekulebis,
atomebis,
ionebis)
ricxvs. a m pe r i (a) aris denis Zala, romelic gadis vakuumSi moTavsebul, erTi metriT daSorebul or usasrulod grZel da wvril wrfiv gamtarebSi da sigrZis yovel metrze iwvevs 2.10-7 niutonis tol urTierTqmedebis Zalas. k an de li * (kd) aris sinaTlis Zala, romelsac asxivebs specialuri sinaTlis
etalonis**
ganivkveTis
1/600000 m2
farTobi
am
ganivkveTis
perpendikularuli mimarTulebiT. r a di a ni (rad) aris kuTxe wrewiris or radiuss Soris, roca kuTxis momWimavi rkalis sigrZe radiusis tolia. s te r a di a ni (sr) aris sxeulovani kuTxe, wveroTi sferos centrSi, roca kuTxis momWimavi zedapiri sferos radiusis kvadratis tolia. *
misi adrindeli dasaxelebaa sanTeli. saerTod sityva kandela berZnuli warmoSobisaa da
niSnavs sanTels. **
specialuri
sinaTlis
etaloni
damzadebulia
absoluturad
Savi
sxeulis
saxiT.
gamosxiveba xdeba platinis gamyarebis temperaturisa (2046,6 K) da 101325 pa wnevis dros. -9-
SI sistemis SemoRebamde fizikaSi iyenebdnen (da rig SemTxvevebSi dResac iyeneben) erTeulTa ramdenime sistemas. esenia: absoluturi CGS (ce-Je-es) sistema, romelic meqanikuri gazomvebisaTvis emyareba sam ZiriTad erTeuls _ sigrZis, masis da drois erTeulebs. sigrZis erTeulia santimetri, masis erTeuli _ grami, xolo drois erTeuli _ wami. eleqtruli da magnituri sidideebis gasazomad gamoiyeneboda CGS sistemis bazaze agebuli absoluturi eleqtrostatikuri sistema, romelic aRiniSneba CGSEE simboloTi da absoluturi eleqtromagnituri sistema _ CGSM sistema. metad gavrcelebuli iyo e.w. simetriuli CGS anu gausis sistema, romelSic magnituri erTeulebi toli iyo CGSM sistemis erTeulebis, xolo eleqtruli _ CGSE sistemis erTeulebis. CGS
sistemis
erTeulebi,
simciris
gamo,
yoveldRiur
cxovrebaSi
naklebad
gamoiyeneba, vinaidan am SemTxvevaSi saqme gveqneboda Zalian did ricxvebTan. magaliTad, aravin
gamosaxavs
oTaxis
farTobs
kvadratul
santimetrebSi.
am
mxriv,
ufro
mosaxerxebelia erTeulTa praqtikuli anu MKS (em-ka-es) sistema. meqanikuri gazomvebisTvis am sistemaSic ZiriTad sidideebad miRebulia isev sigrZe, masa da dro, magram sigrZisa da masis erTeulebi gazrdilia. saxeldobr, sigrZis erTeulad miRebulia metri, xolo masis erTeulad _ kilogrami. drois erTeuli aqac (iseve, rogorc yvela sxva sistemaSi) wamia. eleqtruli da magnituri sidideebis gazomvebisaTvis gamoiyeneba MKSA sistema, romelic miiReba MKS sistemaze meoTxe ZiriTadi erTeulis _ amperis damatebiT. rogorc vxedavT, MKS da MKSA sistemebi arian Semadgeneli nawilebi saerTaSoriso SI sistemisa. teqnikaSi
jer
kidev
iyeneben
erTeulTa
teqnikur
si stem as .
es
sistema
principulad gansxvavdeba yvela danarCeni sistemisagan imiT, rom meore ZiriTad sidided miCneulia Zala da ara masa. amrigad. am sistemis ZiriTadi erTeulebia: sigrZis erTeuli _ metri, Zalis erTeuli _ kilogram-Zala (kgZ), drois erTeuli _ wm. kgZ aris Zala, romelic 1 kg masis mqone sxeuls aniWebs 9,80665 m/wm2 aCqarebas. es sistema ar gamodgeba eleqtruli da magnituri sidideebis erTeulebis dasadgenad.
gamosaxulebas, romelic gviCvenebs ama Tu im fizikuri sididis warmoebuli erTeulis damokidebulebas ZiriTadi sidideebis erTeulebze, ewodeba am sididis g a n zom il e b a . fizikuri sididis ganzomileba aRiniSneba am sididis kvadratul frCxilebSi CasmiT, xolo misi dadgena xdeba am sididis ganmsazRvreli formulis saSualebiT. magaliTad, siCqaris, aCqarebis da Zalis ganzomilebebisaTvis gveqneba: 1 S L LT 1 ; a LT t T t T F m a MLT 2
LT 2 ;
sadac L, T da M , Sesabamisad, sigrZis, drois da masis ganzomilebebia: s L;
t T
da m M . - 10 -
pirveli nawili
me qanikis safuZvlebi I Tavi
wertilis kinematika ยง3. meqanikuri moZraoba. moZraobis kinematikuri gantolebebi meqanika aris fizikis nawili, romelic Seiswavlis meqanikur moZraobas. s xe u lis m e q anik u ri m oZ raob a e w ode b a am s xe u lis m de b a r eo b is Se c v las s xv a s xe u le b is m im arT . meqanikuri moZraoba moZraobis umartivesi saxea da ar arsebobs bunebaSi sxeuli, mas rom ar asrulebdes. mag., mTa, xe, saxli, romlebic uZravia dedamiwis mimarT, monawileoben masTan erTad brunviT moZraobaSi da icvlian mdebareobas mzisa da sxva planetebis mimarT. amrigad, ar arsebobs absoluturi uZraoba. y ov e li u Z r a ob a, is e v e rogorc m oZ raob a, fardob iT ia. meqanika sami nawilisagan Sedgeba: kinematika, dinamika da statika. k ine m atik a aris meqanikis nawili, romelic Seiswavlis sxeulebis moZraobas maTi masebisa da moZraobis gamomwvevi mizezebis gauTvaliswineblad. din am ik a Seiswavlis sxeulebis moZraobas maTi masebisa da moZraobis gamomwvevi mizezebis gaTvaliswinebiT. s tatik a Seiswavlis sxeulis wonasworobis pirobebs. Tu cnobilia moZraobis kanonebi, maTgan SeiZleba wonasworobis kanonebis miReba. amitom statikis kanonebi dinamikis kanonebisagan gancalkevebiT ar ganixileba. meqanikuri moZraobis yvelaze martivi SemTxvevaa wertilis moZraoba, magram zogjer, amocanis gamartivebis mizniT, SeiZleba mTeli sxeuli ganxilul iqnas rogorc erTi wertili. amisaTvis SemoaqvT nivTieri wertilis cneba. niv T ie ri anu m ate ria lu ri w e rtili e w ode b a is e T s xe u ls , r om lis
zom e b i
Se iZ le b a
u gu le b e lvy oT
m oce m u li
am ocanis
g anxilv is as . am ganmartebidan gamomdinareobs, rom erTi da igive sxeuli zog SemTxvevaSi SeiZleba ganvixiloT rogorc nivTieri wertili, zogSi ki _ ara. magaliTad, traeqtoriis formis dadgenisas TviTmfrinavi SeiZleba ganvixiloT rogorc nivTieri wertili, TviTmfrinavis haeris nakadTan urTierTqmedebisas ki mxedvelobaSi unda miviRoT misi rogorc zomebi, aseve forma.
11
sxeulis moZraoba cnobilia, Tu cnobilia misi mdebareoba drois nebismier momentSi. sxeulis mdebareobis gansazRvra ki SeiZleba mxolod romelime sxva sxeulis mimarT. sxeuls (an sxeulTa jgufs), romlis mimarTac
ganixileba moZraoba,
a T v lis
s xe u li
ewodeba.
aTvlis
sxeuls,
rogorc wesi, ukavSireben ama Tu im sakoordinato sistemas. garda amisa, procesi unda iyos qronometrizebuli, e.i. momaragebuli unda iyos drois sazomi xelsawyoTi, romlis saSualebiTac ganisazRvreba moZravi sxeulis sivrceSi sxvadasxva mdebareobebis Sesabamisi drois momentebi. aT v lis s xe u ls , m as T an d ak av Sire b u l s ak oordin ato s is t e m as d a drois as aT v le l xe ls awy os e rT ob liob aSi e w ode b a aT v lis s is te m a. yvelaze ufro gavrcelebulia dekartis marTkuTxa koordinatTa sistema. am sistemaSi M nivTieri wertilis mdebareoba, romlis radius-veqto ria r , ganisazRvreba sami koordinatiT _ x, y, z (sur. 3.1). sxeulis moZraoba cnobilia, Tu cnobilia x -is, y -is da z -is mniSv-
z
nelobebi drois nebismieri momentisaTvis, anu Tu cnobilia Semdegi funqciuri damokidebulebani:
x xt , y yt , z zt .
M z
r
(3.1)
(3.1) gantolebebs ewodeba moZraobis k ine m ay
x y
sur. 3.1
x
ti k u ri gantolebebi. moZraobis kinematikuri gantoleba SeiZleba Caiweros veqtoruladac. r x, y, z r t .
(3.2)
$4. wrfivi Tanabari da Tanabarcvladi moZraobebi. maTi gantolebebi da grafikebi yoveli sxeuli moZraobisas
aRwers
wirs,
romelsac
traeqtoria
ewodeba. traeqtoria SeiZleba iyos wrfe an mrudi wiri. amis mixedviT ansxvaveben wrfiv da mrudwirul moZraobebs. traeqtoriis formisagan damoukideblad moZraoba SeiZleba iyos Tanabari an araTanabari. moZraobis
traeqtoriis gaswvriv erTi mimarTulebiT gavlil manZils gza ewodeba, xolo veqtors, romelic sxeulis sawyis mdebareobas aerTebs momdevnosTan _ gadaadgileba. cxadia, gadaadgilebis sidide Tanxvdeba gzas mxolod wrfivi moZraobis dros. 12
umartivesi saxea wrfivi Tanabari moZraoba. es iseTi moZraobaa, romlis traeqtoria aris wrfe da romlis drosac sxeuli drois nebismier tol SualedebSi toli sigrZis gzebs gadis. moZraobis dasaxasiaTeblad fizikaSi SemoRebulia siCqaris cneba. vTqvaT, sxeulma t droSi gaiara s manZili. maSin siCqare s .
(4.1) t Tu (4.1) formulaSi davuSvebT, rom t 1 , maSin s , e.i. s iCq ar e e r T e u lov an droSi g av lili m anZ ilis toli a. siCqaris erTeulis misaRebad (4.1) formulaSi unda CavsvaT manZilisa da drois erTeulebi. SI sistemaSi siCqaris erTeulia m/wm. Tanabari moZraobis ganmartebidan gamomdinareobs, rom am moZraobis siCqare mudmivi sididea:
const .
(4.2)
Tanabari moZraobis dros gavlili gza gamoiTvleba (4.1) formulidan: (4.3) s t . vinaidan const , amitom s ~ t , e.i. Tanabari moZraobis dros gavlili gza drois pirdapirproporciulia. (4.1) da (4.3) gantolebebs ewodeba Tanabari moZraobis gantolebebi. am gantolebebis grafikebs aqvs Semdegi saxe:
S
const
s t S
o
o
t
da
(4.2)
suraTebidan
t
t
sur. 4.2
sur. 4.1 (4.1)
Cans,
rom
Tanabari
moZraobis
siCqaris
grafiki warmoadgens droTa RerZis paralelur wrfes, xolo gzis grafiki koordinatTa saTaveSi gamavali wrfea. (4.2) suraTidan s t tg , saidanac tg
s . e.i. gzis grafikis droTa RerZisadmi daxris kuTxe damokidet
bulia moZraobis siCqareze _ rac metia siCqare, miT metia daxris kuTxe. 13
wrfivi Tanabarcvladi moZraoba. moZraobaTa umravlesoba, romelTac
Cven vxvdebiT bunebaSi da yoveldRiur cxovrebaSi, aris araTanabari anu cvladi.
am
dros
sxeulis
siCqare
ganuwyvetliv
icvleba.
moZraobis dasaxasiaTeblad SemoRebulia s a Su alo
araTanaabri
da m y is i
siCqaris
cnebebi: vTqvaT, sxeuli wrfeze araTanabrad moZraobisas, t droSi aRmoCnda A wertilidan B wertilSi, gaiara ra AB S manZili (sur. 4.3.) saSualo
siCqare AB ubanze ganisazRvreba tolobiT: S . t siCqare gzis
saS.
e.i.
saSualo
(4.4)
S
A
mocemul ubanze
B
t
izomeba am ubnis sigrZis fardobiT im dros-
sur.4.3
Tan, ra droSic igi iqna gavlili. cxadia, rom sazogadod, erTi ubnisTvis gamoTvlili saSualo siCqare sxva ubnebisTvis vargisi
ar
iqneba.
araTanabari
moZraobis
dasaxasiaTeblad
mxolod
saSualo siCqaris codna sakmarisi ar aris, vinaidan igi ar gvaZlevs informacias moZraobis cvlilebis xasiaTze t araTanabari formuliT: m y is i
moZraobis
dros
drois ganmavlobaSi.
gavlili
manZili
an S saS. t , S saS. t . s iCq are e w ode b a s iCq are s , rom e lic
gamoiTvleba
s xe u ls
(4.5) gaa Cnia
tr ae q tor iis m oc e m u l w e rtilSi an, r ac i giv e a, drois m oce m u l m om e ntSi .
rogor
gavigoT
igi? vTqvaT,
gvinda gavigoT
myisi
siCqare
traeqtoriis A wertilSi. cxadia, igi gansxvavdeba saSualo siCqarisagan AB ubanze, magram isic cxadia, rom rac ufro mcirea AB ubnis sigrZe anu
moZraobis t dro, miT ufro mcire iqneba es gansxvaveba (mcire droSi ver moeswreba siCqaris Secvla). amitom, A wertilSi myisi siCqaris misaRebad unda movnaxoT zRvari, romliskenac miiswrafvis saSualo siCqare, roca t miiswrafvis nulisaken. e.i. S . * t 0 t 0 t maTematikidan cnobilia, rom es zRvari warmoadgens manZilis pirveli
lim saS. lim
rigis warmoebuls droiT. amitom SeiZleba davweroT: * limes laTinuri sityvaa da niSnavs sazRvars, zRvars.
14
dS , (4.6) dt e.i. wrfivi moZraobis dros m y is i s i Cq are tolia m anZ ilis p irv e li
r igis w arm oe b u lis a droiT . (4.6) formula gansazRvravs myisi siCqaris sidides. rac Seexeba mimarTulebas, cxadia, rom wrfivi moZraobis dros siCqaris veqtoris mimarTuleba Tanxvdeba moZraobis mimarTulebas. rogorc aRvniSneT, araTanabari moZraobis dros siCqare ganuwyvetliv icvleba. s i Cq aris
cv lile b is
s is w rafis
das axas i aT e b lad
Se m o -
aq v T aCq are b is cne b a. zogad SemTxvevaSi, wrfivi araTanabari moZraobis dros icvleba ara marto siCqare, aramed aCqarebac. amitom siCqaris msgavsad, aqac unda SemoviRoT saSualo da myisi aCqarebebi: Tu t drois ganmavlobaSi sxeulis siCqare Seicvala sididiT, maSin saSualo aCqareba
, (4.7) t e.i. saSualo aCqareba tolia siCqaris cvlilebis fardobisa im drosTan, ra asaS .
droSic es cvlileba moxda. myisi aCqarebis misaRebad unda moviqceT ise, rogorc moviqeciT myisi siCqaris miRebisas _ gadavideT zRvarze, roca t miiswrafis nulisaken. miviRebT, rom myisi aCqareba d , (4.8) t 0 t 0 t dt e.i. myisi aCqareba tolia siCqaris pirveli rigis warmoebulisa droiT. Tu a lim asaS . lim
am ukanasknel formulaSi SevitanT siCqaris mniSvnelobas (4.6) formulidan, miviRebT:
d d dS d 2 S . (4.9) dt dt dt dt 2 amrigad, m y is i a Cq are b a toli a s iCq ar is pirv e li ri gis w arm oe b u a
lis a dr oiT , an m anZ ilis m e ore rigis w arm oe b u lis a droiT . araTanabari moZraobis umartivesi saxea Tanabarcvladi moZraoba. es iseTi moZraobaa, romlis drosac siCqare drois nebismier tol SualedebSi toli sididiT icvleba. am SemTxvevaSi 0 , t t t 0 da aCqarebisaTvis gveqneba:
a sadac 0
0 t t0
,
aris sxeulis siCqare sawyis t 0
(4.10) momentSi, xolo
_ siCqare
drois t momentSi. Tu simartivisaTvis davuSvebT, rom t 0 0 gveqneba:
15
a
0 .
(4.11) t (4.11) formula gviCvenebs, rom aCqareba ricxobriv ad tolia siCqaris cvlilebis a drois e rTeulSi . SI sistemaSi aCqarebis erTeulia m/wm2. Tanabarcvladi moZraobis ganmartebidan gamomdinareobs, rom am moZraobis dros aCqareba mudmivi sididea: a const . Tanabarcvladi moZraoba SeiZleba iyos TanabaraCqarebuli da TanabarSenelebuli. pirvel SemTxvevaSi siCqare Tanabrad izrdeba, amitom aCqareba dadebiTia
a 0 ,
meore SemTxvevaSi siCqare Tanabrad mcirdeba da
aCqareba uaryofiTia a 0 . TanabaraCqarebuli moZraobis siCqaris formulas miviRebT (4.11)-dan:
0 at .
(4.12) TanabaraCqarebuli moZraobis gzis formulis misaRebad gamoviyenoT is faqti, rom, vinaidan am dros siCqare Tanabrad izrdeba, saSualo siCqare tolia sawyisi da saboloo siCqareebis naxevarjamisa:
saS.
0 .
2 Tu saSualo siCqaris am mniSvnelobas SevitanT (4.5) formulaSi, mivi-
RebT TanabaraCqarebuli moZraobis gzis formulas:
0
0 0 at
at 2 . (4.13) 2 2 2 Tu (4.12) da (4.13) formulebidan gamovricxavT dros, miviRebT damokiS saS. t
t
t 0t
debulebas gavlil manZilsa da siCqares Soris:
2 02 . S
(4.14) 2a (4.12) da (4.13) gantolebebs ewodeba TanabaraCqarebuli moZraobis gantolebebi. usawyiso siCqariT moZraobis SemTxvevaSi buli moZraobis gantolebebi Semdegnairad Caiwereba:
at 2 . 2 am gantolebebis grafikebs aqvs Semdegi saxe:
at;
S
16
0 0 ,
TanabaraCqare-
S
0 at
S 0t
at 2 2 S
at
0
at 2 2
t
t
sur. 4.1
sur. 4.2
sxeulTa Tavisufali vardna. wrfivi TanabaraCqarebuli moZraobis ker-
Zo saxes warmoadgens sxeulis Tavisufali vardna. T a v is u f a li v ar dn a e w o de b a s im Z im is Z al iT g am ow v e u l m oZ r a ob a s u h a e ro s iv r ce S i . Tavisufali vardnis Tavisebureba (kanoni) mdgomareobs SemdegSi: dedamiwis mocemul adgilas (ganedze) yvela sxeuli erTnairi aCqarebiT vardeba. am aCqarebas ewodeba Tavisufali vardnis aCqareba an simZimis Zalis aCqareba da aRiniSneba g asoTi. rogorc aRvniSneT, g mocemul ganedze mudmivi sididea, ganedis mixedviT ki icvleba; kerZod, izrdeba ekvatoridan polusisken
moZraobisas.
g -s
normalur
mniSvnelobad
miCneulia
misi
mniSvneloba geografiul 45 ganedze. aq g daaxloebiT 9,8 m/wm2-is tolia. vinaidan Tavisufali vardna warmoadgens TanabaraCqarebul moZraobas, mis gantolebebs miviRebT TanabaraCqarebuli moZraobis gantolebebidan, Tu a -s SevcvliT g -Ti, s -s- ki _ h -iT (simaRle, rogorc wesi, h -iT aRiniSneba), gveqneba:
0 gt , h 0t
Tu 0 0 -s:
gt 2 . 2
gt , h
gt 2 . 2
vertikalurad zeviT asrolili sxeulis moZraoba. rogorc aRvniSneT,
TanabarSenelebuli
moZraobis
dros
aCqareba
gantolebebs eqneba Semdegi saxe:
0 at ; S 0t
17
at 2 . 2
uaryofiTia.
amitom
mis
TanabarSenelebuli moZraobis kerZo saxes warmoadgens vertikalurad zeviT asrolili sxeulis moZraoba. am dros sxeulze moqmedebs simZimis Zala, romelic aniWebs mas simZimis Zalis g aCqarebas. amitom, am moZraobis gantolebebs
miviRebT,
Tu
TanabarSenelebuli
moZraobis
gantolebebSi
a -s SevcvliT g -Ti, xolo s -s _ h -iT. gveqneba:
0 gt ,
(4.15)
2
gt . (4.16) 2 gamoviyenoT es gantolebebi da amovxsnaT martivi amocana: gavigoT h 0t
vertikalurad asrolili sxeulis zeviT moZraobis maqsimaluri dro ( tmaqs. .) da vertikalurad zeviT moZraobis dros gavlili maqsimaluri manZili (asvlis maqsimaluri simaRle). vertikalurad zeviT asrolili sxeulis siCqare TandaTan mcirdeba da bolo wertilSi xdeba nulis toli. amitom tmaqs. -s miviRebT, Tu (4.15) tolobaSi davuSvebT, rom 0 :
0 0 gtmaqs. , saidanac
tmaqs.
hmaqs. -is misaRebad (4.16)-Si t
; g unda SevcvaloT
0
miRebuli
0
g
tmaqs. -iT:
2 0 2
02 02 02 g hmaqs. 0 . g 2 g 2g 2g Sedegebi gviCvenebs, rom rogorc
tmaqs. ,
aseve
hmaqs.
damokidebulia sawyis (asrolis) 0 siCqareze.
§5. mrudwiruli moZraobis siCqare vTqvaT,
nivTieri
wertili
moZraobs
sivrceSi
raime
mrud
wirze
(sur.5.1). SeviswavloT es moZraoba koordinatTa oxyz sistemis mimarT. maSin, wertilis nebismieri mdebareoba wirze ganisazRvreba Sesabamisi radiusveqtoriT.
wertilis
radius-veqtori
drois t momentSi, roca igi imyofeboda A mdgomareobaSi, aRvniSnoT r -iT, xolo t t momentSi, roca wertili aRmoCnda B mdgomareobaSi, aRvniSnoT _ r1 -iT. naxazidan Cans, rom r1 r AB . 18
(5.1)
sadac
z A r
o
r
AB
gadaadgilebis
veqtoria.*
(5.1)-dan
AB r1 r r amrigad, gadaadgilebis veqtori
B
radius-veqtoris nazrdis tolia t droSi. si-
r1
didiT is udris
AB
qordas da gansxvavdeba
sxeulis mier gavlili S gzisagan ( AB rka-
x
lisagan),
y
magram
es
gansxvaveba
miT
ufro
mcirea, rac ufro mcirea drois t Sualedi.
sur. 5.1
maSasadame, sakmaod mcire t drois SemTxvevaSi AB rkali (anu S ) SeiZleba Seicvalos AB qordiT ( r -iT). amiT mrudwirul moZraobas daviyvanT wrfiv moZraobaze
AB mimarTulebiT. wrfivi
moZraobis saSualo siCqare ki udris gavlili gzis Sefardebas Sesabamis drosTan. amitom, wertilis saSualo siCqare AB ubanze iqneba: r . (5.2) saS t myisi siCqaris misaRebad drois t momentSi (anu A wertilSi) unda gadavideT zRvarze, roca t miiswrafvis nulisken:
lim saS. t 0
r dr , lim t 0 t dt
maSasadame,
dr , (5.3) dt anu m r u dw i ru l i m o Z r aob is dr os m y is i s i Cq a re t oli a ra d iu s
v e q to r is pirv e l i r i gi s w arm oe b u l is a d ro iT . ganvsazRvroT mrudwiruli moZraobis siCqaris mimarTuleba: saSualo siCqares aqvs r -is anu AB veqtoris mimarTuleba. zRvarSi, roca t 0 ,
anu B wertili usasrulod uaxlovdeba A -s, AB icvlis mimarTulebas da emTxveva A wertilSi gavlebuli mxebis mimarTulebas. maSasadame, m ru dw i r u li m oZ ra ob i s d ros s i Cq ari s v e q to rs m ru di s y ov e l w e r t il S i a q v s am w e r t il S i g av le b u li m xe b is m im a rT u le b a. rac Seexeba siCqaris sidides, mas davadgenT im mosazrebidan, rom, roca t *
mcirea,
ase ewodeba veqtors, romelic wertilis sawyis mdebareobas aerTebs mis momdevno
mdebareobasTan ($4). 19
r -sa da Sesabamis
gansxvaveba
S
rkals Soris mcirea da miiswrafis
nulisaken, roca t 0 . amitom, siCqaris sididisaTvis (5.3) gvaZlevs: dS , (5.4) dt e.i. mrudwiruli moZraobis siCqare sididiT tolia manZilis pirveli rigis
warmoebulisa droiT (iseve, rogorc gvqonda wrfivi moZraobis dros). (5.3) veqtoruli tolobis dagegmileba koordinatTa RerZebze gvaZlevs siCqaris mdgenelebs:
x
dx ; dt
y
dy ; dt
z
dz . dt
siCqaris sidide
x2 y2 z2 .
§6. mrudwiruli moZraobis aCqareba. aCqarebis mxebi da normaluri mdgenelebi aCqareba SemoRebulia siCqaris cvlilebis dasaxasiaTeblad. siCqare veqtoruli
sididea,
igi
xasiaTdeba
rogorc
ricxviTi
mniSvnelobiT
(sididiT), ise mimarTulebiT. mrudwiruli moZraobis dros, sazogadod, icvleba siCqaris rogorc sidide, aseve mimarTuleba. amitom, cxadia, rom am moZraobisas daaxasiaTebs
aCqarebas siCqaris
unda
gaaCndes
sididis
ori
mdgeneli,
cvlilebas,
xolo
romelTagan meore
_
erTi
siCqaris
mimarTulebis cvlilebas. ganvixiloT es sakiTxi dawvrilebiT. jer
E
D B
r
A
) C
r
o
SemoviRoT
s im ru dis
w ri s
cneba.
simrudis wre mrudis mocemul A wertilSi ewodeba im wrewiris zRvrul mdebareobas, romelic A wertilis garda gadis kidev B da C werti-
lebSi im pirobiT, rom B A da C A (sur.6.1). am wris simrudis radiuss ewodeba mrudis simrudis radiusi A wertilSi rA , xolo wris centrs
sur.
6.1
_ mrudis simrudis centri A wertilisaTvis. gavavloT B da C
wertilebSi BD da CE mxebi.
maTi normalebi BO da CO warmoadgenen wris radiusebs da gadaikveTebian mis O centrSi. kuTxe radiusebs Soris aRvniSnoT -Ti. cxadia, igi BD da CE mxebs Soris kuTxis tolia. BC rkalis sigrZe aRvniSnoT S -iT. 20
naxazidan Cans, rom S r . saidanac r S r rom iyos simrudis radi usi mrudis A wertilisaTvis, pirobis Tanaxmad saWiroa, rom S miiswrafodes nulisaken, an, rac igivea, 0 . amrigad, gveqneba: S . 0 gadavideT axla rA lim
E
1 )
A
B
C
D
aCqarebis
1 F
2
sakiTxze.
(6.1) uSualod davuSvaT,
mrudwiruli moZraobisas, raRac t
sur. 6.2
droSi, sxeuli aRmoCnda
A
wertilidan, sadac misi siCqare iyo 1 , B wertilSi, sadac misi
siCqare gaxda 2
(sur. 6.2). rogorc naxazidan Cans, am dros Seicvala siCqaris rogorc sidide, ise mimarTuleba. A wertilidan gadavzomoT 2 veqtoris toli da paraleluri monakveTi AC da 1 veqtoris wvero Seva erToT AC veqtoris wverosTan. miRebuli veqtori aRvniSnoT -Ti. veq torTa Sekrebis wesis Tanaxmad 1 2 saidanac 2 1 e.i. aris
siCqaris
veqtoris
cvlileba
t
droSi.
saSualo
aCqareba
t
droSi,
ganmartebis Tanaxmad, tolia , asaS. t xolo myisi aCqarebis misaRebad unda gadavideT zRvarze, roca t 0 d . a lim t 0 t dt Tu (6.3) formulaSi SevitanT siCqaris (5.3) mniSvnelobas, miviRebT:
e.i.
myisi
aCqareba
tolia
d 2r a 2 . dt radius-veqtoris
(6.2)
(6.3)
(6.4) meore
rigis
warmoebulisa
droiT. (6.4)-dan aCqarebis gegmilebisTvis miviRebT Semdeg mniSvnelobebs:
d2x d2y ax 2 ; a y 2 ; dt dt aCqarebis sididisaTvis ki –
d2z az 2 . dt
a a x2 a y2 a z2 . gadavzomoT AC monakveTze 1 veqtoris toli monakveTi AF
(6.5)
da 1
veqtoris wvero SevaerToT F wertilTan. miRebuli veqtorebi aRvniSnoT 21
1 -iT da
2 -iT. naxazidan Cans, rom
1 2 . –s mniSvneloba
SevitanoT (6.3)-Si: 1 2 1 2 . a lim lim lim lim t 0 t t 0 t 0 t t 0 t t
(6.6)
miRebuli toloba gviCvenebs, rom mrudwiruli moZraobis dros aCqareba marTlac ori mdgenelisagan Sedgeba. pirveli mdgeneli gaCnda imitom, rom siCqarem Seicvala mimarTuleba, amitom igi axasiaTebs siCqaris mimarTulebis cvlilebas. meore mdgeneli gaCnda imitom, rom siCqarem Seicvala sidide, amitom igi axasiaTebs siCqaris sididis cvlilebas. pirvel mdgenels ewodeba norm alu ri anu ce ntris k enu li aCqareba da aRiniSneba a n –iT: 1 , (6.7) a n lim t 0 t xolo meore mdgenels ewodeba m xe bi anu ta nge n cialu ri aCqareba da aRiniSneba a t -iT: 2 . (6.8) at lim t 0 t a n -s ewodeba normaluri anu centriskenuli aCqareba imitom, rom zRvarSi, roca 0 , kuTxe AEF miiswrafvis 90 gradusisken, ris gamoc 1 da maSasadame a n -ic aRmoCndeba 1 siCqaris marTobuli da mimarTuli simrudis centrisken. a t -s ewodeba mxebi anu tangencialuri aCqareba imitom, rom roca 0 , 2 -is da maSasadame a t -s mimarTuleba emTxveva 1 -is mimarTulebas, romelsac A wertilSi gavlebuli mxebis mimarTuleba aqvs. davadginoT normaluri aCqarebis sidide. naxazidan Cans, rom 1 1 . 1 -is es mniSvneloba SevitanoT (6.7) formulaSi da tolobis marjvena nawili gavamravloT da gavyoT S -ze:
S a n lim 1 . t 0 S t magram namravlis zRvari udris TanamamravlTa zRvrebis namravls. garda amisa, roca t 0 , maSin S 0 . Tu 1 -s, rogorc mudmiv sidides, gamovitanT zRvris niSnis gareT, gveqneba: S lim . t 0 t S 0 S
a n 1 lim
22
1 S , 1 , xolo (6.1)-is Tanaxmad lim S 0 S t 0 t rA
magram lim amitom
an
at
amrigad, a
an
12
. rA sabolood
(6.9) SeiZleba
davaskvnaT:
mrudwiruli moZraobis dros aCqarebas gaaCnia ori mdgeneli: 1. norm alu ri anu ce ntris k e nu li aC q are b a a n , rom e lic a xas i aT e b s si Cq aris m i m ar T u leb is cv lile b as . misi sidide a n , sar 2
sur.
6.3
dac
siCqaris mniSvnelobaa traeqtoriis im wer-
tilSi, sadac simrudis radiusi aris r , da 2. m xe b i anu t ange ncialu r i a Cq ar e b a, rom e lic axas i aT e b s s i Cq aris s idid is cv lile b as . misi sidide
vinaidan
normaluri
d . at lim t 0 t dt da mxebi aCqarebebi
urTierTmarTobni
arian
(sur. 6.3), amitom sruli aCqarebis sidide 2
2 d . a a a r dt 2 n
2
2 t
II Tavi
m y a r i s xe u l i s k i n e m a t i k a §7. myari sxeulis gadataniTi moZraoba myari sxeulis moZraobis ganxilvisas, sakiTxis gamartivebis mizniT, SemoaqvT absoluturad myari sxeulis cneba. ab s olu tu rad m y ari s xe u li e w ode b a is e T s xe u ls , rom lis ne b is m ie r or w e rtils So r is m an Z ili ar icv le b a ne b is m ie ri gare g ani ze m oq me de b is dros . sxvanairad, es aris absoluturad aradeformadi sxeuli. cxadia, bunebaSi absoluturad myari sxeulebi ar arsebobs. yoveli sxeuli Zalis moqmedebiT deformirdeba _ icvlis formas an moculobas da maSasadame, icvleba manZili mis wertilebs Soris, magram myari sxeulebis umravlesobis 23
deformacia*, Tu maTze didi Zalebi ar moqmedebs, imdenad umniSvneloa, rom SeiZleba
misi
ugulebelyofa
da
maTi
CaTvla
absoluturad
myar
sxeulebad. absoluturad myari sxeulis nebismieri moZraoba daiyvaneba mis gadataniT da brunviT moZraobaze. m y ar i s xe u lis ga data niT i m oZ raob a e w ode b a is e T m oZ raob as , B
B
B
A
A
A
sur. 7.1 r om lis
dros ac s xe u lSi
gav leb u li ne b is m ie ri
AB
w rfe
m oZ -
r ao b is as r Ce b a T av is T av is parale lu ri (sur. 7.1). gadataniTi moZraobis dros myari sxeulis yvela wertili erTnairad moZraobs _ aqvT erTnairi traeqtoriebi, siCqare da aCqareba. amitom myari sxeulis gadataniTi moZraobis dasaxasiaTeblad sakmarisia misi erT-erTi wertilis moZraobis Seswavla.
§8. myari sxeulis brunviTi moZraoba m y ar i s xe u lis b ru nv iT i m oZ raob a e w ode b a is e T m oZ raob as , r om lis dros ac m is i y v e la w e rtili Se m os we rs parale lu r w r e w ir e b s , r om e lT a ce ntre b i e rT s w or xazze (w rfe ze ) m de b are ob s . mas brunvis RerZi ewodeba*. myari sxeulis brunviTi moZraoba xasiaTdeba kuTxuri siCqariTa da aCqarebiT. ganvixiloT es sidideebi. davuSvaT, myari sxeuli brunavs OO' RerZis garSemo da raRac droSi misi romeliRac wertili aRmoCnda A mdebareobidan B
t
mdebareo-
baSi. am dros wertilis centrTan SemaerTebeli radiusi Semobrunda kuTxiT (sur. 8.1). cxadia, rom fardoba
axasiaTebs wertilis (sxeulis) t
brunvis siswrafes. mas ewodeba kuTxuri siCqare da aRiniSneba asoTi: *
sityva deformacia laTinuri warmoSobisaa da niSnavs damaxinjebas.
* Cven ganvixilavT brunviTi moZraobis umartives SemTxvevas, roca brunvis RerZi uZravia.
24
o'
. t
(8.1)
(8.1) formulidan Cans, rom k u T xu ri s iC q a re ric xob riv ad e rT e u lov an droS i ra di A
r
u s is Se m obr u ne b is k u T xis tolia. SI siste-
B
maSi misi sazomi erTeulia radiani/wm, magram vinaidan radiani kuTxis ganyenebuli sazomia, am erTeuls ubralod aRniSnaven 1/wm-iT.
o sur.
Tu sxeulis brunva araTanabaria, (8.1) for8.1
mula gamosaxavs saSualo kuTxur siCqares
t
droSi. myisi kuTxuri siCqaris misaRebad unda gadavideT zRvarze, roca t 0 :
d . t 0 t dt kuTxuri siCqare tolia
lim
maSasadame,
myisi
(8.2) radiusis
Semobrunebis
kuTxis pirveli rigis warmoebulisa droiT. araTanabari brunvisas kuTxuri siCqare drois mixedviT icvleba. am cvlilebis dasaxasiaTeblad SemoaqvT kuTxuri aCqarebis cneba. vTqvaT, t droSi kuTxuri siCqare Seicvala sididiT. maSin, kuTxuri aCqareba . (8.3) t (8.3) formula gviCvevnebs, rom kuTxuri aCqarebis sazomi erTeuli SI
sistemaSi aris 1/wm2. nebismieri araTanabari brunvis dros, roca ganuwyvetliv icvleba, (8.3) formula gansazRvravs kuTxuri aCqarebis saSualo mniSvnelobas t droSi. myis kuTxur aCqarebas miviRebT, Tu gadavalT zRvarze, roca t 0 :
lim
t 0
d t dt .
(8.4)
e.i. myisi kuTxuri aCqareba tolia kuTxuri siCqaris pirveli rigis warmoebulisa
droiT.
Tu
(8.4)-Si
SevitanT
-s
mniSvnelobas
(8.2)-dan,
gveqneba:
d d d d 2 . (8.5) dt dt dt dt 2 maSasadame, myisi kuTxuri aCqareba udris kuTxuri siCqaris pirveli
rigis warmoebuls droiT, an kuTxis meore rigis warmoebuls droiT. brunviTi moZraoba xasiaTdeba agreTve periodiTa da sixSiriT. 25
pe r io di e w ode b a dros , rom lis g anm av lob aSic s xe u li e r T srul
b r u ns
as ru le b s .
T
aR ini Sne b a
as oT i,
izom e b a
w am e b iT .
e r T w am Si Se s ru le b u l b ru nT a rao de nob as e w ode b a b ru nT a r i c xv i an s ix Sire . aRiniSneba v -Ti. cxadia, rom T
1 . marTlac, Tu sxeuv
li erT wamSi v bruns asrulebs, maSin erTi brunis Sesasruleblad saWiro dro anu periodi iqneba v -jer naklebi. SI sistemaSi v -s sazomi erTeulia 1/wm. sixSiris erTeuls SI sistemaSi ewodeba herci. es iseTi sixSirea, romlis drosac erT wamSi sruldeba erTi sruli rxeva. davamyaroT damokidebuleba -sa da v -s Soris. amisaTvis gamoviyenoT is faqti, rom periodis ganmavlobaSi radiusis mier Semowerili kuTxe 3600is anu 2 radianis tolia: 2 2v . t T wertilebs, garda kuTxuri
mbrunavi gaaCniaT
sxeulis
xazovani
anu
wiriTi
.
siCqare
(8.6) siCqarisa,
davamyaroT
cxadia,
maT
Soris
damokidebuleba. (8.1) suraTze AB rkalis sigrZe aRvniSnoT S -iT, maSin 1 S . r -s es mniSvneloba SevitanoT (8.2) formulaSi:
S r ,
saidanac
1 S 1 dS 1 lim , t 0 t r t 0 t r dt r
lim saidanac
r .
(8.7) maSasadame, wiriTi siCqare kuTxuri siCqarisa da radiusis namravlis tolia. myari sxeulis brunvisas misi yvela wertilis kuTxuri siCqare erTnairia, wiriTi siCqare ki im wertilebisaa meti, romlebic ufro metad arian daSorebulni brunvis RerZidan. davamyaroT
damokidebuleba
wiriT
da
kuTxur
aCqarebebs
Soris.
amisaTvis (8.7) toloba gavawarmooT droiT: d d r . dt dt
d d at , xolo , amitom dt dt at r . (8.8) e.i. tangencialuri aCqareba kuTxuri aCqarebisa da radiusis namravlis magram
tolia.
normaluri
aCqareba
agreTve 26
SeiZleba
gamovsaxoT
brunviTi
moZraobis damaxasiaTebeli sidideebis saSualebiT. amisaTvis normaluri aCqarebis
gamomsaxvel
formulaSi
SevitanoT
-s
mniSvneloba
(8.7)
formulidan:
an
2
2r 2
2r .
r r Tu am formulaSi SevitanT -s mniSvnelobas (8.6) formulidan, gveqneba:
an
4 2 r 4 2 v 2 r . T2
(8.9)
§9. kuTxuri siCqaris veqtori sxeulis brunviTi moZraobis sruli daxasiaTebisaTvis marto kuTxuri siCqaris sididis codna ar aris sakmarisi. saWiroa vicodeT kidev romeli RerZis irgvliv warmoebs brunva da am RerZis irgvliv sxeulis brunvis mimarTuleba. samive es maxasiaTebeli gansazRvruli iqneba, Tu kuTxur siCqares ganvixilavT rogorc veqtors ( ), romlis sidide gamoiTvleba (8.2) formuliT, SevuTavsebT am veqtors brunvis RerZs da mis mimarTulebas
A
C
r
B sur. sur.
9.2
9.1
davukavSirebT sxeulis brunvis mimarTulebas. es dakavSireba xdeba marjvena burRis wesiT: Tu burRis saxeluris brunvis mimarTuleba emTxveva sxeulis brunvis mimarTulebas, maSin burRis gadataniTi moZraobis mimarTuleba gviCvevnebs kuTxuri siCqaris veqtoris mimarTulebas. radgan kuTxuri siCqare veqtoria, (8.7) toloba SeiZleba daiweros veqtoruli saxiT. amisaTvis gamoviyenoT veqtoruli namravlis cneba, rac fa rTod gamoiyeneba veqtorul analizSi: ori, A da B veqtoris veqtoruli namravli ewodeba iseT C veqtors, romlis sidide ganisazRvreba tolobiT
C A B sin . 27
(9.1)
sadac aris kuTxe C da B veqtorebs Soris. rac Seexeba mimarTulebas, C yovelTvis marTobia A da B veqtorebze gavlebuli sibrtyisa da aqvs im burRis gadataniTi moZraobis mimarTuleba, romlis saxelursac vabru nebT A -dan B -sken (sur.9.1). veqtoruli namravli Semdegnairad aRiniSneba*:
(9.2) C A B . mivaqcioT yuradReba im garemoebas, rom veqtoruli namravlis ganmartebidan
gamomdinare,
mamravlebis
gadasmis
Sedegad
veqtoruli
namravli
icvlis niSans:
A B B A .
wertilis wrewirze brunvis dros , da r veqtorebis urTierTganlageba mocemulia (9.2) suraTze. amitom SeiZleba davweroT: r . marTlac, (9.1)-is Tanaxmad
90 ,
r sin r , rac
Tanxvdeba
(8.7)-s.
garda
amisa,
(9.3)
marTobia
da
r
veqtorebze
gavlebuli sibrtyisa da aqvs im burRis gadataniTi moZraobis mimarTuleba, romlis saxelursac vabrunebT -dan r –isken. kuTxuri aCqarebac, iseve, rogorc kuTxuri siCqare, veqtorul sidides warmoadgens. amitom (8.4) formulas SeiZleba mivceT veqtoruli saxe: d . (9.4) dt d 0 , veqtoris mimarTuleba emTxveTu kuTxuri siCqare izrdeba dt va -s mimarTulebas da piriqiT _ Tu kuTxuri siCqare mcirdeba d 0 , maSin -s aqvs -s sawinaaRmdego mimarTuleba. dt
* aqve SevniSnoT, rom arsebobs veqtorebis skalarulad gadamravlebis wesic:
A da B
veqtoqrebis skalaruli namravli ewodeba iseT C skalarul sidides, romelic ganisazRvreba Semdegi tolobiT: C A B cos sadac
aris kuTxe
skalaruli namravli Semdegnairad aRiniSneba C A B
28
A da B veqtorebs Soris.
III Tavi
n i v T i e r i we r t i l i s d i n a mi k a §10. klasikuri meqanikis gamoyenebis sazRvrebi viciT (§3), rom meqanika Sedgeba sami nawilisagan _ kinematika, dinamika da statika. amaTgan dinamika, romelic Seiswavlis sxeulebis moZraobas maTi masebisa da moZraobis gamomwvevi mizezebis gaTvaliswinebiT, meqanikis mTavari nawilia. dinamikas safuZvlad udevs niutonis sami kanoni. aRsaniSnavia, rom es kanonebi cdiseuli kanonebia _ niutonma daadgina isini mravalricxovani dakvirvebebis da cdebis safuZvelze. m e q anik as ,
rom e ls ac
s afu Z v lad
u de v s
niu tonis
k anone b i,
k l a s ik u r i m e q a nik a ewodeba. xangrZlivi drois ganmavlobaSi iTvleboda, rom klasikuri meqanika iZleva meqanikuri movlenebis zust da amomwurav aRweras, magram Semdeg gairkva, rom es ase ar aris. klasikuri meqanika vargisia mxolod iseTi sxeulebis moZraobis asawerad, romelTa siCqare gacilebiT naklebia vakuumSi sinaTlis gavrcelebis c siCqareze c . im SemTxvevaSi
ki,
roca
sxeuli
moZraobs
sinaTlis
siCqaris
maxlobeli
siCqariT, klasikuri meqanika xdeba uvargisi da mis adgils iWers relativisturi meqanika anu ainStainis fardobiTobis Teoria. ganvixiloT magaliTi. klasikur meqanikaSi sxeulis masa mudmivi sididea, ar aris damokidebuli moZraobis siCqareze. relativistur meqanikaSi ki masa damokidebulia moZraobis siCqareze da es damokidebuleba mocemulia formuliT*:
m
m0 1
2
,
(10.1)
c2 sadac m0 aris uZravi sxeulis masa (mas uZraobis masa ewodeba), xolo m _
siCqariT moZravi sxeulis masa. c _ sinaTlis gavrcelebis siCqarea. (10.1) formula gviCvenebs, rom m m0 , kerZod m m0 da miT ufro, rac ufro 2 axloa sinaTlis c siCqaresTan, magram Tu c , maSin 0 da m m0 , c2
* aRsaniSnavia, rom (10.1) formula, romelic gamoiyvaneba fardobiTobis TeoriaSi, am
Teoriis
gamoqveynebamde
(1905 w)
ramdenadme
adre,
kerZod,
me-19
saukunis
eqsperimentulad iqna dadgenili swrafi eleqtronebis moZraobis Seswavlisas. 29
bolos
anu vimyofebiT klasikuri meqanikis gamoyenebis sazRvrebSi. amrigad, klasikuri meqanikis gamoyenebis kriteriums warmoadgens piroba:
c . klasikuri
meqanikis
gamoyenebis
meore
(10.2) dakavSirebulia
SezRudva
sxeulis masasTan. XX saukunis dasawyisSi aRmoCnda, rom Zlier mcire masis nawilakebis, e.w. mikronawilakebis (eleqtronebi, protonebi, neitronebi, atomebi,
mcire
zomis
molekulebi) moZraobis
zusti aRwera klasikur
meqanikas ar SeuZlia. mikronawilakebis moZraobas ganixilavs kvanturi meqanika. kvanturi meqanika dafuZnebulia frangi fizikosis de-broilis hipoTezaze imis Sesaxeb, rom korpuskulur-talRuri dualizmi damaxasiaTebelia
ara
broilis
marto
sinaTlisaTvis,
aramed
Tanaxmad,
mikronawilaks,
romlis
mikronawilakebisTvisac. masaa
m
da
de-
moZraobs
siCqariT, eTanadeba talRa, romlis sigrZe gamoiTvleba formuliT: h , m aris plankis
sadac
h 6,62 10 34 jouli.wm
talRuri
bunebidan
gamomdinareobs,
rom
(10.3) mudmiva. `klasikuri
mikronawilakis nawilakisagan~
gansxvavebiT*, SeuZlebelia misi mdebareobisa ( x koordinatis) da siCqaris erTdrouli da zusti gansazRvra _ rac ufro zustad ganvsazRvravT nawilakis mdebareobas, miT ufro did Secdomas davuSvebT misi siCqaris gansazRvrisas da piriqiT. aRmoCnda, rom nawilakis x koordinatisa da siCqaris erTdrouli gansazRvrisas maTi gazomvis x da cdomilebebis (uzustobebis,
ganuzRvrelobebis)
namravli
ar
SeiZleba
h
m
sidideze
naklebi iyos:
x h (10.4)
Tanafardobas
ewodeba
. m h aize nb e rgis
(10.4) ganu zR v re lob aT a
T an afar d ob a (princi pi). igi gviCvenebs, rom rac ufro mcirea x , miT metia da piriqiT. mniSvnelovania aRiniSnos, rom mikronawilakis koordinatisa da siCqaris erTdrouli da zusti gansazRvris SeuZlebloba gamowveulia ara xelsawyoebisa da gazomvis meTodebis arasrulyofilebiT, aramed amis principuli SeuZleblobiT. es principuli SeuZlebloba asaxavs mikronawilakTa * ase ewodeba nawilaks, romlis moZraoba aiwereba klasikuri meqanikis kanonebiT.
30
obieqtur Tvisebebs, kerZod imas, rom maT ormagi (dualisturi) buneba aqvT _ erTdroulad gaaCniaT nawilakis (korpuskulis) Tvisebebic da talRisac. vinaidan plankis mudmiva metad mcire sididea, amitom didi masis sxeulebisaTvis h m 0 . aseT SemTxvevaSi x da ganuzRvrelobebi erTdroulad SeiZleba umniSvnelod mcire sididis iyos. marTlac, didi masis sxeuli klasikuri sxeulia da, rogorc viciT, misTvis ar arsebobs haizenbergis SezRudva. misi koordinata da siCqare erTdroulad da zustad izomeba. mikronawilakebisaTvis, maTi masebis simciris gamo, fardoba h m aSkarad metia nulze, amitom ar SeiZleba, rom x da sidideebi erTdroulad aRmoCndes Zalian mcire. naTqvamis naTelsayofad ganvixiloT magaliTi. davuSvaT, ganixileba birTvis moZraoba, romlis masa m 10 3 kg. Cveulebriv, birTvis mdebareoba SeiZleba ganisazRvros milimetris meaTedi da measedi sizustiT. yovel SemTxvevaSi, azri ara aqvs vilaparakoT mdebareobis ufro meti sizustiT gazomvaze, vidre atomis zomaa. davuSvaT amitom, rom x 10 10 m. maSin (10.4) ganuzRvrelobaTa Tanafardobidan viRebT:
h 6,62 10 34 10 10 20 m/wm. 3 x m 10 10
x da sidideebis erTdrouli simcire aris swored dadastureba
(mtkiceba) klasikuri meqanikis gamoyenebadobisa. sul sxvanairadaa saqme, roca laparakia atomur movlenebze _ metad mcire masis nawilakebis moZraobaze
sivrcis
eleqtronis eleqtronis rigisaa,
metad
moZraoba masa
aseTive
mcire
wyalbadis
m 9 10 31 kg. iqneba
moculobaSi. atomSi.
radgan
eleqtronis
ganvixiloT, misi
siCqare
wyalbadis
mdebareobis
atomis
magaliTad,
10 6 m/wm. zoma
10 10 m
ganuzRvrelobac,
e.i.
x 10 10 m. maSin siCqaris ganuzRvrelobisTvis (10.4)-dan miviRebT: h 6,62 10 34 7 10 6 m/wm. 31 10 m x 9 10 10 eleqtronis siCqaris ganuzRvreloba
gamodis,
rom
daaxloebiT
7-jer
aRemateba TviT siCqares. es ki imas niSnavs, rom atomis eleqtronis mdeba-
31
reobisa da siCqaris erTdroulad da zustad gansazRvra SeuZlebelia da, maSasadame, dauSvebelia misTvis klasikuri meqanikis kanonebis gamoyeneba*. amrigad, haizenbergis principi iZleva klasikuri meqanikis gamoyenebis meore
kriteriums:
klasikuri
meqanikis
gamoyeneba
SesaZlebelia
im
SemTxvevaSi, rodesac x da sakmaod mcirea, anu nawilakis mdebareoba da siCqare SeiZleba gaizomos erTdroulad da zustad. Tu SevajamebT mocemuli paragrafis Sedegebs, SeiZleba iTqvas, rom k las i k u r i m e q anik a aris m cire s iCq are e b is (s inaT lis s i Cq a r e s T an
Se da r e b iT )
da
di di
m as e b is
(atom is
m as as T an
Se dare b iT )
m e q anik a.
§11. niutonis pirveli kanoni. inerciuli sistemebi wina paragrafSi aRvniSneT, rom niutonis kanonebi cdiseuli kanonebia. es kanonebi Sedegia genialuri ganzogadebisa im dakvirvebis Sedegebis da cdiseuli monacemebis, romlebic miRebuli iyo niutonamde da TviT niutonis mier. dinamikas pirveli kanonis saxiT niutonma safuZvlad daudo kanoni, romlis arsi Camoyalibebuli iyo jer kidev galileis mier: y ov e l i
s xe u l i
i na r Cu n e b s
u Z ra ob is
an
w rf iv i
T a n ab ar i
m oZ r ao b is m d gom ar e ob as , s an am s x v a s xe u lT a m oq m e de b a a r g am o i y v a ns m as am m dg om are ob i d an. sxeulis Tvisebas, SeinarCunos uZraobis an wrfivi Tanabari moZraobis mdgomareoba, inercia ewodeba. amitom niutonis pirvel kanons xSirad
*
aq mxedvelobaSi unda miviRoT erTi garemoeba. kerZod, eleqtroni atomSi da igive
eleqtroni
Tavisufal
mdgomareobaSi
gansxvavebul
Tvisebebs
avlens.
haizenbergis
principi atomis eleqtronisaTvis yovelTvis sruldeba (atomi kvanturi sistemaa), magram rodesac eleqtroni Tavisufalia, magaliTad, amofrqveulia liTonidan Termoeleqtruli emisiis Sedegad da moZraobs sxivur-eleqtronul an sxva raime milakSi, igi moZraobs rogorc klasikuri nawilaki.
sagulisxmoa, rom niutonma dinamikis kanonebi, iseve, rogorc msoflio mizidulobis
kanoni da optikuri kvlevis Sedegebi, agreTve diferencialuri da integraluri aRricxvis safuZvlebi, Camoayaliba sruliad axalgazrdam, 25 wlis asakSi. sainteresoa aRiniSnos, rom ainStainma fardobiTobis Teoria imave asakSi Seqmna.
warmodgeba laTinuri sityvisgan inertia – umoqmedoba. 32
inerciis kanons uwodeben, xolo sxeulis wrfiv Tanabar moZraobas, roca masze sxva sxeulebi ar moqmedeben _ inerciiT moZraobas. rogorc uZraobis, aseve wrfivi Tanabari moZraobis dros, sxeulis siCqare mudmivia, e.i. aCqareba nulis tolia. maSasadame, Tu sxeulze sxva sxeulebi ar moqmedebs, igi moZraobs aCqarebis gareSe. inerciis kanonis niutoniseuli formulireba Seicavs gaurkvevlobas, vinaidan araferia naTqvami aTvlis sistemaze. meore mxriv, yoveldRiuri dakvirvebebi gviCvvenebs, rom es kanoni yvela aTvlis sistemis mimarT ar aris samarTliani. vTqvaT, aTvlis sistema dakavSirebulia vagonTan. Tu vagoni uZravia, an moZraobs wrfivad da Tanabrad, niutonis pirveli kanoni sruldeba, magram sakmarisia vagonma daiwyos moZraoba aCqarebulad, rom kanoni dairRveva _ aqamde uZravad myofi sxeulebi daiwyeben moZraobas maTze sxva sxeulebis moqmedebis gareSe. s is te m e b s , rom le b Si c s ru l de b a n iu t on is p irv e li k an on i, i ne r c iu l i s is te m e b i e w od e b a . vinaidan niutonis pirveli kanoni araa marTebuli aTvlis yvela sistemisaTvis, mas xSirad ayalibeben Semdegi saxiT: a r s e b ob s aT v l is is e T i s is te m e b i , r om e l T a m im ar T a c s xe u l i in a r Cu ne b s u Z r aob is a n w r fi v i T an ab ar i m oZ r a ob i s m d go m a r e ob as , T u m as ze s xv a s x e u le b i a r m oq m e d e b e n a n m aT i m oq m e de b a u r T ie rT k om pe n s i re b u l i a. unda aRiniSnos, rom niutonis pirveli kanoni sulac ar aris iseTi cxadi, rogorc es erTi SexedviT SeiZleba mogveCvenos. odiTganve egonaT, rom Tu sxeulze sxva sxeulebi ar moqmedeben, an es moqmedeba urTierTkompensirebulia, igi mxolod uZravi SeiZleba iyos, rom uZraoba sxeulis bunebrivi mdgomareobaa. es Sexeduleba TiTqosda dasturdeba yoveldRiuri gamocdilebiT. magaliTisaTvis ganvixiloT raime sxeuli, romelic Zevs horizontalur zedapirze. igi uZravia, vinaidan dedamiwis moqmedeba kompensirdeba
zedapiris
(sayrdenis)
reaqciiT.
imisaTvis,
rom
am
sxeulma
imoZraos mudmivi siCqariT, saWiroa mudmivad veweodeT an vawvebodeT mas. italielma mecnierma galileim pirvelma miuTiTa, rom wrfivi Tanabari moZraoba sxeulebis iseTive bunebrivi mdgomareobaa, rogorc uZraoba da Tu sxeulis mudmivi siCqariT asamoZraveblad mudmivad unda vawvebodeT mas, imiT aixsneba, rom sxeulis moZraobisas zedapiri ara marto akompensirebs dedamiwis zemoqmedebas, aramed qmnis sxeulze damatebiT moqmedebas, 33
romelsac xaxuni ewodeba. misi zemoqmedeba, vinc sxeuls awveba, saWiroa xaxunis kompensaciisaTvis. rac ufro gluvia zedapiri, miT mcirea xaxuni da miT ufro didxans moZraobs sxeuli zemoqmedebis Sewyvetis Semdeg mudmivi siCqariT. amitom, askvnis galilei, xaxuni rom srulebiT ar yofiliyo, sxeuli mudam imoZravebda wrfivad da Tanabrad. Cven vnaxeT, rom aCqarebulad moZrav vagonSi niutonis pirveli kanoni ar sruldeba. igi a r ai ne rci u l i sistemaa. dedamiwac, brunvis gamo, arainerciuli
sistemaa,
magram
brunvis
kuTxuri
siCqaris
simciris
gamo,
movlenaTa Zalian didi wrisaTvis, dedamiwis brunva gavlenas ar axdens da igi praqtikulad iqceva ise, rogorc inerciuli sistema. sakmaod didi sizustiT inerciul sistemas warmoadgens e.w. heliocentruli (kopernikis) sistema.
am
sistemis
saTaved
miCneulia
mzis
centri,
xolo
RerZebi
mimarTulia Soreuli `uZravi~ varskvlavebisaken.
ยง12. niutonis meore kanoni. moZraobis diferencialuri gantolebebi niutonis pirveli kanonidan gamomdinareobs, rom sxeulis aCqarebuli moZraobis mizezi aris am sxeulze sxva sxeulebis moqmedeba. erTi sxeulis meoreze moqmedebis dasaxasiaTeblad fizikaSi SemoRebulia Zalis cneba. Z a la
a r is
f iz ik u r i
s i di de ,
ro m e l ic
w a rm o a d ge n s
m oc e -
m u l s x e u l ze s xv a s xe u lis (s xe u le b i s ) m e q a nik u ri m oq m e de b i s z o m as . sxeulze moqmedebs Zala, niSnavs, rom am sxeulze moqmedebs sxva sxeuli (sxeulebi). Zala xasiaTdeba sididiT (moduliT), mimarTulebiT da modebis wertiliT. es niSnavs, rom Zala veqtoria, romlis dasawyisi modebis wertilSia. Zalis meqanikuri moqmedeba sxeulze marto aCqarebis gamowveviT ar Semoifargleba. mas SeuZlia gamoiwvios sxeulis deformaciac*. amitom, Zalis gasazomad unda gaizomos misi moqmedebiT gamowveuli aCqarebis an deformaciis sidide. Cveulebriv, Zalas zomaven mis mier gamowveuli deformaciis sididiT. * unda aRiniSnos, rom sxeulis deformaciis drosac adgili aqvs misi Semadgeneli
nawilakebis aCqarebul moZraobas. amitom Zalas xSirad ganmartaven rogorc aCqarebis gamomwvev mizezs. 34
niutonis meore kanoni amyarebs damokidebulebas sxeulze moqmed Zalas, am Zalis moqmedebiT gamowveul aCqarebas da sxeulis masas Soris. kerZod, mravalricxovani cdebis safuZvelze niutonma daadgina: a C q a re b a,
rom li T a c
m oZ r a ob s
s x e u l i,
pi rd a p ir p r o p or -
c iu l i a s xe u lze m oq m e d i Z a li s a d a u k u pr o por ciu li a s xe u l is m as is a, a nu F. (12.1) m koeficientis ricxviTi mniSvneloba damokidebulia ak
proporciulobis
k
formulaSi Semavali sidideebis erTeulebis SerCevaze. Tu am sidideebs gavzomavT erTi da imave sistemis erTeulebiT, maSin k 1 da a
F. m
(12.2)
saidanac (12.3) F ma . e.i. sxeulze moqmedi Zala masisa da am Zalis moqmedebiT gamowveuli aCqarebis namravlis tolia. yoveli m masis sxeulze moqmedebs simZimis Zala P , romelic aniWebs mas simZimis Zalis g aCqarebas. niutonis meore kanonis Tanaxmad: masa
fizikaSi
P mg . Semotanilia rogorc
sxeulis
sakuTari
(12.4) Tvisebis
damaxasiaTebeli sidide. niutonma igi ganmarta, rogorc n i v T i e re b is r a o d e n ob a m o ce m u l s xe u lS i . masis es ganmarteba srulyofili araa Tundac imitom, rom sxeulis masa, nivTierebis raodenobis garda, damokidebulia moZraobis siCqareze (§10). garda amisa, Tu masis niutoniseuli ganmarteba ase Tu ise misaRebia makrosxeulisaTvis, igi sruliad gaugebaria elementaruli nawilakebisaTvis. masis
ganmartebas
ukavSireben
sxeulis
inercias.
(12.2)
formula
gviCvenebs, rom rac metia sxeulis masa, miT naklebia mocemuli ZaliT gamowveuli sxeulis aCqareba, anu miT naklebad icvleba sxeulis siCqare. es imas niSnavs, rom rac metia sxeulis masa, miT met winaaRmdegobas uwevs igi Tavisi uZraobis an wrfivi Tanabari moZraobis mdgomareobis Secvlas, anu
rogorc
amboben
xolme,
miT
ufro
inertulia
igi.
masa
aris
s xe u li s i ne rtu lob is zom a. sazogadod, masa sxeulis ramdenime Tvisebis maxasiaTebelia. garda zemoT CamoTvlilisa, masa gansazRvravs sxeulebis gravitaciis (mizidvis) unarsac _ sxeulebs Soris mizidvis Zala maTi 35
masebis proporciulia. dabolos, rogorc SemdgomSi vnaxavT, masa gansazRvravs sxeulis energiis srul maragsac. cdebi gviCvenebs, rom sxeulis aCqarebas yovelTvis aqvs masze moqmedi Zalis mimarTuleba. amitom (12.3) gantoleba SeiZleba daiweros veqtoruli saxiT:
F ma .
(12.5) Tu sxeulze moqmedebs ramdenime Zala, maSin F aris am Zalebis veqtoruli jami. (12.5) gantolebas ewodeba moZraobis gantoleba. (12.5) veqtoruli gantolebis
dagegmilebiT
koordinatTa RerZebze
miviRebT
sam
skalarul
gantolebas:
d 2x , dt 2 d2y , (12.6) Fy m 2 dt d 2z Fz m 2 . dt (12.6) gantolebebs ewodeba m oZ ra ob is di fe re n ci al u r i g an to le b e b i . Fx m
am gantolebebis saSualebiT (saTanado sawyisi pirobebis gaTvaliswinebiT), Tu mocemulia sxeulis masa da Zalis Fx , Fy , Fz mdgenelebi, gavigebT x, y da z -s rogorc drois funqciebs (kinematikuri gantolebebi), anu amovxsniT meqanikis ZiriTad amocanas. viciT (§2), rom SI sistemaSi masis erTeulia kilogrami (kg), xolo aCqarebis _ 1 m/wm2. maSin (12.3) formulis Sesabamisad, Z a li s e r T e u l i am s is t e m a Si iq ne b a is e T i Z a l a, ro m e l ic 1 k g m as i s m q one s xe u ls m ia ni W e b s 1 m / w m 2 a Cq are b a s . am e rT e u ls e w o de b a ni u t on i (n ). e.i. 1 n = 1 kg . 1 m/wm2 teqnikur sistemaSi Zalis erTeulia kilogramZala (§2). ganmartebis Tanaxmad: 1 kgZ = 1kg . 9.80665 m/wm2 maSasadame
1 kgZ = 9,80665 n 9,81 n.
36
§13. niutonis mesame kanoni Zala meqanikaSi SemoRebulia erTi sxeulis moqmedebis dasaxasiaTeblad meoreze, magram am moqmedebas calmxrivi xasiaTi ki ara aqvs, aramed adgili
aqvs
urTierTqmedebas:
roca
erTi
sxeuli
moqmedebs
meoreze,
meorec moqmedebs pirvelze, anu qmedeba iwvevs ukuqmedebas. niutonis mesame kanoni amyarebs damokidebulebas qmedebisa da ukuqmedebis Zalebs Soris: Z a le b i, m im ar T u li a
rom le b i T a c
o ri
e rT i
ga s w v ri v ,
w r fi s
s xe u l i
e r T im e ore ze
s id i diT
m oq m e d e b s ,
(m o du l iT )
t ol ia
d a m im ar T u le b i T _ s ap ir is p iro; a nu q m e de b a iw v e v s t ols a d a
A
F12
s aw i n a aR m de go u k u q m e de b as . F12 aris Zala, romliTac B sxeuli moqmedebs A -ze, xolo F21 _ Zala, romli-
B
F21
sur. 3.1
Tac A sxeuli moqmedebs B -ze (sur. 3.1).
niutonis III kanonis Tanaxmad: F12 F21 (13.1) amrigad, Zalebi y ov e lT v i s Cn de b i an w y v i l -w y v i la d. q m e de b i s a
d a u k u q m e de b is Z a le b i e r T m ane T s ar as d ros ar aw on a s w or e b e n, v in ai d an m o de b u l ni a ri an s xv ad a s xv a s xe u le b ze . unda aRiniSnos, rom qmedebisa da ukuqmedebis Zalebi mudam erTnairi bunebisaa. magaliTad, Tu
erT
sxeulze
meoris
mxridan
moqmedebs
drekadobis
an
msoflio
mizidulobis Zala, maSin pirveli sxeulic meoreze agreTve drekadobis an msoflio mizidulobis ZaliT imoqmedebs. aRvniSnoT urTierTqmedi A da B sxeulebis masebi da aCqarebebi Sesabamisad
m1 ,
a1
da
m2 ,
a 2 -iT. maSin, niutonis meore kanonis Tanaxmad
F12 m1 a1 da F21 m2 a2 . Zalebis es mniSvnelobebi SevitanoT (13.1)-Si: m1a1 m2a2 .
an sididiT saidanac
m1a1 m2 a2 . a1 m2 . a2 m1
(13.2)
e.i. a Cq are b e b i, rom le b s a c i R e b e n s x e u le b i u rT i e rT q m e d e b i s as , m aT i m a s e b is u k u pr o po rci u l i a: is sxeuli iRebs met aCqarebas, romlis masa naklebia.
37
ganvixiloT ramdenime magaliTi. niutonis mesame kanonis Tanaxmad: ra ZaliTac dedamiwa izidavs nebismier sxeuls, vTqvaT, qvas, imave ZaliT qva izidavs
dedamiwas.
am
urTierTqmedebis
Sedegad,
orive
sxeuli
iRebs
maTi
masebis
ukuproporciul aCqarebebs da vinaidan dedamiwis masa gacilebiT metia nebismieri qvis masaze, igi praqtikulad uZravia, qva ki vardeba masze g aCqarebiT. ra ZaliTac dedamiwa izidavs mTvares, imave ZaliT mTvare izidavs dedamiwas. dedamiwis
moqmedebiT
mTvare
moZraobs
mis
irgvliv
mrudwirul
orbitaze,
mTvaris
moqmedeba ki, kerZod, iwvevs dedamiwaze periodulad ganmeorebad zRvebisa da okeaneebis moqcevasa da miqcevas. ra ZaliTac cxeni eweva etls, imave ZaliT etli eweva cxens da mxolod am Siga Zalebis moqmedebiT sistema `cxeni-etli~ verasdros ver daiZvreboda adgilidan. imisaTvis, rom ori urTierTqmedi sxeuli amoZravdes erTi mimarTulebiT, saWiroa mesame sxeulis arseboba. aseTi mesame sxeulia dedamiwa. cxeni, romelic eweva etls, eyrdnoba dedamiwas. maSasadame, cxenze dedamiwis mxridan moqmedebs horizontaluri gare Zala _ xaxunis Zala, romelsac mohyvas moZraobaSi es sistema. Tu xaxunis Zala moispo (moyinuli gza), sistema ver amoZravdeba.
gamoviyenoT niutonis mesame kanoni mrud wirze moZravi sxeulisaTvis. rogorc viciT ($6), mrud wirze moZrav sxeuls gaaCnia normaluri anu centriskenuli aCqareba an , romelic mimarTulia simrudis centrisken. 2
r
Tu simrudis r radiusi mudmivia, sxeuli moZraobs wrewirze. am dros wiriTi
siCqare
r
da
an 2 r.
aCqarebas, ce nt ri s k e n u l i
Zalas,
romelic
iwvevs
centriskenul
Z a l a ewodeba. cxadia, es Zala mimarTulia
centrisken. niutonis meore kanonis Tanaxmad igi tolia: Fn man
m 2 m 2 R r
niutonis mesame kanonis Tanaxmad, wrewirze moZravi sxeuli, Tavis mxriv, moqmedebs im sxeulze, romelic iwvevs misi traeqtoriis gamrudebas, centriskenuli Zalis toli da sawinaaRmdegod mimarTuli ZaliT. am Zalas c e n tr i d an u l i Z a l a ewodeba. magaliTad, Tokze gamobmuli qvis wriuli moZraobis dros centriskenuli Zala moqmedebs qvaze, xolo centridanuli _ Tokze. mTvarisa da dedamiwis SemTxvevaSi centriskenuli Zala moqmedebs mTvareze, xolo centridanuli _ dedamiwaze da a.S. dabolos, sxvadasxva
aRvniSnoT,
buneba
hqondes.
rom
centriskenul
magaliTad,
Zalas
dedamiwis
SeiZleba
irgvliv
sul
mTvaris
moZraobisas mTvareze moqmed centriskenul Zalas warmoadgens dedamiwis mizidulobis centriskenul
Zala, Zalas
Tokze
gamobmuli
warmoadgens
qvis
Tokis 38
moZraobisas
daWimulobis
qvaze Zala,
moqmed birTvis
irgvliv eleqtronis brunvisas eleqtronze moqmed centriskenul Zalas warmoadgens eleqtruli mizidvis Zala, mbrunav magidaze uZravad myof sxeulze moqmed centriskenul Zalas warmoadgens xaxunis Zala da a.S.
$14. fardobiTobis meqanikuri principi. galileis gardaqmnis formulebi viciT ($11), rom inerciuli sistema ewodeba iseT sistemas, romelSic sruldeba niutonis pirveli kanoni anu romelSic izolirebuli wertilis siCqare mudmivia. ismis kiTxva: ramdeni inerciuli sistema arsebobs bunebaSi? am kiTxvaze pasuxis gasacemad ganvixiloT ori sistema oxyz anu S sistema, romelic inerciulia da o' x' y' z ' anu S ' sistema, romelic mis mimarT
moZraobs mudmivi 0
siCqariT. simartivisaTvis davuSvaT, rom
S
da
S'
sistemebis Sesabamisi RerZebi urTierTparaleluria da moZraoba warmoebs
t 0
x RerZis gasvwriv (sur.14.1). davuSvaT agreTve, rom sawyis momentSi
koordinatTa o' saTave emTxveva o saTaves. vTqvaT,
drois
t
momentSi
z
z'
moZravi wertili imyofeba A mdgoA
mareobaSi. veqtorTa Sekrebis wesis
r
Tanaxmad, SeiZleba davweroT r r ' oo' ,
z=z'
o
o'
sadac r
da r ' wertilis radius-
veqtorebia, Sesabamisad sistemaSi. S'
(14.1)
t
S
da
gadaadgildeba
o
sistemis
x'
x
x'
y=y'
S'
drois ganmavlobaSi
koordinatTa
0
r'
x y
y' sur. 14.1
saTave
mdgomareobidan
o' mdgomareobaSi. vinaidan es gadaadgileba xdeba mudmivi 0 siCqariT, ami
tom oo' 0t . SevitanoT (14.1)-Si: r r '0t .
gavawarmooT es toloba droiT:
dr dr ' . 0 dt dt
39
(14.2)
dt
dt
magram dr aris wertilis siCqare S sistemaSi, xolo dr ' ' _ siCqare S ' sistemaSi. amitom
'0 .
es
formula,
romelic
gamosaxavs
(14.3) siCqareTa
Sekrebis
k l as ik u r
w e s s , gviCvenebs, rom Tu siCqare mudmivia, anu Tu S sistema inerciulia,
maSin ' -ic mudmivi iqneba, anu
S'
sistemac inerciuli iqneba. amrigad,
miviReT, rom yoveli sistema, romelic moZraobs inerciulis mimarT mudmivi siCqariT, aris agreTve inerciuli, rac amtkicebs, rom bunebaSi uamravi inerciuli sistemaa. rogorc vnaxeT, inerciis kanoni ar icvlis saxes erTi inerciuli sistemidan meoreSi gadasvlisas. axla vaCvenoT, rom niutonis meore kanonic ar icvlis saxes S sistemidan S ' sistemaSi gadasvlis dros. gavawar
mooT (14.3) toloba droiT, da gaviTvaliswinoT, rom 0 const . miviRebT: a a' . (14.4) maSasadame, siCqarisagan gansxvavebiT, aCqareba absoluturia _ igi erTnairia yvela inerciul sistemaSi. garda amisa, mocemul wertilze moqmedi Zalebic orive sistemaSi erTnairia F F' ,
(14.5)
viniaidan Zala gansazRvravs mocemul wertilze garemomcvel sxeulTa moqmedebas, rac koordinatTa sistemis SerCevaze ar aris damokidebuli*. klasikur fizikaSi sxeulis masa mudmivi sididea. Tu Cveni wertilis masas aRvniSnavT m -iT, (14.4) da (14.5) Tanafardobebidan miviRebT:
F F' m, a a'
(14.6)
e.i. niutonis meore kanons orive inerciul sistemaSi erTnairi saxe aqvs. aseTive Tviseba aqvs meqanikis sxva kanonebsac. amrigad, m e q a nik is k a n on e b i ar i c v l i an s ax e s e rT i ine rci u l i s is te m i d a n m e ore S i g ad a s v l is as . am daskvnas ewodeba fardobiTobis meqanikuri principi an galileis fardobiTobis principi. am princips xSirad Semdegnairad ayalibeben: *
sazogadod, sxeulebs Soris urTierTqmedebis Zala damokidebulia am sxeulebis urTierTganlagebaze da erTmaneTis mimarT moZraobis siCqareze. (14.2) da (14.3) Tanafardo bebidan gamomdinareobs, rom nebismieri ori nivTieri wertilisaTvis r2 r1 r2 'r1 ' da
2 1 2 '1 ' maSasadame, Zalebi, romlebic gamosaxaven mocemul wertilze (sxeulze) sxva
sxeulebis moqmedebas, yvela sistemaSi erTnairia. e.i. F F ' . 40
m e q an ik u r i
m ov le ne b i
yvela
( i g iv u r a d)
m im di na re o b s .
am
in e rc iu l principis
s is te m aS i
fizikuri
arsi
e rT na ir a d mdgomareobs
imaSi, rom inerciuli sistemebi savsebiT tolfasni arian maTSi meqanikuri movlenebis mimdinareobis TvalsazrisiT. davagegmiloT (14.2) gantoleba koordinatTa RerZebze da gaviTvaliswinoT, rom klasikuri fizikis Tanaxmad dro yvela inerciul sistemaSi erTnairad mimdinareobs t t ' , anu dro absoluturia. maSin aTvlis orive inerciul sistemaSi wertilis koordinatebsa da dros Soris myardeba Semdegi kavSiri: x x'0t ,
y y' ,
(14.7)
z z' , t t' .
am formulebs ewodeba g alile is g ard aq m nis form u le b i da klasikuri fizikis Tanaxmad maTi saSualebiT xdeba erTi inerciuli sistemidan meoreze gadasvla. unda aRiniSnos, rom galileis gardaqmnis formulebSi drois absoluturobis garda `Cadebulia~ sivrcis absoluturoba, romlis Tanaxmadac monakveTis sigrZe ar aris damokidebuli aTvlis sistemaze. winaaRmdeg SemTxvevaSi, gaugebari iqneboda kavSiri radius-veqtorebsa
(formula 14.2) da koordinatebs Soris (14.7), vinaidan r
da r ' , iseve, ro-
gorc x, y, z da x' , y' , z' sxvadasxva sistemaSi izomeba. romelime sididis an algebruli gamosaxulebis ucvlelobas raime gardaqmnis mimarT inv ari antob a ewodeba, TviT sidides an gamosaxulebas ki
inv ar iantu li
principi
asec
inv ar i antu lni
(ab s olu tu ri) . SeiZleba
amitom
Camoyalibdes:
(s a xe u cv le lni)
ar ian
galileis m e q anik is g alile is
fardobiTobis k anone b i gar daq m nis
for m u le b is m im arT .
warmodgeba laTinuri sityvisagan invariantis – ucvleli. sidideebs, romlebic icvleba erTi inerciuli sistemidan meoreze gadasvlisas variantuli (fardobiTi) sidideebi ewodeba. invariantuli sidideebia: dro, manZili aCqareba, Zala, potenciuri energia (vinaidan es ukanaskneli aris sxeulTa Soris manZilis funqcia, manZili ki invariantuli sididea). variantuli sidideebia radius-veqtori, siCqare, impulsi, kinetikuri energia. sagulisxmoa, rom kanonebi, romlebic invariantulia galileis gardaqmnis formulebis mimarT (mag. impulsis da energiis mudmivobis kanonebi), Seicaven variantul sidides (siCqares, kinetikur energias).
41
$15. impulsi. impulsis cvlilebisa da mudmivobis kanonebi sxeulis moZraobis raodenoba anu impulsi ewodeba misi masisa da siCqaris namravls* P m .
(15.1) impulsi veqtoruli sididea, mas aqvs siCqaris mimarTuleba. misi erTeuli SI sistemaSi aris kgm/wm. impulss aqvs erTi metad mniSvnelovani Tviseba, romelic mxolod ramdenime fizikuri sididisTvisaa damaxasiaTebeli. esaa mudmivobis anu Senaxvis Tviseba**. gamoviyvanoT impulsis mudmivobis kanoni. niutonis meore kanonis Tanaxmad, F ma ,
d , a dt
magram
(15.2)
d . F m dt
amitom
klasikur fizikaSi masa mudmivi sididea, amitom igi SeiZleba SevitanoT warmoebulis niSnis qveS: d m dP . F dt dt
(15.3)
e.i. sxeulze moqmedi Zala misi impulsis cvlilebis siCqaris tolia. (15.3) gantolebac niutonis meore kanons gamosaxavs. amasTan, igi warmoadgens am kanonis maTematikur formulirebas zogad SemTxvevaSi, vinaidan (marTalia, Cven igi miviReT masis mudmivobis gaTvaliswinebiT) mtkicdeba, rom marTebulia relativisturi anu cvladi masisTvisac. (15.2) formuliT gamosaxuli niutonis
meore kanoni ki marTebulia mxolod ararelativisturi anu
mudmivi masis SemTxvevaSi. fardobiTobis Teoriis Tanaxmad, relativisturi impulsi ganisazRvreba gamosaxulebiT: P
m 1
*
sxeulis
masisa
da
siCqaris
namravls
2
.
(15.4)
c2
niutonma
uwoda
moZraobis
raodenoba.
es
dasaxeleba moZvelda da amJamad m -s uwodeben sxeulis impulss. ** impulsis garda, mudmivobis Tviseba gaaCnia energias da impulsis moments. am sidideebis
mudmivobis kanonebi gamoiyeneba meqanikis amocanebis amosaxsnelad im SemTxvevebSi, roca sxeulze moqmedi Zalebis mniSvnelobaTa gansazRvra Zalian Znelia. magram am sidideebisa da maTi mudmivobis Tvisebis gansakuTrebuli mniSvneloba isaa, rom isini did rols TamaSoben ara marto meqanikaSi, aramed fizikis sxva nawilebSic. 42
klasikuri meqanikis gamoyenebis sazRvrebSi, roca c
(15.4) formula
gadadis (15.1)-Si. amrigad, (15.2) gantoleba warmoadgens (15.3)-is kerZo saxes im SemTxvevaSi, roca masa mudmivia. (15.3) formulidan dP
dP Fdt
aris sxeulis impulsis cvlileba, xolo
(15.5) Fdt -s anu Zalis namravls
qmedebis droze ewodeba Zalis impulsi. m aS as a d am e , s xe u l is im pu l s is c v li le b a
m c ire
dro S i
to lia
am av e
dr oS i
m as z e
m oq m e di
Z a lis im pu ls is a. drois sasrulo
0, t SualedSi sxeulis impulsis cvlileba toli
iqneba: t P Fdt . Tu F const, maSin P Ft , 0
anu
m m0 Ft .
(15.6)
davubrundeT (15.3) formulas. davuSvaT, sxeuli izolirebulia, maSin F 0 da m P const .
(15.7) maSasadame, i zol ir e b u l i s xe u lis im pu ls i m u dm iv i a . am daskvnas ewodeba impulsis mudmivobis kanoni. vinaidan masa mudmivia, (15.7) tolobidan
const ,
rac
warmoadgens
inerciis
kanons.
amrigad,
erTi
sxeulis
SemTxvevaSi
impulsis mudmivobis kanoni inerciis kanonze daiyvaneba da arafers axals ar iZleva. davuSvaT axla, rom mocemulia sxeulTa jgufi anu sistema. sistemis Semadgeneli
sxeulebis
urTierTqmedebis
Zalebs
Sin aga ni
Z ale b i
ewodeba, xolo Zalebs, romliTac gareSe sxeulebi moqmedeben sistemis Semadgenel sxeulebze _ gare
Z ale b i . simartivisaTvis davuSvaT, rom
sistema Sedgeba ori sxeulisagan, romelTa masebia m1 da m2 , xolo siCqareebi 1 da 2 . davweroT maTTvis moZraobis gantoleba anu niutonis meore kanoni: dP1 d m11 F12 F1 . dt dt
43
dP2 d m22 F21 F2 . dt dt
sadac F12 da F21 sxeulebs Soris moqmedi urTierTqmedebis Zalebi anu Sina
gani Zalebia, xolo F1 da F2 _ Sesabamisad, pirvel da meore sxeulze moqmedi gare Zalebi. SevkriboT es gantolebebi da gaviTvaliswinoT, rom niutonis mesame kanonis Tanaxmad F12 F21 gveqneba:
d P1 P2 d m11 m22 F , dt dt
(15.8)
sadac F F1 F2 sistemaze moqmedi gare Zalebis geometriuli jamia.
vTqvaT,
sistema
izolirebulia.
m eq anik u r
s is te m as
e w ode b a
izolir e b u li anu C ak e tili, romlis Se m ad ge ne li s xe u le b i m xo lod e r T m a ne T T an u rT ie rT q me deb e n *. am ganmartebis Tanaxmad, gareSe sxeulebTan urTierTqmedebas ara aqvs adgili, tolqmedi F 0 da (15.8)-is Tanaxmad d p1 p2 0, dt rac niSnavs, rom p1 p2 const
amitom
gare
Zalebis
(15.9)
e.i. C ak e ti li s is t e m i s s ru l i im p u l s i m u dm iv i s i d id e a . urTierTqmedebis Sedegad calkeuli sxeulebis impulsebi icvleba (vinaidan icvleba siCqareebi) _ erTis izrdeba, meoris ki mcirdeba, anu adgili aqvs im p u l s is
ga d ac e m as
erTi
sxeulidan
meoreze,
magram
ise,
rom
maTi
veqtoruli jami anu sistemis sruli impulsi rCeba mudmivi. cxadia, rom impulsis mudmivobis kanonis Sinaarsi mdgomareobs rogorc saerTo impulsis mudmivobaSi, ise impulsis gadacemaSi erTi sxeulidan meoreze. saqme isaa, rom (15.9) toloba Sesruldeba maSinac, sxeulebs Soris urTierTqmedebas rom ar hqondes adgili. am SemTxvevaSi maTi siCqareebi iqneba mudmivi (inerciis kanonis Tanaxmad), mudmivi iqneba maTi impulsebi da maSasadame, maTi jamic. e.i. impulsis gadacemis gareSe sistemis impulsis mudmivobis kanonic daiyvaneba inerciis kanonze. *
SevniSnoT, rom es ganmarteba gansxvavdeba imisagan, rac TermodinamikaSia miRebuli.
kerZod, TermodinamikaSi izolirebuli da Caketili sistema erTi da igive ar aris. Termodinamikur sistemas ewodeba izolirebuli, Tu igi ar awarmoebs garemosTan arc energiis da arc nivTierebis cvlas da Caketili, Tu igi awarmoebs garemosTan mxolod energiis cvlas. 44
impulsis mudmivobis kanoni advilad SeiZleba gavrceldes zogad SemTxvevaze, roca Caketili sistema Seicavs n raodenobis sxeuls (nivTier wertils): n
n
mii pi const . i 1
impulsis
mudmivobis
(15.10)
i 1
kanoni
bunebis
fundamenturi
kanonia.
igi
sruldeba ara marto niutoniseul, aramed relativistur da kvantur meqanikaSic. Teoriul fizikaSi mtkicdeba, rom es kanoni Sedegia sivrcis erTgvarovnebis. sivrcis erTgvarovneba vlindeba imiT, rom Caketili sistemis meqanikuri Tvisebebi ar icvleba misi, rogorc mTlianis, paraleluri gadataniT sivrceSi. Zalebi meqanikaSi bunebaSi
arsebuli
yvela
cnobili
Zala
(simZimis,
drekadobis,
birTvuli da a.S.) ramdenime saxis urTierTqmedebis gamovlenaa. dReisaTvis miRebulia, rom ars e b ob s
n aw i l ak e b s
So ris
f u n d am e ntu r
urTi -
e r T q m e de b aT a oT x i s axe : Z l ie r i , e le q tr om ag ni tu r i, s u s t i d a g r av i t ac iu l i* . Zalebi, romlebic gvxvdeba meqanikaSi (msoflio mizidulobis, drekadobis, xaxunis) mxolod ori saxis urTierTqmedebis gamovlenaa _ gravitaciulis da eleqtromagnituris. gravitaciuli urTierTqmedebis gamovlenaa msoflio mizidulobis Zala, eleqtromagnituris ki _ drekadobisa da xaxunis Zalebi. amboben, rom drekadobisa da xaxunis Zalebs aqvT eleqtromagnituri buneba. ganvixiloT mokled es Zalebi.
$16. drekadobis Zala. hukis kanoni y ov e l i s xe u li Z a lis m oq m e de b iT i cv l is f orm a s a da z o m e b s an u ga n ic dis d e fo rm a ci as . deformacia aris sxeulis Semadgeneli nawilakebis urTierTgadaadgilebis Sedegi, ris gamoc icvleba maT Soris manZili. deformacias ewodeba d re k a di , Tu Zalis moqmedebis Sewyvetis Semdeg sxeuli mTlianad aRidgens formasa da zomebs da pl a s t ik u r i , Tu es aRdgena mTlianad ar xdeba anu Tu saxezea narCeni deformacia. *
fundamentur urTierTqmedebaTa Sesaxeb dawvrilebiTaa saubari kursis mesame tomSi. unda aRiniSnos, rom xaxunis Zalis buneba bolomde Seswavlili ar aris. 45
amis mixedviT ansxvaveben drekad da plastikur sxeulebs. pirobebis SecvliT drekadi sxeuli SeiZleba gadavides plastikurSi. magaliTad, drekadi foladis zambara maRal temperaturaze xdeba plastikuri. agreTve, Tu drekad sxeulze modebuli Zala aRemateba garkveul sidides, romelsac d r e k a dob is zR v a ri ewodeba, deformacia xdeba plastikuri. sxeulis drekadi Tvisebebi ganpirobebulia mis Semadgenel nawilakebs Soris mizidvisa da ganzidvis Zalebis arsebobiT. es Zalebi ZiriTadad eleqtruli bunebisaa (gamowveulia nawilakebSi Semavali eleqtruli muxtebis urTierTqmedebiT) da moqmedebs metad mcire – TviT nawilakis zomis rigis manZilze. manZilis gadidebiT mcirdeba rogorc mizidvis, aseve ganzidvis Zalebi, magram ganzidvis Zalebis Semcireba ufro swrafad xdeba, vidre mizidvis. amitom Zalian mcire manZilze Warbobs ganzidva, SedarebiT ufro did manZilze ki mizidva. molekulebs Soris garkveul r0 manZilze (romelsac w on as w oru li m a nZ ili ewodeba) mizidvisa da ganzidvis Zalebi awonasworeben erTmaneTs. rodesac drekadi sxeuli aradeformirebulia, misi nawilakebi imyofebian erTamneTisagan r0 manZilze – mizidvisa da ganzidvis Zalebi urTierTgawonasworebulia. sxeulis gaWimvisas izrdeba manZili nawilakebs Soris da mizidvis Zalebi gadaaWarbebs ganzidvisas. es iwvevs sxeulSi e.w. drekadobis Zalis aRZvras, romelic ewinaaRmdegeba gare gamWimav Zalas. Tu am ukanasknels
movxsniT,
drekadobis
Zalebi
daabruneben
sxeuls
sawyis
mdgomareobaSi. sxeulis SekumSvisas xdeba piriqiT – mizidvis Zalebi ufro nela izrdeba, vidre ganzidvisa da axla ukve ganzidvis Zalebi asrulebs drekadobis Zalebis rols. drekadobis Zala modebulia deformaciis gamomwvev sxeulze. arsebobs deformaciis sxvadasxva saxe: calmxrivi gaWimva (an kumSva), yovelmxrivi gaWimva (an kumSva), Runva, grexa, Zvra (gadaweva). yvela isini dawvrilebiT ganixileba specialur sainJinro kursebSi (masalaTa gamZleoba, samSeneblo
meqanika
da
sxv.).
Cven
SevCerdeT
drekadi
Reros
sigrZiv
gaWimvaze*.
* deformaciis umravlesoba, amocanis gamartivebis mizniT, SeiZleba dayvanil iqnes or
ZiriTad saxeze: gaWimvisa da kumSvis deformaciaze. magaliTad, Runvis deformaciis dros aRiZvreba kumSvis deformacia sxeulis (Reros) Cazneqil elementebSi da gaWimvis deformacia_ amozneqilSi. Zvris dros sxeulis elementebi erTdroulad ikumSebian da iWimebian ori urTierTmarTobi mimarTulebiT. 46
sazogadod, nebismieri deformaciis dros, drekadobis farglebSi (anu mcire deformaciisas) moqmedebs hukis cdiseuli kanoni: d e fo rm aci is S e d e g a d s xe u l Si a R Z ru l i
d r e k ad ob i s Z a -
F
l a p r o p orc iu l i a x d e f orm a ci is s i d id is a: F kx .
(16.1)
proporciulobis koeficients ewodeba sxeulis sixiste. ricxobrivad igi im Zalis tolia, romelic aRiZvreba sxeulSi erTeulovani deformaciisas. misi mniSvneloba damokidebulia sxeulis zomebsa da nivTierebis gvarobaze. zomebze damokidebulebis gamo sixiste mouxerxebeli sididea, ris gamoc saWiro xdeba sxva koeficientis Semoyvana, romelic mxolod nivTierebis gvarobaze iqneba damokidebuli. vTqvaT,
erTgvarovani
Rero
zeda
fuZeTi
uZravadaa damagrebuli, qveda fuZeze ki moqmedebs normaluri Fn Zala, romelic iwvevs mis gaWimvas.
F l
(sur. 16.1)
Reros
sawyisi
sigrZe
aRvniSnoT
l -iT,
ganivkveTis farTi _ S -iT, xolo gaWimvis Sedegad l
Fn
sur. 16.1
Reros wagrZeleba anu Reros deformacia _ l -iT. gaWimvis Sedegad ReroSi aRiZvreba F
drekadobis
Zala, romelic sididiT Fn gamWimavi Zalis tolia
da mimarTulia mis sawinaaRmdegod. drekadobis Zalis Sefardebas ganivkveTis farTobTan meqanikuri Zabva ewodeba:
F . (16.2) S sazogadod, deformaciis zomas warmoadgens fardobiTi deformacia ^б
( ). f a r d ob iT i de fo r m ac i a e w ode b a s xe u l is zom is cv l il e b i s f a r do b as s aw y is zom as T a n. gaWimvis deformaciis SemTxvevaSi l . l deformaciis
cdiT meqanikuri
dadgenilia, Zabva
rom
proporciulia
misi
Sedegad
fardobiTi
sxeulSi
aRZruli
deformaciisa
(hukis
kanonis meorenairi formulireba): sadac
drekadobis
^ б , modulia. calmxrivi
gaWimvis
(an
(16.3) kumSvis)
SemTxvevaSi -s aRniSnaven E asoTi da mas iungis moduls uwodeben: 47
^ б E . (16.4) iungis modulis fizikuri arsis gasagebad (16.4)-Si davuSvaT, rom 1 , б E.
maSin
maSasadame,
iungis
moduli ricxobrivad im
Zabvis
tolia,
romelic aRiZvreba sxeulSi erTeulovani fardobiTi deformaciis dros. magram Z ab v is
l 1 niSnavs, rom l l . e.i. iu n gi s m o du li r ic xob riv a d im l
t ol ia ,
rom e li c
a R iZ v r e b a
s xe u l Si
m is i
s i gr Z is
g a or m a ge b is as . am ganmartebis nakli mdgomareobs imaSi, rom aseTi didi deformaciebis
dros
hukis
kanoni
TiTqmis
yvela
sxeulisTvis
xdeba
umarTebulo: sxeuli an iSleba (wydeba), an irRveva proporciuloba Zabvasa da deformacias Soris. iungis moduli damokidebulia mxolod nivTierebis gvarobaze da misi mniSvnelobebi cxrilSia mocemuli. kavSirs k -sa da E -s Soris advilad davamyarebT Tu (16.4)-Si SevitanT б da -is mniSvnelobebs da amovxsniT F -s: F
SE l. es gantoleba faqtiurad emTxveva (16.1)-s _ x l S E. l
Secvlilia l -iT. maTi Sedareba gvaZlevs: k
SI sistemaSi iungis modulis erTeulia paskali. 1 paskali=n/m2.
$17. xaxunis Zala x a xu ni s
Zala
u r T ie r T q m e de b is
aR iZ v re b a Se d e g a d
S e m xe b i
da
s xe u le b is
y ov e lT v i s
S e xe b is
n aw i lak e b is z e d a pi r is
g a s w v r iv aa m im a rT u l i (drekadobis Zalisagan gansxvavebiT, romelic am zedapiris marTobulia). arsebobs xaxunis ori saxe _ g a r e g a ni da S i n a g an i. garegani xaxuni aRiZvreba ori Semxebi myari sxeulis urTierTgadaadgilebisas (srialis xaxuni) an aseTi gadaadgilebis gamowvevis mcdelobisas (uZraobis xaxuni). Sinagani xaxuni aRiZvreba erTi da imave sxeulis sxvadasxva nawilebs Soris, magaliTad, siTxis an airis sxvadasxva fenebs Soris, romlebic moZraoben sxvadasxva siCqariT. asxvaveben agreTve m Sr al
da
svel
an u
b l an t xaxuns. mSrali
xaxuni aRiZvreba myari sxeulis zedapirebs Soris SezeTvis gareSe (anu roca zedapirebs Soris ar aris siTxis an airis fena). sveli xaxuni aRiZvreba myari sxeulis zedapirsa da Txevad an airad garemos Soris, romel48
Sic is moZraobs, agreTve SezeTil zedapirebs Soris maTi urTierTgadaadgilebisas*. mSrali xaxuni SeiZleba iyos srialis da gorvis. davuSvaT, Zelaki, romelic moTavsebulia magidis horizontalur ze dapirze, awveba am zedapirs Fn normaluri wnevis ZaliT (sur.17.1). vimoqme doT am Zelakze Semxebi zedapiris paraleluri mcire F ZaliT da TandaTan vzardoT misi sidide (moduli). Tavdapirvelad Zelaki uZravia, rac
N Fxax
Fxax
F
F0
Fn
sur. 17.1
sur. 17.2
miuTiTebs imaze, rom masze, F ZalasTan erTad, moqmedebs kidev erTi Zala ( F xax.), romelic moduliT F -is tolia. F Zala kompensirdeba (gawonaswo rebulia) raRac F xax-is ZaliT, romlic mimarTulia Semxebi zedapiris gas wvriv da aqvs F -is sawinaaRmdego mimarTuleba. F xax Zalas ewodeba u Z r a o b is x a xu n is Zala. igi ganpirobebulia Zelakze sayrdenis moqmedebiT da `avtomaturad~ iRebs mniSvnelobebs, romlebic sididiT TandaTan mzardi F Zalis mniSvnelobebis tolia. magram uZraobis xaxunis Zalis zrda xdeba garkveul F0 mniSvnelobamde. rodesac F Zalis sidide gaxdeba F0 -ze meti, Zelaki amoZravdeba _ uZraobis xaxuni Seicvleba srialis xaxuniT. amrigad, F0 gansazRvravs uZraobis xaxunis Zalis maqsimalur mniSvnelobas. TviT uZraobis xaxunis Zala, modebuli F Zalis sididis Sesabamisad, iRebs erT erT mniSvnelobas 0-dan F0 -mde. srialis xaxunis Zalis sidide daaxloebiT F0 -is tolia da damokidebulia siCqareze. 17.2 suraTze mocemulia srialis xaxunis Zalis siCqareze
* sveli xaxuni faqtobrivad Sinagani xaxunia, vinaidan siTxeSi CaSvebul sxeuls ekvris
siTxis fena da sxeulis moZraobisas xaxuni aRiZvreba am fenasa da danarCen Txevad garemos Soris. 49
damokidebulebis grafiki, saidanac Cans, rom siCqaris zrdiT srialis xaxu nis Zala ( F xax) Tavdapirvelad umniSvnelod mcirdeba, Semdeg ki iwyebs zrdas. srialis xaxunis Zala yovelTvis mimarTulia moZraobis sawinaaRmdegod da, maSasadame, iwvevs sxeulis fardobiTi siCqaris Semcirebas. amonton-kulonis empiriuli kanonis Tanaxmad, u Z r a ob i s x a xu n is m aq s im alu ri Z a la F0 a r a ri s d am ok i de b u l i s xe u le b i s S e x e b is f a r T ob ze d a p ro po rc iu l i a Fn n or m a lu r i w ne v is Z a lis s i di di s a: F0 0 Fn .
(17.1) uganzomilebo sidide 0 -s ewodeba uZraobis xaxunis koeficienti. igi damokidebulia moxaxune zedapirebis bunebaze da mdgomareobaze. analogiur damokidebulebas aqvs adgili srialis xaxunis ZalisaTvis:
Fxax Fn ,
(17.2) sadac srialis xaxunis koeficientia. igi, moxaxune zedapirebis masalisa da mdgomareobis garda, ramdenadme aris damokidebuli moZraobis siCqareze. marTalia, uZraobis xaxunis Zala xels uSlis moZraobis dawyebas, magram rig SemTxvevebSi swored igia moZraobis mizezi. magaliTad, siarulisas swored lanCaze moqmedi uZraobis xaxunis Zala aniWebs adamians aCqarebas. es Zala rom ar arsebobdes, lanCa isrialebda da siaruli SeuZlebeli iqneboda. lanCac, Tavis mxriv, moqmedebs dedamiwaze toli da sawinaaRmdego ZaliT da aniWebs mas aCqarebas. amgvaradve xdeba, magaliTad, avtomobilis Tvlebis dedamiwidan ukubiZgeba, elmavlis Tvlebis relsebidan ukubiZgeba da a.S. rac
Seexeba
srialis
xaxunis
Zalis
uaryofiT
gavlenas,
mis
Sesamcireblad mimarTaven SezeTvas, magram ufro radikaluri saSualebaa srialis Secvla gorviT _ iyeneben borblebs, burTulasakisrebs da sxv. gorvis xaxunis Zala mgoravi sxeulis radiusis ukuproporciulia: Fn . R koeficientia, Fxax K
aq
K
gorvis
xaxunis
(17.3) romelic
ukve
aRar
aris
uganzomilebo sidide. igi damokidebulia masalis gvarobaze. blant garemoSi (siTxeSi, airSi) moZrav sxeulze moqmedebs moZraobis damamuxruWebeli
Zala.
es
Zala
warmoiqmneba 50
sveli
xaxunis
Zalisgan
(romelic, rogorc ukve aRvniSneT, aRiZvreba sxeulze garSemortymuli siTxis fenasa da danarCen fenebs Soris) da winaaRmdegobis Zalisagan. winaaRmdegobis Zala Cndeba imitom, rom moZravi sxeulis win wneva ufro metia, vidre ukan, ris gamoc wnevis Zalebis tolqmedi mimarTulia moZraobis sawinaaRmdegod. didi siCqaris SemTxvevvaSi garemos winaRobis Zala SeiZleba bevrad meti aRmoCndes sveli xaxunis Zalaze.
jamur Zalas,
romelic Sedgeba sveli xaxunis Zalisa da garemos winaRobis Zalisagan, pirobiTad
uwodeben
xaxunis
Zalas.
aseTnairad
gansazRvruli
xaxunis
ZalisaTvis damaxasiaTebelia is, rom igi siCqaresTan erTad xdeba nulis toli (anu ar arsebobs uZraobis xaxuni). naTqvamis sailustraciod SeiZleba gamoviyenoT Semdegi cda. TiTqmis horizontalur liTonis filaze devs parafinis naWeri. filis gaTbobisas parafinis gamdnari Txeli fena qmnis sveli xaxunis pirobas da parafinis naWeri daiwyebs moZraobas filaze, Tumca mamoZravebeli Zala (simZimis Zalis horizontaluri mdgeneli) iqneba metismetad mcire. mcire siCqaris SemTxvevaSi xaxunis Zala siCqaris proporciulia da mimarTulia mis sawinaaRmdegod: Fxax K1
siCqaris
zrdasTan
erTad
(17.4)
wrfivi
(17.4) damokidebuleba
TandaTan
gadadis kvadratulSi: Fxax K1 2 K 2
(17.5)
K1 da K 2 koeficientebi, agreTve im siCqareTa mniSvnelobebi, romlis drosac xdeba gadasvla wrfivi damokidebulebidan kvadratulSi, damokidebulia sxeulis formasa da zomebze, zedapiris mdgomareobaze da garemos Tvisebebze (siblanteze).
$18. msoflio mizidulobis Zala dedamiwis zedapiridan raime simaRleze atanil sxeuls Tu xels gavuSvebT, igi iwyebs vardnas. sxeuli vardeba imitom, rom masze moqmedebs dedamiwis mizidulobis Zala. niutonis mesame kanonis Tanaxmad, sxeulic izidavs dedamiwas toli da sawinaaRmdegod mimarTuli ZaliT. 1667 wels niutoni mivida daskvnamde, rom mizidulobis Zala moqmedebs ara marto 51
dedamiwasa da misi zedapiris maxloblad mdebare sxeuls Soris, aramed sazogadod bunebis (samyaros) yvela sxeuls Soris. am Zalas man msoflio m iz i du lob i s Z a la uwoda. astronomiuli da sxva monacemebis analizis safuZvelze niutonma Camoayaliba m s of l io m iz i du l ob i s k ano n i , romelic zogadad ase gamoiTqmis: o r i n iv T i e r i w e rti li e r T m ane T s i zi d av s Z al iT , rom e li c p i r d a pi r p r op or ciu li a c iu l i a
m aT
So ris
m aT i
m a nZ il is
m a s e b is
n am r av l is a,
k v a dr at is a
da
u k u p r o po r -
m im arT u li a
m aT i
c e n tr e b is Se m a e rT e b e li w r f is g a s w v r iv : F
m1 m2 , r2
(18.1)
sadac m1 da m2 nivTier wertilTa masebia, xolo r _ maT Soris manZili.
proporciulobis koeficients ewodeba gravitaciuli mudmiva. misi fizikuri arsis gasagebad (18.1)-Si davuSvaT, rom m1 m2 1 kg, r 1 m. maSin F e.i.
gravitaciuli
mudmiva
ricxobrivad
im
Zalis
tolia,
romliTac
miizidebian erTmaneTisaken TiTo kilogrami masis sxeulebi, roca maT Soris
manZili
erTi
metria.
–s
ricxviTi
mniSvneloba
pirvelad
gansazRvra kavendiSma grexiTi sasworis meTodiT, 1797 wels. SemdgomSi mravalgzis
iqna
gansazRvruli
sxvadasxva
meTodiT.
dadgenilia,
rom
=6,67.10-11 n.m2/kg2. rogorc
vxedavT,
gravitaciuli
mudmiva
Zalian
mcire
sididea.
amitomaa, rom msoflio mizidulobis Zala Cveulebriv sxeulebs Soris, romlebic cxovrebiseuli TvalsazrisiT did sxeulebad iTvlebian, metismetad mcirea (magaliTad, mizidulobis Zala or erTgvarovan sferos Soris, romelTa masebia TiTo tona, xolo centrebs Soris manZili 1 m, tolia 7.10-5 niutonis). es Zala STambeWdav sidides aRwevs mxolod astronomiuli sxeulebisaTvis da warmoadgens e rT a d e rT
Zalas, romelic marTavs am
sxeulebis moZraobas. msoflio mizidulobis kanoni Camoyalibebulia nivTieri wertilebisaTvis, e.i. im SemTxvevisaTvis, rodesac sxeulTa zomebi gacilebiT naklebia maT Soris manZilze. es piroba kargad sruldeba astronomiuli obieqtebisaTvis _ planetebisaTvis, TanamgzavrebisaTvis, kometebisaTvis, varskvlavebisaTvis. irkveva agreTve, rom am kanoniT sargebloba SeiZleba maSinac, rodesac sxeulebi erTgvarovan sferoebs warmoadgenen. am Sem52
TxvevaSi r aris manZili sferoebis centrebs Soris. dabolos, (18.1) formuliT SeiZleba gamoiTvalos mizidulobis Zala didi radiusis sferosa da mis
zedapirTan axlos
mdebare
nebismieri formis
metad mcire
zomis
(sferos radiusTan SedarebiT) sxeuls Soris. es piroba kargad sruldeba dedamiwis
SemTxvevaSi.
dedamiwisken
SeiZleba
amitom
yovelgvari
gamoiTvalos
(18.1)
sxeulis
mizidulobis
formuliT,
romelSic
Zala unda
CavTvaloT, rom r dedamiwis sferos radiusia. sityva
`gravitacia~
laTinurad
mizidulobas
niSnavs.
amitom
mizidulobis Zalas xSirad gravitaciul Zalas uwodeben. gravitaciuli urTierTqmedeba xorcieldeba gravitaciuli velis saSualebiT. gravitaciuli veli iqmneba yoveli sxeulis irgvliv da misi arseboba vlindeba imiT, rom am velSi Setanil sxva sxeulze moqmedebs misi masis proporciuli Zala. veli, iseve rogorc nivTiereba, materiis arsebobis formaa. veli imdenive saxisaa, ramdeni saxis urTierTqmedebac arsebobs. sxeulis masa Sedis or ZiriTad da erTmaneTisagan damoukidebel kanonSi _ niutonis meore kanonSi da msoflio mizidulobis kanonSi. niutonis
meore
kanonis ganxilvisas
masa ganvsazRvreT
rogorc
sxeulis
inertulobis zoma, vinaidan am kanonidan gamomdinareobs, rom rac metia sxeulis masa, miT nakleb aCqarebas iRebs igi mocemuli Zalis moqmedebiT. msoflio mizidulobis kanonSi masa inertulobasTan aRar aris dakavSirebuli. aq igi axasiaTebs sxeulTa gravitaciis anu mizidvis unars _ rac metia sxeulTa masebi, miT ufro didi ZaliT izidaven isini erTmaneTs. SeiZleba mogveCvenos, rom am or kanonSi saqme gvaqvs or sxvadasxva fizikur sididesTan
_
inertul
masasTan
da
gravitaciul
masasTan,
magram
mtkicdeba, rom inertuli da gravitaciuli masebi Tanatolni anu igivurni arian. amitom, fizikaSi laparakoben ubralod masaze.
$19. simZimis Zala. wona. uwonoba s im Z im i s
Z al a
e w o de b a
Z al a s ,
r om e l ic
s xe u ls
an iW e b s
s im Z im i s Z a li s g a Cq ar e b a s :
P  mg .
(19.1)
ď ˛ es Zala gansxvavdeba gravitaciuli mizidvis P0 Zalisagan, romelic
mimarTulia dedamiwis centrisaken da gamoiTvleba (18.1) formuliT: 53
P0 sadac m da M
mM , R2
(19.2)
Sesabamisad sxeulisa da dedamiwis masebia, xolo R _
dedamiwis radiusi. es gansxvaveba gamowveulia dedamiwis brunviT, magram igi imdenad mcirea (ar
aRemateba 0,35%-s),
rom umravlesi praqtikuli
amocanebis gadawyvetisas mas ugulebelyofen da Tvlian, rom sxeulze moqmedi simZimis Zala tolia am sxeulis dedamiwisken mizidvis Zalisa:
P P0
mM . R2
(19.3)
simZimis ZaliT gamowveul moZraobas uhaero sivrceSi Tavisufali vardna ewodeba, xolo am dros sxeulis mier SeZenil aCqarebas _ Tavisufali vardnis aCqareba an simZimis Zalis aCqareba
g .
niutonis meore kanonis
Tanaxmad g
P M 2 m R
(19.4)
(19.4) formulaSi ar Sedis vardnili sxeulis masa da, maSasadame, igi gamosaxavs cdiseul faqts, rom dedamiwis mocemul adgilas yvela sxeuli erTnairi aCqarebiT vardeba. mkacrad Tu ganvsjiT, (19.4) formula, iseve, rogorc niutonis meore kanoni, maSinaa marTebuli, rodesac Tavisufali vardna ganixileba aTvlis inerciuli sistemis mimarT. dedamiwis brunvis gamo, mis zedapirTan dakavSirebuli aTvlis sistema ar aris inerciuli. inerciulia mxolod polusebTan dakavSirebuli aTvlis sistemebi, vinaidan isini monawileobas ar iReben dReRamur brunvaSi. danarCen wertilebTan dakavSirebuli aTvlis sistemebi ki arainerciulia da miT metad, rac ufro daSorebulia
wertili
polusidan.
amitomaa,
rom
cdiT
gazomili
g -s
mniSvneloba dedamiwis sxvadasxva adgilze (ganedze) sxvadasxvaa*. polusebTan igi daaxloebiT tolia 9,83 m/wm 2-is, ekvatorze _ 9,78 m/wm2-is, xolo 45o ganedze _ 9,81 m/wm2-is. sainteresoa, rom (19.4) formuliT gamoTvlili g Tanxvdeba g -s cdiseul mniSvnelobas polusebze. rogorc vxedavT, gansxvaveba g -s mniSvnelobebs Soris metismetad mcirea. amitom, Tu gamoTvlebi Zalian didi sizustiT ar tardeba, ugulebelyofen g -s cvlilebis zemoT *
am gansxvavebis meore, naklebmniSvnelovani mizezi isaa, rom dedamiwa polusebTan
ramdenadme
Sebrtyelebulia,
ekvatorze
ki
_
gamoberili,
ris
gamoc
misi
radiusi
sxvadasxva adgilas sxvadasxvaa. kerZod, polusze R 6357 km, xolo ekvatorze R 6378 km. 54
CamoTvlil mizezebs da Tvlian, rom Tavisufali vardnis aCqareba yvelgan erTnairia.
mniSvneloba
g =9,80665
m/wm2
miCneulia
g -s
n orm a lu r
( s ta n da r tu l ) mniSvnelobad.
G s xe u li s w o n a e w o de b a Z al a s , r om l iT ac s xe u l i de d am i w is a dm i m iz id u l ob is S e d e g a d m oq m e de b s u Z r av h or iz on t alu r s ay r de n z e an v e rt ik a lu r s ak ide lze . amrigad, s xe u l is s i m Z i m is Z al a d a w on a y ov e lT v is s xv ada s xv a s x e u l ze a m o de b u l i. sxeulis wona aris Zala, romelic gamowveulia misi deformaciiT sayrdenTan an sakidelTan urTierTqmedebisas. simZimis Zalisagan gansxvavebiT, sxeulis wona icvleba sayrdenis (an sakidelis) vertikaluri mimarTulebiT aCqarebuli moZraobisas. ganvixiloT magaliTi. vTqvaT, uZravi liftis iatakze devs sxeuli, romlis masaa m (sur. 19.1). masze moqmedebs simZimis Zala P mg . sayrdenTan urTierTqmedebisas sxeuli deformirdeba da masSi aRiZvreba drekadi Zala, romli-
a
m
N P
Tac sxeuli imoqmedebs sayrdenze. esaa sxeulis wona G . urTierTqmedebis Sedegad deformirdeba sayrde nic. masSic aRiZvreba drekadi Zala N , romliTac is N imoqmedebs sxeulze. d re k ad ob i s Z a la s , r o m l iT ac s xe u l ze m oq m e de b s s ay rd e n i (a n s a k id e l i ),
G
re aq c i is
Z a la
e w o de b a
(sakidelis Sem-
TxvevaSi mas xSirad daWimulobis Zalas uwodeben).
niutonis mesame kanonis Tanaxmad sur. 19.1 G N (19.5) Tu lifti vertikalurad qveviT imoZravebs a aCqarebiT, maSin sxeulis moZraobis gantoleba iqneba: P N ma an P G ma , saidanac G P ma mg a .
(19.6)
(19.6) toloba gviCvenebs, rom sxeulis wona damokidebulia misi vertikalu rad moZraobis a aCqarebaze. Tu lifti gaCerebulia, a 0 da G P mg , e.i. sxeulis wona da simZimis Zala erTmaneTis tolia.
55
rodesac lifti moZraobs zeviT, aCqareba uaryofiTia ( a <0) da G mg a P ma . e.i. sxeulis wona aRemateba simZimis Zalas _ sxeuli
mZimdeba, an rogorc amboben xolme, adgili aqvs gadatvirTvas. Sesabamisad, gaizrdeba sayrdenis mxridan ukuqmedebis Zalac. am mdgomareobas kargad icnoben
kosmonavtebi,
vinaidan
gadatvirTvis
dros
izrdeba
sxeulis
nawilebisa da Sinagani organoebis urTierTdawola. startisas kosmosuri xomaldi moZraobs iseTi a aCqarebiT, romelic ramdenjerme aRemateba simZimis Zalis aCqarebas, ris gamoc kosmonavti ganicdis did gadatvirTvas. amitom, xomaldis startisas kosmonavtebi woliT mdgomareobaSi arian, raTa xerxemali ar dauziandeT. roca lifti moZraobs qveviT, aCqareba dadebiTia ( a >0), da G mg a mg ma . maSasadame, am dros sxeulis wona mcirdeba. vTqvaT,
lifti Tavisuflad vardeba, e.i. masze moqmedebs mxolod simZimis Zala, maSin a g da G 0 _ sxeulis wona xdeba nulis toli (igi aRar urTierTqmedebs sayrdenTan, aRar awveba mas). am mdgomareobas ewodeba u w o nob is m d gom ar e ob a. e . i. T u s xe u lze m oq m e d e b s m x olo d s im Z im is Z al a a nu T u is s im Z im is Z al is g a C q a re b iT m oZ ra ob s , m aS in i gi u w o n ob is m d go m a re ob a S ia .
amrigad, sxeulze simZimis Zala moqmedebs yo-
velTvis, wona ki vlindeba mxolod maSin, roca sxeulze garda simZimis Zalisa
moqmedebs
sxva
Zalac
(Zalebic),
ris
gamoc
sxeuli
moZraobs
Tavisufali vardnis aCqarebisagan gansxvavebuli a aCqarebiT.
dedamiwis xelovnur Tanamgzavrze mxolod simZimis Zala moqmedebs. am SemTxvevaSi
simZimis
Zala
warmoadgens
centriskenul
Zalas,
romelic
aiZulebs Tanamgzavrs imoZraos dedamiwis irgvliv wriul orbitaze. e.i. Tanamgzavris centriskenuli aCqareba Tavisufali vardnis aCqarebis tolia. amitom sxeulebi TanamgzavrSi imyofebian uwonobis mdgomareobaSi _ isini aRar
awvebian
SexebaSi
myof
sxeulebs.
kerZod,
kosmonavtis
Sinagani
organoebi aRar awvebian maT qveviT moTavsebul organoebs, xolo mTlianad sxeuli aRar awveba ConCxis Zvlebs. es ganapirobebs uwonobis specifikur fiziologiur SegrZnebas. gamoviTvaloT pi rv e l i k os m os u ri s i Cq ar e
1 .
ase ewodeba umci-
res siCqares, romelic unda mivaniWoT sxeuls, rom igi gaxdes dedamiwis xelovnuri Tanamgzavri. 1 siCqares wriul siCqaresac uwodeben, radgan 56
aseTi siCqare gaaCnia xelovnur Tanamgzavrs, romelic brunavs dedamiwis irgvliv
wriul
orbitaze
(atmosferuli
winaaRmdegobis
ararsebobis
SemTxvevaSi). Tanamgzavris centriskeni aCqareba Tavisufali vardnis aCqarebis tolia:
12 Rh
g sadac R dedamiwis radiusia, xolo h _ dedamiwidan
wriuli orbitis daSoreba. h R , amitom 1 g saidanac 1 gR SevitaR 2
noT ricxviTi mniSvnelobebi:. 1 9,81 10 3 6370
km wm
7,9
km wm
. 1
siCqareze
meti siCqaris SemTxvevaSi sxeuli moZraobs ara wriul, aramed elifsur orbitaze. m e or e k os m os u r i s iCq a re ( 2 ) ewodeba umcires siCqares, romelic unda mivaniWoT sxeuls, rom man daZlios dedamiwis mizidulobis Zala da ibrunos mzis irgvliv, anu gaxdes xelovnuri planeta. mas parabolur siCqaresac uwodeben, vinaidan igi Seesabameba sxeulis parabolur traeqtorias dedamiwis mizidulobis velSi. 2 11,2km/wm. m e s a m e k os m os u r i s i Cq ar e (3 ) ewodeba umcires siCqares, romelic unda mivaniWoT dedamiwis zedapiridan gaSvebul sxeuls, rom man daZlios mzis mizidulobis Zala, e.i. datovos mzis sistema da imoZraos galaqtikisaken anu gadaiqces xelovnur varskvlavad. 3 =16,7 km/wm.*
* aRsaniSnavia, rom aseTi siCqare sakmarisia mxolod im SemTxvevaSi, Tu gaSveba xdeba
dedamiwis orbitis mxebi mimarTulebiT, vinaidan am mimarTulebiT sxeuls ukve gaaCnia m z i s m i m a r T orbituli siCqare 29,8 km/wm. 57
IV Tavi
arainerciuli sistemebi $20. Sesavali Cven
ganvixileT
inerciuli
sistemebi
da
vnaxeT,
rom
galileis
fardobiTobis principis Tanaxmad, meqanikis kanonebi ar icvlian saxes erTi inerciuli sistemidan meoreSi gadasvlisas ($14). sul sxvanairadaa saqme, roca inerciuli sistemidan gadavdivarT arainerciul (e.i. aCqarebiT moZrav)
sistemaSi.
aq
ukve
gantolebebSi
Cndeba
axali,
gansxvavebuli
Sinaarsis matarebeli wevrebi. arainerciuli sistemebis Seswavlas didi mniSvneloba aqvs, vinaidan sistemaTa umravlesoba, romelTac Cven vxvdebiT teqnikasa da yoveldRiur cxovrebaSi, arainerciulia. TviT dedamiwac, brunvis gamo, warmoadgens arainerciul
sistemas.
dedamiwis
arainerciuloba
gamowveulia
misi
rogorc orbituli, aseve dReRamuri brunviT, magram vinaidan orbituli brunvis kuTxuri siCqare gacilebiT naklebia dReRamuri brunvis kuTxur siCqareze, amitom mas, rogorc wesi, mxedvelobaSi ar iReben da Tvlian, rom dedamiwis
arainerciuloba
ganpirobebulia
misi
dReRamuri
brunviT.
dReRamuri brunvis kuTxuri siCqarec metismetad mcirea:
2 6,28 1 7,27 10 5 , t T 24 3600wm wm magram, miuxedavad amisa, igi ganapirobebs mTeli rigi saintereso movle-
nebis arsebobas dedamiwaze. zogadi (nebismierad moZravi) arainerciuli sistemis
ganxilva
sakmaod
rTulia.
Cven
ganvixilavT
or
umartives
SemTxvevas: 1. rodesac arainerciuli sistema moZraobs inerciuli sistemis mimarT mudmivi a0 aCqarebiT (e.i. wrfivad da TanabaraCqarebulad) da 2. rodesac arainierciuli sistema brunavs mudmivi kuTxuri siCqariT.
inerciuli sistemis mimarT
unda aRiniSnos, rom dedamiwaze mimdinare yvela meqanikuri movlena SeiZleba aixsnas inerciuli sistemis TvalsazrisiT (e.i. iseTi sistemis TvalsazrisiT, romlis mimarTac dedamiwa brunavs). arainerciuli sistemebis Seswavlas, garda SemecnebiTi mniSvnelobisa, is azri aqvs, rom rig SemTxvevebSi aTvlis sistemad arainerciuli sistemis arCeva mniSvnelovnad amartivebs movlenebis aRwerasa da axsnas. 58
$21. wrfivad da TanabaraCqarebulad moZravi arainerciuli sistema davuSvaT,
z
o
oxyz
anu S
sistemis mimarT moZraobs mudmivi a0 aCqarebiT arainerciu-
z'
r
inerciuli
r' o'
A
li
o' x' y' z '
sistema ( S '
sistema).
iseve, rogorc $14-Si, simartivisa-
a0
x, x '
Tvis davuSvaT, rom S da S ' sistemebis Sesabamisi RerZebi urTierTparaleluria
y
da
moZraoba
xdeba X RerZis gaswvriv (sur.21.1).
y'
avirCioT
sur. 21.1
romelime
A
wertili,
romlis masa aris m , xolo radi us-veqtorebi S da S ' sistemebSi, Sesabamisad, r da r ' . Tu am wertilze mo-
qmedebs F Zala, maSin niutonis meore kanonis Tanaxmad, inerciul sistemaSi (21.1) ma F , d 2r sadac a 2 aris wertilis aCqareba S sistemis mimarT. davadginoT, dt rogor saxes iRebs (21.1) gantoleba arainerciul sistemaSi. amisaTvis am gantolebaSi a unda SevcvaloT a ' -iT, anu wertilis aCqarebiT S ' sistemis mimarT; rac Seexeba F Zalas, igi gansazRvravs mocemul wertilze garemomcvel
sxeulTa
moqmedebas
da
ar
icvleba
erTi
sistemidan
meoreSi
gadasvlisas. (21.1) suraTidan Cans, rom r r 'oo ' . miRebuli toloba gavawarmooT orjer: d 2 r d 2 r ' d 2 oo ' . 2 (21.2) dt 2 dt dt 2 2 magram d r2 ' a ' aris A wertilis aCqareba S ' sistemis mimarT, xolo dt d 2 oo ' a0 aris S ' sistemis aCqareba S sistemis mimarT. amitom gveqneba: dt 2 a a 'a0 . a -s miRebuli mniSvneloba SevitanoT (21.1)-Si: 59
ma 'ma0 F ,
saidanac (21.3) ma ' F ma0 . aseT saxes iRebs (21.1) gantoleba arainerciul sistemaSi. es gantole ba gviCvenebs, rom arainerciul sistemaSi sxeulze, garda `Cveulebrivi~ F Zalisa, romelic gamowveulia masze sxva sxeulebis moqmedebiT, damatebiT moqmedebs ma0 Zala. es uCveulo Zalaa, radgan igi ar aris sxeulebis urTierTqmedebis Sedegi _ ar arsebobs sxeuli, romlis moqmedebiTac igi iqneboda gamowveuli. mas ara hyavs `Qpartniori~, dawesebuli niutonis mesame kanoniT. igi `gaCnda~ mxolod imitom, rom S ' sistema arainerciulia. am Zalas, romelic gamowveulia sistemis arainerciulobiT da maSasadame, moqmedebs mxolod arainerciul sistemaSi, ewodeba inerciis Zala: Fin ma0
(21.4)
rogorc vxedavT, igi mimarTulia sistemis aCqarebis sawinaaRmdegod. inerciis Zalis gamovlenas Cven vxvdebiT yoveldRiur cxovrebaSi. kerZod, avtobusi damuxruWebisas warmoadgens arainerciul sistemas, romlis aCqareba mimarTulia moZraobis sawinaRmdegod, ris gamoc mgzavrebze moqmedebs moZraobis gaswvriv mimarTuli inerciis Zala. amitomaa, rom avtobusis swrafi damuxruWebisas mgzavrebi win gadaixrebian. avtobusis swrafi aZvrisas xdeba piriqiT _ aCqarebas aqvs moZraobis mimarTuleba, mgzavrebze ki moqmedebs moZraobis sawinaaRmdegod mimarTuli inerciis Zala. amitom, avtobusis swrafi amoZravebisas mgzavrebi ukan gadaixrebian. $19-Si Cven ganvixileT liftis vertikaluri moZraoba da avxseniT uwonobisa da gadatvirTvis mdgomareoba. ganvixiloT igive sakiTxebi arainerciuli sistemis TvalsazrisiT (e.i. aCqarebulad moZrav liftSi myofi damkvirveblis TvalsazrisiT). vTqvaT, lifti moZraobs qveviT a0 aCqarebiT. maSin am liftSi moTavsebul m masis sxeulze, garda vertikalurad qveviT mimarTuli P mg Zalisa, moqmedebs zeviT mimarTuli inerciis ma0 Zala. amitom sxeulze moqmedi sruli Zala, romelic tolia simZimisa da inerciis Zalebis veqtoruli jamisa, mcirdeba. maSasadame, mcirdeba sxeulis dawolac sayrdenze, rac iwvevs misi wonis Semcirebas. rodesac lifti Tavisuflad vardeba, inerciis Zala Fin mg akompensirebs simZimis Zalas, sxeulze moqmedi sruli Zala xdeba nulis toli, ris gamoc sxeuli aRar 60
awveba sayrdens da igi xdeba uwono. liftis aCqarebulad zeviT moZraobisas, inerciis Zala mimarTulia vertikalurad qveviT. igi emateba simZimis Zalas, ris gamoc sxeulze moqmedi sruli Zala izrdeba. amis gamo izrdeba sxeulis dawola sayrdenze. es ki iwvevs sxeulis wonis gazrdas, rasac Cven gadatvirTva vuwodeT. rogorc vxedavT, uwonobisa da gadatvirTvis movlenas advilad xsnis arainerciuli damkvirvebelic, oRond amisaTvis mas uxdeba inerciis Zalis gamoyeneba. (21.4)-is Tanaxmad, (21.3) gantoleba Semdegnairad Caiwereba: (21.5) ma ' F Fin . miRebuli gantoleba gamosaxavs dal am b e r is princips, romelic Semdegnairad gamoiTqmis: urTierTqmedebis yvela Zalis da inerciis Zalis veqtoruli jami tolia sxeulis masis namravlisa mis aCqarebaze arainerciuli sistemis mimarT. (21.5) gantoleba garegnulad savsebiT msgavsia niutonis meore kanonisa. msgavseba mxolod garegnulia, sinamdvileSi ki niutonis meore kanoni (iseve, rogorc danarCeni kanonebi) ar aris marTebuli arainerciul sistemaSi, vinaidan masis namravli aCqarebaze ar udris sxva sxeulebis moqmede biT gamowveul F Zalas. rodesac F 0 , (21.5)-is Tanaxmad, a ' 0 , e.i. sxeulma SeiZleba SeiZinos aCqareba sxva sxeulebis moqmedebis gareSe. dabolos, mudmivobis
aRvniSnoT,
kanonebi,
rom
vinaidan
am
arainerciul sistemaSi
sistemaSi myof
ar
sruldeba
sxeulTa
nebismieri
jgufisaTvis inerciis Zala warmoadgens gareSe Zalas, ris gamoc aq ar arsebobs izolirebuli (Caketili) sistema.
$22. Tanabrad mbrunavi arainerciuli sistema
z
davuSvaT, mocemuli gvaqvs inierciuli oxyz sistema ( S sistema) da arainerci
uli o' x' y' z ' sistema ( S ' sistema), romelic
↺
z' r
brunavs S sistemis mimarT z RerZis ir gvliv mudmivi kuTxuri siCqariT. avirCioT romelime A wertili, romlis masa aris m xolo radius-veqtori r (sur.
x'
x
y
y' sur. 22.1
61
A
22.1). Tu am wertilze moqmedebs F
Zala, maSin, niutonis meore kanonis
Tanaxmad, inerciul sistemaSi:
ma F ,
(22.1)
sadac a aris aCqareba S sistemis mimarT. vnaxoT, rogor saxes iRebT (22.1)
gantoleba mbrunav arainerciul sistemaSi. amisaTvis, iseve, rogorc wina paragrafSi, am gantolebaSi a unda SevcvaloT wertilis a ' aCqarebiT S ' sistemis mimarT.
davuSvaT, A wertili gadaadgildeba S ' sistemaSi 0 siCqariT. davadginoT am wertilis siCqare S
sistemis mimarT:
A wertili rom uZravi
yofiliyo S ' sistemaSi, maSin igi mxolod ibrunebda am sistemasTan erTad S sistemis mimarT da misi siCqare, rogorc mbrunavi wertilis siCqare, S sistemis mimarT toli iqneboda veqtoruli namravlis r . magram vinaidan A wertili gadaadgildeba S ' sistemaSi 0 siCqariT, amitom misi sruli
siCqare
inerciuli
S
sistemis
mimarT
toli
iqneba
am
ori
siCqaris
veqtoruli jamisa:
0 r .
(22.2)
mivaqcioT yuradReba im garemoebas, rom A wertilis radius-veqtori orive sistemaSi erTi da igivea ( r ), xolo radius-veqtoris cvlileba aris sxvadasxva, vinaidan siCqareebia sxvadasxva. aRvniSnoT radius-veqtoris cvli dr d'r leba S sistemaSi –Ti, xolo S ' sistemaSi _ -Ti. maSin (22.2) toloba dt dt ase daiwereba:
aseTia
kavSiri
dr d ' r r . dt dt radius-veqtoris cvlilebebs
(22.3) Soris
S
da
S'
sistemebis mimarT. SeiZleba Cveneba, rom (22.3) formula, romelic Cven miviReT radius-veqtoris cvlilebebisaTvis kerZo magaliTis ganxilvis safuZvelze, samarTliania nebismieri veqtorisaTvis. gamoviyenoT igi 0 veqtorisaTvis. gveqneba: d0 d '0 0 . dt dt gavawarmooT (22.2) toloba S sistemis mimarT: 62
(22.4)
d d0 dr . dt dt dt dr d 0 SevitanoT am tolobaSi -s da -s mniSvnelobebi (22.4) da dt dt tolobebidan: d d '0 d'r 0 r . dt dt dt d 'r magram 0 , amitom dt d d '0 2 0 r . dt dt d d ' a aris wertilis aCqareba S sistemis mimarT, xolo a' dt dt wertilis aCqareba S ' sistemis mimarT. amrigad, gveqneba: a a '2 0 r .
(22.5) (22.3)
(22.6) aris
(22.7)
saidanac
a ' a 2 0 r . miRebuli toloba gviCvenebs, rom aCqareba arainerciuli sistemis
mimarT tolia aCqarebisa inerciuli sistemis mimarT plus aCqarebebi: ak 2 0 . da ac r . pirvels ewodeba k or io li s is a Cq are b a , meores _ c e ntr i da n u l i a Cq a reba. SevitanoT a (22.7)-dan (22.1) gantolebaSi: ma '2m 0 m r F , saidanac (22.8) ma ' F 2m 0 m r . aseT saxes iRebs (22.1) gantoleba Tanabrad mbrunav arainerciul sistemaSi. aq F aris Zala, romelic gamowveulia mocemul sxeulze sxva
sxeulebis moqmedebiT. es Zala moqmedebs sxeulze inerciul sistemaSic da rogorc (22.8) toloba gviCvenebs, Tanabrad mbrunav arainerciul sistemaSi, garda am Zalisa, sxeulze damatebiT moqmedebs kidev Zalebi: Fk 2m 0 da
Fc m r .
(22.9) (22.10)
pirvels ewodeba in e rc ii s k o ri oli s i s Z al a , xolo meores _ ine r c i i s c e ntr i d an u l i Z al a. es uCveulo Zalebia, vinaidan isini gamowveulia 63
ara sxeulTa urTierTqmedebiT, aramed sistemis arainerciulobiT. rogorc maTi gamosaxulebebi gviCvenebs, koriolisis Zala damokidebulia sxeulis siCqareze da ar aris damokidebuli mis adgilmdebareobaze. centridaulni Zala ki piriqiT _ damokidebulia sxeulis adgilmdebareobaze ( r -ze) da ar aris damokidebuli siCqareze. davadginoT centridanuli aCqarebis (da, maSasadame, Zalisac) sidide da
mimarTuleba:
A
wertili
brunvisas
z
r
Semoswers R - radiusian wrewirs (sur. 22.2). veqtoruli namravlis wesis Tanaxmad, r is sidide
↺
wesis gamoyenebiT, advilad davadgenT, rom r veqtori mimarTulia
burRis
naxazis
sibrtyis
R
r r sin R. rac Seexeba
mimarTulebas,
z'
o
r
A
x'
x
marTobulad
Cvengan.
r amrigad,
R sin 90 2 R
centridanuli aCqarebis
y
y'
sur. 22.2
sididi-
saTvis gvaqvs: ac 2 R
(22.11)
2 Sesabamisad, centridanuli Zalis sidide Fc m R
rac Seexeba mimarTulebas, burRis wesis Tanaxmad, veqtori
r
mimarTulia radiusis gaswvriv centrisken, TviT centridanuli aCqareba ki (vinaidan win aqvs minusi niSani) mimarTuli iqneba radiusis gaswvriv centridan gareT. swored amitom ewodeba mas centridanuli aCqareba. koriolisis Zalis sididisaTvis (22.9) formulis Tanaxmad gveqneba FK 2m0 sin , sadac aris kuTxe 0 -sa da -s Soris. rac Seexeba mimarTulebas, FK marTobia 0 da veqtorebze gavlebuli sibrtyisa da aqvs im burRis gadataniTi moZraobis mimarTuleba, rom-
lis saxelursac vabrunebT 0 -dan –sken (gavixsenoT, rom
64
0 0 ).
$23. dedamiwa, rogorc arainerciuli sistema Cven aRvniSneT, rom dedamiwa, brunvis gamo, warmoadgens arainerciul sistemas. isic vTqviT, rom dedamiwis dReRamuri brunvis kuTxuri siCqare metismetad mcirea, magram, miuxedavad amisa, igi mainc ganapirobebs mTel rig movlenebs dedamiwaze. kerZod, vnaxoT, Tu ra gavlenas axdens dedamiwis dReRamuri brunva simZimis Zalaze. davuSvaT, rom dedamiwas sferos forma aqvs. vinaidan igi
brunavs
↺
dasavleTidan
aRmosavleTi-
saken, kuTxuri siCqare mimarTuli iqneba samxreTidan CrdiloeTisaken (sur.
F1
N
r R P0 )
)
(
P
F2
Fc
23.1). vTqvaT, dedamiwis romelime adgilas, romlis ganedia , Zevs m masis sxeuli. dedamiwa rom ar brunavdes, sxeulze imoqmedebda erTaderTi Zala, simZimis P0 Zala, romelic mimarTulia radiusis gaswvriv centrisken, magram imis gamo, rom dedamiwa brunavs, sxe-
S
sur. 23.1
ulze moqmedebs kidev inerciis cen tridanuli Zala Fc *. amitom sxeulze moqmedi
WeSmariti
simZimis
P
Zala
warmoadgens am ori Zalis tolqmeds. rogorc suraTidan Cans, P gansxva vdeba P0 -sagan sididiTac da mimarTulebiTac. swored P Zala gansazRvravs mocemul ganedze vertikalis mimarTulebas da ara P0 Zala; P ZaliT awve ba sxeuli horizontalur sayrdens da ara P0 ZaliT da a.S. davamyaroT damokidebuleba P da P0 Zalebis sidideebs Soris. amisa Tvis centridanuli Zala Fc davSaloT or mdgenelad _ dedamiwis radiusis gaswvriv ( F1 mdgeneli) da mis marTobulad ( F2 mdgeneli). suraTidan Cans, rom F1 Zala iwvevs P0 -is sididis cvlilebas (Semcirebas), xolo F2
* vinaidan sxeuli uZravia dedamiwis mimarT, masze koriolisis Zala ar moqmedebs.
65
Zala _
P0 -is mimarTulebis cvlilebas. amitom
P
Zalis sididisaTvis
gveqneba: P P0 F1 .
suraTidan Cans, rom F1 Fc cos m 2r cos ,
amitom P P0 m 2r cos .
P0 mg0 ,
magram
g0
sadac
(23.1)
aris
simZimis Zalis aCqareba `uZrav~ dedamiwaze, igi
Tanxvdeba
simZimis
Zalis
aCqarebas
polusebze (vinaidan aq centridanuli Zala
Fc 0 ).
garda
amisa,
r R cos
sadac
R
↺
0
Fk
Fk
dedamiwis radiusia. SevitanoT (23.1)-Si:
P P0
0
P0 2 R cos 2 , g0
0
an 2R P P0 1 cos 2 . g0
gamoTvlebi
gviCvenebs,
amitom
rom
Fk
Fk
(23.2)
2R g0
0
S
0,0034 ,
sur. 23.2
(23.3) P P0 1 0,0034 cos 2 . (23.3) formula, iseve, rogorc (23.2), gamosaxavs simZimis Zalis cvlilebas geografiuli ganedis mixedviT. es cvlileba maqsimaluria ekvatorze, vinaidan aq 0 da cos 2 1 da minimaluria (nulis tolia) polusze ( 90 ,
cos 2 0 da P P0 ). rogorc (23.3) formula gviCvenebs, gansxvaveba
P -sa da
P0 -s Soris
ekvatorzec ki metismetad mcirea, rac imiT aris gamowveuli, rom inerciis centridanuli
Zala
gacilebiT
mcirea
simZimis
Zalaze.
marTlac,
P0 mg0 9,83m , xolo ekvatorze 2 5 1 Fc m R 7,27 10 6,4 106 m m 0,034m . wm simZimis Zalis aCqarebis cvlilebas ganedis mixedviT miviRebT, Tu 2
(23.3) formulaSi SevitanT P mg da P0 mg0 mniSvnelobebs. gveqneba:
g g0 1 0,0034 cos 2 . 66
(23.4)
sinamdvileSi,
gansxvaveba
gď Ş -s
mniSvnelobebs
Soris
sxvadasxva
ganedze ufro metia, vidre es gamomdinareobs (23.4) formulidan. amis mizezia is, rom dedamiwas ara aqvs idealuri sferuli forma _ centridanuli Zalis moqmedebiT igi gamoberilia ekvatorze. ganvixiloT koriolisis Zalis moqmedebis magaliTi. vTqvaT, sxeuli moZraobs CrdiloeT naxevarsferoSi meridianis gaswvriv CrdiloeTidan samxreTisaken.
maSin,
rogorc
23.2
suraTidan Cans, masze imoqmedebs ď ˛ moZraobisadmi marjvniv mimarTuli Fk koriolisis Zala. imave suraTidan Cans, rom imave naxevarsferoSi samxreTidan CrdiloeTisaken moZraobis SemTxvevaSic
koriolisis
Zala
moZraobisadmi
marjvniv
aris
mimarTuli.
amrigad, CrdiloeT naxevarsferoSi meridianis gaswvriv moZrav sxeulze yovelTvis
moqmedebs
moZraobisadmi
marjvniv
mimarTuli
Zala.
aseve
advilia Cveneba, rom samxreT naxevarsferoSi moZrav sxeulze moqmedebs moZraobisadmi
marcxniv
sxeulze,
es
Tu
mimarTuli
moZraoba
Zala.
warmoebs
ekvatoris
dasavleTidan
gaswvriv
moZrav
aRmosavleTisaken,
sxeulze moqmedebs `zeviT~ mimarTuli koriolisis Zala, rac iwvevs misi wonis Semcirebas. aRmosavleTidan dasavleTisaken moZraobisas, piriqiT, koriolisis Zalis moqmedebiT sxeuli awveba dedamiwas, rac iwvevs misi wonis gazrdas. koriolisis Zalis moqmedebiT aixsneba is faqti, rom mdinareebi, romlebic
miedinebian
meridianis
gaswvriv,
CrdiloeT
naxevarsferoSi
marjvena napirs ufro metad Camorecxaven, samxreT naxevarsferoSi ki _ marcxenas. qvemexidan gasrolili Wurvi CrdiloeT naxevarsferoSi ixreba marjvniv,
samxreT
naxevarsferoSi
ki
_
marcxniv.
xolo
Tu
gasrola
warmoebs ekvatoris gaswvriv, koriolisis Zala Wurvs an aswevvs zeviT (Tu gasrola xdeba dasavleTidan aRmosavleTisaken), an daswevs qveviT. koriolisis
Zalis
moqmedebiT
aixsneba
agreTve
saqanis
rxevis
sibrtyis
mobruneba (fukos cda). koriolisis Zalis moqmedeba haeris nakadze anu qarze ganapirobebs e.w. pasatebis arsebobas. saqme isaa, rom CrdiloeTis polaruli aridan _ arqtikidan ekvatorisaken, e.i. samxreTisaken mimarTuli civi qari koriolisis Zalis moqmedebiT gadaixreba marjvniv anu imoZravebs ara CrdiloeTidan samxreTisaken, aramed Crdilo-aRmosavleTidan samxreT-dasavleTisaken (Crdilo-aRmosavleTis pasati). imave mizeziT samxreT naxevarsferoSi 67
warmoiqmneba samxreT-aRmosavleTis pasati, romelic `uberavs~ antarqtididan ekvatorisaken*. koriolisis Zalis moqmedebiT aixsneba haeris nakadis moZraobis xasiaTi ciklonebsa da anticiklonebSi da sxv. dabolos,
rogorc
aRvniSneT,
marTalia,
dedamiwa
warmoadgens
arainerciul sistemas, magram Tu sxeulze moqmedi Zalebi didia inerciis ZalebTan
SedarebiT,
igi
miaxloebiT
SeiZleba
CavTvaloT
inerciul
sistemad, rogorc Cveulebriv xdeba xolme praqtikaSi.
V Tavi
m u S a ob a d a e n e r g i a $24. muSaoba. cvladi Zalis muSaoba. erTeulebi muSaobis cneba asaxavs m a te ri is m oZ r aob is e rT i fo rm is g ar d a q m n is pr oce s s m e ore f orm a d . magaliTad, Wurvis gasrolisas denTis airi asrulebs muSaobas lulidan Wurvis gamotyorcnaze, misi molekulebis moZraobis intensivoba mcirdeba, Wurvis moZraobis siCqare ki izrdeba, e.i. xdeba materiis moZraobis siTburi formis gardaqmna meqanikur formad. termini `muSaoba~ gamoiyeneba ori azriT: zemoT miTiTebuli procesis azriT da rogorc fizikuri sidide, romelic aris am procesis raodenobrivi maxasiaTebeli, raodenobrivi zoma. meqanikuri muSaoba sruldeba maSin, rodesac sxeulze moqmedebs Zala da igi gadaadgildeba. amitom, bunebrivia, rom m u S aob a iz om e b a Z a lis a d a am Z a lis m oq m e d e b i s m im arT u l e b iT gav li li g zi s n am r av l iT : A F S .
es
muSaoba
geometriulad
sur.
24.1-ze
(24.1) gamosaxuli
daStrixuli
marTkuTxedis farTis tolia. zogad SemTxvevaSi, roca Zalis moqmedebis mimarTuleba ar emTxveva gadaadgilebis mimarTulebas (sur. 24.2), F Zalas, paralelogramis wesiT, Slian or mdgenelad, romelTagan erTi ( FS ) gadaadgilebis Tanxvedrilia,
*
pasatebis moqmedeba Zlieria okeanis tropikul ganedebze. kontinentur nawilze igi
sustadaa gamoxatuli. 68
xolo meore ( Fn ) _ gadaadgilebis marTobuli.
Fn
Zala muSaobas ar
asrulebs, vinaidan misi moqmedebis mimarTulebiT sxeuli ar gadaadgilde ba. amitom mTeli muSaoba FS Zalis muSaobis tolia:
F
Fn
Fn )
FS
F
S
S
S
sur. 24.1
sur. 24.2 A Fs S .
(24.2)
magram naxazidan Cans, rom FS F cos , amitom A FS cos .
(24.3)
e.i. zo g a d Se m T xv e v a S i m u Sa ob a i zo m e b a Z ali s a d a g a d a ad g i l e b is s i d id e e b i s a d a m aT S or is m o T av s e b u l i k u T xi s k os inu s is n am r av l iT . (24.3) formula gviCvevnebs, rom roca
2
, muSaoba dadebiTia. igi
maqsimaluria maSin, roca 0 ( A FS ), xolo roca
_ muSaoba uar-
2
yofiTia. igi maqsimaluria maSin, roca , e.i. roca Zala mimarTulia gadaadgilebis sawinaaRmdegod:
A F S . aseTi Zalis magaliTia srialis
xaxunis Zala, romelic yovelTvis gadaadgilebis sawinaaRmdegodaa mimarTuli. Tu
gamoviyenebT
skalaruli
namravlis
wess,
(24.3)
formula
Semdegnairad daiwereba:
e.i. m u S aob a
Z al is a
da
A F S . g ad a a dgi le b is
v e q to re b is
(24.4) s k a l aru li
n am r av l is to li a. Cven ganvixileT umartivesi SemTxveva, roca moqmedi Zala iyo mudmivi, xolo moZraoba wrfivi. axla ganvixiloT SemTxveva, roca Zala ar aris mudmivi da gadaadgilebasTan Sedgenili kuTxec cvladia (moZraoba warmoebs mrud wirze). am dros muSaobis gamosaTvlelad mTeli S gza unda dav69
yoT imdenad mcire S1 , S2, . . . Sn ubnebad, rom TiToeulis farglebSi F Zala da am Zalis mier gadaadgilebasTan Sedgenili kuTxe SeiZlebodes CaiTvalos mudmivad. maSin TiToeul ubanze Sesrulebuli elementaruli muSaoba (24.4)-is Tanaxmad tolia: Ai Fi S i Fi S i cos i Fis S i
sadac Fis aris Zalis gegmili gadaadgilebis mimarTulebaze. es muSaoba geometriulad gamosaxavs im svetis farTobs, romlis siganea Si , xolo simaRle F . is
muSaoba mTel S gzaze toli iqneba aseTi elementaruli muSaobebis jamisa:
n n n n A Ai Fi Si Fi Si cos i FiS Si . i 1
i 1
i 1
(24.5)
i 1
cxadia, rom rac ufro mcirea gzis TiToeuli ubani Si , miT ufro meti sizustiT SeiZleba CaiTvalos F da mudmivebad am ubnebze. amitom zusti Sedegis misaRebad unda movnaxoT (24.5) formuliT gamosaxuli jamis zRvari, roca Si 0
A lim
S 0
n
F i 1
iS
Si .
(24.6)
maTematikidan cnobilia, rom aRniSnuli zRvari tolia gansazRvruli S
integralisa
F dS . S
amrigad, sabolood gvaqvs, rom cvladi Zalis mier
0
Sesrulebuli muSaoba mrudwirul traeqtoriaze S
A Fs dS
(24.7)
FS
0
es
integrali
geometriulad
tolia
cvladi Zalis ab grafikis qveS moTavsebuli figuris farTisa (sur. 24.3). muSaobis
erTeuls
davadgenT
(24.1)
formulidan. m u Sa ob i s e r T e u l a d m iR e b u -
b
a Fis Si
S
sur. 24.3
l i a e r T e u lov an i Z a li s m ie r S e s ru le b u l i m u S aob a e rT e u l ov a n g z aze , r od e s ac Z al is m im a rT u le b a T an x v de b a g a da a d gi le b i s m im arT u le b as . SI sistemaSi muSaobis erTeulia jouli (j). 70
1 j = 1 n
.
1 m
e.i. jou li a ri s m u S aob a, ro m e ls a c a s ru le b s e rT i niu to ni Z a la e r T m e tr g z aze . teqnikur sistemaSi muSaobis erTeulia kgm. 1 kgm = 1 kgZ . m. vinaidan 1 kgZ=9,81 n-s, amitom 1 kgm=9,81 j.
$25. simZimis Zalis muSaoba. konservatuli da arakonservatuli Zalebi Tu sivrcis yovel wertilSi nawilakze moqmedebs garkveuli Zala, maSin amboben, rom nawilaki imyofeba Zalur velSi. aseTia, magaliTad, gravitaciuli
anu
simZimis
veli,
eleqtromagnituri veli
da
sxv.
Tu
nawilakze moqmedi Zala velis yovel wertilSi sididiT da mimarTulebiT erTnairia,
vels
ewodeba
erTgvarovani.
Tu
veli
drois
mixedviT
ar
icvleba, mas ewodeba stacionaruli. simZimis veli dedamiwis zedapirTan axlos erTvagrovanicaa da stacionarulic. gamoviTvaloT simZimis Zalis mier Sesrulebuli muSaoba. vTqvaT, m masis
sxeuli
atanilia
h1
simaRleze
da
simZimis
Zalis
moqmedebiT
moZraobs a wertilidan b wertilisaken nebismier mrud wirze (sur. 25.1). moZraobis mTel gzaze sxeulze moqmedi P simZimis Zala, cxadia, mudmivia, magram
kuTxe
Zalasa
da
gadaadgilebas
Soris
ganuwyvetliv
icvleba.
muSaobis gamosaTvlelad ab gza davyoT imdenad mcire Si ubnebad, rom TiToeul ubanze kuTxe i SeiZlebodes CaiTvalos mudmivad (e.i. Ta-
a hi
vad ubani _ wrfivad),
i
Si
h1 P
gamoviTva-
loT TiToeul ubanze elementaruli muSaobebi da Semdeg SevkriboT. b
Si ubanze P Zalis mier Sesrule-
h2
buli muSaoba (24.3) formulis Tanaxmad tolia:
sur. 25.1
Ai P Si cos i . 71
magram
Si cos i hi .
amitom
Ai P hi .
sruli muSaoba n
n
n
i 1
i 1
i 1
A Ai P hi P hi Ph1 h2 . e.i.
A Ph1 h2 . miviReT
mniSvnelovani
Sedegi:
simZimis
(25.1) Zalis
mier
Sesrulebuli
muSaoba gzis formaze damokidebuli ar aris, damokidebulia mxolod sxeulis sawyis da saboloo mdebareobaze. i s e T v e ls , rom e l Si c s xe u l i s g a d a a dg ile b a ze Se s ru le b u li m u S aob a ar a a d am ok i d e b u li gz is f o r m aze
d a d am ok i de b u l i a m xol o d s xe u lis
s aw y i s
da s a b o -
l oo m de b a re ob az e , e w o de b a k o ns e rv atu li an p ote n c iu r i v e l i, x o lo as e T v e l S i m oq m e d Z ale b s _ k on s e rv a tu l i an po t e n c iu r i Z a le b i. simZimis Zalis garda konservatulia drekadobis Zala, eleqtrostatikuri Zala da, sazogadod, yvela Zala, romelic nawilakebs Soris fundamenturi urTierTqmedebiTaa gamowveuli (ixile petitis teqsti). vinaidan
gadaadgilebis
mimarTulebis
SecvliT
muSaoba
icvlis
niSans, (25.1) formulis Tanaxmad, k o ns e rv atu li Z al is m i e r S e k r u l g z az e Se s ru l e b u l i m u S a ob a nu l is t ol ia . konservatuli Zalebis garda arsebobs e.w. di s i p ac iu r i Zalebi. es iseTi Zalebia, romelTa mier Sesrulebuli muSaoba gzis yovel ubanze uaryofiTia da maSasadame, mTeli muSaoba miT metia, rac metia gavlili gza. amitom cxadia, rom Sekrul gzaze disipaciuri Zalis muSaoba nulis toli ar aris. disipaciuri Zalis magaliTia xaxunis Zala, romlis mier Sesrulebuli muSaoba yovelTvis uaryofiTia. xaxunis Sedegad sxeuli Tbeba.
am
dros
meqanikuri energia gardaiqmneba siTbur
energiad,
anu
adgili aqvs meqanikuri energiis gabnevas*. meqanikuri muSaobis sididis ganmsazRvreli (24.1) formulidan gamomdinareobs, rom rac ufro met gzas gadis sxeuli Zalis moqmedebiT, miT metia am Zalis mier Sesrulebuli muSaoba. meore mxriv, Cven vnaxeT, rom es yovelTvis ase ar aris: simZimis Zalis muSaoba damokidebulia sxeulis mxolod sawyis da saboloo mdebareobaze, xolo gzis sigrZeze,
* aqedan warmodgeba Zalis dasaxelebac: laTinurad `disipacia~ niSnavs gabnevas.
72
traeqtoriis formaze damokidebuli ar aris. kidev metic, aRmoCnda, rom es Tviseba sayovelTaoa
_
damaxasiaTebelia
nawilakebs
Soris
moqmedi
yvela
fundamenturi
ZalisaTvis. rogorc III TavSi gakvriT iyo naxsenebi, bunebaSi gvxvdeba mxolod oTxi tipis fundamenturi urTierTqmedeba da, Sesabamisad, oTxi tipis fundamenturi Zala. esenia gravitaciuli,
eleqtromagnituri,
Zlieri da susti urTierTqmedebis Zalebi. yoveli
maTganis muSaoba damokidebulia mxolod nawilakis sawyis da saboloo mdebareobebze, xolo
gzis
formaze
damokidebuli
ar
aris.
sagulisxmoa,
rom
yoveli
maTgani
damokidebulia manZilze (sxeulis koordinatebze). meqanikaSi ganixileba sami saxis Zala _ gravitaciuli, drekadobis da xaxunis Zalebi. amaTgan pirveli ori Zala konservatulia. maTi sidide damokidebulia manZilze (gravitaciuli Zalisa _ sxeulebs Soris manZilze, xolo drekadobis Zalis _ sxeulis nawilebs Soris manZilze). mesame saxis Zalis _ xaxunis Zalis sidide manZilze damokidebuli ar aris (damokidebulia siCqareze), is ar aris konservatuli Zala, misi muSaoba gavlili manZilis proporciulia. ismis kiTxva: ratom?
sxeulis
Semadgenel
nawilakebs
Soris
moqmedi
yvela
tipis
Zala
xom
konservatulia? saqme isaa, rom xaxunis Zala moqmedebs sxeulebs Soris da ara mis Semadgenel nawilakebs Soris. atomur-molekulur samyaroSi xaxunis movlena ar arsebobs. igi Tavis iCens mxolod makroskopul sxeulTa urTierTqmedebisas.
$26. simZlavre xSirad
saWiroa
vicodeT
ara
marto
muSaobis
sidide,
romlis
Sesrulebac ama Tu im manqanas an meqanizms SeuZlia, aramed muSaobis Sesrulebis tempebic. cxadia, rom ori manqanidan ukeTesia is, romelic mocemul samuSaos ufro swrafad Seasrulebs. fizikaSi, m u Sa ob i s Se s r u l e b is s is w r a fis da s a x as i aT e b l a d S e m oR e b u li a s im Z l av r is c ne b a. m anq a ni s an m e q an izm is s im Z l av re to li a Se s ru le b u li m u S a ob is f a rd ob i s a i m dr os T an , r om l is g a nm av l ob aS ic e s m u S a o b a Se s r u l d a: A . (26.1) t Tu (26.1) formulaSi davuSvebT, rom t 1, maSin N A . e.i. simZlavre N
ricxobrivad drois erTeulSi Sesrulebuli muSaobis tolia. s im Z l av ri s e rT e u l a d m iR e b u l ia i s e T i m a nq an is s im Z l av r e , r om e li c e rT e u l ov an d ro S i e rT e u lov a n m u S a ob a s as ru le b s . SI sistemaSi simZlavris erTeulia vati (vt).
1vt
1j . 1wm
73
e.i. v a ti a ri s is e T i m a nq an is s im Z l av re , ro m e l ic e rT w am Si e r T j ou l
m u S a ob a s
as ru l e b s .
aTasjer
met
erTeuls
kilovati
(kvt)
ewodeba, milionjer mets _ megavati (mgvt). xSirad
gamoiyeneba
simZlavris
sistemgareSe
erTeuli,
romelsac
cxenis Zala (cZ) ewodeba:
1 kgm . 1 wm davamyaroT damokidebuleba cxenis Zalasa da vats Soris: 1 cZ 75
1 cZ
j 1 kgm 75 9,81 740 vt . 1 wm wm
adamianis saSualo simZlavre daaxloebiT 0,1 cxenis Zalis tolia, e.i. wamSi SeuZlis Seasrulos
75 jouli muSaoba. magram xanmokle drois ganmavlobaSi, magaliTad,
xtomis an kibeze arbenis dros, mas SeuZlia ganaviTaros 1 c.Z.-is toli da meti simZlavre. sainteresoa aRiniSnos, rom cxens xangrZlivi drois manZilze SeuZlia ganaviTaros 500 vt simZlavre, drois ufro mcire monakveTSi ki _ (700-800) vt simZlavre. swored es monacemebi udevs safuZvlad simZlavris erTeulis `cxenis Zalis~ dadgenas, romelic
740 vt-is
tolia.
(26.1) erTeulad
formulidan SI
A N t
aqedan
gamomdinareobs,
rom
m u S aob is
s is te m a Si Se iZ le b a m iv i Cn ioT m u S aob a, ro m e l ic
s r u l de b a e r T i v at i s i m Z l av ris a s 1 w am Si . am e rT e u ls e w o de b a v at -w am i (v t. w m ) : 1 vt.wm =1 j. jouli da, maSasadame, vat-wamic Zalian mcire erTeulebia. amitom praqtikaSi sargebloben ufro didi erTeulebiT _ kilovatsaaTiT (kvt.sT) da megavatsaaTiT (mgvt.sT). 1 kvt.sT = 3,6.106 j; 1 mgvt.sT = 3,6.109 j. avtomanqanebi,
gemebi,
TviTmfrinavebi
xSirad
mudmivi
siCqariT
moZraoben, rac niSnavs, rom Zravas muSaobis Sedegad, maTze moqmedi wevis Zala gawonasworebulia xaxunis ZaliT*. vnaxoT, Tu razea damokidebuli am obieqtebis mier ganviTarebuli maqsimaluri mudmivi siCqare:
* gavixsenoT (§17), rom siTxeSi an airSi moZrav sxeulze moqmedi xaxunis Zala sveli
xaxunis Zalisa da winaaRmdegobis Zalis jamis tolia. 74
N
A F S F , t t
(26.2)
saidanac N . (26.3) F (26.3) gviCvenebs, rom Tu xaxunis Zala mudmivia, obieqtis maqsimaluri
siCqare Zravis simZlavris proporciulia. amitom sWirdeba swrafmaval avtomanqanebs da sxva obieqtebs didi simZlavris Zravebi. magram xaxunis Zala xSirad mudmivi ar aris da izrdeba siCqaresTan erTad. kerZod, didi siCqariT moZraobis SemTxvevaSi xaxunis Zalis sidide siCqaris kvadratis proporciulia: F k 2 Tu am mniSvnelobas SevitanT (26.2)-Si, miviRebT: maSasadame, siCqaris
ara
magaliTad,
didi
pirveli
N k 3 . siCqaris SemTxvevaSi, xarisxis,
TviTmfrinavis
aramed
siCqaris
simZlavre
kubis.
2-jer
es
imas
gasazrdelad
proporciulia niSnavs, misi
rom
Zravebis
simZlavre 8-jer unda gaizardos. amitomaa gaZnelebuli siCqaris gazrda. (26.2)-dan F
N
.
e.i. mudmivi simZlavris SemTxvevaSi, Zravis mier ganviTarebuli wevis Zala siCqaris ukuproporciulia _ rac naklebia siCqare, miT metia wevis Zala. amitomaa, rom avtomanqanis mZRoli, aRmarTze moZraobisas, roca meti wevis Zalaa saWiro, Zravas mcire siCqareze gadarTavs xolme. (26.1) formula gamosadegia im SemTxvevaSi, roca drois tol SualedebSi erTnairi muSaoba sruldeba. Tu muSaoba araTanabrad sruldeba, e.i. Tu simZlavre drois mixedviT icvleba, unda SemoviRoT saSualo simZlavre: A . t simZlavris myisi mniSvneloba miiReba zRvarze gadasvliT: NsaS
A dA . t dt magram (24.2)-is Tanaxmad A FS S , amitom N lim
t 0
dS FS F . (26.4) dt maSasadame, m y i s i s im Z lav re t ol ia Z al is a d a s i Cq a ris v e q N FS
t o r e b is s k al a ru l i n am r av l is .
75
§28. energia. energiis mudmivobis kanoni viciT, rom moZraoba aris materiis pirveladi, Tandayolili Tviseba _ ar arsebobs materia moZraobis gareSe. materiis moZraobis sxvadasxva formebs (meqanikurs, atomur-molekulurs anu siTburs da a.S.) Sesabamis pirobebSi SeuZliaT urTiergardaqmna. amasTan, materiis moZraobis erTi forma
yovelTvis
formaSi.
aman
m k ac r ad
warmoqmna
g a rk v e u li
SesaZlebloba,
r ao de nob iT materiis
gadadis
moZraobis
meore
sxvadasxva
forma gaizomos erTi sazomiT, rac daedo safuZvlad energiis cnebis SemoRebas. e ne r g ia
e w o de b a
s k al a ru l
s i di de s ,
rom e l ic
ar is
m at e r i is m oZ ra ob i s s xv ad as xv a f o rm i s s ae r T o s a zom i. moZraobis sxvadasxva formebi xasiaTdeba energiis Sesabamisi saxeebiT: meqanikuri, Sinagani, eleqtromagnituri da sxva. sistemis meqanikuri energia icvleba muSaobis Sesrulebis procesSi. amasTan
e ne rg ii s
cv li le b a
Se s ru l e b u l i
m u S a ob is
t ol i a .
davuSvaT, gare F Zalis mier Sesrulebuli A muSaobis Sedegad sistemis meqanikuri
energia
Seicvala
E2 -mde.
E1 -dan
maSin
energiis
cvlileba
E E2 E1 , zemoTqmulis Tanaxmad, Sesrulebuli A muSaobis tolia: (28.1) E E2 E1 A . (28.1) gviCvenebs, rom Tu gare Zalebis mier Sesrulebuli muSaoba dadebiTia
A 0 ,
maSin E2 E1 anu sistemis energia izrdeba da piriqiT _
Tu gare Zalebis muSaoba uaryofiTia
A 0 ,
sistemis energia mcirdeba. am
SemTxvevaSi, dadebiTia s is t e m i s m i e r S e s r u le b u li m u S aob a , anu im Zalebis mier Sesrulebuli muSaoba, romliTac sistema moqmedebs gareSe sxeulebze. maSasadame, sistemas dadebiTi muSaobis Sesruleba SeuZlia mxolod sakuTari energiis Semcirebis xarjze. a m i tom , e ne r g i as x S ir a d g a nm ar t av e n r o gor c f iz ik u r s id i de s , rom e li c a x as iaT e b s s xe u l is a n s xe u l T a s is t e m i s m ie r m u S aob is S e s ru le b is u n ar s *. sxeuls aqvs energia niSnavs, rom mas SeuZlia muSaobis Sesruleba**. (28.1) formulidan gamomdinareobs,
rom
energia imave erTeulebiT
izomeba, riTac muSaoba. *
energia berZnulad niSnavs moqmedebas, moRvaweobas. termini `energia~ SemoiRo 1860 wels kelvinma, nacvlad terminisa `bunebis Zala~. ** unda aRiniSnos, rom energiis cnebis fizikuri Sinaarsi da misi sayofacxovrebo gageba erTnairia: cxovrebaSic energiuls uwodeben muSaobis unaris mqone adamians. 76
vTqvaT,
sistema
izolirebuli
anu
F 0 .
Caketilia
maSin
A 0, E 0 da E const . e.i. i zo li re b u li s is te m i s m e q an ik u ri e n e r g i a m u dm iv i s i di de a . am daskvnas ewodeba meqanikuri energiis mudmivobis kanoni. es kanoni samarTliania im SemTxvevaSi, roca sistemaSi moqmedebs mxolod konservatuli (gravitaciuli da drekadi) Zalebi. sistemis sxeulebs
Soris
arakonservatuli
Zalebis
(magaliTad,
xaxunis
Zalis)
moqmedebis SemTxvevaSi kanoni irRveva, vinaidan meqanikuri energiis nawili gadadis siTbur energiaSi. es SezRudva ar exeba s ru l i e ne r g ii s mudmivobis kanons, romlis kerZo SemTxvevasac warmoadgens meqanikuri energiis mudmivobis kanoni da romelic ase gamoiTqmis: i zo li re b u li s is t e m i s s ru li e n e r gi a m u dm iv i s id id e a . s i s t e m a Si m im di na re pr oc e s e b i s Se de g ad e ne r g ii s e rT i s ax e S e i Z l e b a g ai z ar dos , m e or e Se m ci rd e s , m a gr am i s e , ro m m aT i j am i a nu s is t e m i s s ru l i e ne rg i a d arC e s m u dm iv i. energiis mudmivobis kanoni bunebis fundamenturi, uzogadesi kanonia. igi sruldeba rogorc makro, ise mikrosamyaroSi, yovelgvari gamonaklisis gareSe. yoveli axlad aRmoCenili faqti Tu movlena mxolod adasturebs am kanons. dabolos, SevniSnoT, rom (28.1) toloba gamosaxavs meqanikuri energiis mudmivobis kanons araizolirebuli sistemisaTvis.
§29. kinetikuri da potenciuri energia
arsebobs meqanikuri energiis ori saxe: kinetikuri
W
da potenciu-
ri U . sruli meqanikuri energia maTi jamis tolia: E W U . wina paragrafSi gamoTqmul meqanikuri energiis mudmivobis kanonSi,
cxadia, igulisxmeba sruli meqanikuri energia da kanoni Semdegnairad unda gavigoT: izolirebul sistemaSi kinetikuri energiis zrda iwvevs potenciuri energiis Semcirebas da piriqiT, magram ise, rom maTi jami anu sruli meqanikuri energia rCeba mudmivi. ganvixiloT es energiebi cal-calke.
77
k ine tik u ri e ne r gi a. k ine tik u ri e n e r gi a e w o de b a e n e r gi as , r o m e l i c s xe u ls g aa C ni a m oZ r a ob is Se d e g a d . Tu sxeuli ar moZraobs misi kinetikuri energia nulis tolia. miviRoT kinetikuri energiis gamosaTvleli formula. ganvixiloT umartivesi SemTxveva, rodesac sxeuli moZraobs wrfeze da masze moqmedebs mudmivi F Zala, romelic am wrfis gaswvrivaa mimarTuli. vTqvaT, am Zalis moqmedebiT m masis sxeulma gaiara S manZili da misi siCqare Seicvala 1 -dan 2 –mde.
am SemTxvevaSi Zalis mier Sesrulebuli
muSaoba A F S .
magram F ma , xolo S
22
12 2a
(29.1)
(vinaidan F const , moZraoba TanabaraCqare-
bulia). SevitanoT (29.1)-Si:
A F S ma miviReT,
rom
sxeulze
22 12 2a
moqmedi
m 22 m12 . 2 2 Zalis
(29.2)
muSaoba
m 2 2
sididis
cvlilebis tolia. (28.1) formulis Tanaxmad, es sidide unda iyos energia da vinaidan roca 0 es energiac nulis tolia, bunebrivia CavTvaloT, rom igi kinetikuri energiaa. e.i.
W
m 2
. (29.3) 2 (29.2)-is Tanaxmad, s x e u l ze m oq m e di Z al is m u S a ob a s xe u li s k ine ti kuri
e ne r g ii s
cv li le b i s
t oli a. am debulebas ewodeba T e or e m a
k ine tik u r i e ne r gi is Se s a xe b . Tu sxeulze moqmedi Zalis muSaoba dadebiTia (Zalis mimarTuleba emTxveva moZraobis mimarTulebas), maSin (29.2)-is Tanaxmad
m 22 m12 2 2
anu sxeulis kinetikuri energia izrdeba da piriqiT,
roca A 0 , sxeulis kinetikuri energia mcirdeba. vTqvaT 1 0 da 2 . maSin A
m
masis
sxeulis
kinetikuri
m 2 . maSasadame, siCqariT moZravi 2
energia
im
muSaobis
tolia,
romelsac
asrulebs sxeulze moqmedi Zala misTvis am siCqaris misaniWeblad. igive muSaoba sruldeba siCqariT moZravi sxeulis gaCerebisas.
78
(29.2) formula, romelic Cven miviReT kerZo SemTxvevisaTvis, zogadia da marTebulia im SemTxvevaSic, roca Zala aris cvladi, xolo traeqtoria _ mrudi.
F cvladi Zalis moqmedebiT sxeulis siCqare Seicvala 1 -dan 2 -mde. mcire dt droSi siCqaris cvlileba iqneba d . Zalis mier Sesrulebuli marTlac, davuSvaT, rom
elementaruli muSaoba (24.4)-is Tanaxmad
magram F ma m
d , xolo dS dt , dt
amitom
dA F dS .
d dA m dt m d md . dt
(29.4)
F Zala siCqaris d sididiT Sesacvlelad. sruli muSaoba, romelic sruldeba siCqaris 1 -dan 2 -mde (29.4) formula gamosaxavs im muSaobas, romelsac asrulebs cvladi
Sesacvlelad miiReba am formulis integrebiT: 2
2
1
1
m 2 A dA md 2
m 22 m12 . 2 2
rac emTxveva (29.2)-s.
p o te n ciu ri e ne r gi a. po te n ciu ri e ne r gi a e w o de b a e ne r gi as , r o m e l i c s xe u ls g a a Cn i a u rT ie r T q m e de b i s Se de g ad. ig i g an is a z R v r e b a s xe u le b i s an e r T i d a i m av e s xe u l is n aw ile b is u r T i e r T m de b are ob iT . maSasadame, warmoadgens mdebareobis, e.i. koordinatebis funqcias:L U U x, y, z . aseTi energia gaaCnia, magaliTad, dedamiwis zedapiridan raime simaRleze atanil sxeuls, deformirebul sxeuls da sxv. miviRoT potenciuri energiis gamosaTvleli formula. unda aRiniSnos, rom am formulis saxe damokidebulia im Zalebis bunebaze, romliTac sxeulebi urTierTqmedeben. gamovTvaloT jer energia sxeulisa, romelzec simZimis
P
Zala
moqmedebs. viciT (§25), rom simZimis Zalis mier Sesrulebuli muSaoba
m
masis sxeulis h1 simaRlidan h2 -mde daSvebisas gzis formaze damokidebuli ar aris da gamoiTvleba formuliT
A Ph1 h2 mgh1 h2 . am formulas SeiZleba mivceT sxva saxec: A mgh2 mgh1 . 79
(29.5)
miviReT, rom s im Z im is Z a lis m u S aob a mgh s ididis cv lile b is toli a Se b ru ne b u li ni SniT . (28.1) formulis Tanaxmad es sidide unda iyos energia da vinaidan igi ganisazRvreba h -iT anu dedamiwisa da m masis sxeulis urTierTmdebareobiT, unda CavTvaloT, rom mgh aris potenciuri energia Tu davuSvebT, rom h2
U mgh aris nulovani done
(29.6) h2 0 *, xolo nulovani
donidan aTvlil simaRles aRvniSnavT h -iT, e.i. h1 h , maSin A mgh . maSasadame, nulovani donidan h simaRleze atanili m masis sxeulis potenciuri energia tolia im muSaobisa, romelsac asrulebs simZimis Zala am sxeulis nulovan donemde daSvebisas. aseTive muSaobas asruleben gare Zalebi m masis sxeulis h simaRleze atanisas. minusi
niSani
potenciuri
energiis
F
cvlilebis win (29.5) formulaSi imis maCvenebelia, rom simZimis Zalis mier dadebiTi
F
muSaobis Sesrulebisas es energia mcirdeba da piriqiT, rodesac simZimis Zala asrulebs
uaryofiT
muSaobas
(sxeuli
zeviTaa asrolili), sxeulis potenciuri
l0
energia izrdeba. miviRoT axla drekadad deformirebuli sxeulis potenciuri energiis for-
x sur. 29.1
x 2 x1
x
mula. davuSvaT, drekadi zambara, romlis sigrZe aradeformirebul mdgomareobaSi
l0 -ia, marcxena boloTi damagrebulia, xolo marjvena boloze
mimagrebulia burTula (sur. 29.1). Tu zambaravs gavWimavT (e.i. burTulas ga davaadgilebT marjvniT) raime x sididiT, masSi aRiZvreba drekadobis F Zala, romelic cdilobs daabrunos zambara pirvandel mdgomareobaSi. am ZaliT zambara imoqmedebs burTulaze. vinaidan x gansazRvravs zambaris deformacias, drekadi Zalis sidide, hukis kanonis Tanaxmad, ganisazRvreba formuliT F kx , sadac k zambaris sixistea (§16). Tu zambaras gavanTavisuflebT, misi marjvena bolo da, maSasadame, burTulac daiwyebs moZrao* Cveulebriv, nulovan doned iReben dedamiwis zedapirs.
80
bas marcxniv da drekadobis Zala Seasrulebs muSaobas. gamoviTvaloT es muSaoba. vTqvaT, zambara gaWimuli iyo x1 sididiT da ganTavisuflebis Semdeg raRac droSi igi Semcirda
x2 sididemde. sxeulis gadaadgileba toli
iqneba ( x1 x2 )-is. vinaidan Zalis moqmedebis mimarTuleba emTxveva gadaadgilebis mimarTulebas, elementaruli muSaoba, romelsac asrulebs drekadobis Zala deformaciis dx sididiT Semcirebisas, tolia: dA F dx kxdx .
sruli
muSaoba,
romelsac
asrulebs
(29.6) drekadobis
Zala
zambaris
deformaciis x1 -dan x2 -mde Semcirebisas miiReba (29.6)-is integrebiT: x1
A dA k xdx k x2
x2 2
x1
x2
kx2 kx2 kx12 kx22 2 1 . 2 2 2 2 kx2
e.i. Sesrulebuli muSaoba tolia
2
(29.7)
sididis cvlilebisa Sebrunebu-
li niSniT. simZimis Zalis muSaobis ganxilvisas Catarebuli msjelobis gameorebiT davaskvniT, rom
kx2 2
aris drekadad deformirebuli zambaris
potenciuri energia:
U amrigad,
d re k adob is
kx2
Z alis
2
.
m ie r
Se s ru leb u li
m u S aob ac
toli a pote nciu ri e ne rgiis cv lile b is a Se b ru ne b u li niSniT . mocemul
paragrafSi
miRebuli
Sedegebi
saSualebas
gvaZlevs,
martivad
gamoviyvanoT sruli meqanikuri energiis mudmivobis kanoni. davuSvaT, mocemuli gvaqvs Caketili sistema, romelSic moqmedeben mxolod konservatuli Zalebi. konservatuli Zalebis
muSaoba
tolia
potenciuri
energiis
cvlilebisa
Sebrunebuli
niSniT:
A U 2 U1 . vinaidan sistemaSi sxva Zalebi ar moqmedeben, igive muSaoba tolia kinetikuri
energiis
cvlilebisa:
A W2 W1 .
formulebis
Sedareba
gvaZlevs:
U 2 U1 W2 W1 , an W1 U1 W2 U 2 , saidanac W U E const .
bolos, mivaqcioT yuradReba erT garemoebas. mudmivobis Tvisebis gamo energia iZens ZiriTadi fizikuri cnebis mniSvnelobas. amitom, mizanSewonili xdeba energia ganisazRvros ara muSaobis saSualebiT (`energia aris muSaobis Sesrulebis unari~), aramed _ piriqiT. §24-is dasawyisSi 81
naTqvami iyo, rom muSaobis cneba asaxavs moZraobis erTi formis meore formad
gardaqmnis
process.
moZraobis
sxvadasxva
formebi
xasiaTdeba
energiis Sesabamisi saxeebiT. amitom SeiZleba iTqvas, rom muSaoba asaxavs energiis erTi formis meored gardaqmnis process. magram muSaobis Sedegad adgili aqvs energiis ara marto gardaqmnas, aramed gadacemasac. magaliTad, sxeulebis
Sejaxebisas
sruldeba
muSaoba,
romlis
drosac
meqanikuri
energiis nawili gardaiqmneba siTbur energiad, nawili ki gadaecema erTi sxeulidan
meores.
zemoTqmulidan
gamomdinare,
m u S a ob a
Se i Z le b a
g a n im a r t os ro g orc e ne r gi is g ar d aq m nis a d a g a d ace m is for m a.
§30. kavSiri Zalasa da potenciur energias Soris sxeulTa urTierTqmedeba SeiZleba aiweros an Zalis saSualebiT, an potenciuri energiis, rogorc urTierTmoqmed sxeulTa koordinatebis funqciis saSualebiT. klasikur meqanikaSi gamoiyeneba orive xerxi. pirveli xerxi ramdenadme ufro zogadia, vinaidan igi gamoiyeneba iseTi Zalis SemTxvevaSic, romlisTvisac ar SeiZleba potenciuri energiis SemoReba (magaliTad,
xaxunis Zala). meore xerxi gamoiyeneba mxolod konservatuli
ZalebisTvis. kvanturi meqanika Seiswavlis mikrosamyaroSi mimdinare movlenebs, sadac xaxunis Zalebi ar aris. amitom igi nawilakTa urTierTqmedebis aRwerisaTvis iyenebs mxolod da mxolod meore xerxs. kvanturi meqanikis moZraobis gantolebebSi Zala ar Sedis, Sedis mxolod urTierTmoqmedi nawilakebis potenciuri energia.
wina paragrafSi cnobili Zalebis
P mg,
F kx saSualebiT gamo-
viTvaleT gravitaciul velSi myofi da drekadad deformirebuli sxeulebis potenciuri energiebi (Sesabamisad, U mgh da U
kx2 ). gadavwyvitoT 2
axla Sebrunebuli amocana _ potenciuri energiis saSualebiT gamoviTvaloT Zala. vTqvaT,
konservatuli
usasrulod mcire dr
F
Zalis
moqmedebiT sxeulma Seasrula gadaadgileba. maSin F Zalis mier Sesrulebuli
elementaruli muSaoba
dA Fdr Fdr cos Fr dr , sadac Fr F cos aris F Zalis gegmili r -is mimarTulebaze.
es muSaoba potenciuri energiis usasrulo mcire
dU
(30.1)
cvlilebis
tolia Sebrunebuli niSniT: dA dU 82
(30.2)
(30.1) da (30.2) tolobebis Sedareba gvaZlevs:
Fr dr dU saidanac dU dr mimarTulebaze Fr
e.i.
Zalis
gegmili
dr -is
(30.3) udris
potenciuri
energiis
warmoebuls imave mimarTulebiT, Sebrunebuli niSniT. rogorc wina paragrafSi aRvniSneT, potenciuri energia warmoadgens koordinatebis funqcias:
U U x, y, z .
s k a la ru li
U x, y, z
f u nq c i is
w ar m o e b u ls im m im arT u le b i T , s a iT k e n ac e s w a rm oe b u li m aq s im a l u r i a, am fu nq ci is g r ad ie nt i e w ode b a. aRiniSneba grad U -Ti. funqciis gradienti veqtoria, romelic mimarTulia am funqciis uswrafesi zrdis mxares. SeiZleba Cveneba, rom sazogadod, Zala tolia potenciuri energiis gradientisa Sebrunebuli niSniT: F grad U
grad U -s warmoebulebi*
mdgenelebi
RerZebze
U U U , , . x y z
amitom
(30.4)
aris (30.4)-is
potenciuri
energiis
dagegmilebiT
kerZo
koordinatTa
RerZebze miviRebT:
U U U , Fy , Fz . (30.5) x y z ganvixiloT konkretuli magaliTi _ gamoviTvaloT deformirebul Fx
zambaraSi aRZruli drekadobis Zala F . viciT rom Tu x RerZi mimarTulia zambaris RerZis gaswvriv (sur. 29.1), maSin drekadad deformirebuli zambaris potenciuri energia gamoiTvleba formuliT U vaSi U aris mxolod x -is funqcia. amitom
Fx F
kx2 . mocemul SemTxve2
U dU gveqneba: x x
dU d kx2 kx dx dx 2
*
kerZo warmoebuli SemoRebulia mravali cvladis funqciisaTvis da aRniSnavs am funqciis warmoebuls erTi cvladis mimarT im daSvebiT, rom danarCeni cvladebis mniSvnelobebi fiqsirebulia, anu am gawarmoebis dros isini ar icvleba. kerZo warmoebuli d simbolos nacvlad aRiniSneba simboloTi. Tu f aris mxolod x -is funqcia, maSin
f df x dx 83
§31. nawilakebis dajaxeba dajaxeba
aris
nawilakTa
urTierTqmedebis
umniSvnelovanesi
SemTxveva. misi kanonzomierebebis dadgena advildeba imiT, rom amisaTvis ar aris saWiro niutonis moZraobis diferencialuri gantolebebi da sakmarisia CvenTvis cnobili impulsisa da energiis mudmivobis kanonebis gamoyeneba. rogorc viciT, es kanonebi bunebis uzogadesi kanonebia, romlebic upirobod sruldeba rogorc makro, ise mikrosamyaroSi. amitom nawilakebad SeiZleba vigulisxmoT rogorc makrosxeulebi (magaliTad, biliardis an plastelinis birTvebi), ise mikronawilakebi (elementaruli nawilakebi, atomebi, molekulebi). mxedvelobaSi unda viqonioT is garemoeba, rom nawilakTa Sejaxeba yovelTvis ar daiyvaneba mxolod dartymamde, rogorc es biliardis birTvebis SemTxvevaSia. magaliTad, erTi niSniT damuxtuli mikronawilakebi, eleqtruli velis moqmedebiT, uSualo Sexebis gareSe, icvlian siCqaris mimarTulebas, magram aseT processac dajaxeba ewodeba. ganvixiloT
nawilakebis
centraluri
dajaxeba,
e.i.
iseTi,
roca
nawilakebis siCqareebi mimarTulia maTi centrebis SemaerTebeli wrfis gaswvriv. dajaxeba SeiZleba iyos drekadi an aradrekadi. simartivisaTvis ganvixiloT ori ukiduresi SemTxveva _ roca dajaxeba aris absoluturad drekadi, an absoluturad aradrekadi. absoluturad drekadi dajaxeba ewodeba iseT dajaxebas, romlis Semdegac nawilakebis Sinagani mdgomareoba mTlianad aRdgeba da piriqiT, absoluturad aradrekadi dajaxeba ewodeba iseT dajaxebas, romlis Semdegac dajaxebiT gamowveuli nawilakebis Secvlili Sinagani mdgomareobis aRdgena srulebiT ar xdeba. ganvixiloT jer a b s olu tu r a d a r ad re k ad i d a j a xe b a. aseTia, magaliTad, plastelinisagan damzadebuli birTvebis dajaxeba. ganmartebis Tanaxmad, am dros srulebiT ar xdeba dajaxebiT gamowveuli Secvlili Sinagani mdgomareobis aRdgena anu deformaciis aRdgena. amitom, dajaxebis Sedegad, es bir Tvebi erTdeba. gamoviTvaloT SeerTebuli birTvebis siCqare u . amisaTvis gamoviyenoT impulsis mudmivobis kanoni. amasTan, vinaidan siCqareebi mimarTulia erTi wrfis gaswvriv, es kanoni SeiZleba davweroT skalarulad. burTulebis masebi aRvniSnoT m1 -iT da m2 –iT, xolo siCqareebi Sejaxebamde _ Sesabamisad, 1 -iT da 2 -iT (sur. 31.1). maSin impulsis mudmivobis kanonis Tanaxmad: 84
m11 m2 2 m1 m2 u ,
m2
m1
1
saidanac
2
m11 m2 2 (31.1) m1 m2 vTqvaT, birTvebi moZraoben u
sur.
31.1
Semxvedri
m11 m2 2
da
mimarTulebiT.
maSin
u 0 . e.i. Tu toli impulsis mqone birTvebi moZraoben
Semxvedri mimarTulebiT, dajaxebis Sedegad miRebuli SeerTebuli birTvebis moZraoba wydeba. kerZo SemTxvevaSi, roca birTvebis masebi tolia, es piroba sruldeba, roca siCqareebia toli (marTlac, Tu m1 m2 m maSin u
1 2 2
; roca 1 2 , maSin u 0 ).
vTqvaT m2 m1 , maSin (31.1)-dan (Tu tolobis marjvena nawilis yvela wevrs gavyofT m2 -ze da
m1 -s ugulebelvyofT), gveqneba m2
m1 1 2 m2 u 2 m1 1 m2 aseT SemTxvevas aqvs adgili, magaliTad, moZravi vagonis kedelze plastelinis birTvis dajaxebisas _ birTvi miekvreba kedels da imoZravebs masTan erTad. absoluturad
aradrekadi
Sexlis
dros
meqanikuri
energiis
mudmivobis kanoni ar sruldeba, vinaidan birTvebis kinetikuri energiis nawili ixarjeba birTvebis deformaciaze da gardaiqmneba maT Sinagan energiad. es energia kinetikuri energiebis sxvaobis tolia (birTvebis urTierTqmedebis
potenciuri
energia
nulis
tolia,
vinaidan
arc
dajaxebamde da arc Semdeg isini ar urTierTqmedeben):
E a b s olu tu r a d
m112 m2 22 m1 m2 u 2 2 2 2
dre k a di
d a j ax e b a .
aseT
Sejaxebas
waagavs,
magaliTad, biliardis birTvebis Sejaxeba. ganmartebis Tanaxmad, am dros xdeba
dajaxebis
Sedegad
Secvlili
Sinagani
mdgomareobis
mTliani
aRdgena: dajaxebis Sedegad birTvebi deformirdebian, magram deformaciis Sedegad
aRZruli
drekadi
Zalebis 85
moqmedebiT
isini
myisve
aRidgenen
pirvandel formas da deformaciaze daxarjuli energia isev uklebliv gardaiqmneba
kinetikur
energiad.
maSasadame,
am
SemTxvevaSi
meqanikuri
energiis mudmivobis kanoni sruldeba. formis aRdgenisas xdeba birTvebis daSoreba. amasTan (31.1) suraTze gamosaxul SemTxvevaSi
1 2 ,
pirveli
birTvi moqmedebs meoreze moZraobis mimarTulebiT da zrdis mis siCqares, meore ki moqmedebs pirvelze moZraobis sawinaaRmdego mimarTulebiT da amcirebs mis siCqares. pirveli da meore birTvebis Secvlili siCqareebi aRvniSnoT Sesabamisad u1 -iT da u 2 -iT. am siCqareebis gasagebad davweroT impulsisa da energiis mudmivobis kanonebi.
an
m11 m2 2 m1u1 m2u 2 .
(31.2)
m112 m2 22 m1u12 m2 u 22 . 2 2 2 2
(31.3)
m1 1 u1 m2 u 2 2 .
(31.4)
m1 12 u12 m2 u 22 22 .
gavyoT
(31.5)
toloba
(31.4)-ze
da
(31.5) gaviTvaliswinoT,
rom
12 u12 1 u1 1 u1 :
1 u1 2 u 2 . aqedan
(31.6)
u 2 1 u1 2 .
CavsvaT u 2 -s es mniSvneloba (31.2) gantolebaSi:
m11 m2 2 m1u1 m21 m2u1 m2 2 , saidanac
u1
m1 m2 1 2m2 2 .
(31.7)
m1 m2
Tu (31.6)-dan amovxsniT u1 -s da SevitanT (31.2)-Si, u 2 -sTvis miviRebT:
u2
m2 m1 2 2m11 m1 m2
(31.8)
miRebuli formulebi gamosadegia im SemTxvevaSic, roca birTvebi moZraoben erTmaneTis Sesaxvedrad, oRond 1
da 2
niSnebi eqnebaT. ganvixiloT kerZo SemTxvevebi: 1. birTvebis masebi tolia: m1 m2 m , maSin 86
siCqareebs sawinaaRmdego
u1 2
da
u 2 1
e.i. am SemTxvevaSi adgili aqvs siCqareTa gacvlas birTvebs Soris. kerZod, Tu dajaxebamde meore birTvi uZravi iyo, e.i. 2 0 , maSin
u1 0
da u 2 1
anu dajaxebis Semdeg pirveli birTvi gaCerdeba, meore ki amoZravdeba im siCqariT, romelic pirvels hqonda dajaxebamde. 2. meore birTvis masa gacilebiT metia pirvelze: m2 m1 , maSin tolobebis marjvena nawilis yvela wevris m2 -ze gayofiT miviRebT:
u1 2 2 1 da u2 2 e.i. dajaxebis Semdeg didi masis birTvis siCqare ar icvleba. kerZod, Tu igi Tavidan uZravi iyo (vTqvaT, birTvi ejaxeba uZrav kedels), e.i. 2 0 , maSin u 2 0 da u1 1 anu dajaxebis Semdeg didi masis birTvi uZravi darCeba, mcire masis birTvi ki ukuigdeba misgan imave sididis siCqariT. es Sedegi gamoiyeneba airis kinetikuri Teoriis ZiriTadi gantolebis gamoyvanisas. vTqvaT, birTvi absoluturad drekadad ejaxeba uZrav kedels iribad, ise, rom
n
)
)
1
t
sur. 31.2
birTvis
n
u
moZraobis
mimarTuleba
kedlis
normalTan adgens kuTxes (sur. 31.2). dav SaloT birTvis 1 siCqare kedlis marTo bul n da mxeb t mdgenelebad. mxebi mdgeneli ar icvleba, xolo normaluri mdgeneli,
zemoTqmulis Tanaxmad, icvlis mimarTulebas, e.i. xdeba - n -is toli. t da - n veqtorebis SekrebiT miviRebT birTvis u siCqares dajaxebis Semdeg. naxazidan Cans, rom igi
sididiT 1 -is tolia da adgens normalTan igive
kuTxes. e.i. kedelze
iribi dajaxebis dros siCqaris sidide ar icvleba, mimarTuleba ki icvleba ise, rom dacemis kuTxe arekvlis kuTxis tolia.
87
VI Tavi
m y a r i s xe u l i s d i n a mi k a §32. myari sxeulis gadataniTi moZraobis ZiriTadi gantoleba myaris sxeulis gadataniTi moZraobisas misi yvela wertilis siCqare da aCqareba erTnairia. amitom myari sxeulis gadataniTi moZraobis dasaxasiaTeblad sakmarisia misi erT-erTi wertilis moZraobis Seswavla.
m
marTlac, davuSvaT, mocemuli gvaqvs myari sxeuli, romlis masa aris da moZraobs a aCqarebiT. davyoT azrobrivad es sxeuli mcire m
elementebad, TiToeuli elementisTvis davweroT niutonis meore kanoni da Semdeg SevkriboT. i -uri elementisaTvis: n mi a Fi Fki ,
(32.1)
k 1
sadac Fi aris mi elementze moqmedi gareSe Zala, xolo
Zalebis
tolqmedi,
elementebi
anu
moqmedeben
im
Zalebis
mocemul
tolqmedi,
elementze.
n
_
n
Fki
_ Sinagani
romliTac
danarCeni
k 1
elementebis
ricxvia.
avjamoT (32.1) toloba i indeqsiT 1-dan n –mde ( k i ): n n m a F i i n
i 1
i 1
i 1
F ki . n
(32.2)
k 1
ganvixiloT TiToeuli wevri: n
n m a i a mi ma , i 1
i 1
n
sadac m mi aris mTeli sxeulis masa. i 1
n
Fi F
_ aris gareSe Zalebis
i 1
veqtoruli jami da mas ewodeba g a r e S e Z ale b is m T av ar i v e q t or i. n n Fki 0 niutonis mesame kanonis Tanaxmad ( Fik Fki ). amitom (32.2) miiRebs i 1
k 1
saxes:
ma F .
(32.3)
miRebuli Sedegi gviCvenebs, rom myari sxeulis gadataniTi moZraobis ganxilva marTlac SeiZleba Seicvalos misi erTi wertilis moZraobis ganxilviT, oRond unda davuSvaT, rom am wertilSi Tavmoyrilia mTeli sxeulis masa da masze moqmedebs gareSe Zalebis mTavari veqtori. 88
myari sxeulis ufro rTuli, aragadataniTi moZraobis dros misi sxvadasxva wertilis
siCqare
da aCqareba sxvadasxvaa,
magram
SeiZleba
sxeuli davyoT imdenad mcire mi elementebad, rom TiToeulis farglebSi es sidideebi CaiTvalos mudmivad. i –uri elementis aCqareba aRvniSnoT ai iT, maSin wina SemTxvevaSi Catarebuli moqmedebebis zusti gameorebiT miviRebT:
m a F i i . n
(32.4)
i 1
(32.4)
gantolebis uSualo dayvana (32.3) tipis gantolebaze ar SeiZleba, vinaidan ai sxvadasxva elementisaTvis sxvadasxvaa. SevcvaloT am 2 2 d r d r i a gantolebaSi i misi toli -iT ( ai 2i 2 dt dt
sadac ri aris mi elementis
radius-veqtori) da gaviTvaliswinoT, rom (vinaidan mi const ) n
mi i 1
d 2 ri dt
2
d2 d2 m r i i 2 dt 2 i 1 dt n
n
mi ri ,* i 1
gveqneba:
d2 dt 2
n
mi ri F
(32.5)
i 1
SemovitanoT masaTa centris cneba. nivTier wertilTa sistemis masaTa centri an inerciis centri** ewodeba iseT c wertils, romlis radiusveqtoric gamoiTvleba tolobiT:
n
rc
m r
i i
i 1
,
m n
sadac m mTeli sistemis masaa. (32.6)-dan
(32.6)
i i
c
m r mr i 1
Tu am mniSvnelobas SevitanT (32.5)-Si, miviRebT: d 2 rc d2 mr m F , c dt 2 dt 2 an
*
mac F ,
(32.7)
gamoyenebulia is faqti, rom jamis warmoebuli tolia SesakrebTa warmoebulebis jamisa.
** sistemis masaTa centri Tanxvdeba mis simZimis centrs, Tu davuSvebT, rom simZimis Zalis
g aCqarebis mniSvneloba sistemis yvela wertilSi erTnairia, anu Tu sistema
moTavsebulia erTgvarovan simZimis velSi. aseTi daSveba samarTliania,
Tu sistemis
xazovani zoma gacilebiT naklebia dedamiwis radiusze, rac praqtikulad yovelTvis sruldeba. 89
2 sadac ac d rc - masaTa centris aCqarebaa. dt 2
(32.7)
gantolebidan
gamomdinareobs,
rom
masaTa
centri
moZraobs
rogorc nivTieri wertili, romlis masa mTeli sistemis masis tolia da romelzec moqmedebs gareSe Zalebis mTavari veqtori. am daskvnas ewodeba Teorema masaTa centris moZraobis Sesaxeb. myari sxeuli SeiZleba ganvixiloT rogorc urTierTmoqmed nivTier wertilTa sistema. myari sxeulis gadataniTi moZraobis dros sxeulis a aCqareba, cxadia, misi masaTa centris ac aCqarebis tolia. amitom (32.7) gantolebas
xSirad
uwodeben
myari
sxeulis
gadataniTi
moZraobis
dinamikis ZiriTad gantolebas.
§33. myari sxeulis brunviTi moZraobis dinamikis damaxasiaTebeli sidideebi myari sxeulis brunviTi moZraobis dinamikis ganxilvisas, garda im sidideebisa, romlebic SemoRebuli iyo brunviTi moZraobis kinematikis dasaxasiaTeblad (kuTxuri siCqare, aCqareba), saWiroa damatebiTi sidideebis SemoReba. esenia: Zalis momenti, inerciis momenti, impulsis momenti da sxv. gavecnoT am sidideebs. Z a lis romelime
m om e nt i . davuSvaT, myari sxeulis wertilze moqmedebs Zala A F
(sur. 33.1).
am Zalis momenti O wertilis mimarT
ewodeba O wertilidan A wertilamde gavlebuli r radius-veqtoris veqtorul namravls Zalaze. aRiniSneba M -iT:
M r F .
(33.1)
veqtoruli
F
r
A
o l
sur. 33.1
namravlis wesis Tanaxmad, Zalis momenti veqtoria, romelic marTobia r da F veqtorebze gavlebuli sibrtyisa da aqvs im burRis gadaadgilebis mimarTuleba, romlis saxelursac vabrunebT r veqtoridan F -sken. Cvens suraTze Zalis momenti mimarTulia suraTis sibrtyis marTobulad Cvensken. sididiT 90
sadac
aris kuTxe
r
M r F sin , F veqtorebs Soris. suraTidan Cans, rom
da
r sin l ,
M F l
amitom
(33.2)
l aris O wertilidan Zalis mimarTulebaze daSvebuli perpendikularis
sigrZe. mas O wertilis mimarT Zalis mxari ewodeba. maSasadame, Z a li s m o m e n t i s i di d iT Z a lis a d a m xri s n am r av l is t ol i a. SI sistemaSi Zalis momentis erTeulia nm. Cven RerZis
ganvixileT
mimarT
Zalis
momenti
ganisazRvreba
wertilis
rogorc
am
mimarT.
RerZis
Zalis
nebismieri
momenti
wertilis
mimarT Zalis momentis mdgeneli amave RerZze. im kerZo SemTxvevaSi, roca gansaxilveli oz RerZi 0 wertilze da F Zalaze gavlebuli sibrtyis mar-
z M F
marT mdebareobs oz RerZze da Tanxvdeba Zalis moments amave RerZis mimarT.
r
0
Tobia (sur. 33.2), Zalis momenti 0 wertilis mi-
Zalis momentis msgavsad ganisazRvreba ne-
sur. 33.2
bismieri veqtoris momenti. Z a lT a
w y v i li s
m om e n ti . ZalTa wyvili anu wyvilZala ewodeba
sididiT toli da mimarTulebiT sawinaaRmdego ori Zalis erTobliobas, romlebic erT wrfeze ar mdebareoben. umokles manZils ZalTa qmedebis mimarTulebebs Soris ewodeba wyvilZalis l mxari (sur. 33.3). wyvilZalis momenti raime 0 wertilis mimarT tolia calkeuli Zalebis momentebis veqtoruli jamisa: M M1 M 2 sadac M1 r1 F da M 2 r2 F vinaidan M 1 -ic ) F da M 2 -ec mimarTulia suraTis sibrtyis r2 l2 marTobulad Cvengan, amitom sididiT
o
F
r1
l
e.i. w y v ilZ a li s d id e da
sur. 33.3
M M1 M 2 F l1 F l 2 F l1 l2 Fl .
l1
(
e r T - e rT i
w y v il Z al is
t ol i a. 91
m om e n ti s
Z a li s m xr is
si-
s i d i d is a n am rav li s
i ne r c iis uZravi
RerZis
m om e nt i . m masis nivTieri wertilis inerciis momenti mimarT
ewodeba
am
wertilis
masis
namravls
RerZamde
manZilis kvadratze (sur. 33.4):
I mr 2 .
(33.3)
inerciis momenti skalaruli sididea. SI
sistemaSi misi erTeulia
kg.m2. myari sxeulis inerciis momentis misaRebad igi unda davyoT imdenad mcire mi elementebad, rom TiToeulis farglebSi ri iyos mudmivi. gamoviTvaloT yoveli elementis inerciis momenti da Semdeg SevkriboT. amri2 gad, i -uri elementis inerciis momenti I i mi ri , xolo mTeli sxeulis:
n
n
i 1
i 1
I Li mi ri 2 .
(33.4)
sxeulSi nivTierebis uwyveti ganawilebisas (e.i. roca n xolo
mi 0, ),
m
jami
gadadis
dm dV ,
magram
I r 2 dm .
integralSi:
sadac
0
simkvrivea.
amitom
V
I r 2 dV . Tu sxeuli erTgvarovania, const da
r
0
m
V
I r 2 dV .
(33.5)
0
magaliTis saxiT gamoviTvaloT zogierTi (simetriuli)
sur. 33.4
sxeulis inerciis momenti. 1. d i s k o s inerciis momenti. mocemulia erTgvarovani disko, romlis radiusia R , xolo sisqe _ h . gamoviTvaloT inerciis momenti misi simetriis 00' RerZis mimarT (sur. 33.5). davyoT disko dr siganis wriul fenebad. aseTi fenis moculoba
dV 2rh dr . visargebloT (33.5) formuliT: R
R
o'
R
R4 I r dV r 2rhdr 2h r dr 2h 4 0 0 0 2
magram
R 2 h m
2
dr
3
aris diskos masa. amitom
I
R
r
h
1 mR2 . 2
aseTive formuliT gamoiTvleba m T l i a n i c i l i n d r i s inerciis momenti simetriis RerZis mimarT.
o
2. T x e l k e d l i a n i c i l i n d r i s inerciis momenti. mocemulia Txelkedliani ci92
sur. 33.5
lindri, romlis radiusia
R , xolo masa _ m gamoviTvaloT inerciis momenti misi
simetriis oo' RerZis mimarT (sur. 33.6). am amocanis gadawyveta advildeba (33.4) formulis gamoyenebiT. marTlac, vinaidan kedlis sisqe Zalian mcirea, cilindris zedapiris yoveli elementi erTi da igive R manZiliT iqneba daSorebuli oo' RerZidan. amitom n
n
n
i 1
i 1
i 1
I mi ri 2 mi R 2 R 2 mi mR 2 . danarCeni Sedegebi moviyvanoT gamoyvanis gareSe. s q e l k e d l i a n i c i l i n d r i s inerciis momenti simetriis RerZis mimarT:
I
1 m R12 R22 , 2
sadac R1 da R2 cilindris Siga da gare zedapirebis radiusebia, m cilindris masaa. s f e r o s inerciis momenti sferos centris mimarT:
I
3 mR2 . 5
xolo centrSi gamavali RerZis mimarT:
I
o'
R
2 mR2 , 5
sadac R sferos radiusia, m _ sferos masa. R e r o s inerciis momenti Reros Sua wertilSi gamavali marTobi RerZis mimarT:
I
1 2 ml , 12
(33.6)
xolo Reros boloze gamavali marTobi RerZis mimarT
o sur.33.6
1 I ml 2 . 3
(33.7)
l _ Reros sigrZea, m _ Reros masa.
ukanaskneli magaliTi cxadyofs, rom myari sxeulis inerciis momenti damokidebulia ara marto
sxeulis zomebsa da masaze,
aramed brunvis RerZis mdebareobazec.
S t e i n e r m a daamtkica Teorema: inerciis momenti nebismieri AB RerZis mimarT
I I c md 2 o'
B
(33.8)
sadac I c aris inerciis momenti sxeulis masaTa centrSi gamavali da
AB RerZis paraleluri 00' RerZis mimarT. d RerZebs Soris manZilia (sur. 33.7). mkiTxvels vTavazobT Seamowmos, ramdenad eTanxmeba (33.6) da
d
(33.7) formulebiT gamosaxuli Sedegebi Steineris Teoremas.
A
c
o sur.
33.7
i m pu ls is m om e nt i . davuSvaT, mocemulia nivTieri wertili A , romlis masaa m , xolo siCqare _ . maSin mi si impulsi P m . am wertilis impulsis momenti 0 wertilis mimarT ewodeba 0 wertilidan A wertilamde gav93
lebuli r radius-veqtoris veqtorul namravls impulsze: L r P an L r m
(33.9) impulsis momentis sidide da mimarTuleba, agreTve misi mniSvneloba
RerZis mimarT ganisazRvreba zustad ise, rogorc es iyo Zalis momentis SemTxvevaSi. kerZod, roca oz RerZi (brunvis RerZi) marTobia 0 wertilze da m veqtorze gavlebuli sibrtyisa, impulsis momenti 0 wertilis mimarT mdebareobs brunvis RerZze da Tanxvdeba impulsis moments amave Rer Zis mimarT (am SemTxvevaSi L -is mimarTuleba Tanxvdeba -s mimarTulebas). (33.9) formulaSi SevitanoT r , sadac wertilis brunvis kuTxuri siCqarea. miviRebT: L mr r .L
(33.10) visargebloT ormagi veqtoruli namravlis gardasaqmneli formuliT:
abc ba c ca b . gveqneba:
L m r r mr r .
skalaruli namravlis r 0 90 . amitom
wesis
Tanaxmad
r r r 2 ,
xolo
L mr 2 .
2 magram mr I aris A wertilis inerciis momenti 0 wertilis mimarT. e.i. (33.11) L I .
myari sxeulis impulsis momenti tolia misi calkeuli elementebis (nawilakebis) impulsis momentebis jamis:
n L ri Pi i 1
sadac ri da Pi Sesabamisad i -uri elementis (nawilakis) radius-veqtori da
impulsia. (33.11) toloba samarTliania myari sxeulisTvisac, oRond am SemTxvevaSi I aris myari sxeulis inerciis momenti. SI sistemaSi impulsis momentis erTeulia kgm2wm-1.
m b r u n av i
m y a ri
s xe u li s
k i ne t ik u ri
e ne r gi a . mbrunavi myari
sxeulis kinetikuri energiis gamosaTvlelad formula W
m 2 ar gamod2
geba, vinaidan mbrunavi sxeulis sxvadasxva wertils sxvadasxva wiriTi siCqare aqvs. mivmarToT CvenTvis cnobil xerxs: davyoT azrobrivad myari 94
sxeuli imdenad mcire mi elementebad, rom TiToeulis farglebSi siCqare iyos mudmivi. gamoviTvaloT yoveli maTganisTvis kinetikuri energia da Semdeg SevkriboT. i -uri elementis kinetikuri energia Wi
mi i2 , xolo 2
mTeli sxeulis kinetikuri energia
mi i2 . 2 i 1 i 1 Tu brunva warmoebs kuTxuri siCqariT, maSin i ri da n
n
W Wi
2
W n
magram
m r i 1
2
i i
2
n
mi ri2 . i 1
I aris sxeulis inerciis momenti. amitom
I 2 . (33.12) 2 aseTia brunavi sxeulis kinetikuri energiis formula. igi savsebiT W
analogiuria gadataniTi moZraobis kinetikuri energiis formulisa, oRond masa Secvlilia inerciis momentiT, xolo wiriTi siCqare _ kuTxuri siCqariT. Tu sxeuli gadataniT moZraobasTan erTad brunviT moZraobasac asrulebs,
maSin
misi
sruli
kinetikuri
m c2 I 2 , W 2 2
energia
sadac
c
sxeulis masaTa centris siCqarea.
§34. brunviTi moZraobis dinamikis ZiriTadi gantoleba davuSvaT, myari sxeuli brunavs 0 wertilSi gamavali uZravi RerZis irgvliv mudmivi kuTxu-ri siCqariT (sur. 34.1). am moZraobis gantolebis misaRebad davyoT azrobrivad sxeuli n raodenobis
mcire elementebad da davweroT impulsis momentis
↺
gamosaxuleba mi
o
ri
i -uri
erT-erTi,
elementisaTvis.
ganmartebis Tanaxmad
Li ri Pi ,
(34.1) sadac Pi mi i aris i -uri elementis impulsi, xolo ri _ am elementis radius-veqtori.
sur. 34.1
gavawarmooT (34.1) gantoleba droiT:
95
miRebuli
gantolebis
dLi dri dPi Pi ri . dt dt dt marjvena nawilis pirveli
(34.2) Sesakrebi veqtoruli
namravlis wesis Tanaxmad nulis tolia: dri dt Pi i mi i mi i i 0 . meore Sesakrebi gardavqmnaT niutonis meore kanonis saSualebiT: n dPi Fi Fik dt K 1 n sadac Fi aris i -ur elementze moqmedi gareSe Zala, xolo Fik _ Sinagani K 1
Zalebis tolqmedi. gveqneba:
n dLi ri Fi ri Fik (34.3) dt K 1 (34.3) toloba gamosaxavs myari sxeulis i -uri elementis impulsis
momentis cvlilebis kanons. imisaTvis, rom miviRoT impulsis momentis cvlilebis kanoni mTeli sxeulisaTvis, saWiroa (34.3) gantoleba davweroT yvela n elementisaTvis da wevr-wevrad SevkriboT, anu, rogorc vambobT xolme, movaxdinoT (34.3) gantolebis ajamva i indeqsiT 1-dan n -mde: n n n n dLi r F r i Fik i i i 1 dt i 1 i 1 K 1
(34.4)
ganvixiloT (34.4) gantolebis TiToeuli wevri: n n dLi d n dL , sadac L Li aris mTeli sxeulis impulsis L dt dt i dt i 1 i 1 i 1
r F M n
momenti.
i 1
i
i
n
i 1
i
M. M
_
aris gareSe Zalebis momentebis veqtoruli
jami da ewodeba g a re Se Z a le b is m T a v ar i m om e n ti . niutonis mesame kanonis gamoyenebiT mtkicdeba, rom tolobis mesame
ri Fik 0 . n
wevri
n
i 1 k 1
miRebuli
mniSvnelobebis
CasmiT
(34.4)
gantolebaSi
sabolood
miviRebT:
dL M. dt
96
(34.5)
(34.5) gamosaxavs myari sxeulis brunviTi moZraobis ZiriTad gantolebas. am gantolebis Tanaxmad, sxeulis impulsis momentis cvlilebis siCqare tolia gareSe Zalebis mTavari momentisa da igive mimarTuleba aqvs. (34.5) formulas SeiZleba mivceT sxva saxe, Tu masSi SevitanT L -is mniSvnelobas (33.11)-dan: d I M dt Tu myari sxeulis forma ar icvleba, misi inerciis momenti I const d maSin I M dt
an
I M
(34.6)
e.i. myari sxeulis inerciis momentisa da kuTxuri aCqarebis namravli udris masze moqmedi gareSe Zalebis mTavar moments. (34.5)
da
(34.6)
analogiuria niutonis dP F da ma F . kanonis formulebisa gadataniTi moZraobisaTvis: dt maSasadame,
ra
formulebi
rolsac
savsebiT
impulsi,
Zala,
masa
da
wiriTi
meore
aCqareba
asrulebs gadataniTi moZraobisas, igive rols asrulebs impulsis momenti, Zalis momenti, inerciis momenti da kuTxuri aCqareba brunviTi moZraobis dros. iseve, rogorc gadataniTi moZraobis dros sxeulis inerciis zoma aris misi masa, brunviTi moZraobis dros sxeulis inerciis zoma misi inerciis momentia. marTlac, (34.6) formulis Tanaxmad, rac metia sxeulis I inerciis momenti, miT nakleb kuTxur aCqarebas iRebs sxeuli M Zalis momentis moqmedebiT.
§35. impulsis momentis mudmivobis kanoni Cven gavecaniT bunebis or fundamentur kanons _ energiis mudmivobisa da impulsis mudmivobis kanons. gavecnoT axla mesame fundamentur kanons _ impulsis momentis mudmivobis kanons. davweroT myari sxeulis brunviTi moZraobis dinamikis ZiriTadi gantoleba: dL M. dt
97
davuSvaT,
sxeuli
izolirebulia.
dL M 0, 0 dt
maSin
da
L const
an
I const (35.1) e.i. izolire b u li s xe u lis im pu ls is m om e nti m u dm iv i s idide a. am
daskvnas ewodeba impulsis momentis mudmivobis kanoni. es kanoni izolirebul sistemasTan mimarTebaSi gulisxmobs, rom sistemaSi mimdinare procesebis Sedegad calkeuli sxeulebis impulsis momentebi SeiZleba Seicvalos, magram ise, rom maTi jami anu sistemis impulsis momenti darCes mudmivi. (35.1) toloba veqtoruli tolobaa, rac niSnavs, rom inaxeba impulsis momentis rogorc sidide, ise mimarTuleba. I namravlis mudmivoba (Senaxva) niSnavs, rom inerciis momentis Secvla, vTqvaT, gazrda, aucileblad gamoiwvevs kuTxuri siCqaris imave sididiT Semcirebas da piriqiT. impulsis momentis mudmivobis kanonis es Sedegi SeiZleba Semowmdes Semdegi cdiT: advilad mbrunav magidaze (e.w. Jukovskis merxi) dgas adamiani, romelsac orive xelSi ukavia tvirTebi inerciis
momentis
SesamCnevad
gadidebis
an
Semcirebis
mizniT.
magida
moyavT brunviT moZraobaSi. roca adamiani gaSlis xelebs, xelebSi da tvirTebSi Tavmoyrili masa brunvis RerZs Sordeba ( r izrdeba), amitom misi inerciis momenti izrdeba, rac iwvevs brunvis kuTxuri siCqaris Semcirebas. xelebis
daSvebisas
piriqiT
_
inerciis
momenti
mcirdeba,
ris
gamoc
izrdeba brunvis kuTxuri siCqare da magida ufro swrafad iwyebs brunvas. I -s mimarTulebis mudmivoba niSnavs kuTxuri siCqaris veqtoris da, maSasadame, sxeulis brunvis RerZis sivrculi mimarTulebis ucvlelobas. amitomaa, rom Sorsmsroleli qvemexis (agreTve SaSxanis) lulis SigniTa zedapirs akeTeben xraxniseburs*, riTac Wurvs gadataniT moZraobasTan erTad aniWeben brunviT moZraobasac. amis Sedegad Wurvi frenisas ar icvlis
orientacias,
ris
gamoc
izrdeba rogorc
frenis
siSore,
ise
damiznebis sizuste. brunvis RerZis mimarTulebis ucvleloba ganapirobebs moZravi
velosipedis
vertikalur
mdgradobas,
mdgradobas da sxv.
*
amas asaxavs, kerZod, SaSxanis rusuli dasaxeleba Винтовка. 98
bzrialas
vertikalur
§36. myari sxeulis wonasworobis pirobebi myari sxeulis dinamikisadmi miZRvnili Tavi davamTavroT paragrafiT, romelSic ganxilulia myari sxeulis s tatik is ZiriTadi sakiTxi – wonasworobis pirobebi. pirvel rigSi gavarkvioT, Tu ra igulisxmeba sxeulis (iseve, rogorc nivTieri wertilis) wonasworobaSi: s xe u li w on a s w orob aSia, T u i gi, m oy v anili u Z rav m dgo m areo b aSi, u Z rav i rCe b a Se m de g Sic. amrigad, mxolod u Z r av sxeulze SeiZleba iTqvas, rom wonasworobaSia, miuxedavad imisa, rom rogorc qvemoT vnaxavT, wonasworobis maTematikur pirobas akmayofilebs wrfivad da Tanabrad moZravi sxeulic. myari sxeulis wonasworobis pirobis dadgena martivad xdeba Tavis wina paragrafebSi gamoyvanili gadataniTi da brunviTi moZraobis dinamikis ZiriTadi gantolebebis safuZvelze. am gantolebebs aqvs saxe:
ma F
I M
da
(36.1)
sadac da Sesabamisad sxeulis wiruli (xazovani) da kuTxuri aCqa
rebebia, xolo F da M - gareSe Zalebis da gareSe momentebis veqtoruli jami. uZraobis mdgomareobis SenarCuneba gulisxmobs, rom sxeulma ar unda daiwyos arc gadataniTi da arc brunviTi moZraoba, anu ar unda SeiZinos arc wiruli da arc kuTxuri siCqare. es imas niSnavs, rom nulis toli unda iyos
0 . (36.1) tolobebidan
wriuli aCqarebac da kuTxuri aCqarebac: 0 ,
gamomdinareobs, rom amisTvis saWiroa F -isa da M -is nulTan toloba:
(36.2)
tolobebi
F 0, M 0. gamosaxavs myari sxeulis
wonasworobis
(36.2) pirobebs,
romelic ase gamoiTqmis: my ari sxeulis wonasworo b isaTvis s aWiroa, rom sxeulze m oqme di gareSe Z alebis veqtoru li jami (gare Se Z a lebis mT avari veqtori) da gareSe Z alebis mome ntebis veqto ruli jami (gare Se Zalebis mTavari momenti) iyos nulis toli.
igulisxmeba absoluturad myari, anu aradeformadi sxeuli. wonasworobis pirobebis dadgena sxeulebisa, romlebic Zalis moqmedebiT mniSvnelovnad deformirdebian, rTuli amocanaa, vinaidan Zalis modebis Semdeg faqtiurad miiReba axali geometriuli zomebisa da formis sxeuli. magram praqtikaSi, sxeulebis umravlesobis deformacia imdenad umniSvneloa, rom SeiZleba misi ugulebelyofa da absoluturad myari sxeulis wonasworobis pirobebis maTze gavrceleba. es arcaa gasakviri – statika xom dinamikis kerZo SemTxvevaa, vinaidan sxeulis uZraoba, roca masze Zala moqmedebs, aris moZraobis kerZo SemTxveva 0
99
VII Tavi
r x e v e b i d a t al R e b i §37. harmoniuli rxeva rxeviTi moZraoba anu rxeva farTod aris gavrcelebuli bunebasa da teqnikaSi. r xe v a e w ode b a y ov e l gv a r pr oce s s , rom e li c zu s t a d a n m ia xl oe b iT
m e or de b a
dr oi s
to li
S u a le de b i s
Se m de g.
procesis
ganmeorebadoba anu perioduloba rxevis ZiriTadi Tvisebaa. rxeviTi procesis fizikuri bunebis mixedviT ansxvaveben: m e q an ik u r r xe v e b s (saqanelas rxeva, simis rxeva, Sigawvis Zravis cilindrSi dguSis moZraoba da sxv. am rxevebis dros meordeba, magaliTad, sxeulis koordinatebisa da siCqaris mniSvnelobebi), e l e q t rom a gn itu r r xe v e b s (denis Zalisa da Zabvis rxevebi cvladi denis wredSi, E da B veqtorebis rxevebi eleqtromagnitur velSi da sxv. am dros meordeba denis Zalisa da Zabvis mniSvnelobebi, eleqtruli daZabulobis E veqtorisa da magnituri induqciis B veqtoris mniSvnelobebi), e le q t rom e q a nik u r r xe v e b s da sxv. eleqtromeqanikuri rxevebi `Sereuli~ rxevebia. aseTi rxevebi warmoiSvebian eleqtroakustikur gardamqmnelebSi, romlebSic xdeba eleqtruli rxevebis gardaqmna bgeriT rxevebad (magaliTad, telefonSi, xmamaRlamolaparakeSi) da piriqiT (magaliTad, mikrofonSi). aRmoCnda,
rom
sxvadasxva
fizikuri
bunebis
rxevebi
erTnairad
mimdinareobs da emorCileba sruliad erTnair raodenobriv kanonebs. amitom, maTi kvlevis meTodebic erTnairia. rxeviTi moZraobis kanonzomierebebis Seswavlas didi mniSvneloba aqvs, vinaidan es kanonebi udevs safuZvlad xidebis, sxvadasxva manqanebisa da meqanizmebis, safreni aparatebisa da a.S. simtkicis gamoTvlas. am kanonebzea dafuZnebuli mecnierebis iseTi dargebi, rogorebicaa akustika, radioteqnika, cvladi denebis teqnika da sxva.
100
rxeviTi
moZraobis
Seswavla
daviwyoT
misi
umartivesi
saxiT
_
harmoniuli rxeviT*. ganvixiloT zambariani qanqaras rxeva. zambariani
O
masiur
mocmulia horizontalur RerZze. RerZze Ca-
B
mocmulia agreTve drekadi zambara, romlis erTi
F
warmoadgens
birTvs, romelic gaburRulia diametrze da Ca-
F
C
qanqara
x
bolo
damagrebulia
RerZis
boloze,
meore ki mimagrebulia burTulaze (sur. 37.1). O mdebareobaSi burTula wonasworobaSia, vi-
x
naidan zambara deformirebuli ar aris, bur-
sur. 37.1
Tulaze moqmedi simZimis Zala ki kompensirdeba RerZis
reaqciis
ZaliT.
Tu
burTulas
gadavxriT marjvniv B mdebareobaSi da gavuSvebT xels, igi daiwyebs rxevas wonasworobis mdebareobis mimarT. gavarkvioT, ra aris am rxevis mizezi. rodesac burTulas gadavxriT marjvniv, zambara daiWimeba da masSi aRiZvreba drekadobis F Zala, romelic cdilobs daabrunos zambara pirvandel (aradeformirebul) mdgomareobaSi (§16). es Zala modebulia burTulaze. amitom, rodesac burTulas gavuSvebT xels, am Zalis moqmedebiT igi daiwyebs aCqarebul moZraobas wonasworobis O mdebareobisaken. am moZraobisas zambaras deformacia
mcirdeba.
amitom
mcirdeba
burTulaze
moqmedi
drekadi
Zala
da
burTulas aCqareba, magram izrdeba misi siCqare. wonasworobis mdebareobaSi misvlisas zambaras deformacia nulis tolia. e.i. nulis tolia burTulaze moqmedi drekadobis Zalac da burTulas aCqarebac, magram maqsimaluria misi siCqare. amitom burTula ar gaCerdeba, igi inerciiT ganagrZobs moZraobas wonasworobis mdebareobidan marcxniv da iwyebs zambaris SekumSvas. SekumSul zambaraSi kvlav aRiZvreba drekadobis Zala, romelic axla ukve moZraobis sawinaaRmdegodaa mimarTuli, ris gamoc burTulas moZraoba gaxdeba Senelebuli da romeliRac C wertilSi igi gaCerdeba. es gaCereba aris myisieri.
*
harmoniuli rxevis roli gansakuTrebulia fizikasa da teqnikaSi, vinaidan nebismieri
rTuli perioduli rxeva, romlis sixSirea rxevebis jamis saxiT, romelTa sixSireebia
SeiZleba warmodgenili iqnes harmoniuli
, 2 , 3 101
da a.S. (furies Teorema).
SekumSul zambaraSi aRZruli drekadobis Zalis moqmedebiT burTula daiwyebs aCqarebul moZraobas marjvniv, inerciiT gairbens wonasworobis O mdebareobas da aRmoCndeba B mdebareobaSi, saidanac daiwyo man rxeva. e.i. burTula Seasrulebs erT srul rxevas. amis Semdeg yvelaferi gameordeba Tavidan. d r os , r om li s ga nm av l ob aS ic s xe u li a s ru le b s e rT s ru l r xe v as , p e r io d i e w o de b a, aR in i Sne b a T a s oT i , i zom e b a w am e b iT . rogorc Catarebuli msjelobidan Cans, burTulas rxevis mizezia gaWimul da SekumSul zambaraSi aRZruli drekadobis Zala da burTulas inercia. wonasworobis mdebareobidan burTulas gadaxra aRvniSnoT x –iT. cxadia, igi gansazRvravs zambaris deformacias. hukis kanonis Tanaxmad, deformirebul zambaraSi aRZruli drekadi Zala deformaciis proporciulia: F kx ,
(37.1)
proporciulobis k koeficients ewodeba zambaris sixiste. igi ricxobrivad im Zalis tolia, romelic aRiZvreba zambaraSi misi sigrZis erTeuliT deformaciisas. k –s mniSvneloba damokidebulia zambaris zomebze da masalis gvarobaze. Tu gaviTvaliswinebT im faqts (sur. 37.1), rom F Zala yovelTvis mimarTulia wonasworobis mdebareobisaken, x gadaxra ki aiTvleba wonasworobis mdebareobidan, (37.1) formula ase daiwereba: F kx *.
(37.2)
aseTi ZaliT warmoebs zambariani qanqaras rxeva. F kx Z a liT g am ow v e u l r xe v as h ar m on iu li r xe v a e w od e b a . bunebaSi
xSirad
gvxvdeba
iseTi
Zalebi,
romlebic
Tavisi
bunebiT
drekadni ar arian, magram maTi sididis damokidebuleba gadaxraze (37.2) formuliT gamoisaxeba. maT k v az i dre k ad i (drekadis magvari) Zalebi ewodeba. cxadia, kvazidrekadi ZaliT gamowveuli rxevac harmoniuli iqneba. amis magaliTia maTematikuri qanqaras rxeva, romelic warmoebs simZimis Zalis mdgenelis moqmedebiT. miviRoT harmoniuli rxevis gantoleba, anu davadginoT, Tu rogor aris damokidebuli harmoniulad merxevi sxeulis x gadaxra t droze. amisaTvis
*
faqtobrivad, formulaSi niSani minusi gamosaxavs im faqts, rom deformaciis Sedegad
aRZruli drekadi Zala deformaciis Semcirebisken aris mimarTuli.
102
davweroT moZraobis gantoleba anu niutonis meore kanoni: F kx , xolo a
d 2x . CavsvaT: dt 2
m
ma F . magram
d 2x kx . dt 2
tolobis orive mxare gavyoT m -ze:
d 2x k x. m dt 2
(37.3)
k 02 . m
(37.4)
SemoviRoT aRniSvna
0 -s ewodeba wriuli an cikluri sixSire. maSin (37.3) gantoleba miiRebs saxes:
d 2x 02 x . 2 dt
(37.5)
miviReT meore rigis umartivesi diferencialuri gantoleba. CasmiT advilad davrwmundebiT, rom am gantolebis amoxsnas aqvs saxe: x A cos0 t .
aq
A aris rxevis amplituda,
0t -s
(37.6)
ewodeba rxevis faza, xolo -s _
sawyisi faza. vinaidan cos -is maqsimaluri mniSvneloba erTia, amitom, roca
cos0 t 1 , maSin x x maqs. A , maSasadame, a m pl itu d a a r is w on a s w o r o b is m de b ar e ob id a n m e r xe v i w e rti li s u di de s i g ad a xr a . (37.6)-dan Cans, rxevis faza gansazRvravs sxeulis mdebareobas ( x gadaxras) drois nebismier
t momentSi, xolo sawyisi faza momentSi. marTlac,
_ sxeulis mdebareobas drois sawyis t 0
roca t 0 , x x0 A cos . Tu sawyisi faza 0 , maSin
x A cos 0 t , Tu t 0 , maSin x A e.i. rxeva iwyeba udidesi gadaxris mdebareobi-
dan (rogorc es Cven gvqonda zemoT ganxilul magaliTSi). (37.5) diferencialur gantolebas, rogorc meore rigis gantolebas, aqvs meore amoxsnac: x A sin 0 t
(37.7)
oRond, am SemTxvevaSi, sawyisi fazis mniSvneloba iqneba sxva. (37.6) gantoleba, iseve rogorc (37.7) gantoleba, gamosaxavs harmoniulad merxevi sxeulis
x
gadaxris damokidebulebas
t
droze. maT harmoniuli
rxevis gantolebebi ewodeba. rogorc vxedavT, es gantolebebi sin -is da cos -is 103
funqciebiT gamoisaxeba. amitom, harmoniul rxevas xSirad ganmartaven rogorc iseT rxevas, romelic warmoebs sinusis an kosinusis kanoniT. periodis ganmartebis Tanaxmad, T drois gasvlis Semdeg sxeuli ubrundeba im mdebareobas, saidanac man daiwyo rxeva. maSasadame, rodesac harmoniuli rxevis gantolebaSi t -s SevcvliT t T -Ti, x ar unda Seicvalos, magram sinusi da kosinusi perioduli funqciebia 2 periodiT. amitom zemoT xsenebuli Secvlisas
x
rom ar Seicvalos, argumenti (e.i. rxevis faza) unda
Seicvalos (gaizardos) 2 -T. e.i.
0 t T 0 t 2 , saidanac
T
2
0
.
(37.8)
Tu am formulaSi SevitanT 0 -is mniSvnelobas (37.4)-dan, zambariani qanqaras rxevis periodisaTvis gveqneba:
T 2
m , k
(37.9)
e.i. rxevis periodi damokidebulia burTulas masaze da zambaris sixisteze. ganmartebis Tanaxmad, rxevis sixSire aris rxevaTa ricxvi erT wamSi. igi periodis Sebrunebuli sididea (§8):
1 T
(37.8) formulidan wriuli
sixSire 2 2 . T maSasadame, wriuli sixSirec rxevaTa ricxvia, magram ara erT, aramed 2 wamSi.
0
zemoT ganxilul magaliTSi zambariani qanqaras rxeva aRiZra erTxel miniWebuli energiis xarjze _ burTulas gadaxrisas sistemas mivaniWeT potenciuri
energia
kx 2 . 2
aseT
rxevas,
romelic
warmoebs
erTxel
miniWebuli
energiis xarjze, T av i s u f al i an s ak u T a ri rxeva ewodeba, xolo Sesabamis sixSires _ rxevis sakuTari sixSire. sakuTari imitom, rom igi damokidebulia merxevi sistemis sakuTar Tvisebebze (zambariani qanqaras SemTxvevaSi _ burTulis masaze da zambaris sixisteze). maSasadame, harmoniuli rxeva Tavisufali anu sakuTari rxevaa, xolo 0 sixSire _ rxevis sakuTari sixSire. 104
harmoniuli rxevis ganxilvisas ugulebelyofili iyo xaxunisa da haeris winaaRmdegobis Zalebi, ris gamoc adgili ar hqonda erTxel miniWebuli energiis gabnevas da rxevebi zu s ta d Zalebi
yovelTvis
moqmedeben,
ris
meordeboda. realur pirobebSi es
gamoc
energia
gaibneva.
es
ki
iwvevs
amplitudisa da rxevis maxasiaTebeli sxva sidideebis TandaTan Semcirebas. amitom rxevis gameoreba xdeba m i a xlo e b iT . Cven aRvniSneT, rom maTematikuri qanqaras rxeva aris
harmoniuli
Zalis
F
rxeva,
romelic
mdgenelis moqmedebiT
Cveneba (kuTxe
warmoebs
(sur. 37.2). advilia
mcirea, amitom sin ), rom
F kx ,
sadac
simZimis
N l
mg . k l
N x
Catarebuli msjelobis zustad gameorebiT (ris gakeTebasac vTavazobT mkiTxvels) maTematikuri qanqaras rxevis periodisTvis miviRebT formulas
T 2
F
P
l , g
F1
P
sadac l qanqaras sigrZea, g _ simZimis Zalis aCqareba.
sur. 37.2
§38. harmoniulad merxevi sxeulis siCqare, aCqareba da energia harmoniulad
merxevi
sxeulis
siCqares
da
aCqarebas
davadgenT
harmoniuli rxevis gantolebidan: x A cos0 t .
siCqare
dx A0 sin 0 t A0 cos 0 t , dt 2
(38.1) (38.2)
xolo aCqareba
d A02 cos0 t 02 x A02 cos0 t (38.3) dt miRebuli formulebidan Cans, rom siCqare wanacvlebulia x gadaxris mimarT a
2
faziT anu periodis meoTxediT, xolo aCqareba _ faziT anu naxevar-
periodiT.
105
garda amisa, (38.1) da (38.2) formulebi gviCvenebs, rom roca gadaxra maqsimaluria ( B da C
mdebareobebi 37.1 suraTze; 0t Sesabamisad tolia 0-is
da -s), siCqare nulis tolia da piriqiT _ wonasworobis mdebareobaSi gav-
lisas, roca x =0, siCqare maqsimaluria. xolo (38.3) formula a 02 x gviCvenebs, rom aCqareba da gadaxra erTdroulad aRweven Tavis maqsimalur da minimalur mniSvnelobebs, oRond urTierTsawinaaRmdego mimarTulebebi aqvT (swored amas asaxavs wanacvleba
faziT). marTlac, a yovelTvis mimarTulia
wonasworobis mdebareobisaken, x ki aiTvleba wonasworobis mdebareobidan. merxev sxeuls gaaCnia rogorc kinetikuri, ise potenciuri energia. kinetikuri energia
m 2 mA202 sin 2 0 t . (38.4) 2 2 potenciuri energiis gamosaTvlelad gamoviyenoT kavSiri Zalasa da W
potenciur
energias
Soris
(30.5).
vinaidan
moZraoba
warmoebs
x
RerZis
gaswvriv, amitom x
dU , saidanac U Fdx Fx F dx 0 magram harmoniulad merxev sxeulze moqmedi drekadi Zala F kx , amitom x
U kxdx 0
kx2 . 2
Tu am formulaSi SevitanT k -s da x -is mniSvnelobebs, gveqneba k m02 :
U
m02 A 2 cos 2 0 t . 2
(38.5)
(38.4) da (38.5) formulebi gviCvenebs, rom merxevi sxeulis kinetikuri da potenciuri energiebi drois mixedviT icvleba, amasTan, rodesac kinetikuri energia maqsimaluria, potenciuri energia nulis tolia da piriqiT. sruli meqanikuri energia rxevis nebismieri momentisaTvis
m02 A 2 m02 A 2 m02 A 2 2 2 E W U sin 0 t cos 0 t . (38.6) 2 2 2 rogorc vxedavT, sruli energiis gamosaxuleba dros ar Seicavs. maSasadame, igi mudmivi sididea. amrigad, harmoniuli rxevis dros sxeulis kinetikuri energia gadadis potenciurSi da piriqiT, magram ise, rom maTi jami anu sruli meqanikuri energia rCeba ucvleli. 106
§39. erTi wrfis gaswvris mimarTuli ori harmoniuli rxevis Sekreba mTeli
rigi
amocanebis
gadawyveta,
A
maT Soris, erTi wrfis gaswvriv mimarTuli
ori
ioldeba
harmoniuli
harmoniuli
rxevis
rxevis
Sekreba,
A
veqtoruli
0t
diagramis gamoyenebiT, romelic Semdegnairad igeba: x RerZze, romlis gaswvrivac irxeva sxeuli, 0 wertilidan gadavzomoT A amplitudis toli veqtori A (mas amplitud-veqtori
ewodeba),
RerZTan Seadgens
romelic
o
x
x A cos0 t
x A cos
x
sawyisi fazis tol
sur. 39.1
kuTxes (sur. 39.1) am veqtoris gegmili x RerZze x A cos . vabrunoT es veqtori 0 wertilis irgvliv saaTis isris sawinaaRmdego mimarTulebiT 0 kuTxuri siCqariT. maSin raRac t droSi igi mobrundeba
0 t kuTxiT da am momentisTvis RerZTan Seadgens 0t kuTxes. amplitudveqtoris gegmili x RerZze toli gaxdeba: x A cos0 t .
amrigad, amplitud-veqtoris brunviT 0 wertilis irgvliv mudmivi 0 kuTxuri
siCqariT,
misi
bolo
wertilis
gegmili
asrulebs
x
RerZze
harmoniul rxevas imave 0 sixSiriT. amitomac ewodeba 0 -s wriuli sixSire. naTqvamidan gamomdinareobs, rom harmoniuli rxeva SeiZleba mocemul iqnes amplitud-veqtoris saSualebiT, romelic x RerZTan adgens sawyisi fazis tol kuTxes. vTqvaT, mimarTul
sxeuli
or
erTdroulad
rxevaSi
resorebiani
vagonis
CamovkidebT
raime
(aseTi
Werze
tvirTs:
erTi
monawileobs
SemTxveva boloTi
tvirTi
irxeva
erTi
realizdeba, damagrebul damagrebis
wrfis
gaswvriv
magaliTad, drekad
Tu
zambaraze
wertilis
mimarT,
romelic Tavis mxriv asrulebs rxevas vagonis resorebze. maSasadame, tvirTi 107
erTdroulad
monawileobs
erTi
wrfis
gaswvriv
mimarTul
or
rxevaSi).
davuSvaT, es rxevebi harmoniulia da warmoebs erTi da imave 0 sixSiriT. e.i. x1 A1 cos0t 1 , x2 A2 cos0 t 2 .
davadginoT SedegiTi moZraobis xasiaTi. radgan rxevebi erTi wrfis gaswvriv
warmoebs,
SedegiTi
gadaadgileba
iqneba
Semadgeneli
rxevebis
gadaadgilebaTa algebruli jami, anu
x x1 x2 . Tu am formulaSi SevitanT
x1 -sa da
(39.1)
x 2 -is mniSvnelobebs da movaxdenT
Sesabamis trigonometriul gardaqmnebs, davadgenT x -is mniSvnelobas, magram es gza sakmaod grZeli da Sromatevadia. amocana gacilebiT martivdeba da TvalsaCino xdeba, Tu gamoviyenebT veqtorul diagramas. avagoT es diagrama (simartivisaTvis, diagramas vagebT t 0 momentisaTvis). vinaidan
A1 da
A2
amplitud-veqtorebi brunavs erTi da igive 0 kuTxuri siCqariT, SedegiTi rxevis A amplitud-veqtoric (romelic A C miiReba A1 -sa da A2 -is veqtoruli SekA2 rebiT) ibrunebs imave siCqariT. garda
amisa, kuTxe A1 da A2 veqtorebs Soris
2 1 2 )1 0
iqneba
A1
x
x2
da
2 1 -is
toli
(sur. 39.2).
B
x1
ucvleli
cxadia, rom
x x1 x2 A cos
x an,
drois
roca
sur. 39.2
nebismieri
t
momentisaTvis,
amplitud-veqtorebi
Semobrundeba
0 t kuTxiT, x A cos0 t
(39.2) romlis
gviCvenebs, A
rom
amplituda
da
SedegiTi
moZraoba
sawyisi
faza
(39.2) kvlav
harmoniuli
ganisazRvreba
rxevaa,
veqtoruli
diagramidan (sur. 39.2): A2 A12 A22 2 A1 A2 cos 2 1 A12 A22 2 A1 A2 cos 2 1 ,
108
(39.3)
tg rogorc
(39.3)
A sin 1 A2 sin 2 BC . 1 OB A1 cos 1 A2 cos 2
toloba
gviCvenebs,
(39.4)
SedegiTi
rxevis
amplituda
damokidebulia Sesakreb rxevaTa fazaTa sxvaobaze. ganvixiloT ori kerZo SemTxveva: 1. 2 1 2n , sadac n =0, 1, 2, . , maSin cos 2 1 1, A2 A12 A22 2 A1 A2 da A A1 A2 e.i.
SedegiTi
rxevis
amplituda
tolia
Sesakrebi
rxevebis
amplitudebis
jamisa. am SemTxvevaSi orive rxeva warmoebs erT fazaSi da isini erTmaneTs aZliereben. rxevebis Sekrebis es SemTxveva mocemulia 39.3 a suraTze. 2. 2 1 2n 1 , maSin cos 2 1 1, A2 A12 A22 2 A1 A2 da A A1 A2
x
x
A A2 A1
A1
*
A
A2
t
t
b
a
sur. 39.3
e.i. SedegiTi rxevis amplituda Sesakrebi rxevebis amplitudebis sxvaobis tolia. am SemTxvevaSi Sesakrebi rxevebi warmoebs sawinaaRmdego fazebSi da isini erTmaneTs asusteben (sur. 39.3 b). gansakuTrebiT sainteresoa SemTxveva, roca Sesakrebi rxevebi warmoebs erTi
wrfis
gaswvriv,
maTi
amplitudebi
erTnairia,
xolo
sixSireebi
umniSvnelod gansxvavdebian erTmaneTisagan. aseTi rxevebis Sekrebis Sedegad miiReba rxeva, romlis amplituda periodulad icvleba. r xe v as ,
pe r io -
d u l a d c v l a di a m p li tu diT , Z ge r a e w o de b a. *
aRebulia uaryofiTi.
absoluturi
sidide,
vinaidan
amplituda
109
Tavisi
arsiT
ar
SeiZleba
iyos
Zgeris warmoSobis axsna advilia. vTqvaT, sawyis momentSi orive rxevis faza Tanxvdeba erTmaneTs. maSin, rogorc viciT, rxevebi aZliereben erTmaneTs da SedegiTi rxevis amplituda tolia Sesakreb rxevaTa amplitudaTa jamisa. Semdeg (vinaidan sixSireebi gansxvavdeba) meore rxeva iwyebs faziT TandaTan CamorCenas pirvelisagan, e.i. fazaTa sxvaoba TandaTan izrdeba, ris gamoc SedegiTi rxevis amplituda TandaTan mcirdeba. roca es CamorCena (anu fazaTa sxvaoba) gaxdeba -s toli, rxevebi iqnebian sawinaaRmdego fazebSi da isini erTmaneTs Caaqroben, anu SedegiTi rxevis amplituda iqneba nulis toli
A
A1 A2 , A1 A2 .
fazaTa
sxvaobis
Semdegi
zrdisas
SedegiTi
rxevis
amplituda TandaTan izrdeba da roca fazaTa sxvaoba gaxdeba 2 -s toli, igi miaRwevs maqsimalur mniSvnelobas
A A1 A2 , vinaidan orive fazis rxeva
Tanxvdeba erTmaneTs da a.S. Sedegad miiReba rxeva perioduli amplitudiT, romlis grafikic mocemulia 39.4 suraTze. zeda ori mrudi Sesakreb rxevaTa grafikebia. SeiZleba Cveneba,
rom
Zgeris
sixSire
tolia Sesakreb rxevaTa sixSireTa sxvaobis:
2 1 . vinaidan 1 umniSvnelod gansxvavdeba
2 -sagan,
(Sesakreb
rxevaTa
Zgeris
sixSire
sixSireebTan
mcirea
SedarebiT),
periodi ki _ didi, rac kargad Cans (39.4) suraTze. didi periodi niSnavs, rom amplisur. 39.4
tuda drois mixedviT nela icvleba. amitom Zgera SeiZleba miaxloebiT CaiTvalos harmo-
niul rxevad. amboben, rom Zgera kvaziharmoniuli rxevaa. Zgeris dakvirveba SeiZleba, Tu erTdroulad avaJRerebT or kamertons, romelTa Tavisufali rxevis sixSireebi mcired gansxvavdebian erTmaneTisagan. Cven movismenT bgeris periodulad gaZlierebas da Sesustebas.
110
§40. urTierTmarTobuli harmoniuli rxevebis Sekreba ganvixiloT axla SemTxvea, roca sxeuli erTdroulad monawileobs toli sixSiris or urTierTmarTob harmoniul rxevaSi, romlebic warmoebs x da y RerZebis gaswvriv. rxevis gantolebebs eqnebaT saxe: x A1 cos0 t 1 ,
SedegiTi
moZraobis
traeqtoriis
y A2 cos0 t 2
misaRebad
(40.1)
(40.1) gantolebebidan
unda
gamovricxoT dro. amisaTvis movaxdinoT cos0 t –s gaSla da gantolebebi gadavweroT Semdegnairad:
x cos 0 t cos 1 sin 0 t sin 1 , A1 y cos 0t cos 2 sin 0t sin 2 . A1 gavamravloT
(40.2)
cos 2 -ze,
(40.3)
ki
cos 1 -ze
da
(40.2) (40.3)
gamovakloT
erTmaneTs.
miviRebT:
x y (40.4) cos 2 cos 1 sin 0 t sin 2 1 . A2 A2 axla gavamravloT (40.2) sin 2 -ze, xolo (40.3) ki sin 1 -ze da kvlav gamovakloT erTmaneTs. miviRebT:
x y sin 2 sin 1 cos 0 t sin 2 1 . A1 A2 Tu
(40.4)
da
(40.5)
gantolebebs
aviyvanT
kvadratSi
(40.5) da
wevr-wevrad
SevkrebT, miviRebT SedegiTi moZraobis traeqtorias: x2 y2 2 xy 2 cos 2 1 sin 2 2 1 . 2 A1 A2 A1 A2
miRebuli
gantoleba
aris
elifsis
gantoleba,
romelic
dayvanili x da y RerZebis mimarT. ganvixiloT kerZo SemTxvevebi: 1. 2 1 0 . maSin (40.6)-dan: 2
x A y x2 y2 2 xy 0 , saidanac y 2 x . 2 0 , an 2 A1 A1 A2 A1 A2 A1 A2
111
(40.6) ar
aris
miviReT wrfis gantoleba. e.i. am SemTxvevaSi wertili irxeva wrfeze, romelic gadis dekartis koordinatTa sistemis I da III meoTxedebSi. rxevis amplituda
A A12 A22 (sur. 40.1 a). y
y
A1
A1 A2
A2 x
x
A2
A2
A1
A1 a
b
sur 40.1 2. 2 1 . A maSin y 2 x , A1 e.i.
wertili
irxeva
II
da
IV
meoTxedebSi
gamaval
wrfeze
A A12 A22
amplitudiT (sur. 40.1 b). y
2 1
3. wertili
A2
2
x
maSin
x2 y2 1, A12 A22
da
RerZebis
y
e.i.
mimarT
dayvanil elifsze (sur. 40.2), amasTan, brunva
C1
A1
brunavs
y
warmoebs saaTis isris moZraobis mimarTulebiT. marTlac, am SemTxvevaSi (40.1) gantolebebs aqvs
y A2 cos 0 t A2 sin 0 t . 2
saxe:
x A1 cos 0 t ,
roca
t 0 , maSin x A1 da y 0 , e.i. mbrunavi
wertili imyofeba c1 mdebareobaSi.
T T drois gasvlis Semdeg t , x 0 da 4 4
C2 sur. 40.2
y A2 _ wertili aRmoCnda c2 mdebareobaSi.
112
Tu, garda amisa, rxevebis amplitudebi tolia
A1 A2 R ,
wertili
imoZravebs wrewirze: x 2 y 2 R 2 . 4. 2 1
3 2
maSin
x2 y2 1 , e.i. am SemTxvevaSic wertili brunavs A12 A22
elifsze, oRond saaTis isris moZraobis sawinaaRmdegod (ris damtkicebasac vTavazobT mkiTxvels).
1 2 0 ,
Tu Sesakreb rxevaTa sixSireebi toli ar aris
miiReba
rTuli wirebi, romelTa saxe damokidebulia sixSireTa Tanafardobaze. maT l is aJ u s fi gu re b i ewodeba.
§41. milevadi rxeva Cven ganvixileT harmoniuli rxeva, anu
x
rxeva, romelic warmoebs F kx Zalis moqmedebiT. miviReT diferencialuri gantoleba
d 2x 02 x 2 dt
(41.1)
A1
A2
A
da davwereT misi amoxsna:
t
x A cos0 t .
(41.2)
(41.2) formulis grafiks aqvs sur. 41.1-ze mo-
sur. 40.1
cemuli saxe (simartivisTvis davuSvaT, rom
0 ). grafikidan
Cans,
rom
rxevis
dros
amplituda
ar
mcirdeba,
e.i.
harmoniuli rxeva aramilevadi rxevaa. cxadia, rom bunebaSi harmoniuli rxeva ar
arsebobs,
vinaidan
realur
pirobebSi
sxeulze
yovelTvis
moqmedebs
moZraobis Semaferxebeli Zala. vuwodoT mas, warmoSobis mizezis miuxedavad, garemos winaaRmdegobis Zala. am Zalis dasaZlevad sxeuls uxdeba erTxel miniWebuli energiis ganuwyveteli xarjva, misi Sevseba ki ar xdeba. amis Sedegad, merxevi sxeulis sruli meqanikuri energia da, maSasadame, amplituda, ganuwyvetliv mcirdeba (formula 38.6). r xe v a s ,
k le b a di
am p li tu diT ,
m ile v a di r xe v a e w o de b a. amrigad, Tavisufali rxeva yovelTvis milevadia. 113
gamoviyvanoT milevadi rxevis gantoleba. amisaTvis unda davuSvaT, rom sxeulze, garda F kx Zalisa, moqmedebs garemos winaaRmdegobis Zala F1 . mcire siCqaris dros winaaRmdegobis Zala siCqaris proporciulia da mimarTulis mis sawinaaRmdegod, e.i. F1 r r
dx , sadac r - winaRobis koeficientia. dt
niutonis meore kanons am SemTxvevaSi eqneba saxe:
m
d 2x dx kx r , 2 dt dt
(41.3)
an
d 2x k r dx . x 2 m m dt dt k r SemoviRoT aRniSvnebi: 02 , 2 maSin gveqneba: m m d 2x dx . 02 x 2 2 dt dt aseT saxes iRebs rxevis diRerencialuri
(41.4) gantoleba
ganxiluli
SemTxvevisaTvis. imisaTvis, rom es gantoleba daviyvanoT CvenTvis cnobil harmoniuli rxevis (41.1) gantolebaze, SemoviRoT axali cvladi z , romelic
x -Tan Semdegnairadaa dakavSirebuli
x ze t .
(41.5)
ganvsazRvroT x -is pirveli da meore rigis warmoebulebi:
d 2x d 2z dz 2 2 2 z e t . 2 dt dt dt
dx dz t e z e t , dt dt Tu
x -is,
dx -s da dt
d 2x -is mniSvnelobebs CavsvamT (41.4) gantolebaSi, dt 2
martivi moqmedebebis Semdeg miviRebT:
d 2z 02 2 z . 2 dt davuSvaT, garemos winaaRmdegoba imdenad mcirea, rom
02 2 . maSin
02 2 dadebiTia da SeiZleba aRvniSnoT 2 -iT. e.i. 02 2 2 ,
(41.6)
d 2z 2 z . 2 dt
(41.7)
da sabolood gveqneba:
114
miviReT
harmoniuli
rxevis
diferencialuri
gantoleba.
viciT,
rom
mis
amoxsnas aqvs saxe: z A0 cost , sadac A0 mudmivi sididea. z –is am mniSvnelobis Casma (41.5)-Si mogvcems:
(41.8) x A0 e t cos t . (41.8) gamosaxavs damokidebulebas x gadaxrasa da t dros Soris im SemTxvevaSi, roca sxeulze garda drekadi Zalisa, moqmedebs garemos winaaRmdegobis Zala. mas ewodeba m ile v a di
r xe v is
g an to le b a . igi harmoniuli rxevis
(41.2) gantolebisgan imiT gansxvavdeba, rom rxevis amplituda (41.9) A A0 e t drois mixedviT eqsponencialurad mcirde-
x
ba. amplitudis es Semcireba anu rxevis
A1
mileva xdeba miT ufro swrafad, rac metia
A2
A0
r –is sidide. amitom -s uwode2m
ben milevis koeficients. (41.9) formulis
t
Tanaxmad, A 0 , roca t . sinamdvileSi rxevis mileva xdeba sasrul droSi, romelic miT ufro mcirea, rac metia r
sur. 41.2 40.2
da
naklebia m .
milevadi rxevis grafiki (e.i. 41.8 gantolebis grafiki) mocemulia 41.2 suraTze 0 . rxevis periodi T odze T
2
0
2
2
02 2
metia sakuTari rxevis peri-
da miT ufro, rac ufro axloa winaRobis koeficienti rxevis
0 sakuTar sixSiresTan. roca 0 , maSin T , rac imis maCvenebelia, rom didi winaRobis gamo, rxeva ar warmoebs. cxadia, rxeva ar warmoebs maSinac, roca 0 . marTlac, am dros fesvqveSa gamosaxuleba uaryofiTia da warmosaxviTia. rxevis milevas axasiaTeben kidev meore sididiT, romelsac milevis logariTmuli dekrementi ewodeba . igi ganisazRvreba rogorc erTi periodiT daSorebuli ori momdevno amplitudaTa fardobis naturaluri logariTmi: 115
A0 e t A1 ln ln ln e T T . t T A2 A0 e Tu (41.8)-Si
(41.10)
-s SevcvliT -Ti, milevadi rxevis gantoleba miiRebs
saxes:
x A0 e
t T
cos t .
SeiZleba uSualod cdiT ganisazRvros, riTvisac unda gaizomos A1 da A2 . maSin
(41.10)-is
r 2m 2m
T
saSualebiT
ganisazRvreba
winaRobis
koeficienti:
.
§42. iZulebiTi rxeva. rezonansi ganvixiloT yvelaze ufro zogadi SemTxveva, rodesac sxeulze, garda F kx drekadi Zalisa da F1 r
periodulad
cvladi
amplituda, Tavdapirvelad sixSiriT)
gareSe
dx garemos winaaRmdegobis Zalisa, moqmedebs dt
F2 H cos t.
Zala
H
aris
cvladi
Zalis
_ misi cvlilebis wriuli sixSire. vinaidan 0 , sxeuli or
rxevaSi
miiRebs
monawileobas:
sakuTar
rxevaSi
( 0
da gareSe ZaliT gamowveul rxevaSi ( sixSiriT). magram sakuTari
rxeva milevadia. amitom garkveuli drois Semdeg (romelsac rxevis damyarebis dro ewodeba) igi Caqreba da darCeba mxolod gareSe ZaliT gamowveuli rxeva
sixSiriT.
aseT
rxevas
iZ u le b iT i
rx e v a
e w o de b a ,
F2
Zalas
_
maiZulebeli Zala, xolo -s _ maiZulebeli Zalis sixSire. gamoviyvanoT iZulebiTi rxevis gantoleba. davweroT niutonis meore kanoni:
d 2x dx m 2 kx r H cos t . dt dt tolobis yvela wevri gavyoT m -ze:
d 2x k r dx H x cos t , m m dt m dt 2
116
da SemoviRoT aRniSvnebi:
k r H 02 ; 2 ; h. m m m
maSin gveqneba:
d 2x dx 02 x 2 h cos t . 2 dt dt miviReT
iZulebiTi
rxevis
diferencialuri
(42.1) gantoleba.
davuSvaT,
am
gantolebis amoxsnas aqvs saxe:
x A cos t *, sadac
(42.2)
A aris iZulebiTi rxevis amplituda, xolo
sidideebs
vipoviT
moTxovnidan,
rom
roca
(42.2)
_ sawyisi faza. am
funqcias
CavsvamT
(42.1)
gantolebaSi, igi unda gadaiqces igiveobad. (42.2)-dan dx A sin t dt
x -is,
dx -s dt
da
d 2x -is dt 2
d 2x A 2 cos t . 2 dt
da
mniSvnelobebi
SevitanoT
(42.1)
gantolebaSi
da
movaxdinoT cos t -s da sin t -s gaSla**. gveqneba:
A 2 cos t cos A 2 sin t sin A02 cos t cos A02 sin t sin 2A sin t cos 2A cos t sin h cos t .
(42.3)
(42.3) gantoleba rom igiveobas warmoadgendes, saWiroa tolobis orive mxares cos t -sTan da sin t -sTan mdgomi koeficientebi iyos erTmaneTis toli. es
moTxovna mogvcems or gantolebas: A 2 cos A02 cos 2A sin h an
A cos 02 2 2A sin h .
(42.4)
da A 2 sin A02 sin 2A cos
an
A sin 02 2 2A cos 0 .
(42.5)
(42.5)-dan
tg
* **
2 . 02 2
es niSnavs, rom sxeuli asrulebs harmoniul rxevas gareSe Zalis cvlilebis sixSiriT.
cos t cos t cos sin t sin ; sin t sin t cos cos t sin ; 117
(42.6)
amplitudis gasagebad (42.4) da (42.5) gantolebebi aviyvanoT kvadratSi da wevrwevrad SevkriboT. miviRebT
A2 02 2
2
A 2 4 2 2 h 2 ,
saidanac
A
h
02
(42.7)
.
2 2
4 Tu sawyisi fazisa da amplitudis miRebul mniSvnelobebs SevitanT 2
2
(42.2)-Si, miviRebT iZulebiTi rxevis gantolebas:
x
h 2 0
2
2
2 . cos t arctg 2 2 2 2 0 4
(42.7) gviCvenebs, rom mocemuli rxeviTi sistemisaTvis ( 0, fiqsirebulia) iZulebiTi rxevis amplituda damokidebulia maiZulebeli Zalis sixSireze. gansakuTrebiT sainteresoa
-s is mniSvneloba, romlis drosac
iZulebiTi rxevis amplituda mkveTrad izrdeba. am sixSires r e z o n a n s u l i s i xS ir e ewodeba, xolo iZ u le b iT i r xe v is a m p li tu dis m k v e T r zr d as , r oc a m aiZ u le b e li Z a lis s ix S ire T an xv de b a re z o n a ns u l s i x Sir e s _ r e z on a ns i. rezonansuli sixSiris gansazRvrisaTvis unda vipovoT (42.7) funqciis maqsimumi, an, rac igivea, am funqciis mniSvnelis fesvqveSa gamosaxulebis minimumi. amisaTvis gamoviyenoT eqstremumis piroba _ gavawarmooT fesvqveSa gamosaxuleba -Ti da gavutoloT nuls. miviRebT
2 2 4 02 rez . rez. 8 rez. 0 ,
saidanac
rez. 02 2 2 .
(42.8)
rogorc vxedavT, rezonansuli sixSire ramdenadme naklebia sistemis rxevis
0 sakuTar sixSireze. roca 0 , maSin rez. 0 . Tu
rezonansuli
sixSiris
miRebul
mniSvnelobas
SevitanT
(42.7)-Si,
miviRebT rezonansuli amplitudis mniSvnelobas: Arez.
h 2 02 2
118
.
(42.9)
(42.9) gviCvenebs, rom rac naklebia , miT metia rezonansuli amplitudis sidide, an rogorc amboben xolme, miT mkveTria rezonansi. 42.1 suraTze mocemulia rezonansuli mrudebi -s sxvadasxva mniSvnelobebisaTvis. bolos, SevniSnoT, rom bevr SemTxvevaSi, roca xaxuni mcirea, rez. umniSvnelod
gansxvavdeba
imdenad
0 -sagan,
1 0
A
2
rom
3
rezonansul sixSired SeiZleba TviT 0
4
CavTvaloT. amitom xSirad amboben, rom
1 2 3 4
rezonansisaTvis saWiroa maiZulebeli Zalis
sixSire
Tanxvdes
sistemis
rxevis
sakuTar sixSires. rezonanss
mravalmxrivi
gamoyeneba
aqvs mecnierebaSi da teqnikaSi. magaliTad, eleqtruli
rezonansi
gamoiyeneba
radiomimRebis
rez.
sur. 42.1 sasurvel
sadgurze
`asawyobad~, akustikuri rezonansi _ bgeris analizisa da gaZlierebisaTvis da a.S. rezonass didi zianis motanac SeuZlia. magaliTad, Tu propeleris brunviT gamowveuli rxevis sixSire daemTxva TviTmfrinavis frTebis sakuTar sixSires, aRiZvreba Zlieri vibracia, rasac SeuZlia katastrofis gamowveva.
§43. talRuri moZraoba. talRis gantoleba. talRis energia vTqvaT, drekadi garemos romelime nawilakma daiwyo rxeviTi moZraoba. maSin, vinaidan aseTi garemos nawilakebi erTmaneTTan dakavSirebulni arian drekadi ZalebiT, es rxeva TandaTan gadaecema danarCen nawilakebsac. miviRebT rxevis gavrcelebas drekad garemoSi. rx e v is g av rce le b as dr e k ad g a r e m o Si t alR u ri m o Z r aob a a n t a lR a e w od e b a . ganxilul magaliTSi laparakia drekad talRaze. sazogadod, t a lR a e w od e b a y ov e l i pe r io d u l i pr o c e s i s g am e o re b as s iv rc e S i. talRuri moZraobis dros yoveli nawilaki imeorebs wina nawilakis rxevas, oRond garkveuli dagvianebiT. e s d a gv i a ne b a a nu C am o r Ce n a f az iT gamowveulia imiT, rom erTi nawilaki119
dan meoreze rxevis gadacema xdeba ara meyseulad, aramed garkveuli siCqariT, romelsac talRis gavrcelebis siCqare ewodeba. igi damokidebulia garemos drekad da inerciul Tvisebebze. cxadia, garemos mocemul wertilSi aRZruli rxeva vrceldeba yvela mimarTulebiT, moicavs ra sivrcis axal-axal areebs. im
wertilTa
aRweven,
an,
geometriul rac
igivea,
adgils,
romlebamdisac
romlebic
irxevian
rxevebi
erTnair
erTdroulad
fazebSi,
ta lR i s
z e d a pi r i ewodeba. talRis yvelaze winamdebare zedapirs t a lR i s f r o nt i ewodeba. talRis zedapirebis raodenoba usasrulod bevria, talRis fronti ki _ erTia. talRis zedapiris formis mixedviT asxvaveben brtyel talRas, sferul talRas, elifsur talRas da a.S. kerZod, advili misaxvedria, rom izotropul garemoSi, anu iseTSi, romlis Tvisebebi yvela mimarTulebiT erTnairia, talRis zedapirebi sferuli iqneba. brtyeli talRa, SeiZleba ganvixiloT rogorc sferuli talRa usasrulod didi radiusiT, e.i. iseTi talRa, romlis wyaro usasrulod Sors aris. talRis gavrcelebis mimarTulebas s x iv i ewodeba. sferuli talRis SemTxvevaSi, sxivebs radiusebis mimarTuleba aqvT, brtyeli talRis SemTxvevaSi sxivebi erTmaneTis paraleluri da talRis zedapiris marTobulia. bunebaSi yvelaze ufro xSirad gvxvdeba drekadi talRebi (kerZod, bgera), eleqtromagnituri talRebi (kerZod, sinaTle) da talRebi siTxis zedapirze. yvela talRis ZiriTadi maxasiaTebeli Tviseba, maTi bunebisagan damoukideblad, mdgomareobs imaSi, rom t a lR i s m i e r xd e b a e ne r gi is g a d a t an a
niv T ie re b i s
ga d at a nis
g a re Se .
talRuri
moZraobis
dros
nawilakebi ar gadaadgildebian talRasTan erTad. isini mxolod irxevian wonasworobis
mdebareobis
maxloblad.
amaSi
advilad
davrwmundebiT,
Tu
wyalSi, romlis zedapirzec vrceldeba talRa, CavagdebT msubuq sxeuls, vTqvaT, asanTis cariel kolofs. igi ki ar waritaceba talRis mier, aramed daiwyebs rxevas zeviT da qveviT, darCeba ra TiTqmis erTsa da imave adgilze. talRas, romelsac gadaaqvs energia sivrceSi, m s rb ol i t al R a ewodeba, gansxvavebiT m d ga ri talRisagan (ยง45), romlis mier energiis gadatana ar xdeba.
120
drekadi talRa SeiZleba iyos g an iv i an gaswvrivi (grZivi). g a niv i t a lR a e w o de b a is e T t alR a s , ro m e l S ic naw il ak e b is rx e v a w a r m o e b s t a lR i s g av rc e le b is m a rT ob u la d. ganivi talRis magaliTia talRa, romelic vrceldeba simis gaswvriv. drekadi ganivi talRebi aRiZvrebian da vrceldebian mxolod iseT sxeulebSi, romelTa formis Secvla iwvevs maTSi drekadi Zalebis aRZvras (anu gaaCniaT formis drekadoba). aseTebia mxolod myari sxeulebi*. ga s w v r iv i a nu g rZ iv i t a lR a e w o de b a is e T t al R as , r om e l Si a c n aw il ak e b is r xe v a w arm oe b s t alR is g av r ce le b i s g a s w v r iv . gaswvrivi talRis magaliTia bgeriTi talRa. gaswvrivi talRebi aRiZvrebian da vrceldebian iseT sxeulebSi, romelTa moculobis Secvla iwvevs maTSi drekadi Zalebis aRZvras. aseTebia rogorc myari, aseve Txevadi da airadi sxeulebi. drekad talRas ewodeba harmoni-
S
uli, Tu masSi nawilakebis rxeva harmoniulia
anu
mimdinareobs
sinusis
an c
kosinusis kanoniT. (43.1) suraTze mocemulia harmoniuli ganivi talRa, romelic vrceldeba x RerZis gaswvriv
o
x
siCqariT. nawilakebis rxeva warmoebs S RerZis gaswvriv. Tumca warmodgenili
x
grafiki ( S x, t funqciisa) analogiuria harmoniuli
rxevis
grafikisa,
maT Soris a r s e b i T i y v e la
sur. 43.1
magram
g a ns xv av e b aa . talRis grafiki gvaZlevs g a r e m o s
n aw i lak is gadaxris damokidebulebas rxevis 0 wyaromde manZilze
drois m oce m u l m om e nt S i , rxevis grafiki ki gvaZlevs e rT i n aw il ak i s gadaxris damokidebulebas droze.
*
wyalSi qvis Cagdebis Sedegad mis zedapirze warmoSobili talRac ganivi talRaa, magram igi
drekadi
talRa
ar
aris,
vinaidan
ganpirobebulia
zedapiruli daWimulobis ZalebiT.
121
ara
drekadi,
aramed
simZimisa
da
manZils
or
uaxloes
nawilaks
.
fazebSi, talRis sigrZe ewodeba
Soris,
romlebic
irxevian
erTnair
talRis sigrZe tolia im manZilisa,
romelzedac vrceldeba rxevis garkveuli faza T periodis ganmavlobaSi, e.i.
T , an, vinaidan T gamovsaxoT
1
, amitom
talRuri
da , sadac rxevis sixSirea.
procesi
analizurad,
anu
miviRoT
talRis
gantoleba. vTqvaT, 0 wertilSi aRiZvra rxeva, romelic warmoebs S RerZis gaswvriv harmoniuli kanoniT S 0 A cos t . talRis gavrceleba xdeba x RerZis gaswvriv. talRuri procesi daxasiaTebuli iqneba, Tu gvecodineba S gadaxris mniSvneloba
x
RerZis
nebismieri
wertilisa
da
drois
nebismieri
momentisaTvis. davuSvaT, 0 wertilSi aRZruli rxeva c wertilSi movida t ' drois Semdeg. maSin Tu 0 wertilis rxevis dawyebidan garkveul momentamde gavida t dro, c wertilis rxevis dawyebidan imave momentamde gasuli iqneba ufro naklebi, kerZod ( t t ' ) dro. amitom, c
wertilis rxevis gantolebas
eqneba saxe:
S A cos t t ' . magram t '
x
, sadac talRis gavrcelebis siCqarea. amitom
x S A cos t . (43.1) gantoleba gvaZlevs wertilisa
da
drois
S
(43.1)
gadaxris mniSvnelobas
nebismieri
momentisaTvis.
x
mas
RerZis nebismieri brtyeli
talRis
gantoleba ewodeba. talRis gantolebas SeiZleba mivceT sxva saxec:
S A cos t x sadac
k
2 2 . T
raodenobisa
2
an S A cos t kx ,
(43.2)
k -s ewodeba talRuri ricxvi. igi tolia talRaTa
sigrZeze.
Tu
talRa
x
RerZis
sawinaaRmdego
mxares
vrceldeba, (43.2)-Si x Seicvleba x -iT: S A cos t kx . SeiZleba Cveneba, rom sferuli talRis gantolebas aqvs saxe: S
A cos t k r , r
122
(43.3)
saidanac Cans, rom sferuli taRlis amplituda mcirdeba r
radiusis anu
wyarodan manZilis ukuproporciulad. sazogadod, talRis zedapiris gantolebis misaRebad faza (e.i. cos –is argumenti) mudmivad unda CavTvaloT. drois mocemuli momentisaTvis faza x const , rac
mudmivi iqneba, Tu (43.1) gantolebaSi
ox
RerZis marTobuli
sibrtyis gantolebas warmoadgens. amitom ewodeba (43.1) gantolebas brtyeli talRis
gantoleba.
(43.3)
gantolebis
fazis
mudmivoba
moiTxovs
r -is
mudmivobas: r const , rac sferos gantolebas warmoadgens. paragrafis dasawyisSi aRniSnuli iyo, rom yoveli talRis ZiriTadi Tvisebaa energiis gadatana nivTierebis gadatanis gareSe _ talRa TiTqosda Tan atarebs energias. drekadi talRis SemTxvevaSi es energia Sedgeba merxevi nawilakebis
kinetikuri
energiisa
da
drekadad
deformirebuli
garemos
potenciuri energiis jamisagan. mtkicdeba, rom garemos erTeuli moculobis sruli meqanikuri energia, anu energiis simkvrive
A2 2 sin 2 t kx ,
(43.4)
sadac - garemos simkvrivea, A _ rxevis amplituda, _ wriuli sixSire. rogorc (43.4) formula gviCvenebs, energiis simkvrive drois mixedviT icvleba. amitom SemoaqvT energiis saSualo simkvrivis cneba. vinaidan sin 2 t kx -is saSualo
mniSvneloba
1 -is 2
tolia,
drekadi
talRis
energiis
saSualo
simkvrivisaTvis gveqneba:
saS. talRis intensivoba talRis
gavrcelebis
I
1 2 2 * A . 2
(43.5)
ewodeba energiis im raodenobas, romelic gadis
mimarTulebis
marTobulad
moTavsebul
farTis
erTeulSi erTi wamis ganmavlobaSi. cxadia, rom farTis erTeulSi drois erTeulSi *
gadaitaneba
is
energia,
romelsac
Seicavs
im
marTkuTxa
(43.5) formulis miReba gamartivebuli gziTac SeiZleba, viciT (38.5), rom harmoniulad
merxevi nawilakis sruli meqanikuri energia gamoiTvleba formuliT
E
1 mA2 2 . Tu am 2
gamosaxulebas gavamravlebT molekulebis n raodenobaze moculobis erTeulSi, miviRebT moculobis erTeulis energias anu energiis simkvrives:
n m
- garemos simkvrivea.
123
1 2
nE nmA2 2
1 2 2 A , sadac 2
paralelepipedis
moculoba,
romlis
fuZis
farTobi
udris
erTs,
xolo
simaRle talRis gavrcelebis siCqaris tolia. vinaidan am paralelepipedis moculoba ricxobrivad -s tolia, amitom I saS
1 A 2 2 2
(43.6)
§44. hiugensis principi talRis gavrcelebasTan dakavSirebuli sakiTxebis gadasawyvetad xSirad saWiroa vicodeT talRis frontis agebis meTodi drois raRac momentisaTvis, Tu igi cnobili iyo wina momentisaTvis. es meTodi mocemulia h iu g e ns i s p r in c i p i T , romelic SemdegSi mdgomareobs: s iv r ci s y ov e li w e r ti li , r om e l a m d is ac
aR w e v s
t alR is
s fe r u l i
t al R e b i s
w y a ro.
m om v le b i
w arm o ad ge ns
m om e n t S i.
amasTan,
f r on ti, am
ta lR is
igulisxmeba,
T v iT o n
m e ore u li axal
rom
x de b a
m e or e u l i
s f e ru li
fr on ts
erTgvarovan
t a lR e b i s
dr oi s
m om de v n o
garemoSi
meoreuli
talRebi vrceldeba mxolod win. vTqvaT,
AB
aris talRis fronti drois
t
momentisaTvis (sur.44.1).
imisaTvis, rom avagoT talRis fronti drois momdevno
t t
momentisaTvis,
talRis frontis yoveli wertilidan, rogorc centridan, unda SemovxazoT r t
radiusis
naxevarsfero
(vinaidan talRebi win vrceldeba,
meore
naxevris Semoxazva ar aris saWiro), sadac talRis gavrcelebis siCqarea. am naxevarsferuli zedapirebis momvlebi iqneba talRis axali
A' B'
fronti
drois t t momentisaTvis. hiugensis
principis
naTelsayofad
SeiZleba
Semdegi
cdis
Catareba.
oTxkuTxa WurWelSi CavasxaT wyali da mis romelime 0 wertilSi dartymis saSualebiT aRvZraT talRa. maSin 0 wertilidan gavrceldeba koncentruli wriuli talRebi (sur. 44.2, mocemulia zedxedi). gadavtixroT WurWeli vertikaluri
B
ekraniT, romelsac aqvs viwro
c
xvreli da cda gavimeoroT.
vnaxavT, rom talRebi gavrceldeba B ekranis meore mxaresac, amasTan, maTi centri iqneba ara 0 wertili, aramed c wertili. amrigad, cda adasturebs,
124
rom c xvrelSi myofi wylis nawilakebi, movidnen ra rxevaSi, TviTon gaxdnen talRaTa axali sistemis centri. hiugensis principi zogadi principia. misi saSualebiT SeiZleba talRaTa B
A'
B' t t
A
Bt
c
o
sur. 44.2
sur. 44.1
arekvlisa da gardatexis kanonebis miReba, ormagi sxivTtexis axsna da sxva. miviRoT, magaliTad, arekvlis kanoni. davuSvaT, MN
amreklav
zedapirs ecema brtyeli talRa
D
AB . mas Seesabameba para-
leluri
sxivebi,
romlebic
i1
kuTxes (sur. 44.3), romel-
sac
dacemis
Cvens
kuTxe
suraTze
M
talRis
i1
i1
i2 N
C
A
ewodeba.
sur. 44.3
gamoyofilia
sami sxivi. hiugensis principis Tanaxmad, masze
i2
i1
zedapiris normalTan adgenen
B
frontis
miRwevis
MN
Semdeg,
zedapiris yoveli wertili,
TviTon
gadaiqceva
meoreuli
naxevarsferuli talRis centrad. cxadia, rom vidre AB frontis B wertili miaRwevs MN zedapiris c wertils, A wertilSi aRiZvreba da imave garemoSi gavrceldeba naxevarsferuli talRa, romlis radiusi AD iqneba BC -s toli. MN zedapiris sxva wertilebidan imave momentisaTvis gavrceldebian ufro
naklebi
radiusis
zedapirebis
mqone
momvlebi
naxevarsferuli
DC
warmoadgens
talRebi.
areklili
am
naxevarsferuli
talRis
fronts.
mas
Seesabameba areklil sxivTa paraleluri kona, romelic zedapiris normalTan adgens
i2
ADC ABC
kuTxes.
mas
gverdebis
arekvlis tolobis
kuTxe gamo.
BAC i1 , xolo DCA i2 e.i. 125
ewodeba. maSasadame,
suraTidan
Cans,
BAC DCA .
rom
magram
i1 i2
(44.1)
miRebuli toloba gamosaxavs arekvlis pirvel kanons, romlis Tanaxmadac, d a c e m is k u T x e are k v li s k u T x is t ol i a. garda amisa, agebidan gamomdinareobs, rom d ace m u l i s xiv i, ar e k v l il i s x iv i d a d ace m is w e r til S i a R m a rT u l i pe r pe n d ik u l ar i e r T s ir ty e Si m de b are ob s . es arekvlis meore kanonia.
§45. talRebis interferencia. mdgari talRebi. cdebi
gviCvenebs,
rom
sxvadasxva
wyaroebidan
gamosuli
taRlebi
vrceldebian erTmaneTisagan damoukideblad, e.i. TiToeuli talRa vrceldeba ise, rogorc gavrceldeboda, sxva talRebi rom ar yofiliyo. talRaTa gavrcelebis damoukideblobis princips yvelaze martivad davakvirdebiT wylis zedapirze tal
Rebis gavrcelebisas. Tu wyalSi CavagdebT or qvas da amiT SevqmniT or wriul talRas, SevamCnevT, rom TiToeuli talRa gaivlis
sur. 45.1
meoris
SigniT ise, TiTqos meore talRa saerTod ar arsebobda (sur. 45.1).
vinaidan talRebi vrceldebian erTmaneTisagan damoukideblad, anu isini ar urTierTqmedeben, amitom, Tu erT talRaSi garemos romelime wertilis gadaxra aris S1 , es gadaxra am talRaSi ar Seicvleba, Tu amave garemoSi meore talRac gavrceldeba. aqedan gamodis, rom Tu garemoSi vrceldeba ori talRa, maSin maTi gadafarvis areSi SedegiTi gadaxra S S1 S 2
(45.1)
(45.1) toloba gamosaxavs talRaTa superpoziciis (anu zeddebis) princips: T u
ga re m oS i
v rce l de b a
o ri
( an
r am de n im e )
t al R a,
m a Si n
g a r e m os ne b is m ie r i naw il ak is Se de giT i g a da x ra t ol ia c a lk e u l i t a lR e b is S e s ab am is i g a d ax re b i s v e q t oru li j am is . Tu rxevebi erTi wrfis gaswvriv warmoebs, veqtoruli jami gadaiqceva algebrul jamad, e.i. moxdeba
amplitudebis
Sekreba
an
gamokleba,
Sesusteba. 126
anu
rxevebis
gaZliereba
an
t a lR e b is S e s u s te b is
ze dd e b is
m ov le n a s
d ro s
ta lR e b is
m aT i
u rT ie rT g aZ l ie r e b is a
i nte rf e re nc ia
e w o de b a.
da
gamoviyva-
noT talRebis gaZlierebisa da Sesustebis piroba, an, rogorc amboben xolme, interferenciuli suraTis maqsimumisa da minimumis piroba. vTqvaT, o1 da o2 toli
sixSiris
wertilebidan vrceldeba
erTmxriv
mimarTuli
o2
(sur. 45.2), romelTa gantolebebia
S1 A1 cos t kx1 ; S 2 A2 cos t kx2 . ganvixiloT wertilSi.
39-e
Sesabamisad,
A A1 A2 ,
A
maTi
paragrafSi
talRebi Tu
zeddeba
fazaTa
erTmaneTs sxvaoba
x1
(45.2)
nebismier
miRebuli
c
x2
talRebi
c
o1
Sedegebis
sur.45.2
gaaZlierebs
2 1 2n
da
erTmaneTs
Seasustebs
A1 A2 , Tu 2 1 2n 1 , sadac n 1, 2, 3, ....; n -s ewodeba interferenciis
rigi. magram (45.2)-dan 1 kx1 da 2 kx2 , amitom
2 1 k x1 x2
2
.
x1 x2 sidides ewodeba talRebis s v l aT a s xv aob a . rogorc suraTidan Cans, i g i t oli a t a lR e b is m ie r S e xv e d ram de gav li li m an Z i le b is s xv aob is a. svlaTa sxvaobis SemoRebis Semdeg gaZlierebis anu maqsimumis piroba miiRebs saxes: n 2n
2 xolo Sesustebis anu minimumis piroba iqneba:
2n 1
.
(45.3)
. (45.4) 2 cxadia, talRebis gadafarvis areSi aRmoCndeba uamravi wertili, romelTaTvisac sruldeba rogorc (45.3), ise (45.4) piroba. amrigad, miRebuli Sedegi SeiZleba ase CamovayaliboT: e r T n a iri s i x Si ris t alR e b i ze d d e b is a s e rT m a ne T s aZ li e r e b e n a nu m iiR e b a in te r fe re n ciu l i s u ra T is m aq s im u m i s iv rc is i m w e r t ile b S i, r om e lT a T v is a c t al R e b s S or is s v l aT a s xv aob a t al 127
R is
s i grZ is
a s u s te b e n, rcis
n ax e v r is
an u
im
m i iR e b a
w e rt ile b S i,
luw i
ri c xv is
t ol ia,
int e r fe re n ciu li rom e lT a T v i s ac
x ol o
s u r aT is
t alR e b s
e r T m a ne T s
m in im u m i S or is
siv -
s v l aT a
s xv aob a t al R is s ig rZ is n ax e v r is k e n ti r ic xv i s to li a. svlaTa sxvaobis nebismieri sxva mniSvnelobebis dros SedegiTi rxevis amplitudas Sualeduri mniSvnelobebi eqneba, e.i. moTavsebuli iqneba
A1 A2 -
A1 A2 -s Soris.
sa da
mdgradi (dakvirvebadi) interferenciuli suraTis misaRebad saWiroa talRuri procesis SeTanxmebuli mimdinareoba: mocemul wertilSi talRebi erTmaneTs
mudam
unda aZlierebdnen an mudam
asustebdnen,
anu
mocemul
wertilSi amplituda drois mixedviT ar unda icvlebodes. amas ki, rogorc (39.3)
formula
fazaTa
sxvaoba
s i xS ir e e b i
gviCvenebs,
adgili
eqneba
drois
mixedviT
ar
e rT n a ir ia ,
x olo
mxolod maSin, icvleba.
fa z aT a
roca
t al R e b s ,
s xv aob a
talRebis r om e l T a
m u dm iv i,
k oh e r e n -
t u l i * ta lR e b i e w ode b a, x ol o S e s ab am is w y ar oe b s _ k oh e re ntu l i w y ar oe b i .
maSasadame,
interferenciuli
suraTis
misaRebad
aucilebelia
koherentuli talRebis zeddeba. interferenciis erT-erTi mniSvnelovani magaliTia Sekreba ori brtyeli talRisa, romlebic urTierTSemxvedri mimarTulebiT vrceldeba (magaliTad, pirdapiri da raime dabrkolebidan areklili talRebi). am dros miiReba e.w. m d ga r i talRa, romelic k v a nZ e b iT a da b u r c ob e b iT xasiaTdeba. miviRoT mdgari talRis gantoleba. davuSvaT x RerZis pirdapiri da sawinaaRmdego mimarTulebiT vrceldeba ori erTnairi sixSirisa da amplitudis talRa. maTi gantolebebia
S1 A1 cos t kx
da S 2 A1 cos t kx .
SedegiTi talRis gantoleba miiReba S1 -isa da S 2 -is SekrebiT, romelsac cos is argumentis gaSlis Semdeg aqvs saxe:
S S1 S 2 2 A1 cos kx cos t *
(45.5)
warmodgeba laTinuri sityvisagan da niSnavs kavSirSi myofs (erTmaneTTan dakavSirebuls).
Tu talRebi koherentuli ar aris, SedegiTi rxevis amplituda drois mixedviT icvleba. talRebis gadafarvis wertilebSi adgili aqvs gaZlierebisa da Sesustebis swraf monacvleobas da interferenciuli suraTis dakvirveba SeuZlebeli xdeba.
128
miRebuli
gantoleba
saSualebas
gvaZlevs
ganvsazRvroT
talRis
nebismieri x wertilis mdebareoba drois nebismier t momentSi. mas mdgari talRis gantoleba ewodeba. igi gviCvenebs, rom nawilakebis rxeva warmoebs imave sixSiriT, xolo amplituda (45.6) A 2 A1 cos kx x koordinatis perioduli funqciaa. maSasadame, x wrfeze moiZebneba iseTi wertilebi,
romelTa
amplituda
nulis
tolia
da
iseTebic,
romlebic
irxevian udidesi amplitudiT. t a lR i s im w e rt il e b s , r om e lT a r xe v is am pl itu d a n u li s t o l i a ( A 0 ) , k v a n Z e b i e w od e b a . kvanZebis koordinatebs advilad miviRebT. marTlac, A 0 , roca cos kx 0 , anu kx 2n 1
xkv 2n 1
2
. magram k
2
, amitom
(45.7) 4 m d ga ri ta R l is im w e rt ile b s , r om l e b i c ir xe v a u di de s i am p l i tu d iT
A 2A1 ,
b u rco b e b i e w o de b a. (45.6)-is Tanaxmad, burcobebisa-
Tvis cos kx 1 , anu kx n , amitom xb n
2n
(45.8) 2 4 (45.7) da (45.8) tolobebidan gamomdinareobs, rom manZili or mezobel kvanZs, an or mezobel burcobs Soris
-is, xolo manZili kvanZsa da burcobs Soris 2
-is tolia. 4 m an Z i ls or m e z ob e l k v a nZ s a n o r m e zob e l b u rc ob s S or is m d ga r i t alR is s i grZ e e w o de b a . amrigad, mdgari talRis sigrZe msrboli talRis sigrZis naxevris tolia. mdgari talRa miiReba, Tu zonris erT bolos kedelze uZravad davamagrebT, xolo meore bolos moviyvanT periodul rxevaSi. zonarze gavrceldeba pirdapiri (mTliani wiri) da damagrebuli
bolodan areklili (wyvetili wi-
ri) talRebi, romelTa SekrebiT (interferenciiT) miiReba mdgari talRa (sur.
gavixsenoT, rom harmoniuli rxevis amplituda ganisazRvreba cos t -s win mdgomi droze damoukidebeli sididiT.
129
k1 .
45.1). arekvlis adgilas gveqneba pirveli kvanZi Soris, SuaSi, moTavsebuli iqneba mniSvnelovania
aRiniSnos,
rom
B1 , B2 , B3 ,
TiTqos
k1 , k 2 , k 3 , da a.S. kvanZebs
da a.S. burcobebi da piriqiT.
(45.5)
formulis
Tanaxmad,
talRis yvela wertili unda irxeodes erTnairi fazebiT ( cos t
mdgari ar aris
damokidebuli x -ze). sinamdvileSi es ase ar aris: drois mocemul momentSi erTnairi faza aqvs or mezobel kvanZs Soris
moTavsebul
yvela
wertils
( cos yvelasaTvis erTnairia), erTi da
k3
imave kvanZis sxvadasxva mxares mdebare
k1
B2
B1
wertilebi ki irxevian sawinaaRmdego
B4
fazebSi (fazaTa sxvaoba -s tolia),
B3
radgan
k2
cos kx
icvlis
niSans
nulze
gavlisas kvanZis wertilSi. mdgari talRa arsebiTad gansxvav-
sur. 45.1
deba msrboli talRisagan: 1. msrbol talRaSi yvela wertili erTnairi amplitudiT
irxeva. mdgar
talRaSi ki sxvadasxva wertili _ sxvadasxvanairi amplitudiT; 2. msrbol talRaSi sxvadasxva wertili sxvadasxva faziT irxeva, mdgar talRaSi ki erTi kvanZidan meoremde yvela wertili erTnair fazaSi irxeva; 3. msrbol talRas gavrcelebisas Tan gadaaqvs energia sivrceSi. mdgari talRis SemTxvevaSi ki energiis gadatanas ara aqvs adgili (amitom hqvia mas mdgari talRa), vinaidan or msrbol talRas (pirdapirs da areklils), romelTa
SekrebiTac
miiReba
mdgari
taRla,
gadaaqvT
toli
sididis
energia urTierTsawinaaRmdego mimarTulebiT. Cvens mier ganxilul magaliTSi arekvlis wertilSi miiReba kvanZi. es gasagebicaa, vinaidan kedeli ar aZlevs zonris damagrebul bolos gadaadgilebis saSualebas. sazogadod, sazRvarze, sadac xdeba talRis arekvla, SeiZleba warmoiSvas rogorc kvanZi, ise burcobi. Tu garemo, romelSic talRa vrceldeba,
metad
mkvrivia,
vidre
garemo,
romelic
talRas
areklavs
(magaliTad, myari sxeuli_haeri), maSin sazRvarze miiReba burcobi, winaaRmdeg SemTxvevaSi ki _ kvanZi.
130
VIII Tavi
s i T xi s a d a a i r i s me q an i k a $46. hidroaerostatikis ZiriTadi kanonebi meqanikis nawils, romelic Seiswavlis siTxeebsa da airebs, h i dr o ae r om e q anik a ewodeba. igi ori nawilisagan Sedgeba: h idro ae ros tatik a d a h idr o ae r odinam ik a.
pirveli Seiswavlis siTxis da airis wonasworobas,
xolo meore _ siTxis da airis moZraobas, agreTve maT urTierTqmedebas erTmaneTTan da myar sxeulebTan. hidroaeromeqanikis mTavari amocanaa Txevad da airad garemosa da masSi moZravi an uZravi sxeulebis urTierTqmedebis kanonzomierebis dadgena. siTxeebis da airebis damaxasiaTebeli Tviseba, rac ganpirobebulia, maTi nawilakebis moZraobis xasiaTiT ($92) aris d e nad ob a
e.i. Zvris deforma-
ciisadmi mcire winaaRmdegobis gaweva. siTxisa da airis fenebis erTmaneTis mimarT gadanacvleba ar iwvevs drekadi Zalebis warmoqmnas, ris gamoc siTxeebsa da airebs, myari sxeulisagan gansxvavebiT ar gaaCniaT formis drekadoba (ar gaaCniaT sakuTari forma) – isini advilad iReben im WurWlis formas, romelSic
arian
moTavsebuli.
rac
Seexeba
moculobiT
drekadobas,
igi
damaxasiaTebelia rogorc siTxis, aseve airisaTvis, Tumca siTxeSi igi bevrad metia _ siTxe rom mcired SeikumSos, masze sagrZnobi Zalis moqmedebaa saWiro. amis gamo iTvleba, rom siTxe praqtikulad ukumSvelia. siTxis (an airis) SekumSvisas warmoiSoba drekadi Zalebi, romlebic awonasworeben deformaciis gamomwvev Zalas. siTxisa da airis drekadi Tvisebebi mJRavndeba imiT, rom maTi calkeuli nawilebi moqmedeben erTmaneTze an (maTTan) SexebaSi myof sxeulebze ZaliT, romelic damokidebulia SekumSvis xarisxze. es moqmedeba xasiaTdeba fizikuri sididiT, romelsac wneva ewodeba.
miuxedavad didi kumSvadobisa cda da Teoria gviCvenebs, rom airic (siTxis msgavsad) SeiZleba CaiTvalos ukumSvelad, Tu misi moZraobis siCqare mcirea bgeris siCqaresTan SedarebiT (=333m/wm=1200k/sT!). amitom, Tu es piroba sruldeba, siTxis moZraobis ganxilvisas miRebuli Sedegebi marTebuli iqneba airisaTvisac.
131
ganvixiloT siTxe (airi) romelic imyofeba wonasworobaSi. es niSnavs, rom misi calkeuli nawilebi ar gadaadgildeba erTmaneTisa da mosazRvre sxeulebis mimarT.
Tu aseT
siTxeSi movaTavsebT Txel firfitas,
masze,
orientaciis miuxedavad, yoveli mxridan imoqmedebs zedapiris marTobulad mimarTuli Zalebi (sur. 46.1), vinaidan mxebi Zalebis moqmedeba gamoiwvevda misi nawilebis (nawilakebis) moZraobas. wneva ganimarteba rogorc zedapirze marTobulad moqmedi Zalis fardoba zedapiris farTobTan ($54). vnaxoT,
rogor
aris
ganawilebuli
wneva
wonasworobaSi myof (uZrav) siTxeSi. jer
ganvixiloT
s ak u T ar i lo b a Si rivad
w oniT ar
cilindri,
romlis
farTobi
(sur.
daSorebul
roca
s iT xis
w ne v a
m xe d v e -
F
gamovyoT siTxeSi azrob-
F
gam ow v e u li
m iiR e b a.
nebismierad
SemTxveva,
orientirebuli simaRlea 46.2).
wertilebSi
,
mcire
zomis
xolo
fuZis
vTqvaT, wneva
S
F
S
F
manZiliT
gansxvavdeba
p
sur.46.1
sididiT. maSin cilindris gaswvriv moqmedebs Zala
pS , rac gamoiwvevs siTxis moZraobas da wonasworoba dairRveva. maSasadame, siTxis wonasworobis dros, roca siTxis sakuTari woniT gamowveuli wneva ugulvebelyofilia, siTxis nebismier adgilas unda Sesruldes piroba saidanac
p 0, l
p const. e.i. wonasworobis dros wneva siTxis mTel moculobaSi
mudmivia (erTnairia). metad mniSvnelovania sakiTxi imis Sesaxeb, Tu
p
p p
rogor gadascems siTxe an airi maTze warmoebul wnevas. frangma mecnierma paskalma daadgina: s iT xe ze u c v le lad
an
airze
g adae ce m a
w arm oe b u li
y v e la
w ne v a
m i m ar T u le b iT
(siTxis an airis yovel wertils). paskalis kanoni, romlis Semowmeba SeiZleba
pS l
sur. 46.2 sur.
46.2 aerTianeben siTxesac siTxisa da airis bevri saerTo Tvisebis gamo, xSirad terminSi `siTxe~ da airsac. 132
uamravi (maT Soris Zalian martivi) cdiT, advilad aixsneba nawilakebis didi ZvradobiT:
dguSian
WurWelSi
moTavsebuli
airi
(an
siTxe)
imyofeba
garkveuli wnevis qveS. airis molekulebi Tanabradaa ganawilebuli WurWlis mTel moculobaSi (sur. 46.3 a). Tu dguSs swrafad davawvebiT, SeikumSeba uSualod mis qvemoT moTavsebuli airi da am adgilze molekulebi ufro mWidrod ganlagdeba (sur. 46.3 b). magram didi Zvradobis gamo, molekulebi yvela mimarTulebiT gadaadgildebian, ris gamoc isini kvlav Tanabrad, magram winandelze ufro mWidrod ganlagdebian (sur. 46.3 g), amitom airis wneva yvelgan (yvela wertilSi) erTnairad gaizrdeba. Tu magaliTad airis wneva uSualod dguSTan 1 paskaliT gaizarda, amdeniTve gaizrdeba wneva airis yvela
wertilSi
da
WurWlis kedlebzec. paskalis kanoni udevs safuZvlad
udevs
sxvada-
sxva hidravlikuri mowyobilobebis
(hidravlikuri
wnexi, hidravlikuri doma
b sur. 46.3
s im Z im is
Z alis
g
krati da sxv.) moqmedebis princips.
gaT v alis w ine b is
Se m T xve v aSi, cxadia, siTxis mTel
moculobaSi wnevis mudmivobis piroba darRveva, vinaidan siTxis zeda fenebi awveba qveda fenebs, rac warmoSobs damatebiT wnevas (gare Zalebis moqmedebis Sedegad siTxis SekumSviT gamowveuli wnevis garda). am SemTxvevaSi siTxis moculobaSi wnevis ganawilebis dasadgenad siTxeSi azrobrivad gamovyoT mcire S ganiveTiani h simaRlis cilindri, romelsac horizontaluri AB mdebareoba
ukavia
(sur. 46.4).
vinaidan
simZimis
Zala
vertikalurad
aris
mimarTuli, cilindris RerZis gaswvriv fuZeebze imoqmedebs mxolod ori Zala: FA da FB . siTxis wonasworobidan gamomdinareobs, rom FA = FB . magram
FB PB S
da FA PA S . amitom PA PB . maSasadame, wonasworobis dros erT
cilindris gverdiT zedapirze moqmedi wnevis Zalebis gegmilebi RerZze (cilindris nebismieri orientaciis dros) yovelTvis nulis tolia.
133
doneze mdebare siTxis yvela wertilSi (anu horizontaluri sibrtyis yvela wertilSi) wneva erTnairia. gadaviyvanoT cilindri vertikalur CD mdgoma-
C
reobaSi.
am
Zalebis
garda
simZimis
h D FA
FB
SemTxvevaSi
RerZis
imoqmedebs
`siTxis
F mg Vg Shg ,
Zala
simkvrivea,
xolo
moculoba.
es
V Sh
Zala
gaswvriv
-
sadac
siTxis
modebulia
wnevis
cilindris~
siTxis
cilindris
cilindris
qveda
fuZeze da mimarTulia qveviT, amitom wonasworobis pirobas eqneba saxe:
A
B
FC F FD , an pC S ghS p D S ,
sur. 46.4
saidanac p D pC gh
gh aris simZimis Zala siTxis h simaRlis svetisa, romlis ganikveTis farTobi erTis tolia. maSasadame, w ne v a s iT xis or s xv a das xv a done s Sor is g ans xv av de b a s i didi T , rom e lic am done e b s Soris m o T av s e b uli e r T e u lov ani gan ik ve T is s iT xis v e rtik alu ri s v e tis s im Z imis Z alis tol ia. Tu CD cilindrs vertikalurad avwevT ise, rom C aRmoCndes siTxis Tavisufal zedapiridan
zedapirze, h
siRrmeze
maSin
pC 0
mdebare
da
nebismier
p D gh . wertilSi
maSasadame, wneva
siTxis
gamoiTvleba
formuliT
p gh
(46.1)
WurWlis forma da ganikveTi saerTod ar Sedis (46.1) formulaSi, rac niSnavs imas, rom simZimis ZaliT gamowveuli wnevis zom a siTxis nebismier wertilSi aris m xolo d v e rtik aluri m anZ ili ( h ) am wertilidan siTxis zedapiramde. raodenobrivad igi ganisazRvreba (46.1) formuliT. paskalis kanonis Tanaxmad, amave formuliT gamoiTvleba wneva imave doneze mdebare WurWlis kedlis wertilebSic. Tu cilindris zeda fuZe
atmosferul wneva mxedvelobaSi ar viRebT.
134
siTxis zedapirzea, xolo qveda fuZe WurWlis fskerze, maSin (46.1) formula gamosaxavs siTxis wnevas WurWlis fskerze. siTxis
simZimis
ZaliT
gamowveul
wnevas
h idros t atik u ri
w ne v a
ewodeba. simZimis velSi wnevis ganawilebis yvelaze cnobili Sedegia arqimedes am om dge b i
Z ala , romelic moqmedebs siTxeSi CaSvebul sxeulze. kanoni,
romelic gansazRvravs amomgdebi Zalis sidides, daadgina arqimedem da mis saxels atarebs. kanonis Camosayalibeblad simartivisaTvis davuSvaT, rom siTxeSi CaSvebul sxeulze aqvs marTkuTxa paralelepipedis forma. misi fuZis farTobi h1
aRvniSnoT
-iT, simaRle
-iT, xolo manZili
zeda fuZidan siTxis zedapiramde F1
-iT (sur.
46.5). paralelepipedze moqmedi wnevis Zalebis h
tolqmedi tolia mis gverdiT waxnagebze da fuZeebze
moqmedi
wnevis
Zalebis
jamisa.
gverdiT waxnagebze moqmedi Zalebi sididiT S
toli da sawinaaRmdegodaa mimarTuli, amitom F2
isini
0 wnevis
Zala
abaTilebs.
zeda
moqmedi wnevis Zala F1 p1 S 0 gh1 S ,
sur. 46.5
moqmedi
erTmaneTs
siTxis
F2 p2 S 0 g h1 hS .
simkvrivea, am
xolo
Zalebis
qveda
tolqmedi
fuZeze sadac fuZeze zeviTaa
mimarTuli da mas arqimedes amomgdebi Zala ewodeba. misi sidide F F2 F1 0 gS h1 h - h1 0 gSh 0 gV
(46.2)
magram V Sh - aris paralelepipedis moculoba, xolo 0 g - mis mier gamodevnili siTxis wona. amrigad, arqimedes kanoni Semdegnairad Camoyalibdeba: s iT xe S i (a n air Si) Ca Sv e b u l s xe u lze m oq m e deb s am om gde b i Z al a, r om e lic s xe u lis m ie r gam ode v nili s iT xis (an airis ) w onis toli a.
igi
m im arT u lia
v e rtik alu rad
g am ode v nili m ocu lob is s im Z im is ce ntrSi.
135
ze v iT
da
m ode b u lia
zogjer am amomgdeb (`amwev~) Zalas, siTxeSi sxeulis moZraobisas warmoqmnili amwevi Zalisagan gansxvavebiT h idros tatik u r (ae ros t atik ur ) am w e v Z alas uwodeben. Tu sxeuli siTxeSi nawilobrivaa CaZiruli, amomgdebi Zala CaZiruli nawilis mier gamodevnili siTxis wonis tolia. paskalis da arqimedes kanonebi hidroaeromeqanikis ZiriTadi kanonebia. amrigad, siTxeSi CaSvebul sxeulze moqmedebs ori Zala: romelic vertikalurad qveviTaa mimarTuli da
simZimis Zala,
amomgdebi Zala, romelic
vertikalurad zeviTaa mimarTuli. aq SeiZleba adgili qondes Semdeg SemTxvevebs: 1.
P F - am dros sxeuli iZireba.
2.
P F - sxeuli amodis siTxis zedapirze, tivtivebs.
3.
P F - sxeuli `livlivebs~ anu SeuZlia wonasworobaSi iyos
siTxeSi nebismier siRrmeze. Tu sxeulis saSualo simkvrive naklebia siTxis simkvriveze, maSin sxeulis nawili amoweulia (amoSverilia) siTxis zedapiridan da miT ufro, rac metia gansxvaveba simkvriveebs Soris. am SemTxvevaSi amboben, rom sxeuli curavs.
§47. idealuri siTxe. siTxis stacionaruli dineba. uwyvetobis gantoleba hidrodinamika aris
hidroaeromeqanikis
nawili,
romelic Seiswavlis
siTxis moZraobas da zemoqmedebas mis mier garsSemodenil sxeulebze. siTxis moZraobas d in e b a ewodeba, xolo moZravi siTxis nawilakebis erTobliobas _ n ak a di (W av l i ). miuxedavad imisa, rom siTxisa da airis Tvisebebi arsebiTad gansxvavdeba erTmaneTisagan, rogorc wina paragrafSi iyo aRniSnuli, maT bevri saerTo Tvisebac aqvT, romelTagan mTavaria is, rom isini xasiaTdebian
sxeulis curva advili asaxsnelia: Tu sx. siTx. , arqimedes Zalis moqmedebiT, romelic metia simZimis Zalaze, sxeuli iwyebs zeviT moZraobas. roca misi nawili amoiwevs siTxis zedapiridan, arqimedes Zala Semcirdeba, vinaidan Semcirdeba gamodevnili siTxis moculoba. sxeulis amoweva siTxidan maSin Sewydeba, roca sxeulis CaZiruli (siTxeSi darCenili) nawilis mier gamodevnili siTxis wona gautoldeba sxeulis simZimis Zalas.
136
moculobis drekadobiT da ar gaaCniaT formis drekadoba: rogorc siTxis, ise airis SekumSvisas, maTSi aRiZvreba mniSvnelovani sididis drekadi Zalebi, maSin, rodesac fenebis urTierTgadanacvlebisas (`Zvris deformacia~) aseTi Zalebi ar aRiZvreba. amitomaa, rom siTxec da airic advilad iRebs im WurWlis
formas,
romelSic
arian
moTavsebulni.
marTalia,
siTxe
praqtikulad ukumSvelia, airi ki advilad ikumSeba, magram mtkicdeba, rom airis dinebisas misi kumSvadoba SeiZleba ugulebelvyoT, T u k i s i Cq ar e
m c ire a
b ge ris
s i Cq a re s T a n
Se d are b iT .
d in e b i s
saerTo Tvisebebis
arseboba ganapirobebs imas, rom Tu sruldeba zemoT moyvanili piroba, siTxis moZraobis ganxilvisas miRebuli Sedegebi marTebulia airisTvisac. siTxisa da airis fenebis urTierTgadaadgilebisas aRiZvreba Zalebi, romlebic fenebisadmi mxebadaa mimarTuli. magram es Zalebi, myari sxeulis Zvris
deformaciis
dros
aRZruli
mxebi
Zalebisagan
gansxvavebiT,
damokidebulia ara erTi fenis meoris mimarT wanacvlebis sidideze, aramed fenebis fardobiT siCqareze da xdeba nulis toli, rogorc ki es siCqare gautoldeba nuls. es Zalebi myari sxeulis moZraobisas warmoqmnili srialis xaxunis
Zalebis
analogiuria
da
maT
Sinagani
xaxunis
Zalebi
ewodeba.
Sinagani imitom, rom isini moqmedeben siTxis SigniT. siTxis moZraobis ganxilvisas, sakiTxis gamartivebis mizniT, SemoaqvT i de a l u r i s i T x is cneba. e s i s e T i s iT xe a, r om e l ic ar ik u m Se b a d a r om l is f e ne b s So ri s a c a dg il i a r a a q v s x ax u ns . mkacrad Tu vimsjelebT, idealuri siTxe bunebaSi ar arsebobs, magram aseTi modelis Semotana gamarTlebulia imiT, rom garkveuli SesworebiT aq miRebuli Sedegebi advilad vrceldeba realur siTxezec. garda amisa, nebismieri siTxe praqtikulad ukumSvelia. rac Seexeba Sinagani xaxunis Zalebs, isini yovelTvis arsebobs, magram Tu es Zalebi mcirea siTxeSi moqmed sxva ZalebTan (magaliTad, simZimis an wnevis ZalebTan) SedarebiT, SeiZleba isini ugulebelvyoT. siTxis moZraobis Teoriuli Seswavlis ori meTodi arsebobs _ lagranJis da eileris. pirveli meTodi gulisxmobs siTxis TiToeuli nawilakis moZraobis Seswavlas, anu misi siCqaris, aCqarebisa da traeqtoriis gansazRvras, rac did maTematikur siZneleebTanaa dakavSirebuli. meore meTodi gulisxmobs imis dadgenas, Tu ra xdeba s iv r ci s y ov e l w e rt il Si drois mixed137
viT, anu igi gulisxmobs sivrcis yovel wertilSi gamavali siTxis calkeuli (sxvadasxva) nawilakis siCqaris veqtoris gansazRvras drois yovel momentSi. sivrcis yvela wertilisaTvis gansazRvruli siCqaris veqtorTa erToblioba qmnis siCqareTa veqtorebis vels. am velis grafikuli gamosaxvisaTvis SemoaqvT de nis
w i re b is cneba. es iseTi wirebia, romelTa yovel wertilSi
gavlebul mxebs aqvs am wertilSi arsebuli siCqaris mimarTuleba (sur. 47.1). denis wirebs avleben ise, rom maTi saSualebiT gaigon siCqaris ara marto mimarTuleba,
aramed
sididec.
wirebisadmi
marTobulad
kerZod, dayenebul
farTis erTeulSi avleben imden wirs, risi tolic
aris
am
adgilas
siCqare.
maSasadame, iq, sadac siCqare didia, denis wirebi gaivleba ufro xSirad da piriqiT.
sur. 47.1
siTxis d am y a re b u l i a nu s t a c io n a r u l i dineba ewodeba iseT dinebas, romlis drosac mis yovel wertilSi nawilakTa
siCqare
ar
icvleba
(e.i.
mocemul
wertilSi
gamaval
siTxis
sxvadasxva nawilaks erTnairi siCqare aqvs). stacionaruli dinebis dros denis wiris forma ucvlelia da igi Tanxvdeba nawilakis moZraobis traeqtorias. gamovyoT
siTxeSi
nebismieri
Sekruli
konturi
da
misi
TiToeuli
wertilidan gavavloT denis wirebi. am wirebis erToblioba SemosazRvravs siTxis nawils, romelsac de ni s m ili ewodeba (sur. 47.2).
S1
ď ľ1
S1
ď ľ2 sur. 47.3
sur. 47.2
vinaidan nawilakebis siCqare mxebia denis milis zedapirisa, stacionaruli dinebis dros siTxis verc erTi nawilaki ver gamova denis milidan da verc Seva masSi. e.i. siTxe ise moZraobs denis milSi, rogorc myarkedlebian milSi.
138
davuSvaT, mocemuli gvaqvs cvladi ganivkveTis denis mili (sur. 47.3). gamovyoT masSi ori kveTi, romelTa farTobebia S1 da S 2 xolo dinebis siCqareebi 1 da 2 (vinaidan siTxe idealuria, milis mocemul ganivkveTSi yvela nawilaks erTnairi siCqare aqvs). siTxis raodenoba (moculoba), romelic gaivlis (Seva) pirvel ganivkveTSi drois erTeulSi tolia
S11 -is, xolo
siTxis raodenoba, romelic gaivlis meore ganivkveTSi imave droSi (gamova am kveTidan) tolia S 22 -is. stacionaruli dinebis SemTxvevaSi
S11 S 2 2 .
(47.1)
winaaRmdeg SemTxvevaSi adgili eqneboda S1 da S 2 kveTebs Soris siTxis matebas an klebas* da stacionarulobis piroba dairRveoda. (47.1)-dan
1 S1 2 S2
(47.2)
e.i. dinebis siCqare ganivkveTis farTis ukuproporciulia: iq, sadac mili viwroa, dinebis siCqare aris didi da piriqiT. (47.1) gantolebas ewodeba siTxis Wavlis uwyvetobis gantoleba.
§48. bernulis gantoleba ganvixiloT idealuri siTxis stacionaruli dineba cvladi ganivkveTis denis daxril milSi (sur. 48.1). azrobrivad gavavloT masSi ori kveTi, romelTa farTobebia S1 da S 2 , xolo
1t
siCqareebi maTSi, Sesabamisad, 1 da 2 .
P1
2 t
S1 da S 2
kveTebs Soris moTavsebuli
siTxe ar aris izolirebuli: S1 kveTze
S1
P2
awarmoebs
S1 ' S2
h1
h2
S2 '
wnevas
mis
marcxniv
myofi
siTxe. Tu am wnevas aRvniSnavT
P1 -iT,
maSin kveTze moqmedi wnevis Zala iqneba
F1 P1S1 . aseve, S 2 kveTze awarmoebs P2
sur. 48.1 *
wnevas
mis
marjvniv
myofi
siTxe
siTxis raodenobis ganuwyveteli kleba aucileblad gamoiwvevs siTxis Wavlis gawyvetas.
139
da
masze moqmedebs wnevis Zala F2 P2 S 2 (romelic mimarTulia siTxis dinebis sawinaaRmdegod). vTqvaT, siTxis moculoba, romelic moTavsebulia S1 da S 2 kveTebs Soris gadaadgilda da mcire t droSi aRmoCnda S1 ' da S 2 ' kveTebs Soris. am gadaadgilebis dros misi energia Seicvleba da energiis mudmivobis kanonis Tanaxmad,
es
cvlileba
toli
iqneba
gareSe
Zalebis
mier
Sesrulebuli
muSaobisa: E A .
(48.1)
gamovTvaloT jer energiis cvlileba E t droSi S1 da S 2 kveTebSi gamavali siTxis moculobebia, Sesabamisad, S11t da S 2 2 t . siTxis Wavlis uwyvetobis pirobis Tanaxmad, es moculobebi tolia:
S11t S 2 2 t V . am tolobis simkvriveze gamravleba mogvcems:
m1 m2 m . e.i. t droSi S1 kveTSi gasuli siTxis m1 masa udris imave droSi S 2 kveTidan gamosul siTxis m2 masas. vinaidan dineba stacionarulia, S1 ' ' da S 2 ' kveTebs Soris moTavsebuli siTxe araviTar cvlilebas ar ganicdis. ucvleli darCeba siTxis am nawilis energiac. amitom, SeiZleba davuSvaT, rom siTxis es nawili darCa Tavis adgilze, xolo m masis siTxe, romelic moTavsebuli iyo
S1
da
S1 '
kveTebs
Soris,
aRmoCnda
gadatanili
da
daikava
axali
mdebareoba S 2 da S 2 ' kveTebs Soris. amrigad, E tolia m masis siTxis sruli
meqanikuri
energiis
cvlilebisa
pirveli
mdebareobidan
meoreSi
gadasvlisas:
m 22 m12 mgh2 mgh1 , (48.2) 2 2 aris simaRleebi, romlebzec mdebareoben S1 da S1 ' 'da S 2 da E
sadac h1 da h2
S 2 ' kveTebs Soris moTavsebul siTxeTa simZimis centrebi. gamoviTvaloT A . S1 kveTze moqmedi F1 P1S1 wnevis Zalis moqmedebiT siTxe gadaadgilda 1 t manZilze. amitom, mis mier Sesrulebuli muSaoba
A1 P1 S11t P1V . 140
S2
kveTze
F2 P2 S 2
moqmedi
wnevis
Zalis
mier
Sesrulebuli
muSaoba
uaryofiTia, vinaidan igi mimarTulia dinebis (gadaadgilebis) sawinaaRmdegod:
A2 P1 S 2 2 t P2 V . sruli muSaoba
A A1 A2 P1 V P2 V
(48.3)
Tu (48.1) tolobaSi SevitanT E -s da A -s mniSvnelobebs (48.2) da (48.3) formulebidan, martivi gardaqmnebis Semdeg miviRebT:
12 2
sadac
gh1 P1
m siTxis simkvrivea. V
vinaidan gamosaxuleba
S1
2 2
da
S2
kveTebi
22 2
gh2 P2 ,
nebismierad
(48.4)
iyo
SerCeuli,
amitom
gh P mudmivi iqneba denis milis nebismieri kveTisaTvis.
e.i. SeiZleba davweroT:
2
gh P const . (48.5) 2 (48.5) gantolebas, an, rac igivea (48.4) gantolebas ewodeba b e r nu lis gantoleba. igi hidrodinamikis erT-erTi ZiriTadi gantolebaa da gamosaxavs energiis mudmivobis kanons moZravi siTxisaTvis. marTlac, ganvixiloT (48.5) gantolebis
TiToeuli
wevri.
2
aris
2
siTxis
kinetikuri energia anu kuTri kinetikuri energia
erTeuli jouli , m3
moculobis
gh
kuTri
potenciuri energiaa simZimis velSi, xolo P , romelsac igive ganzomileba
niutoni jouli aqvs , SeiZleba CaiTvalos siTxeSi wnevis Zalebis kuTr m2 m3 energiad*.
maSasadame,
(48.5)-is
Tanaxmad,
siTxis
moculobis
erTeulis
moZraobisas, misi erTi saxis energia SeiZleba gaizardos, meore ki Semcirdes, magram ise, rom maTi jami darCes mudmivi.
*
igulisxmeba drekadad SekumSuli siTxis potenciuri energia. saqme isaa, rom wnevis Zalebis
moqmedebiT nebismieri siTxe umniSvnelod, magram mainc ikumSeba.
141
vinaidan (48.5) gantolebaSi yvela wevrs aqvs wnevis ganzomileba, igi SeiZleba Semdegnairadac CamovayaliboT: P -s ewodeba statikuri wneva, gh -s _ hidravlikuri wneva, xolo siTxeSi
sruli
wneva,
2 2
-s _ dinamikuri wneva. (48.5)-is Tanaxmad, moZrav
romelic
Sedgeba
statikuri,
dinamikuri
da
hidravlikuri wnevebis jamisagan, mudmivi sididea. davuSvaT, mili horizontaluria, e.i. h1 h2 . maSin (48.5) gantolebaSi Sua wevri amovardeba da gveqneba:
2
(48.6) P const . 2 miRebuli gantoleba gviCvenebs, rom siTxis wneva damokidebulia dinebis siCqareze. iq , s a d ac s i Cq a re m e t ia , w ne v a n ak le b i a d a pi riq iT . miRebuli
Sedegi
martivad
aixsneba
uwyvetobis
(47.1)
gantolebis
safuZvelze. marTlac, am gantolebis Tanaxmad, milis ganieri nawilidan viwroSi gadasvlisas siTxis dinebis siCqare izrdeba, e.i. s iT xe m oZ r a ob s a C q a r e b u l ad. es ki, niutonis meore kanonis Tanaxmad niSnavs, rom siTxeze moqmedebs
Zala,
romelic
mimarTulia
didi
kveTidan
mcire
kveTisaken.
maSasadame, milis ganier nawilSi wnevis Zala (da wnevac) meti unda iyos, vidre viwro nawilSi (milis viwro nawilSi wneva SeiZleba imdenad Semcirdes, rom atmosferul wnevaze naklebic ki gaxdes. es faqti safuZvlad udevs s iT xi s W av l is S e m w ov m oq m e de b as ). igive gamodis energiis mudmivobis kanonidanac: vinaidan milis viwro nawilSi gadasvlisas izrdeba siTxis siCqare da, maSasadame, kuTri kinetikuri energia,
unda
Semcirdes
wnevis
Zalebis
kuTri
potenciuri
energia
da,
maSasadame, P wnevac. miuxedavad siTxisaTvis
imisa,
(kerZod,
rom
bernulis
mxedvelobaSi
ar
gantoleba iyo
gamoyvanilia
miRebuli
idealuri
Sinagani
xaxunis
daZlevaze Sesrulebuli muSaoba), igi warmatebiT gamoiyeneba mcire siblantis mqone realuri siTxeebisTvisac (wyali, spirti, benzoli da sxv.). ufro metic, bernulis gantoleba gamoiyeneba airebisTvisac, Tu maTi dinebis siCqare bgeris siCqareze naklebia. airis SemTxvevaSi bernulis gantolebis mTavar Sedegs _ wnevis Semcirebas siCqaris gazrdiT _ advilad SevamowmebT 142
umartivesi cdiT: Tu qaRaldis furcels xelSi daviWerT da zedapiris gaswvriv SevuberavT, furclis Tavisufali bolo zemoT aiwevs. es gamowveulia qaRaldis zemoT haeris nakadSi wnevis SemcirebiT (atmosferul wnevasTan SedarebiT, romelic qaRaldis qvemoTaa). haeris nakadSi wnevis Semcireba misi siCqaris gazrdisas, safuZvlad udevs amwevi Zalis warmoqmnas: TviTmfrinavis frTis forma da dayenebis kuTxe (`ieriSis kuTxe~) isea SerCeuli, rom moZraobisas Semxvedri nakadis siCqare frTis zemoT ufro metia, vidre qvemoT. maSasadame, frTis zemoT wneva ufro naklebi iqneba, vidre qvemoT, rac warmoSobs amwev Zalas.
ยง49. realuri siTxis dineba. siblante realuri siTxe ewodeba siTxes, romelic ikumSeba da romlis fenebs Sorisac adgili aqvs xaxuns. magram aRmoCnda, rom wnevis sakmarisad did farglebSi realuri siTxis kumSvadoba metismetad mcirea*. amitom Tvlian, rom realuri siTxe praqtikulad ukumSvadia da misi realuroba ganpirobebulia mxolod fenebs Soris xaxuniT. fenebs Soris xaxuni ganapirobebs imas, rom siTxis sxvadasxva fena moZraobs
sxvadasxva
siCqariT.
es
ki,
Tavis
mxriv,
siTxeSi
warmoSobs
S i n ag a ni xa xu nis Zalebs. am Zalebis moqmedeba vlindeba imiT, rom nela moZravi fenebi amuxruWeben maT mezobel ufro swrafad moZrav fenebs da piriqiT. Sinagani xaxunis Zalebi fenebisadmi mxebadaa mimarTuli. Sinagan xaxuns xSirad s ib l a nte s a c uwodeben, xolo realur siTxes _ b l an t siTxes. siblante, kerZod, vlindeba imiT, rom siTxis (airis) moZraoba, am moZraobis gamomwvevi mizezis Sewyvetis Semdeg, TandaTan mcirdeba da bolos wydeba. amis magaliTia WiqaSi siTxis moZraoba kovziT morevis Sewyvetis Semdeg. Sinagani xaxunis Zalebis warmoqmna siTxeSi, ZiriTadad, ganpirobebulia mezobeli fenebis molekulebs Soris mizidviT. airSi es mizidva mcirea, molekulebis Zvradoba ki _ didi. amitom aq Sinagani xaxunis Zalebi, ZiriTadad, warmoiqmneba mezobel fenebs Soris molekulebis urTierTgacvliT (ยง93). *
magaliTad, wnevis 1 atmosferodan 100 atmosferomde gazrdiT, wylis simkvrive mxolod
0,5%-iT izrdeba.
143
cdebiT
dadgenilia,
rom
miuxedavad
gansxvavebuli
mizezebisa,
Sinagani
xaxunis Zala siTxeSi da airSi erTi da imave kanoniT gamoisaxeba. siTxis
(airis)
siblante
xasiaTdeba
siblantis koeficientiT ( ). ra aris igi?
z
2
vTqvaT, siTxis dineba warmoebs dz
1
gaswvriv,
xolo fenis
siCqare
RerZis
x
icvleba
z
RerZis gaswvriv. gamovyoT siTxeSi ori fena, romelTa Soris manZilia dz . fenebis siCqare-
x
ebi aRvniSnoT 1 -iT da 2 -iT (sur. 49.1). pirveli fenidan meoreze gadasvlisas anu
y
sigrZeze siCqare icvleba 2 1 d
sur. 49.1
dz
sidi-
diT. siCqaris cvlileba sigrZis erTeulze toli iqneba
d -is. mas siCqaris gr ad ie n ti ewodeba. igi axasiaTebs siCqaris dz
cvlilebis siswrafes fenidan fenaze gadasvlisas. n i u to nm a daadgina, rom Sinagani xaxunis Zala proporciulia siCqaris gradientisa da fenebis Sexebis S farTobisa:
d (49.1) S dz proporciulobis koeficients ewodeba siblantis koeficienti* (sibFx
lante). misi mniSvneloba damokidebulia siTxis gvarobaze da mdgomareobaze (pirvel rigSi _ temperaturaze). (49.1) formulidan Cans, ricxobrivad im Zalis tolia, romelic moqmedebs moZravi siTxis erTeulovan farTze, roca siCqaris gradienti erTis tolia. SI
sistemaSi
siblantis
erTeulia
p a s k al i. w m .
es
iseTi
siTxis
siblantea, romlis fenis 1 m2 farTobze moqmedebs 1 niutoni Zala, roca fenis siCqare 1 m sigrZeze 1 m/wm-iT icvleba:
*
sazogadod,
simkvrivesTan
F dz n m n 2 2 wm pa wm S d m m m wm
-s uwodeben dinamikuri siblantis koeficients, _ kinematikuri siblantis koeficients. 144
xolo
mis
fardobas
siTxis siblante bevrad aRemateba airisas. magaliTad, oTaxis temperaturaze wylis siblante η 1,0 103 pa.wm , xolo haeris (normalur pirobebSi) _ 1,8.10-5 pa.wm-s. siTxis dineba SeiZleba iyos l am in ar u li da t u rb u le ntu ri . laminaruli anu fenobrivi dineba ewodeba iseT dinebas, rodesac siTxis fenebi erTimeoris
mimarT
misrialeben.
am
dros
ar
xdeba
siTxis
nawilakebis
gadasvla erTi fenidan meoreSi da, maSasadame, fenebis urTierTSereva. stacionaruli dineba SeiZleba mxolod laminaruli
iyos. fenebis Seurevobas
SeiZleba davakvirdeT, Tu ramdenime santimetri diametris mqone minis milSi SevqmniT wylis sust nakads da misi RerZis gaswvriv viwro milis saSualebiT SeviyvanT Seferadebul siTxes: milis mTel sigrZeze warmoiqmneba wvrili Seferadebuli nakadi, romelsac aqvs mkafio sazRvari wyalTan. laminaruli dineba damaxasiaTebelia mcire siCqariT moZravi siTxisaTvis. Tu gavzrdiT dinebis siCqares, siCqaris garkveuli mniSvnelobidan dawyebuli (romelsac kritikuli siCqare ewodeba), dinebis xasiaTi mkveTrad icvleba: nawilakebis traeqtoriebi ukve aRaraa milis RerZis paraleluri. dineba xdeba mouwesrigebeli.
warmoiqmneba
nakadis
marTobulad
mimarTuli
siCqaris
mdgenelebi (amboben, rom warmoiqmneba grigalebi) da iwyeba fenebis erTmaneTSi Sereva. aseT dinebas turbulenturi dineba ewodeba. turbulenturi dinebis dros nawilakis siCqare sivrcis yovel wertilSi uwesrigod icvleba, e.i. dineba stacionaruli ar aris. turbulenturi dinebis dros fenebis urTierTSerevas advilad davakvirdebiT zemoT aRweril cdaSi: Tu milSi SevqmniT turbulentur nakadsa
da
cdas
gavimeorebT,
Seferadebuli
siTxe,
Seyvanis
adgilidan
mcireodeni moSorebiT, Tanabrad ganawildeba milis mTel ganivkveTSi. ingliselma
mecnierma
re in ol ds m a
daadgina,
rom
dinebis
xasiaTs
gansazRvravs ganyenebuli sidide (reinoldsis ricxvi):
Re
l
(49.2)
sadac siTxis (airis) simkvrivea, _ milis ganivkveTSi nakadis saSualo siCqare, _ siblantis koeficienti, xolo l _ milis ganivkveTis damaxasiaTebeli wiriTi zoma (wriuli milis SemTxvevaSi _ diametri). dineba laminarulia, roca Re < 2300 da turbulenturi _ roca Re > 2300. 145
§50. sxeulebis moZraoba realur siTxeSi. stoqsisa da niutonis formulebi realur siTxeSi (airSi) moZrav sxeuls ekvris siTxis (airis) Txeli fena,
romelic moZraobs
masTan
erTad,
rogorc
erTi
mTliani.
Sinagani
xaxunis gamo es Txeli fena moZraobaSi iTrevs (waritacebs) mis mimdebare fenebs. sxeulis zedapiridan daSorebasTan erTad watacebuli fenebis siCqare TandaTan mcirdeba da bolos, zedapiridan raRac manZilze, xdeba nulis toli. am manZilidan dawyebuli, sxeulis moZraoba araviTar gavlenas aRar axdens siTxeze. amrigad, moZravi sxeuli garSemortymulia siTxis (airis) feniT,
romelSic siCqare
swrafad
icvleba.
am
fenas
s as a zR v r o
fe n a
ewodeba*. sasazRvro fenaSi moqmedi Sinagani xaxunis Zalebi saboloo jamSi modebulia sxeulze da warmoqmnis e.w. S u b l a winaaRmdegobas**. Subla winaaRmdegobis Zalis sidide mcire zomis sferuli formis sxeulisaTvis daadgina ingliselma fizikosma stoqsma: (50.1) F 6r , sadac siblantis koeficientia, r _ birTvis radiusi, _ misi moZraobis siCqare. stoqsis formula saSualebas gvaZlevs, gamoviTvaloT siTxeSi Tanabrad vardnili birTvis siCqare. marTlac, am dros birTvze moqmedebs sami Zala: vertikalurad qveviT mimarTuli simZimis Zala mimarTuli arqimedes amomgdebi
Fa
P
da vertikalurad zeviT
da stoqsis winaaRmdegobis
F
Zalebi.
Tavdapirvelad, birTvis siCqare mcirea, ris gamoc mcirea stoqsis winaaRmde-
*
Teoriulad dadgenilia, rom sasazRvro fenis sisqe
formuliT
l , sadac Re
l
sxeulis
SeiZleba miaxloebiT gamoiTvalos
damaxasiaTebeli
wiriTi
zomaa,
xolo
Re
_
reinoldsis ricxvi. ** galileis fardobiTobis principis Tanaxmad, sxeulze moqmedi Zala ar Seicvleba, Tu CavTvliT, rom igi uZravia, xolo siTxe (airi) garsedineba mas toli da sawinaaRmdegod mimarTuli siCqariT, oRond sxeuli did manZilze unda imyofebodes WurWlis kedlebidan. sakiTxis aseTi Sebrunebis SesaZleblobiT sargebloben, kerZod, TviTmfrinavis an gemis modelis Semowmebis dros. moZrav modelze moqmedi Zalebis gazomva Znelia. amitom, models uZravad aTavseben aerodinamikur milSi, airi an siTxe ki garsedineba mas.
146
gobis Zalac. amitom P Fa F
da birTvi moZraobs qveviT aCqarebulad. es
iwvevs
Sesabamisad,
birTvis
siCqarisa
da,
stoqsis
winaaRmdegobis
Zalis
zrdas. bolos dadgeba momenti, roca qveviT da zeviT mimarTuli Zalebi gaawonasworeben erTmaneTs, anu Sesruldeba piroba P Fa F
(50.2)
4 da birTvi daiwyebs vardnas Tanabari siCqariT. magram P mg Vg r 3 g , 3 4 Fa 0Vg r 3 0 g , sadac r birTvis radiusia, xolo da 0 _ Sesabamisad 3
birTvis masalisa da siTxis simkvrive. P –s,
Fa -s da
F –is mniSvnelobebi
SevitanoT (50.2)-Si: 4 3 4 r g r 3 0 g 6r 3 3
saidanac
cdis
saSualebiT
birTvis
2 g 0 2 r 9 Tanabari
(50.3) vardnis
siCqaris
gansazRvra
siZneles ar warmoadgens. amitom (50.3) formulas xSirad iyeneben siTxis siblantis gasazomad. garda amisa, Tu garemos siblante cnobilia, igive formuliT SeiZleba ganvsazRvroT patara sferos (magaliTad, wveTis) radiusi. magram aRmoCnda, rom garemos siblantis gavlena xaxunis winaaRmdegobis (stoqsis Zalis) warmoqmniT ar amoiwureba. sasazRvro fenis arsebobis gamo mkveTrad icvleba siTxis mier sxeulebis garSemovla. kerZod, sruli garSemovla xdeba SeuZlebeli*. saC A
B
fenaSi
xaxunis
moqmedeba
iwvevs
imas,
rom
Zalebis nakadi
D
scildeba sxeulis zedapirs, ris ga-
D D
moc sxeulis ukan warmoiqmneba grigalebi (sur. 50.1). es grigalebi mih-
sur. 50.1
*
sazRvro
yvebian nakads da TandaTan miilevi-
ufro zustad, aseT garSemovlas adgili aqvs metismetad mcire siCqareebis dros.
147
an xaxunis gamo. maTi energia ixarjeba siTxis gaTbobaze. sxeulis ukan warmoqmnil grigalur ubanSi wneva ufro mcirea (grigaliseburad moZravi nakadis didi siCqaris gamo), vidre win. amitom sxeulze imoqmedebs nakadis gaswvriv mimarTuli Zala. davuSvaT axla, rom siTxe uZravia, xolo sxeuli moZraobs masSi imave siCqariT. maSin sxeulis ukan warmoqmnili grigalebi, ganapirobeben
ra
aq
wnevis
Semcirebas,
gamoiwveven
sxeulze
moZraobis
sawinaamRdegod mimarTuli Zalis warmoqmnas. es Zalac Subla winaaRmdegobis Zalaa,
magram
vinaidan
igi
gamowveulia
wnevaTa
sxvaobiT,
w nev is
w ina aR m de gob a e w odeb a . avxsnaT Tvisobrivad sxeulis ukan grigalebis warmoqmna misi blanti siTxis garsdenisas (sur. 50.1).
A
wertilTan siTxis nakadi orad iyofa:
nawili sxeuls uvlis zevidan, meore nawili ki _ qvevidan. A -dan C -sken da A -dan D -sken moZravi sasazRvro fenis nawilakebis siCqare TandaTan izrdeba,
radgan aq wneva mcirdeba (denis xazebis SemWidroebis gamo). magram xaxunis gamo,
C
da
D
wertilebSi siTxis nawilakebs iseTi siCqare ar eqnebaT,
rogoric iqneboda idealuri siTxis SemTxvevaSi. C -dan B -sken moZraobisas sasazRvro fenis nawilakebis siCqare TandaTan mcirdeba, rogorc wnevis gazrdis (denis xazebis SemWidroeba mcirdeba), ise xaxunis Sedegad. amitom nawilakebi ver aRweven B wertilamde. isini jer Cerdebian, Semdeg brundebian ukan. e.i. sxeulis ukan, C da B wertilebs Soris sasazRvro fenaSi, warmoiSoba nakadis sawinaaRmdegod mimarTuli dineba, romelic ZiriTad nakadTan Sexvedris
Sedegad
dagrigaldeba
saaTis
isris
moZraobis
mimarTulebiT.
analogiur movlenas eqneba adgili sxeulis qveviT, D da B wertilebs Soris,
oRond
aq
grigals
eqneba
saaTis
isris
moZraobis
sawinaaRmdego
mimarTuleba. warmoqmnil grigalebs TandaTan emateba axladmosuli siTxis nawilakebi.
amitom
grigalebi
izrdeba,
wydebian
sxeulis
zedapirs
da
mihyvebian nakads. maT adgilas warmoiSoba axali grigalebi da a.S. niutonma daadgina, rom wnevis winaaRmdegobis Zala gamoiTvleba formuliT:
Fwn C
sadac
2
S 2 siTxis simkvrivea, _ sxeulis moZraobis siCqare, S
ganivkveTis
proeqcia
moZraobisadmi marTobul 148
sibrtyeze,
(50.4) _ sxeulis
xolo
C
_
proporciulobis koeficienti
uganzomilebo
ewodeba.
misi
koeficienti.
mniSvneloba
mas
Subla
damokidebulia
winaaRmdegobis
sxeulis
formaze,
zedapiris mdgomareobaze da garemos siblanteze. 50.2 suraTze mocemulia C -s mniSvnelobebi sxvadasxva formis sxeulebisaTvis. sxeulebs erTnairi ganivkveTi aqvT. suraTidan Cans, rom yvelaze naklebi C (da maSasadame Fwn ) aqvs kargi garsSemodenili formis (wveTis formis) sxeuls. naxevarsferoebis magaliTi gviCvenebs, rom ZiriTad gavlenas Subla winaaRmdegobis Zalaze axdens sxeulis ara wina, aramed ukana nawilis forma, romlis iqiTac Cndeba grigali. amrigad, C 1,32
Subla 1,12
disko
winaRoba 0,34
ikribeba 0,24
naxevarsferoebi
xaxunis
winaRobisa
da
wnevis
Zalas
Soris
0,04
sfero
kargi garsSemodenili formis sxeuli
sur. 50.2 winaRobis
Zalebisagan.
Tanafardoba
winaaRmdegobis
am
or
ganisazRvreba reinoldsis ricxviT (49.2), oRond, am SemTxvevaSi, l _ sxeulis damaxasiaTebeli zomaa, xolo _ sxeulis siCqare siTxis (airis) mimarT (an sxeulze mimwydomi nakadis siCqare).
Re –is mcire mniSvnelobis dros (e.i.
mcire -sa da l -is dros) ZiriTad rols asrulebs xaxunis winaaRmdegoba. amasTan, siblantis zrda Fx -is fardobiT rols zrdis. reinoldsis ricxvis zrda
iwvevs
wnevis
winaaRmdegobis
zrdas
da
Re -is
sakmaod
didi
mniSvnelobebisas wnevis winaaRmdegoba sWarbobs xaxunis winaaRmdegobas. Cven ganvixileT simetriuli formis sxeulis (sferos) moZraoba. Tu sxeuli asimetriuli formisaa (magaliTad, TviTmfrinavis frTa), masze, garda Subla
winaaRmdegobisa,
moqmedebs
vertikalurad
romelsac amwevis Zala ewodeba.
149
zeviT
mimarTuli
Zala,
§51. realuri siTxis dineba wriuli ganivkveTis mqone milSi. puazeilis formula viciT (§49), rom Sinagani xaxunis gamo realuri siTxis sxvadasxva fena moZraobs sxvadasxva siCqariT. vTqvaT, siTxe miedineba wriuli ganivkveTis mqone milSi. im fenis siCqare, romelic uSualod ekvris milis kedels, nulis tolia. momdevno fenebis siCqare TandaTan izrdeba da centrSi xdeba maqsimaluri. centraluri fenis siCqare maqsimaluria imitom, rom igi yvelaze metadaa daSorebuli milis kedlidan da, maSasadame, yvelaze naklebad ganicdis mis moqmedebas. siCqareTa ganawileba milis ganivkveTSi mocemulia 51.1 suraTze. gamoviyvanoT siCqareTa ganawilebis kanoni. davuSvaT, horizontalur wriul milSi,
romlis
radiusia
R,
R
miedineba
siTxe marcxnidan marjvniv. dineba stacionarulia da, maSasadame, laminaruli. mi-
sur. 51.1
lis SigniT azrobrivad gamovyoT siTxis elementi
r -radiusiani da
l -sigrZis cilindris saxiT. wnevebi cilindris
marcxena da marjvena fuZeebze aRvniSnoT Sesabamisad P1 -iT da P2 -iT (sur. 51.2). maSin fuZeebze moqmedi wnevis Zalebi iqneba cilindris
fuZis
farTobia.
pirobis
Tanaxmad,
P1 r 2 da P2 r 2 , sadac r 2
P1 P2 .
amitom
elementze
moqmedi jamuri wnevis Zala (igi mimarTulia dinebis gaswvriv) iqneba:
Fwn P1 P2 r 2 .
(51.1)
garda amisa, am cilindris gverdiT zedapirze
mis
gareT
moqmedebs
Sinagani
myofi
xaxunis
siTxe ZaliT,
romelic 49.1 formulis Tanaxmad, tolia (siCqare icvleba milis radiusis gaswvriv. d d amitom Secvlilia -iT): dz dr Fx
sadac 2 rl
d 2 rl , dr
R
Fx P
r
1
2
Fx l
sur. 51.2 (51.2)
gamoyofili cilindris gverdiTi zedapiris farTia. 150
P
stacionaruli
dinebis
SemTxvevaSi,
es
elementi
moZraobs
aCqarebis
gareSe (vinaidan milis yvela kveTSi siCqare erTnairia). maSasadame, masze modebuli Zalebis jami nulis tolia, e.i.
saidanac
d 2 rl P1 P2 r 2 0 , dr
P P2 d 1 r . dr 2l
anu
d
P1 P2 rdr . 2l
am gantolebis integrebis Sedegad miviRebT: P P 1 2 r 2 c . 4l integrebis
c
(51.3)
mudmivas davadgenT cdiseuli faqtis gamoyenebiT, rom
kedelze `mikruli~ siTxis fena uZravia, e.i. roca r R , fenis siCqare 0 . (51.3)-dan:
0
P1 P2 2 R c , 4l
c
saidanac
P1 P2 2 R . 4l
Tu c -s miRebul mniSvnelobas SevitanT (51.3)-Si, sabolood gveqneba:
P1 P2 R2 r 2 . 4l
(51.4)
miRebuli formula gviCvenebs, rom milis raR
r
dr
diusis
gaswvriv
siCqare
paraboluri
kanoniT
icvleba, rac asaxulia (51.1) suraTze. (51.4) formulis saSualebiT SeiZleba gamoviTvaloT siTxis nakadi Q , anu siTxis is raodenoba (moculoba), romelic gaivlis milis ganivkveTSi sur. 51.3 Ti dr
drois erTeulSi. amisaTvis davyoT milis ganivkve-
sisqis koncentrul wriul rgolebad (sur. 51.3). siTxis raodenoba,
romlic gaivlis r -radiusian aseT wriul rgolSi drois erTeulSi tolia
dQ 2 r dr ,
(51.5)
sadac dS 2 r dr wriuli rgolis farTia, xolo _ dinebis siCqare milis RerZidan r manZilze. SevitanoT -s mniSvneloba (51.4)-dan: 151
dQ
P1 P2 2 R r 2 rdr . 2l
(51.6)
milis mTel ganivkveTSi drois erTeulSi gasuli siTxis raodenoba miiReba (51.6) gamosaxulebis integrebiT 0-dan R
Q dQ 0
R
R
magram
2
r 2 rdr
0
R4 , 4
Q
P1 P2 4 R . 8l
(51.7) formulas ewodeba pu a ze i lis metismetad
R -mde:
P1 P2 R 2 2 R r rdr . 2l 0
amitom, sabolood
nakadi
R
Zlier
aris
(51.7)
f o rm u l a . igi gviCvenebs, rom
damokidebuli
milis
radiusze.
kerZod,
radiusis 2-jer Semcireba iwvevs Q -s 16-jer Semcirebas. bunebrivia, rom Q
P P2 proporciulia wnevis gradientis 1 da ukuproporciulia siblantis. l Tu miRebul ASedegs gamoviyenebT sisxlZarRvebSi sisxlis dinebisaTvis, * miviRebT, rom sisxlZarRvis radiusis orjer Semcireba gamoiwvevs gasuli sisxlis raodenobis 16-jer Semcirebas. e.i. guls mouwevs 16-jer meti muSaobis Sesruleba, raTa uzrunvelyos saWiro sisxlis
raodenobis
mimoqceva
organizmSi. sisxlZarRvis
Seviwroebas
iwvevs
sxvadasxva
spazmebi da rac gardauvalia, sisxlZarRvis kedelze qolesterinis** daleqva, romelic asakTan erTad matulobs. amitomaa, rom xandazmul adamians uWirs mZime fizikuri samuSaos Sesruleba, vTqvaT, kibeebze asvla an sirbili – mas ewyeba qoSini.
puazeilis gamodenili
formulas
siTxis
iyeneben
raodenobis
cilindruli
mixedviT
siTxis
milidan
siblantis
erT
wamSi
koeficientis
gansasazRvravad (ostvaldis viskozimetri). puazeilis formula samarTliania mxolod laminaruli dinebisaTvis.
*
aseTi gamoyeneba SeiZleba mxolod miaxloebiT, vinaidan sisxlZarRvi ar warmoadgens
myarkedlebian mils. **
qolesterini cximovani nivTierebaa, romelsac Seicavs sisxli.
152
m e o r e
n a w i l i
molekuluri fizikisa da Termodinamikis safuZvlebi airis Tvisebebi ยง52. Sesavali. molekuluri fizikisa da Termodinamikis sagani da Seswavlis meTodebi kursis
mocemul
Termodinamikis
nawilSi
safuZvlebs.
SeviswavliT
molekuluri
molekuluri
fizikisa
da
fizikisa
da
Termodinamikis
Seswavlis sagani erTi da igivea, saxeldobr, erTica da meorec swavlobs makroskopuli sxeulis (e.i. iseTi sxeulis, romelic Sedgeba Zalian didi raodenobis atomebisa da molekulebisagan) Tvisebebs airad, Txevadsa da myar mdgomareobaSi. magram gansxvavdebian isini Sesaswavli sakiTxebisadmi sxvadasxva midgomiT _ Seswavlis meTodebiT. m ole k u lu r i
fi zik a
(romelsac
xSirad
nivTierebis
aRnagobis
molekulur-kinetikur Teoriasac uwodeben) gamodis nivTierebis atomurmolekuluri aRnagobidan da siTbos ganixilavs rogorc atomebisa da molekulebis
uwesrigo,
makroskopuli
qaosur
Tvisebebis
moZraobas.
(temperatura,
igi Seiswavlis wneva,
nivTierebis
drekadoba,
siblante,
Tbogamtaroba da a.S.) damokidebulebas mis Sinagan aRnagobaze, amasTan am Tvisebebs ganixilavs rogorc molekulebis jamuri moqmedebis (moZraobisa da urTierTqmedebis) gamovlenis Sedegs. TeoriaSi
gamoiyeneba
statistikuri meTodi,
romelsac
safuZvlad
udevs Semdegi mtkicebani: 1. didi raodenobis molekulebis erTobliobas (makrosxeuls) iseTi Tvisebebi aqvs, rogoric ar gaaCnia calke aRebul TiToeul molekulas. magaliTad,
molekulebis
erTobliobis
Tvisebebia
temperatura,
wneva,
Tbogamtaroba, siblante da sxv. cxadia, ar SeiZleba vilaparakoT erTi molekulis temperaturaze, wnevasa an siblanteze. 2. arsebobs garkveuli raodenobrivi kavSiri makrosxeulis Tvisebebsa da
calkeuli
sidideebis Soris.
molekulebis
(siCqare,
magaliTad,
impulsi, sxeulis
moZraobis energia
da
temperatura 153
damaxasiaTebeli sxv.)
saSualo
proporciulia
fizikuri
mniSvnelobebs molekulebis
qaosuri moZraobis saSualo kinetikuri energiisa, airis wneva WurWlis kedlebze ganisazRvreba molekulebis saSualo impulsiT da a.S. swored
makroskopuli
sxeulis
Tvisebebis
aseTi
aRwera
misi
Semadgeneli nawilakebis moZraobis damaxasiaTebeli sidideebis saSualo mniSvnelobebis
mixedviT,
aris
mniSvnelobebis
gansazRvra
ki
statistikuri xdeba
meTodis
statistikuri
arsi.
saSualo
meTodis
ZiriTadi
kanonebis _ nawilakebis ganawilebis (siCqareebis, impulsebis, energiebis mixedviT) kanonebis meSveobiT. statistikur meTodze gadasvlis aucileblobaSi advilad davrwmundebiT Semdegi magaliTiT.
davuSvaT,
gvaqvs
didi
raodenobis
nawilakebisagan
Semdgari
sistema
(koleqtivi). rogor SeviswavloT es sistema, rogor ganvsazRvroT misi mdgomareoba drois yovel momentSi? erTi SexedviT SeiZleba mogveCvenos, rom amisaTvis saWiroa SeviswavloT sistemis
yoveli
koordinatebisa
da
nawilakis
moZraoba,
ganvsazRvroT
impulsis
mdgenelebis
mixedviT.
nawilakis
magram,
jer
moZraoba erTi,
maTi
nawilakebis
kolosaluri raodenobis gamo es praqtikulad SeuZlebelia, vinaidan amisaTvis saWiro iqneba normalur pirobebSi 1 sm3 airisaTvis (sawyisi pirobebis gaTvaliswinebiT) ~1019 gantolebis amoxsna. meorec, aseTi samuSaos Catarebas (SesaZlebelic rom iyos) araviTari azri ara aqvs, radgan wonasworobaSi myofi aseTi sistemis Tvisebebi ara Tu ar aris damokidebuli
molekulebis
koordinatTa
da
impulsebis
mdgenelebis
sawyis
mniSvnelobebze, aramed arc ki icvleba (miuxedavad imisa, rom calkeuli molekulebis koordinatebi da impulsi ganuwyvetliv icvleba). aqedan gamomdinareobs, rom sistema, rogorc mTliani, Tvisobrivad gansxvavdeba calkeuli nawilakebisagan da igi sul sxva kanonzomierebebs emorCileba. swored es kanonzomierebania statistikuri kanonzomierebani.
T e r m o d in am ik a, piriqiT, ar akeTebs araviTar daSvebas nivTierebis aRnagobisa da siTbos bunebis Sesaxeb. igi siTbos ganixilavs rogorc raRac Sinagani moZraobis saxes, magram ar akonkretebs Tu ra moZraobaa es. makrosistemis
Seswavlis
fenomenologiur,
anu
Termodinamikuli aRweriT
meTodsac
meTodi,
romelsac
uwodeben,
xSirad
makrosistemas
ganixilavs rogorc mTlians, uwyvets, da aRwers mis Tvisebebs ara misi mikrostruqturisa
da
masSi
mimdinare
procesebis
safuZvelze,
aramed
eqsperimentze dayrdnobiT. rogor xdeba am meTodiT sxeulis Tvisebebis Seswavla? pirvel yovlisa, ganisazRvreba am Tvisebebis damaxasiaTebeli sidideebi: temperatura, wneva da sxv. magaliTad, temperatura ganisazRvreba rogorc
sxeulis
mTbarobis
damaxasiaTebeli
sidide
da
izomeba
TermometriT, pirobiT SerCeuli skalis meSveobiT. wneva ganisazRvreba rogorc zedapiris farTobis erTeulze moqmedi wnevis Zala da a.S. Semdeg 154
uSualod cdiT myardeba kavSiri am sididebs Soris, da miiReba saTanado kanonebi. Termodinamika emyareba or ZiriTad kanons (princips), romlebic miRebulia kacobriobis mravalsaukunovani praqtikuli gamocdilebisa da dakvirvebebis safuZvelze. amgvarad,
makrosxeulis
Tvisebebis
Seswavla
SesaZlebelia
ori
meTodiT _ fenomenologiuri da statistikuri meTodebiT. fenomenologiuri, anu Termodinamikuli meTodis upiratesobaa misi zogadoba. igi ar aris damokidebuli makrosxeulis Sinagani agebulebis ama Tu im modelze da amitom am meTodiT dadgenili kanonzomierebani marTebuli iqneba miuxedavad imisa, Tu sxeulis Sinagani aRnagobis Sesaxeb romeli Tvalsazrisi aRmoCndeba swori. garda amisa, es meTodi gamoirCeva simartiviT, rac saSualebas gvaZlevs nivTierebis atomebis an molekulebis Sesaxeb raime informaciis gareSe garkveuli maTematikuri operaciebis SesrulebiT
amovxsnaT
dinamikuli
meTodis
amocanebis
amoxsnisas
mTeli
rigi
upiratesobaa, (teqnikuri
konkretuli
amocanebi.
gansakuTrebiT
Termodinamika,
es
teqnikuri
Tboteqnika).
TermoxasiaTis
magram
am
meTods aqvs naklic, rac imiT gamoixateba, rom movlenaTa Termodinamikuli ganxilvisas ar xdeba misi Sinagani meqanizmis gaxsna. amitom TermodinamikaSi azri ara aqvs kiTxvas `ratom?~ Tu, magaliTad, Termodinamikuli meTodiT dadgenilia faqti, rom swrafad gaWimvisas spilenZis mavTuli civdeba, rezinis zonari ki Tbeba, Cven unda davkmayofildeT am SedegiT, xolo fizikuri meqanizmi, romelic am Sedegs iwvevs, rCeba gauxsneli. statistikuri, anu molekulur-kinetikuri meTodi ufro Rrmaa, vidre fenomenologiuri, vinaidan igi movlenas ganixilavs misi Sinagani meqanizmis gaTvaliswinebiT da asabuTebs yvela Termodinamikul kanonzomierebas maTi dayvaniT atomur da molekulur urTierTqmedebaTa kanonebze. amitom aq kiTxva `ratom?~ azrs moklebuli aRar aris. magaliTad, fenomenologiuri
meTodi
eqsperimentulad
amyarebs
kavSirs
idealuri
airis
wnevas,
temperaturasa da moculobas Soris:
pV ď&#x20AC;˝ RT , statistikur meTods ki Teoriulad gamohyavs es kavSiri, vinaidan rogorc wnevas, ise temperaturas igi ganixilavs rogorc molekulis siCqaresTan an kinetikur energiasTan dakavSirebul sidideebs. statistikuri meTodi saSualebas iZleva principulad amoixsnas mTeli rigi amocanebi, romlebsac ver xsnis Termodinamikuli meTodi (mag.: 155
siTbotevadoba, gamosxivebis Teoriis zogierTi sakiTxi da sxv.). sabolood, statistikuri meTodi ara marto asabuTebs Termodinamikul kanonzomierebebs, aramed adgens maTi gamoyenebis sazRvrebsac, ganixilavs ra Termodinamikuli wonasworobis mdgomareobis TviTnebur darRvevebs, anu fluqtuaciebs, romlebic miT ufro cxadad vlindeba, rac ufro mcirea sistemis zomebi. statistikuri meTodis naklia misi hipoteturi xasiaTi: igi eyrdnoba nivTierebis Sinagani aRnagobis garkveul models da amitom mis mier dadgenili kanonzomierebis konkretuli saxe mxolod imdenad iqneba marTebuli, ramdenadac marTebulia es modeli. marTalia, amJamad nivTierebis atomurmolekuluri aRnagoba araviTar eWvs aRar iwvevs, magram meTods mainc SemorCa hipoteturi elementi, vinaidan misi gamoyeneba moiTxovs garkveul daSvebebs molekulebis moZraobisa da urTierTqmedebis Sesaxeb, gamartivebuli, gaidealebuli molekuluri modelebiT sargeblobas (mag. molekulebs ganixilavs rogorc drekad birTvebs da sxv.), rac mxolod nawilobriv asaxavs realuri sxeulis Tvisebebs. saerTod, mkacri zRvari Seswavlis statistikur da Termodinamikul meTodebs Soris ar arsebobs. es meTodebi Seiswavlis wonasworobaSi myof makroskopuli sxeulis Tvisebebs* da avsebs erTmaneTs. amasTan xSirad laparakoben erTian statistikuri Termodinamikis meTodze.
IX Tavi
§53. molekulur-kinetikuri Teoriis ZiriTadi debulebani nivTierebis molekulur-kinetikur Teorias safuZvlad udevs Semdegi sami debuleba: 1. y v e l a s xe u l i Se dge b a Z a li a n d i di r ao de nob is u m cir e s i n aw il ak e b is a ga n (atomebis, molekulebis, an ionebisagan). warmodgena nivTierebis wyvetili, diskretuli agebulebis Sesaxeb axali ar aris, mas Rrma istoriuli warsuli aqvs. jer kidev V saukuneSi Cvens welTaRricxvamde, gamoCenili berZeni moazrovne demokritosi (460-370 ww. Cv. á&#x192;Ź. aR.-mde) Tvlida, rom yvela nivTiereba Sedgeba umciresi nawilakebisagan _ atomebisagan, romelTa Semdgomi gayofa aRar SeiZleba. amasTan, sityva atoms, romelic berZnulad niSnavs `ganuyofels~, eniWeboda *
arawonasworul sistemaSi mimdinare procesebs Seiswavlis fizikuri kinetika (XIII Tavi).
156
is mniSvneloba, rac dRes _ sityvas `molekula~*. magram Zveli saberZneTis gamoCenili moazrovnisa da filosofosis aristoteles (380-322 ww. Cv w. aR.-mde) zegavleniT, romelic ar iziarebda atomistur Sexedulebebs, igi didi xniT iqna miviwyebuli da aRorZinda mxolod me-17 saukuneSi, ukve rogorc ara gamoCenili moazrovnis genialuri mixvedra, aramed rogorc mecnieruli hipoTeza. kerZod, frangma mecnierma gasendim (1592-1655) Tavis naSromSi ganaviTara Sexeduleba nivTierebis atomur-molekuluri aRnagobis Sesaxeb. manve SemoiRo
ufro
(warmodgeba
Tanamedrove
laTinuri
terminologia,
sityvisagan
`moles~
pirvelad _
masa).
Semoitana
`molekula
sityva Sedgeba
`molekula~ atomebisagan,
rogorc sityva asoebisagan~, _ werda is Tavis naSromSi. atomisturma Teoriam Semdgomi ganviTareba hpova XVIII-XIX saukuneSi lomonosovis, daltonis, krenigis, klauziusis, bolcmanis, maqsvelis da sxvaTa SromebSi.
marTalia, sxeulis Semadgenel nawilakebs maTi zomis simciris gamo ver vxedavT da amitom nebismieri sxeuli gveCveneba mTliani, uwyveti, magram
maTi arseboba dasturdeba mravali cdiseuli faqtiT, rogorc
pirdapiri, ise arapirdapiri gziTac. pirdapirs uSualo
damzera
mikroskopiT.
Tanamedrove
miekuTvneba molekulis
eleqtronuli
mikroskopis
gamadidebloba iseTia, rom igi saSualebas gvaZlevs davinaxoT didi zomis molekula. arapirdapirs miekuTveneba, magaliTad, myari sxeulisa da siTxis xsnadoba, airis (iseve rogorc myari sxeulisa da siTxis) kumSvadoba da sxva.
kerZod,
kumSvadoba
miuTiTebs
im
faqts,
rom
sxeuli
Sedgeba
calkeuli nawilakebisagan, romelTa Soris aris Tavisufali adgilebi _ SoriseTebi da kumSva xdeba am SoriseTebis Semcirebis xarjze. 2. s xe u li s
Se m a dg e ne li
n aw ile k e b i
g an u w y v e t la d
da
u w e s r i g od (q aos u r ad ) * * m oZ r aob e n. am moZraobaze dakvirveba SeiZleba nebismier dros, misi mospoba ki araviTari saSualebiT ar SeiZleba, amitom moZraobas ganixilaven, rogorc materiis pirvelad Tvisebas. qaosuri moZraobis intensivoba damokidebulia mxolod sxeulis mTbarobis xarisxze. sxeulis
temperaturis
gazrda
iwvevs
nawilakebis
moZraobis
siCqaris
gazrdas, amitom qaosur moZraobas xSirad siTbur moZraobasac uwodeben. molekulebis moZraobiT aixsneba myari sxeulisa da siTxis aorTqleba, airis gafarToeba da sxv. dedamiwis atmosferos arsebobac haeris molekulebis moZraobis Sedegia. *
sityva atomma dakarga Tavisi mniSvneloba am sityvis Tavdapirveli gagebiT, vinaidan amJamad cnobilia, rom atomi rTuli aRnagobisaa, magram molekuluri fizika Semoifargleba im sakiTxebis ganxilviT, sadac atomis struqturuli elementebi ar vlindeba. ** qaosi berZnuli sityvaa da niSnavs srul uwesrigobas.
157
molekulebis moZraobis yvelaze naTeli dadasturebaa brounis moZraoba da difuzia. Tu mikroskopiT davakvirdebiT emulsias, e.i. siTxeSi Setivtivebuli nivTierebis
mcire
zomis
( d 0,5 1 mkm)
nawilakebs,
romlebic masSi
ar
ixsneba, SevamCnevT, rom es nawilakebi ganuwyvetliv da qaosurad moZraoben. am moZraobas brounis moZraoba ewodeba, vinaidan igi pirvelad 1827 wels aRmoaCina ingliselma botanikosma brounma mcenaris preparatebze* mikroskopiT dakvirvebis dros. rac ufro naklebia siTxis siblante, miT ufro swrafia brounis moZraoba masSi. brounis moZraoba gacilebiT ufro intensiuria airSi. temperaturis gazrdiT brounis moZraobis intensiuroba matulobs. brounis moZraobis intensiuroba damokdebulia agreTve brounis nawilakis zomaze. zomis gazrdiT intensiuroba mkveTrad mcirdeba da ukve d 5 mkm zomis nawilakebisaTvis praqtikulad nulis toli xdeba.
ra aris brounis mozraobis mizezi? brounis moZraobis asaxsnelad aucilebelia davuSvaT, rom TviT siTxe (an airi), romelSic Setivtivebulia brounis nawilakebi, Sedgeba ganuwyvetlad moZravi molekulebisagan. es molekulebi ejaxebian brounis nawilakebs, aamoZraveben maT da amiT arapirdapiri gziT amJRavneben Tavis arsebobas. molekulebis zoma Zalian mcirea, Cveulebrivi (optikuri) mikroskopiT maT ver vxedavT, amitom siTxe gveCveneba mTliani, uwyveti. samagierod mikroskopiT vxedavT brounis nawilakebs, romelTa zomebi aTasjer da ufro metjer metia, vidre molekulisa. siTxis molekulebi brounis nawilaks ejaxeba yoveli mxridan, magram vinaidan siTxis molekulebis moZraoba qaosuria, amitom dajaxebaTa ricxvi xan erTi mxridanaa meti, xan meore mxridan, ris gamoc misi moZraobis mimarTuleba uwesrigod icvleba (sur. 53.1). roca siTxeSi (an airSi) Setivtivebuli
nawilakis
zoma
didia,
is
brounis moZraobas ar asrulebs, vinaidan am SemTxvevaSi biZgebis (dajaxe-
*
brouni akvirdeboda wyalSi Setivtivebul yvavilis mtvers.
158
sur. 53.1
bebis) ricxvi imdenad didia, rom maTi umniSvnelo gansxvaveba, romelic SemTxveviT SeiZleba aRmoCndes erT mxares, ver aamoZravebs sxeuls*. difuzia
ewodeba
erTmaneTTan
Semxebi
sxvadasxva
nivTierebis
urTierTSerevis process**. CavataroT cda. minis cilindrul WurWelSi Suamde CavasxaT Sabiamnis xsnari da frTxilad davasxaT wyali, ise rom maT Soris mkveTri sazRvari iyos, ramdenime xnis Semdeg SevamCnevT, rom wyali TandaTan galurjdeba da gamyofi sazRvris simkveTre Semcirdeba, bolos ki sazRvari sruliad gaqreba _ miviRebT erTgvarovan lurj narevs. miuxedavad imisa, rom Sabiamnis xsnaris simkvrive metia wylisaze, molekulebis moZraobis gamo moxda maTi sruli urTierTSereva. difuziis procesi mimdinareobs myar sxeulebSic, Tumca aq igi ufro nelia. sainteresoa oTaxis temperaturaze Catarebuli Semdegi cda: tyviisa da oqros gluvzedapiriani firfitebi erTmaneTze moaTavses da amyofes didi dawolis qveS. 5 wlis Semdeg es firfitebi Seezarda erTmaneTs, yofili gamyofi sazRvris maxloblad miRebul iqna 1 mm sisqis oqrosa da tyviis Sereuli fena. airSi difuzia gacilebiT swrafad mimdinareobs, vidre myar sxeulsa da siTxeSi. cnobilia, Tu ra swrafad vrceldeba daRvrili sunamos suni, romelic gadaaqvT sunamos aorTqlebul nawilakebs. temperaturis
gazrdiT
difuziis
procesi
Cqardeba,
rac
aixsneba
nawilakebis siTburi moZraobis siCqaris zrdiT. difuziis movlena miuTiTebs, rom yvela nivTiereba Sedgeba ganuwyvetlad
moZravi
nawilakebisagan,
romelTa
Soris
aris
Tavisufali
adgilebi _ SoriseTebi. sxva nivTierebis nawilakebis SeWra xdeba swored am SoriseTebSi. amiT aixsneba, kerZod, spirtisa da wylis narevis saerTo moculobis Semcireba: Tu minis viwro grZel milSi CavasxamT wyals da zemodan frTxilad davasxamT spirts, davinaxavT, rom ramdenime xnis Semdeg siTxis done milSi daiwevs.
*
siTxis molekulebis moZraoba TavisTavad ver gamoiwvevda brounis moZraobas, adgili rom ar hqondes siTxis simkvrivis fluqtuaciebs (saSualo mniSvnelobidan SemTxveviT gadaxrebs), rac iwvevs brounis nawilakze sxvadasxva mxridan moqmedi wnevis fluqtuaciebs. gamoTvlebi gviCvenebs, rom nawilakze moqmedi wnevis saSualo mniSvnelobidan garkveuli sididiT gadaxris albaToba mkveTradaa damokidebuli nawialkis zomaze. Tu, magaliTad, 0,5 mkm zomis nawialakisaTvis wnevis saSualo mniSvnelobidan 10%-iT gadaxris albaToba aris daaxloebiT 0,2, 5 mkm zomis nawilakisaTvis imave sididis fluqtuaciis albaToba Seadgens 2.10-8-s. ** difuzia berZnuli sityvaa da niSnavs gavrcelebas, SeRwevas.
159
cxadia, rom difuziis movlenas adgili eqneba ara marto sxvadasxva nivTierebis Sexebisas, aramed erTsa da imave nivTierebaSic. amis Sedegia, magaliTad simkvrivis gaTanabreba airis mTel moculobaSi. 3 . s x e u lis S e m a d ge ne l n aw i lak e b s S or is m oq m e de b s m iz i d v is a da g an zi dv is Z a le b i . es Zalebi ZiriTadad eleqtruli bunebisaa (gamowveulia nawilakebSi Semavali eleqtruli muxtebis urTierTqmedebiT) da moqmedebs metad mcire _ TviT nawilakis zomis rigis manZilze. nawilakebs Soris urTierTqmedebis Zalis sidide ganapirobebs nivTierebis ama Tu im agregatul mdgomareobas. m y ar
m d gom ar e ob a Si
nawilakebs Soris manZili Zalian mcirea,
urTierTqmedebis Zalebi ki _ Zalian didi. es Zalebi saSualebas ar aZlevs myari sxeulis nawilakebs Seasrulon gadataniTi moZraoba. maT garkveuli mdebareoba ukaviaT sivrceSi da asruleben mxolod qaosur rxevebs am (wonasworuli) mdebareobis mimarT. amiT aixsneba, rom myar sxeuls aqvs sakuTari formaca da moculobac. T xe v a d m d gom are ob a Si c nawilakebs Soris, maTi siaxlovis gamo, urTierTqmedebis Zalebi didia, magram es Zalebi mainc ar aris sakmarisi imisaTvis, rom siTxis nawilakebs garkveuli mdebareoba ekavoT sivrceSi. siTxis nawilakebi ufro Tavisufalia, vidre myari sxeulisa. isini, myari sxeulis nawilakebis msgavsad, asruleben rxeviTs moZraobas garkveuli wonasworobis mdebareobis mimarT, magram es wonasworobis mdebareobebi ucvleli (uZravi) ki ar aris, aramed ganuwyvetliv da swrafad icvleba. siTxis molekulebs Soris mcire manZili, e.i. maTi mWidro ganlageba ganapirobebs siTxis ukumSvelobas (ufro zustad, metad mcire kumSvadobas), radgan siTxis moculobis sul mciredi Semcirebac ki dakavSirebulia TviT molekulebis deformaciasTan, risTvisac Zalian didi Zalebia saWiro. a i r ad m d gom a re ob a S i manZili nawilakebs Soris gacilebiT metia, vidre myarsa da Txevad mdgomareobaSi. * amitom urTierTqmedebis Zalebi Zalian mcirea. es Zalebi imdenad sustia, rom isini faqtiurad sruliad ar zRudavs nawilakebis moZraobas. airis nawilakebi wrfivad moZraoben manam, sanam isini ar daejaxebian erTmaneTs an WurWlis kedlebs. susti urTierTmizidvis Zalebs ar SeuZlia Seakavos airis molekulebi erTmaneTis axlos, amitom
airs
usazRvrod
gafarToebis
*
unari
aqvs.
amiT
aixsneba
airis
airSi, myari sxeulisa da siTxisagan gansxvavebiT, manZili nawilakebs Soris bevrad aRemateba TviT nawilakebis zomebs. amiT aixsneba, kerZod, airis didi kumSvadoba.
160
Tviseba _ daikavos WurWlis mTeli moculoba. airi ver inarCunebs verc formas, da verc moculobas. naTqvamidan Cans, rom nawilakebis urTierTqmedeba da moZraoba yvelaze
martivia
airSi.
amiT
aixsneba,
rom
molekulur_kinetikuri
Teoria
sakmaod dasrulebuli formiT Camoyalibebulia mxolod airisaTvis. sxeulis, kerZod airis, mocemuli masis mdgomareoba ZiriTadad xasiaTdeba sami sididiT, anu parametriT: moculobiT, wneviTa da temperaturiT. ganvixiloT es sidideebi da maTi sazomi erTeulebi.
§54. moculoba da wneva. erTeulebi 1 . m o cu l ob a . rogorc aRvniSneT, airis moculoba ganisazRvreba im WurWlis moculobiT, romelSic igia moTavsebuli. SI sistemaSi moculobis erTeulad miRebulia k u b u r i m e t ri (1 m3), anu iseTi kubis moculoba, romlis wibos sigrZea 1 metri. CGS sistemaSi moculobis erTeulad miRebulia k u b u r i s a nt im e tr i (sm3). es iseTi kubis moculobaa, romlis wibos sigrZea 1 santimetri. 2. w n e v a . yoveli airi axdens wnevas im WurWlis kedlebze, romelSic igia moTavsebuli. airis wneva WurWlis kedlebze aixsneba molekulebis siTburi moZraobiT. siTburi moZraobisas molekulebi ejaxebian WurWlis kedlebs da gadascemen garkveul impulss. sxeulis (kedlis) impulsis cvlileba ki (erTeulovan droSi) gansazRvravs masze moqmed Zalas. cxadia, rom Zala, romelic moqmedebs kedelze, damokidebulia kedlis farTobze _ rac metia farTobi, miT metia Zala. amitom miRebulia, rom airis moqmedeba WurWlis kedelze daxasiaTdes ara ZaliT (romlis sidide damokidebulia iseT SemTxveviT faqtorze, rogorc kedlis farTobia), aramed wneviT, romelic warmoadgens Zalis marTobul erTeul farTobze moqmed saSualo Zalas. Tu saSualo Zalis sidides aRvniSnavT F -iT, Zalisadmi marTobuli zedapiris farTobs S -iT, maSin wneva pď&#x20AC;˝
F S
(54.1)
(54.1) formulidan Cans, rom wnevis erTeulad miRebulia erTeulovani Zalis wneva erTeulovan farTobze.
161
SI sistemaSi wnevis erTeulia 1 n/m2, anu niutoni Zalis wneva 1 m2 farTobze. am erTeuls ewodeba pa s k al i (pa). CGS sistemaSi Zalis erTeuliა dini, farTobis erTeuli _ sm2, amitom wnevis erTeuli iqneba dn/sm2. es aris dn Zalis wneva 1 sm2 farTobze. davamyaroT damokidebuleba paskalsa da dn/sm 2-s Soris: 1 pa=1 n/m2=105 dn/104 sm2=10 dn/sm2. xSirad ixmareba sistemgareSe erTeulebi _ fizikuri atmosfero (atm), teqnikuri atmosfero (at) da vercxliswylis svetis milimetri (tori). f i zik u ri , (saSualo)
anu
wneva zRvis
n orm al u ri doneze.
at m os fe ro
rogorc
toriCelim
aris
atmosferos
aCvena,
igi tolia
h 76 sm simaRlis vercxliswylis svetis wnevisa. gamovTvaloT am wnevis
sidide. vercxliswylis svetis ganikveTis farTobi aRvniSnoT S -iT, xolo simkvrive -Ti, maSin svetis wona P gSh , xolo wneva p
F P gSh gh . S S S
(54.2)
verxcliswylis simkvrive 13595 kg/m3=13,595 g/sm3; g 9,80665 m/wm2=980,665 sm/wm2.
am mniSvnelobebis CasmiT (54.2) formulaSi miviRebT: 1 atm=1,013·106 dn/sm2=1,013·105 n/m2=1,013·105 pa=1013 hpa (heqtopaskali), t e q n ik u r i
atm os fe ro
aris 1 kilogramZalis (kgZ) wneva 1 sm 2
farTobze: 1 at=1 kgZ/sm2; davamyaroT damokidebuleba teqnikur atmosferosa da paskals Soris. amisaTvis gavixsenoT, rom 1 kgZ=9,80665 n (kgZ aris Zala, romelic 1 kg masis sxeuls 9,80665 m/wm2 aCqarebas aniWebs): 1 at= 1kgZ/sm2=9,80665 n/10-4 m2=0,980665·105 pa. rogorc vxedavT, teqnikuri atmosfero umniSvnelod (2%-iT) gansxvavdeba fizikuri atmosferogan. mcire wnevis gasazomad miRebulia vercxliswylis svetis milimetri 1 mm simaRlis vercxliswylis svetis wneva. am erTeuls tori ewodeba: 1 tori=1/760 atm=133,322 pa=1333,22 dn/sm2.
162
ยง55. temperatura da misi gazomva temperatura aris erT-erTi ZiriTadi sidide molekulur fizikasa da TermodinamikaSi. temperaturis cneba SemoRebulia sxeulis mTbarobis xarisxis dasaxasiaTeblad. Tavdapirvelad es cneba mecnierebaSi Semovida adamainis mier `civisa~ da `cxelis~ SegrZnebis safuZvelze; magram cxadia, rom Cveni SegrZnebis safuZvelze ar SeiZleba dadgindes sxeulis mTbarobis xarisxis raodenobrivi zoma, vinaidan es SegrZneba uaRresad subieqturia da damokidebulia ara marto sxeulis mTbarobis xarisxze, aramed Cveni organizmis mdgomareobazec. magaliTad, Tu marjvena xels CavyofT cxel wyalSi, marcxenas _ civSi, garkveul dros gavaCerebT da Semdge orive xels CavyobT oTaxis
temperaturis
wyalSi,
marjvena
xelze
SevigrZnobT
sicives,
marcxenaze ki _ siTbos. temperaturis SegrZnebiTi Sefaseba Zlier aris damokidebuli sxeulis Tbogamtarobazec. oTaxis temperaturaze liTonis sxeuli ufro civi gveCveneba, vidre xisa, xolo Tu am sxeulebs gavaxurebT, SegrZneba sapirispiroTi Seicvleba. amrigad, sxeulis mTbarobis xarisxis raodenobrivi zomis dadgenas e.i. temperaturis raodenobriv gansazRvras, agreTve zusti temperaturuli skalis agebas, safuZvlad unda daedos Cveni subieqturi SegrZnebebisagan damoukidebuli obieqturi fizikuri movlenebi da faqtebi. temperaturis cneba SeiZleba ganvixiloT sxvadasxva TvalsazrisiT. Termodinamikis TvalsazrisiT temperatura aris
sidide,
romelic
axasiaTebs Tbogadacemis (siTbos gacvlis) mimarTulebas. Tu ori sxeulis Sexebisas energia siTbos saxiT gadadis erTidan meoreSi, maSin amboben, rom
pirveli
sxeulis
temperatura
ufro
maRalia,
vidre
meoresi.
am
procesis Sedegad garkveuli drois Semdeg sxeulebs Soris myardeba s iT b u r i w o na s w o rob a, ro c a e ne r gi is W arb i g a da s v l a e rT i s xe u l id a n m e o re Si ar xd e b a . aseTi sxeulebis Sesaxeb amboben, rom m a T i t e m p e r atu re b i e rT n a iri a . TermometriT temperaturis gazomvas safuZvlad udevs swored es faqti _ urTierTSemxebi sxeulebis temperaturebis toloba siTburi wonasworobis damyarebis Semdeg. siTburi wonasworobis damyarebamde am sxeulebis temperaturaTa sxvaoba miT metia, rac metia, gadaxra siTburi wonasworobis mdgomareobidan, e.i. temperaturaTa sxvaoba
163
SeiZleba ganvsazRvroT rogorc siTburi wonasworobis mdgomareobidan gadaxris zoma. c de b iT d a dg e n il ia , r om T u ori s xe u li s iT b u r w o na s w o r o b a Si a m e s am e s T a n, m a S in is i ni s iT b u r w o n as w o rob a S i iq ne b i an e r T m ane T T a n ac . es mniSvnelovani daskvna aris bunebis erT-erTi ZiriTadi kanoni. molekulur-kinetikuri Teoriis TvalsazrisiT te m pe r a tu r a s i di de ,
rom e li c
ax a s i aT e b s
s xe u li s
(i de al u ri
ar i s
a ir is )
n aw il ak e b is g a d at a niT i m oZ ra ob i s s a Su a lo k i ne t ik u r e ne r gi a s . temperaturis am ganmartebas safuZvlad udevs is faqti, rom erTnairi temperaturis mqone ori sxvadasxva airis nawilakebis saSualo kinetikuri energiebi erTnairia. amrigad, molekulur-kinetikuri Teoria xsnis temperaturis fizikur arss, ukavSirebs ra mas sxeulSi mimdinare fizikur process _ nawilakebis siTbur moZraobas. temperaturis gasazomad ZvelaTaganve sargeblobdnen imiT, rom sxeulis temperaturis cvlilebisas icvleba misi Tvisebebi da maSasadame, am Tvisebebis damaxasiaTebeli fizikuri sidideebic (wneva, moculoba, winaRoba da sxva). amitom, temperaturis gasazom xelsawyos _ Termometrs _ Semdegnairad amzadeben: irCeven raime nivTierebas (Termometruli nivTiereba an Termometruli sxeuli) da am nivTierebis Tvisebebis damaxasiaTebel raime fizikur sidides (Termometruli sidide). rogorc erTis, ise meoris arCeva savsebiT nebismieria. magaliTad, sayofacxovrebo Termometrul nivTierebad aRebulia vercxliswyali (ufro iSviaTad _ spirti), xolo Termometrul sidided _ vercxliswylis svetis simaRle. airian TermometrSi Termometruli sxeulia airi, xolo Termometruli sidide _ airis wneva an moculoba da a.S. imisaTvis, rom garkveul temperaturas eTanadebodes garkveuli ricxviTi
mniSvneloba,
unda
gamoviyenoT
Termometrul
sididesa
da
temperaturas Soris arsebuli raime damokidebuleba. magaliTad, siTxian TermometrSi
aseT
damokidebulebad
irCeven
temperaturasa
da
svetis
simaRles (siTxis moculobas) Soris arsebul wrfiv damokidebulebas. amis Semdeg saWiroa dadgindes temperaturis erTeuli _ gradusi. misi sididis dadgenac
nebismierad
xdeba:
irCeven
or
temperaturas
(maT
reperuli
wertilebi ewodeba), Cveulebriv esaa yinulis dnobisa da wylis duRilis 164
temperaturebi intervals
normaluri
yofen
temperaturidan
tol
wnevis
dros
nawilebad
miaweren
garkveul
_
da
miRebul
gradusebad. ricxviT
temperaturul
erT-erTs
mniSvnelobas,
am
ori riTac
ganisazRvreba meore temperaturisa da yvela Sualeduri temperaturis ricxviTi
mniSvnelobebi.
miiReba
garkveuli
te m p e r at u ru li
skala.
cxadia, rom aRwerili meTodiT SeiZleba uamravi temperaturuli skalis miReba. aRmoCnda, rom sxvadasxva Termometris Cvenebebi, romlebSic Termometrul sxeulad gamoyenebulia sxvadasxva nivTiereba, graduirebis miRebuli wesis gamo reperul wertilebSi Tanxvdeba erTmaneTs, magram sxva temperaturaze ara. es gansakuTrebiT exeba siTxian Termometrs. maSasadame, temperaturis calsaxad gansazRvrisaTvis ar aris sakmarisi graduirebis wesis dadgena _ unda SevTanxmdeT Termometruli sxeulis arCevazec. Tanamedrove Termometria dafuZnebulia i d e a lu r i a ir is s k al a z e c , romlis dadgenac xdeba a i ri a ni T e rm om e tr is saSualebiT. airiani Termometri aris idealuri airiT avsebuli daxSuli WurWeli, romelsac aqvs manometri. Tu aRvniSnavT yinulis dnobis temperaturas T0 –iT, wylis duRilis temperaturas Tk –Ti, xolo Sesabamis wnevebs p 0 –iTa da p k –Ti da davuSvebT, rom wnevasa da temperaturas Soris wrfivi damokidebulebaa, SeiZleba davweroT:
p k Tk p0 T0 fardoba
(55.1)
pk T martivad ganisazRvreba cdiT. maSasadame cnobili iqneba k -is p0 T0
mniSvnelobac. mravalricxovani gazomvebiT dadgenilia, rom
p k Tk 1,3661. p0 T0
gradusis zoma, cxadia, damokidebuli iqneba imaze, Tu ramden nawilad davyofT temperaturul intervals T0 -dan Tk -mde. miRebulia am intervalis dayofa 100 tol nawilad, e.i. Tk T0 100 ori ukanaskneli tolobidan miiReba, rom idealuri airis skaliT yinulis
dnobis temperetura T0 273,15 graduss, xolo wylis duRilis temperatura 373,15 graduss. airiani TermometriT romelime sxeulis temperaturis gasazomad igi unda SevaxoT am sxeuls da siTburi wonasworobis damyarebis Semdeg 165
aviTvaloT airis wneva TermometriT. sxeulis temperaturas gamoviTvliT formuliT
273,15 p p0 moTavsebuli
T sadac
p0
mdnobare
yinulSi
(55.2) Termometris
airis
wnevaa.
rogorc (55.2) formula gviCvenebs, Cvens skalaze nulovani temperatura es is temperaturaa, romlis drosac idealuri airis wneva iqneba nulis toli*. temperaturul skalas, romlis nulze Termometruli sidide xdeba nulis toli, ewodeba ab s o lu t u ri s k a l a , xolo am skalaze aTvlil temperaturas ewodeba a b s o lu tu ri
te m pe ra tu r a . amrigad Cven mier
aRwerili airiani Termometris skala aris absoluturi skala. mas xSirad kelvinis skalas uwodeben ingliseli mecnieris kelvinis pativsacemad **. absoluturi temperaturis erTeuls ewodeba kelvini, aRiniSneba
K -Ti.
(adre am erTeuls ewodeboda kelvinis gradusi, aRiniSneboda ° K -Ti). teqnikasa da yofa-cxovrebaSi ufro xSirad gamoiyeneba celsiusis skala, romelic absoluturi skalisagan imiT gansxvavdeba, rom yinulis dnobis
temperaturad
(gradusis
imave
sididis
dros)
miCneulia
nuli.
celsiusis skalze aTvlili temperatura aRiniSneba t C -iT. cxadia, rom celsiusis skalaze aTvlil temperaturasa ( t ) da absolutur skalaze aTvlil temperaturas ( T ) Soris Semdegi damokidebuleba arsebobs:
t T 273,15; T t 273,15. realur pirobebSi airian TermometrSi Termometrul sxeulad aRebulia ara idealuri airi (romelic bunebaSi ar arsebobs), aramed realuri. (55.1) toloba zustad sruldeba mxolod idealuri airisaTvis, magram Zlier gaiSviaTebuli realuri airic sakmaod didi sizustiT akmayofilebs am tolobas, amitom airiani Termometris sizuste Zalian maRalia. Cveulebriv, dabali temperaturis gasazomad Termometrul sxeulad iyeneben heli*
es ar niSnavs, rom idealuri airi marTlac SeiZleba ise gavacivoT, rom misi wneva nulis toli gaxdes. ** airiani Termometris skala unaklo ar aris, vinaidan misi Cveneba, marTalia sustad, magram mainc damokidebulia imaze, Tu romeli airia aRebuli Termometrul sxeulad. 1848 wels kelvinma SemoiRo e.w. T erm odin amik uri skala, romelsac ara aqvs zemoaRniSnuli nakli, vinaidan mas safuZvlad udevs karnos Seqcevadi cikli, romlis mqk damokidebulia mxolod saxureblisa da macivris temperaturaze da ar aris damokidebuli muSa sxeulis gvarobaze. Termodinamikuli skaliT temperaturis gansazRvrisaTvis saWiro iqneboda karnos Seqcevadi ciklis Catareba da saxureblisgan miRebuli da macivrisaTvis gadacemuli siTbos raodenobis gazomva, rac praqtikulad ganuxorcilebelia da aucilebelic ar aris, vinaidan Termodinamikuli skala umniSvnelod gansxvavdeba airiani Termometris skalisagan. SeiZleba imis damtkiceba, rom es ori skala zustad Tanxvdeba erTmaneTs, roca Termometrul sxeulad aRebulia idealuri airi.
166
ums, maRali temperaturisaTvis ki _ azots (vinaidan maRal temperaturaze xdeba heliumis gaJonva WurWlis kedlebSi). miuxedavad didi sizustisa, praqtikaSi airiani TermometriT temperaturas TiTqmis ar zomaven, vinaidan igi mouxerxebelia. mas akisria ufro mniSvnelovani
roli
_
igi
aris
temperaturis
gasazomi
p i rv e la d i
instrumenti, romlis saSualebiTac xdeba meoradi Termometrebis (siTxiani, winaRobis da sxv.) dagraduireba (romlebic naklebad zustia, magram praqtikulad mosaxerxebeli). meoradi Termometrebis dagraduireba xdeba an uSualod airiani Termometris meSveobiT, an, ufro xSirad, e.w. s ae rT aS o r is o p r aq tik u li te m pe r at u r aT a s k al is gamoyenebiT. es skala SemoRebulia 1968 wels zoma-wonis XIII saerTaSoriso konferenciis mier da dafuZnebulia kargad ganmeorebad 11 reperul wertilze, romelTa mniSvnelobebi dadgenilia airiani Termometris meSveobiT (wyalbadis sammagi wertili, wyalbadis duRilis wertili, neonis duRilis wertili, Jangbadis duRilis wertili, wylis sammagi wertili, wylis duRilis wertili da sxv.). SemdegSi (§59) vaCvenebT, rom absoluturi temperatura proporciulia idealuri airis nawilakebis gadataniTi moZraobis saSualo kinetikuri energiisa*: W
sadac W
m 2 2
3 kT , 2
T
2 W, 3k
(55.3)
aris nawilakebis gadataniTi moZraobis saSualo kinetiku-
ri energia, xolo
2 3k
_ gadamyvani koeficienti energiis erTeulebidan
(ergi, jouli) temperaturis ereulebSi (gradusi an, rac igivea, kelvini, K ). k -s bolcmanis mudmiva ewodeba: k 1,38 10 16 ergi/KK 1,38 10 23jouli/K .
(55.3) formulis Sesabamisad klasikuri fizika absolutur nuls gansazRvravda rogorc temperaturas, romlis drosac sxeulSi wydeba yovelgvari atomur-molekuluri moZraoba. sinamdvileSi es ase ar aris. am dros wydeba nawilakebis ara yovelgvari, aramed m x ol od s iT b u r i (q a os u r i )
*
es Sedegi, Tu temperatura Zalian dabali ar aris, marTebulia agreTve realuri airis, siTxisa da myari sxeulisaTvisac. atomebisa da molekulebis sruli uZraobis daSveba ewinaaRmdegeba haizerbergis ganuzRvrelobis princips.
167
moZraoba. absolutur nulzec sxeulis Semadgeneli nawilakebi sakmaod intensiurad moZraoben _ asruleben e.w. nulovan rxevebs. am moZraobas Seesabameba
minimaluri
energia,
romelic
ukve
aRar
SeiZleba
sxeuls
waerTvas. am energias nulovani energia ewodeba. amrigad, a b s o lu tu ri
nu li
Se iZ le b a
g an im ar tos
r o gor c
i s e T i te m pe r at u r a, rom li s dro s ac s x e u l S i w y de b a Se m a d g e ne l i naw il ak e b is ( at om e b is , io ne b is , m ole k u le b is ) s iT b u r i m oZ r ao b a
da
rCe b a
m x ol o d
nu l ov an
e ne r gi as T a n
d ak av Si re b u l i
m oZ r a ob a . absoluturi nuli aris yvela SesaZlo temperaturaze dabali da `civi~. dadgenilia, rom absoluturi nuli principulad miuRwevelia, Tumca SesaZlebelia misgan nebismierad mcired gansxvavebuli temperaturis miReba. amJamad miRweuli umciresi temperatura 10 ď&#x20AC;6 K -is rigisaa. (55.3)
formulidan
gamomdinareobs,
rom
absoluturi
temperatura
SeiZleba iyos mxolod dadebiTi, vinaidan kinetikuri energia arsebiTad dadebiTi sididea. marTalia, zogjer, arawonasworuli kvanturi sistemebis aRwerisas formalurad SemoaqvT uaryofiTi temperaturis cneba, magram igi ar
aris
dakavSirebuli
sistemis
mTbarobis
xarisxTan.
ufro
metic,
uaryofiTi absoluturi temperaturis energetikuli are, rogorc es kursis meore tomSi iqneba naCvenebi, mdebareobs ara absoluturi nulis qvemoT, aramed usasrulod maRali temperaturis zemoT. vinaidan temperatura ganisazRvreba nawilakebis moZraobis saSualo energiiT, igi, iseve rogorc wneva, statistikuri sididea _ ar SeiZleba vilaparakoT erTi an ramdenime molekulis temperaturaze. imis gamo, rom temperatura metad mniSvnelovani sididea, misi erTeuli, kelvini, iseve rogorc masis, sigrZisa da drois erTeulebi SI sistemis ZiriTadi erTeulia (temperaturis ganzomileba aRiniSneba ď &#x2018; asoTi). magram saerTaSoriso SeTanxmebiT SI sistemis erTeulis _ kelvinis dadgena xdeba ara
temperaturuli
intervalis,
`mdnobare
yinuli
_
mduRare
wyali~,
safuZvelze, aramed `absoluturi nuli _ wylis sammagi wertili~ intervalis
safuZvelze*.
es
gamowveulia imiT,
rom
wylis
sammagi
wertilis
gansazRvra SesaZlebelia gacilebiT ufro meti sizustiT, vidre yinulis dnobis an wylis duRilis wertilebisa. wylis sammag wertils miewereba
*
wylis sammagi wertili ewodeba temperaturas, romlis drosac wyali, wylis orTqli da yinuli wonasworobaSia.
168
temperatura 273,16K (zustad). amrigad, kelvini ganimarteba, rogorc wylis sammagi wertilis Sesabamisi temperaturis 1/273,16 nawili. vinaidan wylis sammagi wertili tolia 0,01 C -is, gradusis zoma celsiusisa
da
kelvinis
temperatura
SeiZleba
skalebiT
gamoisaxos
erTnairia.
an
celsiusis
amitom
nebismieri ( C )
an
saxis
89
gradusebiT
kelvinebiT ( K ).
§56. atomisa da molekulis masa da zoma bunebaSi
arsebuli
yvela
sxeuli
Sedgeba
sxvadasxva
atomisagan*. nivTierebas, romelic Sedgeba erTi saxis atomebisagan qimiuri elementi
ewodeba.
qimiuri
elementebia:
wyalbadi,
heliumi,
naxSirbadi,
TuTia, rkina, oqro da sxv. cxadia, maTi raodenobac 89-is tolia. atomebi, erTmaneTTan
daaxloebisas,
mizidvis
Zalis
moqmedebiT
qmnian
mdgrad
sistemas, romelsac molekula ewodeba**. nivTierebas, romelic Sedgeba erTnairi molekulebisagan, romlebic Tavis mxriv Sedgebian sxvadasxva atomebisagan, qimiuri naerTi ewodeba. naerTebia: wyali H2O, sufris marili NaCl, meTani CH4 da mravali sxva***. molekula aris nivTierebis umciresi nawilaki, romelic inarCunebs am
nivTierebis
damaxasiaTebel
yvela
qimiur
Tvisebas.
azri
ara
aqvs
romelime nivTierebis, magaliTad wylis, molekulis naxevarze laparaks da ara imitom, rom misi gayofa ar SeiZleba, aramed imitom, rom gayofis Sedegad miRebuli nawilebi wylis nawilakebs aRar warmoadgenen. imis oratomian,
mixedviT,
Tu
samatomian
ramdeni atomi Sedis da
a.S.
molekulas.
molekulaSi, magaliTad:
H2,
vRebulobT O2,
NaCl
oratomiani molekulebia, H2O _ samatomiania, xolo CH4 _ xuTatomiani. xSirad (gansakuTrebiT organul nivTierebebSi) gvxvdeba iseTi molekulebi, romlebic Sedgebian atomebis metad didi ricxvisagan. *
amJamad cnobilia sxvadasxva saxis 111 atomi, magram bunebaSi gvxvdeba mxolod 89, danarCeni ki miRebulia xelovnurad, amaCqareblebSi da atombirTvul reaqtorebSi. ** molekulis Semadgenel atomebs Soris urTierTqmedebis Zala eleqtruli bunebisaa, magram molekulis warmoqmna miekuTvneba kvanturmeqanikur movlenebs da klasikur fizikaSi ar SeiZleba ganxilul iqnes. *** zog SemTxvevaSi molekula SeiZleba Sedgebodes erTnairi atomebisagan. aseTia magaliTad zogierTi airis _ wyalbadis (H2), Jangbadis (O2), azotis (N2), molekulebi; qimiuri elementi _ wyalbadi aris wyalbadis molekulebis erToblioba, Jangbadi _ Jangbadis molekulebisa da a.S.
169
rogorc aRvniSneT, bunebaSi atomTa raodenoba 89-s ar aRemateba, molekulebis raodenoba ki milionobiTaa. amrigad, Cvens irgvliv arsebuli nivTierebebis udidesi mravalsaxeoba iqmneba bunebaSi arsebuli SedarebiT mcirericxovani sxvadasxva saxis atomebis kombinaciebis Sedegad. Tanamedrove
eqsperimentuli
meTodebiT
didi
sizustiT
SeiZleba
molekulisa da masSi Semavali atomebis masisa da zomis gansazRvra. magram atomisa da molekulis masa Zalian mcirea, amitom miRebulia maTi gazomva fardobiTi erTeulebiT. kerZod, nebismieri atomis an molekulis masas adareben naxSirbadis (naxSirbadis C12 izotopis) atomis masis 1/12 nawils. naxSirbadis atomis masis 1/12 nawils ewodeba m a s i s at om u r i e r T e u l i (mae). qimiuri
elementis
fardobiTi
atomuri
masa
(A)
(SemoklebiT
_
atomuri masa) an nivTierebis fardobiTi molekuluri masa (M) (SemoklebiT _ molekuluri masa)* ganisazRvreba, rogorc am elementis atomis masis an nivTierebis m A mae
molekulis
da M
masis
fardoba
masis
atomur
erTeulTan
m . am erTeulebiT wyalbadis atomuri masa AH 1,00797 mae
(rac imas niSnavs, rom wyalbadis atomis masa 1,00797-jer metia naxSirbadis C12
izotopis atomis masis 1/12-ze), Jangbadis atomuri masa
AO 15,9994,
wyalbadis molekuluri masa M H 2 2 1,00797 2 , Jangbadis molekuluri masa M O2 2 15,9994 32, wylis molekuluri masa 18 da a.S. cdebiT dadgenilia,
rom
1 mae 1,66 10 24 g 1,66 10 27 kg. amitom kg-ebiT gamosaxuli nebismieri atomis (molekulis) masa m A 1,66 10 24 g A 1,66 10 27 kg.
nivTierebis masa, romelic Seicavs n molekulas, tolia m n M 1,66 10 24 g n M 1,66 10 27 kg.
Tu aviRebT nebismier or nivTierebas iseTi raodenobiT, rom maTi m1 da m2 masebi proporciuli iyos maTi molekuluri M 1 da M 2 masebisa e.i.
m1 M 1 , m2 M 2 *
adre am sidideebs ewodeboda atomuri da molekuluri wonebi
170
(56.1)
maSin am nivTierebebSi toli raodenobis molekulebi iqneba. marTlac
n1 M 1 1,66 10 24 g n1 M 1 m1 m2 n2 M 2 1,66 10 24 g n2 M 2 da (56.1) tolobis Sesasruleblad saWiroa, rom n1 n2 . mocemuli nivTierebis iseT raodenobas, romlis masa, gamosaxuli gramebiT, am nivTierebis molekuluri masis tolia, grammolekula, anu moli ewodeba, aRinisneba -Ti. amrigad, nivTierebis molis masa ricxobrivad misi molekuluri M masis tolia, Tumca maT Soris arsebobs gansxvavebac:
-s aqvs ganzomileba kg/moli, xolo M uganzomilebo sididea. radgan sxvadasxva nivTierebis molis masebis fardoba maTi molekuluri masebis fardobis tolia, amitom, zemoTqmulis Tanaxmad, nebismieri nivTierebis erTi moli Seicavs molekulaTa erTsa da imave ricxvs. es ricxvi universaluri mudmivaa da mas avogadros ricxvi ( N A ) ewodeba. cdebiT dadgenilia, rom avogadros ricxvi N A 6,023 10 23moli1 .
amrigad, moli SeiZleba ganvsazRvroT rogorc gansakuTrebuli sididis _ nivTierebis raodenobis _ erTeuli: 1 m o li niv T ie r e b is is r a ode n o b a a, r o m e l ic Se i c av s av o ga d ros r ic xv is t ol i r ao de n ob i s n a w il a k e b i s (m ole k u le b is , a tom e b i s , io ne b is ) ri cxv s . * zoma-wonis XIV generalurma konferenciam (1971 w.) nivTierebis raodenobis erTeuli _ moli _ miiRo SI sistemis meSvide ZiriTad erTeulad (sigrZis, masis, drois, temperaturis, denis Zalia da sinaTlis Zalis erTeulebis Semdeg). avogadros ricxvis saSualebiT SeiZleba ganisazRvros nebismieri molekulis m absoluturi masa (masa kg-obiT). amisaTvis 1 molis masa unda gavyoT N A -ze:
m wyalbadisaTvis μ ≃ 2 10 3
NA
kg.
kg , amitom wyalbadis molekulis masa moli
*
nivTierebis raodenobis am erTeulis moZvelebuli saxelwodebebi: gramatomi, grammolekula, gramioni, gramekvivalenti Secvlilia universaluri saxelwodebiT moli.
171
m
2 10 3 ≃ 0,38 1026 kg . 6,023 10 23
JangbadisaTvis μ ≃ 32 103
kg moli
da
32 ≃ 5,3 1026 kg. 6,023 10 23 SevafasoT molekulis zoma. Cven aRvniSneT, rom siTxeSi molekulebs m
Soris manZili mcirea _ siTxis molekulebi mWidrodaa erTmaneTTan ganlagebuli. amitom erTi molekulis moculoba miaxloebiT SeiZleba gavigoT, Tu romelime siTxis, magaliTad, wylis 1 molis moculobas, gavyobT molekulebis raodenobaze molSi, e.i. avogadris ricxvze. wylis simkvrivea 10 3
kg , amitom 1 moli (e.i. 0,018 kg) wyali daikavebs 0,018·10-3 m3 moculobas m3
da, maSasadame, erTi molekulis moculoba
0,018 10 3 ≃ 30 1030 m3 . 23 6,023 10 wylis molekulis wiriTi zoma daaxloebiT iqneba V
3
30 10 30 m 3 ≃ 3 1010 m.
§57. idealuri airi. idealuri airis cdiseuli kanonebi. nivTierebis Semadgeneli nawilakebi (atomebi, molekulebi, ionebi) rTuli eleqtruli sistemebia, romelTa Soris moqmedebs urTierTmizidvisa da ganzidvis Zalebi. am Zalebis sidide damokidebulia manZilze da manZilis gazrdiT swrafad utoldeba nuls. magram, rogorc aRvniSneT, airSi manZili molekulebs Soris Zalian didia _ bevrad aRemateba TviT molekulebis zomebs. amitom SeiZleba pirvel miaxloebaSi ugulebelvyoT rogorc molekulebis urTierTqmedeba (miviCnioT, rom urTierTqmedebas, drekadi birTvebis msgavsad, adgili aqvs mxolod drekadi urTierTdajaxebis dros), aseve molekulebis sakuTari moculoba (airis saerTo moculobasTan
SedarebiT,
romelic
ganisazRvreba
WurWlis
moculobiT),
e.i.
ganvixiloT isini rogorc nivTieri wertilebi. airs,
r om lis
m ole k u l aT a s ak u T ar i m ocu l ob a d a u r T i -
e r T m i zi dv is a d a g an zi dv i s Z ale b i u gu le b e ly o f il i a, i de a l u r i a ir i e w od e b a . 172
cxadia,
rom
idealuri airi bunebaSi ar
arsebobs,
magram
aseTi
modelis SemoReba mizanSewonilia, vinaidan igi airis garkveul kanonzomierebaTa dadgenis saSualebas iZleva. airis gaiSviaTebasTan erTad manZili molekulebs Soris kidev ufro izrdeba da Cveni
daSvebebi
sul
ufro marTebuli
xdeba.
amitom,
yoveli realuri
airi
sakmao
gaiSviaTebisas Tavisi TvisebebiT uaxlovdeba idealur airs. zogierTi airi, mag. Jangbadi, azoti, haeri, Cveulebriv pirobebSic ki (oTaxis temperaturisa da atmosferuli wnevis dros),
mcired gansxvavdeba
idealuri
airisagan.
Tavisi TvisebebiT
idealur
airTan
gansakuTrebiT axlosaa wyalbadi da heliumi.
fizikur
sidides,
romelic
axasiaTebs
sistemis
mdgomareobas,
p a r am e tr i ewodeba. miRebulia, rom mocemuli masis airis mdgomareoba daxasiaTdes misi wneviT, moculobiTa da temperaturiT. airis mdgomareobis Secvlas,
romelic
Tan
sdevs
am
parametrebis
cvlilebas,
ai ru li
p r oc e s i ewodeba, process, romelic mimdinareobs mudmiv temperaturaze (am dros icvleba airis moculoba da wneva) izoTermuli procesi ewodeba. temperaturis cvlilebiT airis moculobis cvlilebis process mudmivi wnevis
pirobebSi
iz ob aru li
procesi
ewodeba.
xolo
temperaturis
cvlilebiT airis wnevis cvlilebis process mudmivi moculobis pirobebSi i zoq or u li procesi ewodeba. molekulur-kinetikuri Teoriis safuZvelze airis Tvisebebis Seswavlamde, mokled ganvixiloT e.w. airis cdiseuli kanonebi (boil-mariotis, geilusakis, Sarlis, daltonisa da avogadrosi), romlebic dadgenil iqna empiriulad molekulur-kinetikuri Teoriis Camoyalibebamde gacilebiT adre. aRsaniSnavia, rom es kanonebi airis Tvisebebs zustad asaxavs mxolod iseT pirobebSi, romlebic Zalian ar gansxvavdeba normalurisagan. metad dabali temperaturisa da maRali wnevis pirobebSi adgili aqvs sagrZnob gadaxrebs. 1 . b o i l -m ar io ti s
k an on i .
1662 w. ingliselma mecnierma boilma
(1627-1691) da 1667 w. frangma mecnierma mariotma (1620-1684) erTmaneTisagan damoukideblad daadgines mudmivi temperaturis dros airis wnevasa da moculobas Soris damokidebulebis kanoni: a i r i s m oce m u li m as is w ne v a m u d m iv i te m pe r a tu r is
d r os
i c v l e b a m o cu l ob i s u k u p ro po rci u l a d: p1 V2 ď&#x20AC;˝ , p 2 V1
anu 173
(5 7 . 1 )
p1V1 p2V2 ,
pV const.
(57.2)
boil-mariotis kanonis grafiki ( pV ) koordinatebiT aris hiperbola. mas izoTerma ewodeba. 57.1 suraTze mocemulia sxvadasxva temperaturaze agebuli izoTermebis ojaxi. 2. g e i - lu s ak i s k an on i. 1802 wels frangma mecnierma gei-lusakma (1778-1850) daadgina kanoni, romlis Tanaxmadac a i r is m o ce m u li m a s is m o c u l ob a m u dm iv i w ne v is dr os te m p e -
sur. 57.1
r a tu r is m i xe dv iT w r f iv a d ic v le b a V V0 1 α t ,
(57.3)
sadac V0 aris airis moculoba 0 C -ze, xolo V _ moculoba t C -ze. -s
ewodeba moculobiTi gafarToebis koeficienti. (57.3)-dan
V V0 , V0 t
e.i. ricxobrivad tolia 0 C temperaturis
airis
erTeuli
moculobis
namatisa
1 C -iT gaTbobis dros. gei-lusakma daadgina, rom m o cu l ob iT i g a f a r T oe b is
k oe f ici e n ti m u dm iv i w ne -
sur. 57.2
v is dr os y v e l a a ir is aT v is e rT i d a i gi v e a d a r ic xob riv a d
1 grad1. 273,15 57.2. suraTze gamosaxulia gei-lusakis kanonis grafiki, romelsac izobara
ewodeba. izobara temperaturaTa RerZs kveTs t 273,15 C wertilSi. am temperaturas absoluturi nuli vuwodeT. suraTidan Cans, rom absolutur nulze Vt 0, e.i. nivTiereba qreba. es aSkarad araswori Sedegi kvlav adasturebs zemoT naTqvams imis Sesaxeb, rom airis cdiseuli kanonebis gamoyeneba Zalian dabali temperaturis dros ar SeiZleba (dabali temperaturis areSi grafiki amitomaa wyvetili), nivTiereba am dros airad mdgomareobaSi aRar aris. (57.3)
formula
ufro
gamartivdeba,
Tu
celsiusis
temperaturas
SevcvliT absoluturi temperaturiT
1 273,15 t T V V0 1 t V0 1 t V0 V0T V0 , 273,15 T0 273,15 174
(57.4)
sadac T0
1
273,15K Seesabameba 0 C -s celsiusis skalaze. (57.4)-dan
V T , anu, sazogadod, V0 T0 V1 T1 V2 T2 da
V const , T e . i. i zob ar u li pr oce s is dr os ai ri s m oc e m u l i m a s is m o c u l ob a i c v l e b a m is i ab s o lu t u r i t e m p e r a tu r is p ro po r c iu l a d. 3 . S ar li s k a no ni. 1800 wels frangma mecnierma Sarlma (1746-1823) daadgina kanoni, romlis Tanaxmadac m u dm iv i
m o cu l ob i s
dr os
a i r is
m oce m u l i
te m pe r a tu r is
m as is
m i xe dv i T
w ne v a
w r f iv ad
icvleba:
p p0 (1 t ), sadac
(57.5)
p 0 -aris airis wneva 0 C -ze, xolo
p _ wneva t C -ze.
-s ewodeba
wnevis Termuli koeficienti. (57.5)-dan
e.i.
p p0 , p0 t
ricxobrivad tolia 0 C -ze wnevis
TiToeuli erTeulis namatisa 1 -iT gaTbobis
dros.
aRmoCnda,
p r o ce s is d ros sur. 57.3
rom
i z oq oru li
y v e l a ai ris aT v is
e rT i d a i giv e a da r i c xob r iv a d
1 grad1 . 273,15 aqac, Tu celsiusis temperaturas SevcvliT absoluturi temperaturiT,
miviRebT:
p1 T1 p 2 T2 anu
e . i.
p const , T izoq oru li p roc e s i s
d r os
a ir i s m oce m u l i m as is w ne v a i c sur. 57.4
v l e b a m is i a b s o lu t u ri t e m p e r at u ri s pr o po rci u l a d. 175
57.3
suraTze
mocemulia
Sarlis
kanonis
grafiki,
mas
izoqora
ewodeba. izobaruli da izoqoruli procesebi grafikulad SeiZleba gamoisaxos pV koordinatebiTac*.
cxadia, am sistemaSi izobara moculobaTa
RerZis paraleluri wrfea (sur. 57.4 a), xolo izoqora _ wnevaTa RerZis paraleluri wrfe (sur. 57.4 b). 4. d a l to nis k an on i. davuSvaT, garkveul WurWelSi moTavsebulia airTa meqanikuri narevi (romlebic erTmaneTTan qimiurad ar moqmedeben), vTqvaT, haeri. WurWlidan gamovdevnoT yvela airi erTis garda. davuSvaT, es airia Jangbadi. maSin igi daikavebs WurWlis mTel moculobas. am airis wnevas WurWlis kedlebze pa rc i alu r i (kerZo) wneva ewodeba. e.i. parcialuri wneva ewodeba im wnevas, romelsac awarmoebda narevis TiToeuli mdgeneli WurWelSi sxva airi rom ar yofiliyo. 1801 wels ingliselma mecnierma dalto nm a (1766-1844) daadgina kanoni, romlis Tanaxmadac: a ir T a n a r e v i s s ru l i w ne v a to li a m as S i S e m av a li c alk e u li a ire b is p a r c i alu ri w ne v aT a j am is a p pi ,
sadac p narevis sruli wnevaa, xolo p i _ misi i -uri komponentis parcialuri wneva. 5.
a v o g a dro s
k a no ni.
1811
wels
italielma
mecnierma
a v o g a dr om (1776-1856) daadgina kanoni, romlis Tanaxmadac: e r T n a iri w ne v i s a d a te m pe r atu r is
pi rob e b S i ne b is m ie r i
a i r i s 1 m o li ik av e b s e rT s a d a im av e m o cu l ob a s . kerZod, normalur pirobebSi t 0 C, p 1atm es moculoba
V 0
l m3 3 22,42 22,42 10 . moli moli
avogadros kanoni saSualebas gvaZlevs gamovTvaloT normalur pirobebSi molekulebis n0 ricxvi nebismieri airis moculobis erTeulSi n0
6,023 10 23 moli1 NA 2,7 10 25 m 3 2,7 1019 sm 3 3 3 V μ0 22,42 10 m moli
am ricxvs lo Sm it is ricxvi ewodeba.
*
nebismieri porocesis gamosaxva ( p, V ) koordinatebiT gansakuTrebiT mosaxerxebelia procesis dros Sesrulebuli muSaobis ganxilvisas.
176
§58. idealuri airis mdgomareobis gantoleba. airis universaluri mudmiva boil-mariotis, gei-lusakisa da Sarlis kanonebi asaxavs airuli procesis kerZo SemTxvevebs (e . w . i zo p ro ce s e b s ), roca airis mdgomareobis damaxasiaTebeli sami sidididan erTi mudmivia, danarCeni ori ki icvleba. axla ganvixiloT airuli procesis zogadi SemTxveva, roca mdgomareobis damaxasiaTebeli sami sidididan samive icvleba da davamyaroT maT Soris kavSiri. gantolebas, romelic amyarebs damokidebulebas wnevas, moculobasa da temperaturas Soris Soris
m d gom a re ob is
g an to le b a
e w ode b a. aseTi gantoleba idealuri airisaTvis miiRo 1834 wels frangma mecnierma k la pe ir onm a (1799-1864) boil-mariotisa da gei-lusakis kanonebis gaerTianebiT. miviRoT es gatoleba. vTqvaT, mocemuli gvaqvs airis ori mdgomareoba _ sawyisi (I), romlis parametrebia (I)
p1 ,V1 , T1 , da saboloo (II), romlis parametrebia
(II)
p2 ,V2 , T2 . gadaviyvanoT
airi
izobarulad
I
mdgomareobidan
Sualedur
(I’)
mdgomareobaSi, romlis parametrebia
p1 ,V ' , T2
(I’)
radgan es gadasvla izobarulia, amitom marTebulia gei-lusakis kanoni, V1 T1 , V ' T2
saidanac
T2 (58.1) . T1 vinaidan Sualedur (I’) da saboloo (II) mdgomareobaTa temperaturebi V ' V1
erTnairia, SeiZleba gamoviyenoT boil-mariotis kanoni: p1 V ' p2 V2
SevitanoT V ' -is mniSvneloba (58.1) gantolebidan:
p1 V1
T2 p 2V2 , T1
anu
p1V1 p 2V2 . T1 T2 177
(58.2)
(58.2)
gantoleba,
romelic
warmoadgens
boil-mariot-gei-lusakis
gaerTianebul kanons, zogadad ase Caiwereba: pV const. T Tu am mudmivas mocemuli masisaTvis aRvniSnavT B –Ti, miviRebT: pV (58.3) B. T (58.3) gantoleba gamosaxavs idealuri airis mdgomareobas. mas klapeironis
gantoleba ewodeba. klapeironis gantolebas aqvs nakli, rac imiT gamoixateba, rom
B
mudmivas mniSvneloba sxvadasxva airisaTvis sxvadasxvaa*. am naklis gamosasworeblad 1875 wels rusma mecnierma mendeleevma (1834-1907) ramdenadme saxe ucvala klapeironis gantolebas, gaaerTiana ra igi avogadros kanonTan. davuSvaT, mocemuli gvaqvs 1 moli airi. misi moculoba aRvniSnoT
V –Ti. avogadros kanonis Tanaxmad erTnairi wnevisa da temperaturis pirobebSi V yvela airisaTvis erTnairia. maSasadame, Tu (58.3) gantolebas davwerT airis ara nebismieri masisaTvis, aramed erTi molisaTvis, maSin B mudmivas
mniSvneloba
yvela
airisaTvis
erTnairi
iqneba.
es
mudmiva
aRiniSneba R -iT da mas airis universaluri mudmiva ewodeba. amrigad, (58.3) gantoleba, 1 moli airisaTvis miiRebs saxes:
pV
R,
(58.4)
pV RT
(58.5)
T anu (58.5)
gantolebas
ewodeba
k la pe ir on -m e nd e le e v is
ga nt ole b a.
ganvazogadoT es gantoleba airis nebismieri masisaTvis: Tu airis masa aris
m , xolo 1 molis masa _ , maSin fardoba
m
iqneba molebis ricxvi. (58.5)
tolobis orive mxare gadavamravloT am ricxvze:
pV V
m
m
m
RT .
V aris m masis moculoba, amitom
pV
m
*
RT .
(58.6)
vinaidan, erTnairi masis sxvadasxva airi, erTnairi wnevisa da temperaturis pirobebSi sxvadasxva moculobas ikavebs.
178
(58.6)
gantoleba
warmoadgens
klapeiron-mendeleevis
gantolebas
airis
nebismieri masisaTvis. (58.6) gantolebidan SeiZleba miviRoT airis simkvrivis gamosaxuleba: m p , V RT e.i. airis simkvrive pirdapirproporciulia wnevisa da ukuproporciulia
absoluturi temperaturisa. gamovTvaloT R mudmivas ricxviTi mniSvneloba: avogadros kanonis Tanaxmad, nebismieri airis 1 moli normalur pirobebSi ikavebs 22,42
l moli
moculoba, e.i. Tu p p0 1 atm da T T0 273,15K , maSin
l moli SevitanoT es mniSvnelobebi (58.4) tolobaSi: Vμ0 22,42
R
p0V0 T0
1atm 22,42
l
moli l atm 0,082 273,15K K moli
SI sistemaSi: 1atm 1,013 10 n/m , 5
2
V 0
m3 22,42 10 , moli 3
amitom
1,013 10 5 n/m 2 22,42m 3 /moli j 8,31 . 273,15K K moli airis universaluri mudmiva SeiZleba gamovsaxoT siTburi erTeuleR
biT. cnobilia (§72), rom
1kal 4,1868j.
e.i. 1j
1 kal, 4,1868
amitom
kal . K moli vinaidan klapeiron-mendeleevis gantoleba aris izoprocesebis Sesa-
R ≃2
bamisi gantolebebis gaerTianeba, amitom, bunebrivia, rom aqedan, rogorc kerZo SemTxveva, gamodis idealuri airis izoprocesebis samive kanoni. marTlac, Tu T const , maSin (58.6)-dan
pV const , miviReT boil-mariotis kanoni. Tu p const , maSin 179
V mR const , T p rac gei-lusakis kanons gamosaxavs. Tuki V const , maSin
p mR const _ Sarlis kanoni. T V
§59. airis kinetikuri Teoriis ZiriTadi gantoleba yoveli airi awarmoebs wnevas im WurWlis kedlebze, romelSic is imyofeba. airis wneva WurWlis kedlebze aixsneba molekulebis siTburi moZraobiT. moZraobisas molekulebi ejaxebian WurWlis kedels da gadascemen mas moZraobis raodenobas (impulss), ris gamoc kedelze moqmedebs Zala. calkeuli molekulis mier gadacemuli impulsi, misi masis simciris gamo, cxadia, mcirea. magram vinaidan airi Seicavs molekulebis kolosalur raodenobas, xolo dajaxebebi Zalian xSiria, kedelze sakmaod didi Zala moqmedebs. gamovTvaloT airis wneva WurWlis kedlebze molekulur-kinetikuri Teoriis safuZvelze. winaswar SevniSnoT, rom molekulebis dajaxebas WurWlis kedlebze aqvs drekadi xasiaTi, e.i. am dros icvleba molekulis siCqaris mxolod mimarTuleba, sidide ki ara. marTlac, molekulis dajaxeba rom aradrekadi iyos, igi, TiToeuli dajaxebisas WurWlis kedels gadascemda energiis nawils, ris Sedegadac molekulis saSualo kinetikuri energia Semcirdeboda da airi gacivdeboda, rac sinamdvileSi ar xdeba. vTqvaT, airi moTavsebulia V moculobis kuburi formis WurWelSi (sur. 59.1). Tu kubis wibos aRvniSnavT l -iT, maSin TiToeuli waxnagis farTobi
S l 2 , xolo WurWlis mocu-
loba V l 3 . koordinatTa RerZebi mivmarToT kubis
wiboebis
gaswvriv.
kubSi
molekulebi
moZraoben sruliad qaosurad*, moZraobis arc sur. 59.1
erT mimarTulebas ara aqvs upiratesoba, e.i.
saSualod, yoveli mimarTulebiT moZravi molekulebis raodenoba erTna*
molekulaTa moZraobis upiratesi mimarTuleba rom arsebobdes, maSin am mimarTulebis marTobul kedelze airis wneva meti iqneboda, vidre sxva kedlebze. rac sinamdvileSi ar xdeba, cdebiT dadgenilia, rom airis wneva sxvadasxvanairad orientirebul zedapirze erTnairia.
180
iria. amitom SeiZleba davuSvaT, rom molekulebis saerTo raodenobis 1/3 moZraobs
Ox
RerZis
gaswvriv
(marcxnidan
marjvniv
da
marjvnidan
marcxniv), 1/3 moZraobs Oy RerZis gaswvriv, xolo 1/3 Oz RerZis gaswvriv. Tu molekulebis saerTo raodenobas aRvniSnavT
n -iT, maSin erT-erTi
RerZis gaswvriv moZravi molekulebis raodenoba 1 n' n . 3
sazogadod,
molekulebis
siCqare
sxvadasxvaa.
aRvniSnoT
isini
1 , 2 n -iT. avirCioT erT-erTi molekula, romelic moZraobs marjvena '
kedlisken 1 siCqariT. kedelTan dajaxebis Semdeg (vinaidan es dajaxeba
1
drekadia) molekula ukuiqceva imave sididis
siCqariT*. molekulis
impulsis cvlileba iqneba:
m1 m1 2m1 . niutonis
III kanonis Tanaxmad kedlis
impulsi
Seicvleba
2m1
sididiT. amrigad, 1 molekulis erTxel dajaxebis Sedegad kedlis impulsi icvleba 2m1 sididiT. Tu dajaxebaTa ricxvs wamSi aRvniSnavT Z -iT, maSin erTi molekulis dajaxebis Sedegad kedlis impulsis cvlileba wamSi iqneba 2m1 Z . impulsis cvlilebis kanonis Tanaxmad
m Ft ,
sxeulis impul-
sis cvlileba 1 wm-Si am sxeulze moqmedi Zalis tolia. maSasadame, erTi molekulis 1 wm-Si dajaxebaTa Sedegad dartymis saSualo Zala kedelze
F1 2mυ1 Z . gamovTvaloT
(59.1)
Z . molekula daejaxeba ra marjvena kedels, misgan
ukuiqceva, daejaxeba mopirdapire kedels, misgan ukuiqceva da mxolod amis Semdeg (e.i. 2l
manZilis gavlis Semdeg) kvlav ejaxeba marjvena kedels.
maSasadame, dajaxebaTa ricxvi rom miviRoT, erT wamSi gavlili manZili (e.i. molekulis siCqare 1 ) unda gavyoT kedelze or momdevno dajaxebebs Soris gavlil manZilze (e.i. 2l -ze): Z
1 2l
.
SevitanoT (59.1)-Si:
*
aq vixilavT SemTxvevas, roca molekula kedels ejaxeba marTobulad. suraTi ar icvleba molekulis iribi dakaxebisas.
181
2m12 m12 F1 . 2l l F1 aris saSualo Zala, romelic moqmedebs kedelze erTi molekulis dajaxebis Sedegad. magram marjvena kedels ejaxeba n ' molekula, romelTa siCqareebia 1 , 2 n' , amitom saSualo jamuri F Zala, romelic moqmedebs kedelze yvela n ' molekulis dajaxebis Sedegad, toli iqneba:
m n' m 2 m12 m 22 F 1 22 n2' l l l l 2
tolobis marjvena mxare gavamravloT da gavyoT n ' –ze: 2 2 2 n ' m 1 2 n' F . l n'
(59.2)
sidide
12 22 n2
'
n
'
2
aris molekulebis siCqareTa kvadratebis saSualo mniSvneloba. kvadratul fesvs am gamosaxulebidan, e.i.
2
12 22 n2
'
n
'
s a Su al o k v a dr a tu l i s i Cq are ewodeba*, aRiniSneba igi υkv -iT. 1 SevitanoT (59.2)-Si 2 da gaviTvaliswinoT, rom n ' n , miviRebT: 3 F
1 nm 2 . 3 l
tolobis orive mxare gavyoT kedlis farTobze l 2 –ze:
F 1 nm 2 . l2 3 l3
*
saSualo kvadratuli siCqare
kv
gansxvavdeba saSualo ariTmetikuli
siCqarisagan,
romelic miiReba yvela molekulis siCqareTa jamis gayofiT maT ricxvze. Tu molekulebis moZraoba sruliad qaosuria,
saSualo kvadratuli siCqare
daaxleobiT 9%-iT metia
saSualo ariTmetikulze. saerTod, saSualo kvadratuli siCqaris Semotana imiT aris gamowveuli, rom romelime RerZis paralelurad moZravi molekulebis siCqareTa jami SeiZleba
nulis
toli
aRmoCndes,
vinaidan
qaosurobis
gamo
maTi
moZraoba
urTierTsapirispiro mimarTulebiT erTnairad albaTuria, siCqareTa kvadratebis jami ki nulis toli ar SeiZleba iyos, vinaidan siCqaris kvadrati dadebiTi sididea.
182
F p l2
aris wneva, xolo
n n0 l3
_ molekulebis raodenoba moculobis
erTeulSi, amitom
1 p n0 m 2 . 3
(59.3)
amrigad, airis wneva WurWlis kedelze ganisazRvreba molekulis masiT, molekulebis kvadratis
raodenobiT
saSualo
erTeul
mniSvnelobiT.
moculobaSi (59.3)
da
formulas
maTi mivceT
siCqareebis sxva
saxe.
amisaTvis misi marjvena nawili gavamravloT da gavyoT 2-ze:
p magram
2 m 2 ; n0 3 2
m 2 W aris molekulis gadataniTi moZraobis saSualo kinetikuri 2
energia, amitom
p
2 n0W , 3
(59.4)
e.i. airis wneva proporciulia erTeul moculobaSi molekulaTa raodenobisa da molekulis saSualo kinetikuri energiisa. (59.3) gantolebas an mis ekvivalentur (59.4) gantolebas ewodeba a ir is k in e ti k u r i T e or i is Z ir iT ad i g an to le b a . * SevniSnoT, rom es gantoleba Cven gamoviyvaneT statistikuri meTodis gamoyenebiT: airi ganvixileT rogorc qaosurad moZravi Zalian didi raodenobis molekulebisagan Sedgenili makroskopuli sistema
da
misi
mikroprocesebis
makroskopuli
maxasiaTebeli
damaxasiaTebeli sididis
_
wneva
_
gamovsaxeT
(mikrosididis) _ molekulis
saSualo kinetikuri energiis meSveobiT. (59.4) gantolebis orive mxare gavamravloT 1 molis V moculobaze: 2 n0W V μ . 3 aris molekulebis raodenoba 1 molSi, anu avogadros pV μ
vinaidan n0V N A ricxvi, amitom
2 N AW . 3 klapeiron-mendeleevis gantolebis Tanaxmad pV RT da miviRebT: pV μ
*
ZiriTadi mas ewodeba imitom, rom igi erTgvari xidia mikroskopul da makroskopul sidideebs Soris – calkeuli nawilakebis damaxasiaTebel mikroskopul sidideebs akavSirebs maroskopul sididesTan, wnevasTan.
183
2 (59.5) N AW RT . 3 (59.5) gantoleba akavSirebs molekulis gadataniTi moZraobis saSualo pV μ
kinetikur energias airis makroskopul parametrebTan _ wnevasTan, moculobasTan da absolutur temperaturasTan. (59.5)-dan
3 R (59.6) T. 2 NA mudmivi sidideebia, maTi fardobac mudmivi iqneba. W
vinaidan R da N A
igi aRiniSneba k -Ti da ewodeba bolcmanis universaluri mudmiva 8,32
j K moli
j ergi R . 1,38 10 23 1,38 10 16 23 1 N A 6,023 10 moli K K SevitanoT (59.6) formulaSi bolcmanis mudmiva k
3 kT . 2 miviReT mniSvnelovani Sedegi: m o le k u le b i s W
(59.7) g ad a ta ni T i
m oZ r aob is
s aS u a l o k i ne tik u ri e ne rg i a d am ok i de b u l i a m xo lo d t e m p e r a t u r az e , s a xe l d ob r pi r da p ir pr opo rc iu l i a ab s o lu t u ri te m pe r a t u r i s a . amitomaa, rom absoluturi temperaturis zomad miRebulia molekulebis gadataniTi moZraobis saSualo kinetikuri energia. Tu (59.7) formuliT gamosaxul W -s SevitanT (59.4) formulaSi, airis kinetikuri Teoriis ZiriTadi gantoleba miiRebs saxes: e.i.
airis
wneva
p n0 kT . proporciulia molekulaTa
raodenobisa
(59.8) erTeul
moculobaSi da absoluturi temperaturisa. (59.4)
formuliT
gamosaxuli
airis
kinetikuri
Teoriis
ZiriTadi
gantoleba Cven miviReT Teoriulad. Teoriuli daskvnebis siswore ki yovelTvis mowmdeba eqsperimentiT. Cven gavecaniT airis cdiseul kanonebs. Tu airis kinetikuri Teoriis ZiriTadi gantoleba sworad asaxavs sinamdviles, misgan unda gamomdinareobdes zemoxsenebuli cdiseuli kanonebi. magaliTad, (59.4) formulidan miviRoT boil-mariotis kanoni. amisaTvis masSi SevitanoT mniSvneloba n0 p
n , maSin V
2n W, 3V
saidanac pV
2 nW . 3
184
(59.9)
airis mocemuli masisaTvis n const , mudmiv temperaturaze molekulis saSualo kinetikuri energiac W const , e.i. (59.9) tolobis marjvena mxare mudmivia da, maSasadame, miviReT,
rom
airis
mocemuli
pV const . masisaTvis
mudmivi
temperaturis
dros
moculobisa da wnevis namravli mudmivi sididea _ boil-mariotis kanoni. (59.4) formulidan aseve martivad miiReba daltonis kanonic: davuSvaT, gvaqvs airTa narevi. erTeul moculobaSi pirveli gvaris airis molekulaTa raodenoba aRvniSnoT n01 -iT, meore gvarisa _ n02 -iT, mesamesi _ n03 -iT da a.S. maSin,
cxadia,
rom
molekulaTa
saerTo
raodenoba
moculobis
erTeulSi toli iqneba n0 n01 n02 n03
airTa narevis wnevisaTvis miviRebT: p
2 2 2 n01W n02W n03W 3 3 3
(59.10)
magram
2 n01W p1 3 aris pirveli gvaris airis parcialuri wneva. analogiurad
2 n02W p 2 , 3
2 n03W p3 3
da a.S. aris meore, mesame gvaris da a.S. airis parcialuri wnevebi. amitom (59.10)-dan viRebT: p p1 p2 p3
e.i. airTa narevis sruli wneva masSi Semavali calkeuli airis parcialur wnevaTa jamis tolia _ daltonis kanoni. sabolood, gamovTavloT saSualo kvadratuli siCqaris mniSvneloba. ganmartebis Tanaxmad
kv 2 , magram
3 2 kT 2W 3kT 2 2 , m m m amitom
185
(59.11)
3kT . m
υkv gamosaTvlelad SevcvaloT k
ufro
mosaxerxebeli
(59.12) formulis
misaRebad
(59.12)-Si
R da m , miviRebT: NA NA 3RT . μ gviCvenebs, υkv
miRebuli
formulebi
rom
molekulaTa
saSualo
kvadratuli siCqaris sidide miT metia, rac metia airis temperatura da rac ufro msubuqia igi. aqedan cxadia, rom yvelaze meti siCqare mocemul temperaturaze aqvs wyalbadis molekulas. magaliTad, saSualo
kvadratuli
siCqare
toli
iqneba
T 300K -ze misi
( 2 10 3
kg/moli,
R 8,32 j/ K mol.) υkv ≃ 2103 m/wm.
Jangbadis moluri masa ( 32 10 3 kg/moli) 16-jer metia wyalbadisaze, amitom Jangbadis molekulis saSualo kvadratuli siCqare 4-jer naklebi iqneba.
§60. molekulebis ganawileba siCqareTa mixedviT. maqsvelis kanoni airis kinetikuri Teoriis ZiriTadi gantolebis gamoyvanisas visargebleT
molekulebis
saSualo
kvadratuli
siCqaris
cnebiT.
saSualo
kvadratuli siCqare aris molekulaTa moZraobis s t at is t ik u ri maxasiaTebeli (e.i. miRebulia didi raodenobis sxvadasxva sididis siCqareebis gasaSualoebiT), romlis Semotanas safuZvlad udevs daSveba,rom mocemul temperaturaze airis sxvadasxva molekulis siCqare gansxvavdeba erTmaneTisagan. molekulaTa siCqareebis sxvadasxvaoba (romelic dasturdeba mravali cdiseuli faqtiT) ganpirobebulia sistemaSi (airSi) mimdinare mikroprocesebiT, kerZod, qaosurad moZravi molekulebis urTierTdajaxebebiT, romlis drosac xdeba energiebis gadanawileba da icvleba TiToeuli molekulis siCqaris rogorc sidide, ise mimarTulebac. muxedavad calkeuli molekulebis siCqareebis ganuwyveteli cvlilebisa, rodesac airi im-
186
yofeba wonasworul mdgomareobaSi*, masSi yovelTvis arsebobs molekulaTa garkveuli stabiluri ganawileba siCqareTa mixedviT. rogoria es ganawileba? gansakuTrebuli yuradReba unda mivaqcioT ganawilebis Sesaxeb amocanis arss. molekulebis siCqareTa mixedviT ganawilebis kanonis dadgena ar niSnavs SegveZlos zustad (maTematikurad zustad)
mocemuli siCqariT
imas,
rom
moZravi molekulebis
raodenobis gageba. sakiTxis ase dasmas azri ara aqvs, vinaidan yovel mocemul momentSi aseTi molekulebis raodenoba SeiZleba nulis toli iyos (vinaidan molekulaTa raodenoba sasruloa, sxvadasxva SesaZlo siCqareTa mniSvnelobebi ki usasruloa). molekulebis siCqareTa mixedviT ganawilebis kanonis dadgena niSnavs molekulaTa im raodenobis
-dan
gansazRvras,
romelTa siCqareebi moTavsebulia siCqareTa garkveul SualedSi
d -mde.
magaliTad, qveynis mosaxleobis aRwerisas interesdebian mcxovrebTa im
ricxviT, romelTa asakia 0-dan 10 wlamde. 10-dan 20 wlamde da a.S. da ara zustad mocemuli asakis (amdeni wlis, Tvis, dRis da a.S.) mcxovrebTa raodenobiT, vinaidan aseTi asakis moqalaqe SeiZleba saerTod ar aRmoCndes qveyanaSi.
siCqareTa
mixedviT
molekulebis
ganawilebis
sakiTxi
1860
wels
Teoriulad Seiswavla ingliselma mecnierma maqsvelma (1831-1879). sakiTxis dasma Semdegnairad xdeba. davuSvaT, idealuri airis molekulaTa raodenoba aris
n . ganvsa-
zRvroT im molekulaTa raodenoba, romelTa siCqareebi moTavsebulia -sa da d -s Soris. cxadia, aseTi molekulebis dn raodenoba miT meti iqneba, rac metia molekulaTa saerTo n raodenoba da siCqaris d intervali e.i. dn ~ ndυ .
garda amisa, cxadia, dn damokidebuli iqneba im siCqareze, romlis maxlobladac
aris
arebuli
d
Sualedi (magaliTad,
im
molekulaTa
raodenoba, romelTa siCqareebi moTavsebulia 95 m/wm÷100 m/wm SualedSi, gansxvavdeba im molekulebis raodenobisagan, romelTa siCqareebi moTavsebulia, vTqvaT, 495 m/wm÷500 m/wm SualedSi), amitom marjvena mxare unda Seicavdes -ze damokidebul garkveul f funqcias:
dn nf υdυ .
*
(60.1)
fizikuri sistemis Termodinamikuri wonasworoba ewodeba mis iseT mdgomareobas, rodesac sistemis maxasiaTebeli parametrebi inarCunebs ucvlel mniSvnelobas, Tu masze gare zemoqmedeba ar xdeba (§71).
187
f -s g a n aw ile b is fu nq c i a ewodeba. Tu d 1 , maSin f gviCvenebs,
Tu
molekulaTa
saerTo
raodenobis
ra
dn , e.i. f n
nawili
moZraobs
siCqaris erTeulovan intervalSi siCqaris maxloblad ( , 1 SualedSi). maqsvelma albaTobaTa Teoriis safuZvelze ganawilebis funqciisaTvis miiRo Semdegi gamosaxuleba: 3
sadac
m
temperatura. Tu raodenobis
d
m 2
4 m 2 2 2 kT f , e 2kT molekulis masaa, k _ bolcmanis mudmiva, T
(60.2) _ absoluturi
f -s mniSvnelobas SevitanT (60.1) formulaSi, maSin dn
molekulebisaTvis,
romelTa
siCqareebi
moTavsebulia
,
intervalSi, miviRebT: 3
m 2
4 m 2 2 2 kT dn d . n e 2kT
(60.3)
(60.2) formuliT mocemuli funqciis grafiki (ganawilebis mrudi) gamosaxulia 60.1 suraTze. rogorc
vxedavT,
grafiki
asimetriulia,
gadis koordinatTa saTaveze, aqvs maqsimumis wertili
da
asimptoturad
uaxlovdeba
abscisaTa
RerZs. daStrixuli svetis farTobi tolia fuZisa da simaRlis namravlisa
f d ,
da (60.1) tolobis
Tanaxmad gamosaxavs molekulaTa saerTo raode-
dn nobis im nawils , romelTa siCqareebic moTav n
sur. 60.1
sebulia siCqareTa mocemul d intervalSi. cxadia, mocemuli grafikiTa da abscisaTa RerZiT SemosazRvruli farTobi ricxobrivad toli iqneba molekulaTa sruli n raodenobisa. ganawilebis funqciis grafikis meSveobiT SeiZleba Semdegi daskvnebis gamotana: 1. idealuri airis molekulebi moZraoben sxvadasxva siCqariT. 2. uZravi molekulebi airSi ar aris (grafiki gadis koordinatTa saTaveze). 3. rogorc metad mcire, aseve metad didi siCqariT moZravi molekulebis raodenoba airSi metad mcirea.
188
4. yovel mocemul temperaturaze arsebobs garkveuli m siCqare, romliTac moZraobs airis molekulebis umetesoba. mas u alb aT es i s iCq are ewodeba. 5. ualbaTesi siCqaris maxlobeli siCqariT moZraobs airis molekulaTa didi umravlesoba. 6. mocemuli siCqariT moZravi molekulebis raodenoba miT metia, rac ufro axlosaa igi ualbaTes siCqaresTan. 7. molekulaTa raodenoba, romelTa siCqareebi m -ze metia, sWarbobs molekulaTa im raodenobas, romelTa siCqareebi m -ze naklebia (grafikis marjvena nawili abscisaTa RerZTan
adgens ufro met farTobs, vidre
marcxena). ualbaTesi siCqaris mniSvnelobas, romelsac Seesabameba ganawilebis funqciis maqsimumi, miviRebT pirobidan: df 0, dυ
anu
d 2 2 kT υ e dυ mυ 2
0.
aqedan m 2 2 kT
m 2
2m 2 kT 2 e e 0, 2kT m 2 m 2 0 . 2e 2 kT 1 2 kT
(60.4) toloba sruldeba roca
2
υ 0,
υ , an
(60.4)
mυ 2 1 2kT 0 . cxadia, rom
pirveli ori piroba ar Seesabameba ganawilebis mrudis maqsimums, amitom ualbaTesi siCqare υm unda ganisazRvros mesame pirobidan
1
mυm2 0, 2kT
saidanac
υm (60.5)
formula
gviCvenebs,
2kT m rom
2 RT . μ temperaturis
(60.5) gazrdiT
ualbaTesi
siCqare izrdeba, e.i. ganawilebis mrudis maqsimumis wertili gadainacvlebs marjvniv, didi siCqareebisaken. magram, vinaidan mrudiT SemosazRvruli farTobi gamosaxavs molekulaTa saerTo raodenobas da, maSasadame, mudmivia, amitom mrudis maqsimumis wertili Tan dadabldeba (sur. 60.2). e.i. tem189
peraturis gazrdiT ualbaTesi siCqare izrdeba, magram am siCqariT moZravi molekulebis raodenoba mcirdeba (ganawileba ufro Tanabari xdeba). zogierTi
amocanis
mosaxerxebelia, kanonSi
Tu
maqsvelis
siCqareebs
erTeulebiT,
amosaxsnelad siCqareTa
gamovsaxavT
aramed
ara
fardobiTi
ufro
ganawilebis Cveulebrivi
erTeulebiT,
sadac
siCqaris erTeulad miRebuli iqneba ualbaTesi siCqare
m .
maSasadame, fardobiTi siCqare
u
sur. 60.2
sadac siCqare mocemuli
siCqare ualbaTes
m
m
,
(60.6)
- molekulis mocemuli siCqarea. e.i. fardobiTi gviCvenebs,
Tu
ramdenjer
metia
an
naklebia
siCqareze.
Tu (60.3) tolobaSi gaviTvaliswinebT, rom
m 1 2 d m du da 2 u 2 m , 2, 2kT m miviRebT im molekulaTa dn raodenobas, romelTa fardobiTi siCqareebi moTavsebulia u sa da
u du -s
Soris: u 2
3
2
m 2 4 1 4 2 m 2 2 2 u 2 dn nu e du nu e du . m m 2 m
(60.7)
aseTi CaweriT ganawilebis kanoni ar aris damokidebuli arc airis gvarobaze da arc temperaturaze.
siCqareTa
ganawilebis
kanonidan
SeiZleba
miviRoT
molekulebis
kinetikur energiaTa mixedviT ganawilebis kanoni. aRvniSnoT molekulis kinetikuri energia W -Ti. maSin molekulaTa dn raodenoba, romelTa energiebi moTavsebulia W -sa da W dW -s Soris miiReba, Tu (60.3) formulaSi gaviTvaliswinebT, rom
m 2 W , 2
anu
2
2W ; m
2W m
2kT
da
3 2
dn (60.8)
gantoleba
warmoadgens
nW e 12
idealuri
W kT
1 2 1 2 W dW : 2 m
dW .
airis
energiaTa mixedviT ganawilebis maqsvelis kanons.
190
d
(60.8) molekulebis
kinetikur
§61. molekulaTa saSualo ariTmetikuli siCqaris gamoTvla maqsvelis
ganawilebis
funqciis
meSveobiT
SesaZlebelia
saSualo
sidideebis gamoTvla. magaliTad, gamovTvaloT molekulaTa saSualo ariTmetikuli siCqare. igi
miiReba
yvela
molekulis
siCqareTa
jamis
gayofiT
molekulaTa
n
raodenobaze. molekulaTa
dn raodenoba, romelTa siCqareebi moTavsebulia , d
_ SualedSi, (60.1) formulis Tanaxmad tolia
dn nf d . aseTi molekulebis siCqareTa jami iqneba nf d . imisaTvis, rom miviRoT nebismieri siCqaris molekulebis siCqareTa jami, unda movaxdinoT miRebuli gamosaxulebis integrireba yvela SesaZlo siCqareebis mixedviT, e.i. 0-dan
-mde. amrigad, yvela molekulis siCqareTa jami tolia
nf d , 0
xolo saSualo ariTmetikuli siCqare
Tu
am
gamosaxulebaSi
1 nf d f d . n 0 0
SevitanT
f -s
mniSvnelobas
(60.2)
formulidan,
saTanado gamoTvlebis Sedegad miviRebT:
8kT . m miviReT, rom saSualo ariTmetikuli siCqare metia molekulebis υm ualbaTes
siCqareze. es asec unda yofiliyo, vinaidan, rogorc aRvniSneT, ganawilebis mrudis asimetriulobis gamo molekulaTa is raodenoba, romelTa siCqareebi υm -ze metia, sWarbobs molekulaTa im raodenobas, romelTa siCqareebi υm -ze
naklebia. saerTod, Tu erTmaneTs SevadarebT Cvens mier ganxilul siCqareebs: 1. saSualo kvadratuls
υkv
3kT kT RT , 1,73 1,73 m m μ 191
2. ualbaTess
υm
2kT kT RT , 1,41 1,41 m m μ
3. saSualo aritmetikuls
8kT kT RT , 1,60 1,60 πm m μ vnaxavT, rom maT Soris umciresia ualbaTesi, xolo udidesi _ saSualo υ
kvadratuli siCqare υm υ υkv .
azotis molekulis siCqareebisaTvis oTaxis temperaturaze gveqneba j kg 23 T 300 K , R 8,32 . , 28 10 K moli moli υkv 517 m/wm; υm 421 m/wm; υ 478 m/wm.
§62. maqsvelis siCqareTa ganawilebis kanonis eqsperimentuli Semowmeba. Sternis cda siCqareTa ganawilebis kanoni maqsvelma gamoiyvana Teoriulad. 1920 wels germanelma fizikosma Sternma (1888-1969) Caatara eqsperimenti molekulaTa siCqaris
gasazomad,
romlis
Sedegebma
daadastura
maqsvelis
siCqareTa
ganawilebis kanonis siswore. ganvixiloT Sternis cda (sur. 62.1). aRebulia erTmaneTTan xistad dakavSirebuli ori
r - da R - radiusiani TanaRerZuli cilindri, romelTa RerZis gaswvriv gaWimulia movercxlili platinis 00’ mavTuli. Siga cilindrs aqvs msaxvelis paraleluri viwro
a
Wrili.
platinis sur. 62.1
mavTulSi eleqtruli denis
gatarebisas igi xurdeba, misi zedapiridan vercxli orTqldeba da Siga cilindrSi miiReba vercxlis erTatomiani airi (vercxlis molekula, iseve 192
rogorc sxva liTonisa, Sedgeba erTi atomisagan). vercxlis atomebi moZraoben
yvela
mimarTulebiT,
cilindris
Siga
zedapirs
maTi
nawili
vercxlis
gava
viwro,
WrilSi
da
Tanabari
daefineba
sisqis
gare
zolad,
b
romelsac Wrilis forma aqvs _ warmoadgens Wrilis gegmils (62.1 b. suraTze gamosaxulia xelsawyos ganikveTi). mTel sistemaSi Seqmnilia maRali vakuumi, raTa haeris molekulebma xeli ar SeuSalos vercxlis atomebis moZraobas. Tu
amis
Semdeg
orive
cilindrs
vabrunebT
kuTxuri
siCqariT,
danaleqi gare cilindris Siga zedapirze gadainacvlebs, Tanac igi ukve iqneba ara Tanabari sisqis viwro zoli, aramed sagrZnoblad gaganierebuli da cvladi sisqisa (sur. 62.1 g). zolis gadanacvleba gamowveulia imiT, rom vidre vercxlis atomebi gaivlian
ab
manZils, gare cilindri garkveuli
kuTxiT Semobrundeba. zolis gafarToeba miuTiTebs, rom vercxlis sxvadasxva atomi sxvadasxva siCqariT moZraobs da, maSasadame,
manZilis gavlas
ab
sxvadasxva dros andomebs (cxadia, rom yvelaze swrafi atomebi moxvdebian b sTan axlos, yvelaze neli ki misgan Sors, d wertilSi). zolis sxvadasxva sisqe miuTiTebs imas, rom sxvadasxva siCqariT moZravi atomebis raodenoba sxvadasxvaa.
cxadia,
rom
atomebis
yvelaze
didi
raodenoba
moZraobs
c
wertilis Sesabamisi siCqariT. es m ualbaTesi siCqarea. cb -s Soris xvdeba is atomebi, romelTa siCqare ualbaTes siCqareze metia, cd -s Soris ki isini, romelTa siCqare ualbaTes siCqareze naklebia. amrigad,
Sternis
cdis
Sedegad
miRebuli
vercxlis
fenis
SemomsazRvreli mrudis forma TiTqos imeorebs ganawilebis mrudis formas, rac miuTiTebs (Tvisobrivad mainc) ganawilebis kanonis siswores. SemdgomSi, molekulaTa siCqaris gazomvis ufro zusti meTodebis gamoyenebiT dadgenil iqna, rom es kanoni raodenobrivadac kargad Tanxvdeba eqsperiments. υm
ualbaTesi
siCqare
gaizomeba
Semdegnairad:
t
dro,
romlis
ac im drois tolia, ganmavlobaSic υm siCqaris atomi gadis ac manZils t υm
romlis ganmavlobaSic υ wiriTi siCqariT moZravi b wertili gadis S bc rkals bc / υ , e.i.
ac bc , υm υ 193
magram υ ωR ,
amitom
ac bc , υm ωR saidanac
ac ωR . bc gare cilindris radiusi R da ac R r winaswar gaizomeba, υm
cdis
Semdeg gavzomavT
bc
wanacvlebas
da (62.1) formuliT
(62.1) cnobilia, gamovTvliT
ualbaTes υm siCqares. Sternma miiRo, rom cdis cdomilebis gaTvaliswinebiT υm
unda imyofe-
bodes 635 m/wm da 670 m/wm Soris. meore mxriv, Tu mxedvelobaSi miviRebT Zafis temperaturasa da vercxlis atomur masas, (60.5) formulis Tanaxmad ualbaTesi siCqaris mniSvneloba iqneba 660 m/wm. rogorc vxedavT, Tanxvedra Teoriul da cdiseul Sedegebs Soris sakmaod kargia _ Teoriulad miRebuli υm moTavsebulia cdiT miRebul sazRvrebs Soris.
$63. idealuri airis Sinagani energia Tavisuflebis xarisxTa ricxvi sxeulis Sinagani energia ewodeba misi Semadgeneli nawilakebis qaosuri moZarobis kinetikuri da urTierTqmedebis potenciuri energiebis jams. * idealuri airis molekulebi, ganmartebis Tanaxmad, ar urTierTqmedeben. amitom idealuri airis Sinagani energia tolia misi molekulebis kinetikuri energiebis jamisa.
*
ufro zustad, sxeulis Sinagani energia ewodeba misi Semadgeneli nawilakebis y v e l a
s a x i s e n e r g i a T a j a m s . masSi, garda zemoT dasaxelebulisa Sedis atomTa eleqtronebis kinetikuri da potenciuri energia da SidaatombirTvuli energia. magram am ukanasknelTa cvlilebis
pirobebi
molekulur
Cveulebriv,
igulisxmeba,
rom
fizikasa
da
TermodinamikaSi
ar
ganixileba.
amitom,
sxeulis Sinagani energia aris nawilakTa kinetikuri da
potenciuri energiebis jami.
194
risi tolia idealuri airis molekulis saSualo kinetikuri energia? viciT
($53),
kinetikuri
rom
molekulis
energia
W
3 kT . 2
gadataniTi magram,
moZraobis
vinaidan
Sesabamisi
molekula
saSualo
atomebisagan
Sedgenili rTuli sistemaa, amitom mas gadataniTi moZraobis garda SeuZlia Seasrulos moZraobac.
brunviTi
moZraobac,
TiToeuli am
saxis
xolo
atomebma
moZraobas
mis
SigniT
_
rxeviTi
garkveuli energia Seesabameba,
amitom, sazogadod, molekulis sruli kinetikuri energia Sedgeba rogorc gadataniTi, aseve brunviTi da rxeviTi moZraobebis energiebisagan. molekulis
sruli
kinetikuri
energiis
gamosaTvlelad
SemoviRoT
T av i s u fle b is x a ris xT a r ic xv i s cneba. sxeulis Tavisuflebis xarisxTa
i
ricxvi ewodeba im damoukidebel
koordinatTa ricxvs, romlebic gansazRvraven sxeulis mdebareobas sivrceSi. an, sxvanairad, Tavisuflebis xarisxTa ricxvi ewodeba im damoukidebel moZraobaTa ricxvs, romelTa Sesrulebac sxeuls SeuZlia. magaliTad, nivTieri wertilisaTvis
i 3,
vinaidan
nivTieri
wertilis
mdebareoba
sivrceSi
savsebiT ganisazRvreba sami ( x, y, z ) koordinatiT (an, rac igivea nivTieri wertilis nebismieri gadadgileba sivrceSi SeiZleba daiSalos sam damoukidebel moZraobad Ox , Oy , Oz RerZebis gaswvriv). Tu am wertils SeuZlia mxolod sibrtyeze moZraoba, Tavisuflebis xarisxi mcirdeba oramde, xolo mxolod wrfeze moZraobis SemTxvevaSi _ erTamde. absoluturad myari sxeulisaTvis i 6 , vinaidan sivrceSi myari sxeulis mdebareobis gansasazRvravad saWiroa 6
koordinatis codna, romelTagan sami gansazRvravs sxeulis masaTa c centris mdebareobas, ori _ sxeulSi gavlebuli nebismieri RerZis orientacias ( , kuTxeebi), xolo erTi _ sxeulis mobrunebis
kuTxes am RerZis mimarT
(marTlac, myar sxeuls gadataniTi moZraobis garda, romelic xasiaTdeba sami Tavisuflebis
xarisxiT,
SeuSlia
brunva
sami
urTierTmarTobi
RerZis
garSemo, rac ganapirobebs kidev sam `brunviTs~ Tavisuflebis xarisxs). erTatomiani airis (He, Ar da sxv.) molekulis Tavisuflebis xarisxi i 3 , vinaidan atoms, nivTieri wertilis msgavsad, mxolod gadataniTi moZraobis Sesruleba SeuZlia, romelic 3 koordinatiT xasiaTdeba. rac Seexeba brunvas, cdebi da Teoria gviCvenebs, rom atomi centze gamavali RerZis garSemo 195
brunavs metad maRal temperaturaze, Cveulebriv temperaturaze atomi ar brunavs.* oratomiani airis xist molekulebs (e.i. iseT molekulebs, romlis atomebs Soris manZili ar icvleba) aqvs 5 Tavisuflebis xarisxi, romelTagan sami
gadataniTia,
ori
brunviTi.
marTlac
aseTi
sistemis
mdebareobis
gansasazRvravad sivrceSi saWiroa vicodeT misi simZimis centris mdebareoba ( xc , yc , z c _ koordinatebi) da atomebis SemaerTebeli wrfis orientacia ( , , kuTxeebi). meeqvse koordinati _ am wrfis irgvliv molekulis Semobrunebis kuTxe
aRar
aris
saWiro,
vinaidan,
rogorc
aRvniSneT,
atomebis
brunva
centrze gamavali RerZis garSemo ar xdeba (aseTi Semobruneba kidevac rom moxdes,
simetriulobis
gamo
ar
gamoiwvevs
sistemis
mdebareobis
da
konfiguraciis Secvlas sivrceSi.) Y
Y
↺
↺ 0○
○
○ X
X H○
Z
○H
Z a
b suraTi 63.1
63.1 a suraTze sqematuradaa gamosaxuli oratomiani molekula, romelsac aqvs 5 Tavisuflebis xarisxi: mas SeuZlia moZraoba urTierTmarTobi RerZis gaswvriv da brunva y da z RerZis garSemo. cxadia, rom 5 Tavisuflebis xarisxi eqneba iseT mravalatomian molekulasac, romlis atomebi erT
wrfe-
zea ganlagebuli. Tu mravalatomiani molekulebis atomebi erT wrfeze araa ganlagebuli, maSin mas, myari sxeulis msgavsad, eqvsi Tavisuflebis xarisxi eqneba. 63.1 b suraTze sqematuradaa gamosaxuli samatomiani airis (wylis
*
aseT brunvas kidevac rom hqondes adgili, misi Sesabamisi kinetikuri energia
I 2 iqneboda 2
Zalian mcire, vinaidan atomis zomis simciris gamo misi inerciis momenti Zalian mcirea.
196
orTqlis)
molekula,
romelsac
aqvs
6
Tavisuflebis
xarisxi
_
sami
gadataniTi da sami brunviTi. energiis ra raodenoba modis TiToeul Tavisuflebis xarisxze? amaze pasuxs gvaZlevs b o lcm a ni s T e ore m a , romelic mtkicdeba molekulebis moZraobis srul qaosurobaze dayrdnobiT da ase gamoiTqmis: T u m ole k u l aT a s is t e m a s i T b u r w o na s w o rob a Si a T t e m pe r a tu r a ze , m ole k u li s T i T o e u l T av is u f le b is x ar is xze m os u l i k ine tik u ri e ne r gi is r a o d e n ob a e rT i d a i giv e a da tol ia Tavisuflebis
xarisxTa
ricxvis
1 kT – s i . (am daskvnas xSirad uwodeben 2
mixedviT
energiis
Tanabrad
ganawilebis
kanonsac)*. marTlac, viciT, rom gadataniTi moZraobis Sesabamisi saSualo kinetikuri energia aris
3 kT . magram gadataniTi moZraoba xasiaTdeba sami Tavisuf2
lebis xarisxiT, amitom energia, romelic modis erT Tavisuflebis xarisxze, iqneba samjer naklebi, e.i. amrigad, energiis
ukve
1 kT . 2
SegviZlia
gamomsaxveli
davweroT
formula.
Tu
molekulis
molekulis
sruli
kinetikuri
Tavisuflebis
xarisxTa
ricxvia i , maSin i kT . 2 airis Sinagani W
erTi
moli
idealuri
(63.1) energiis
misaRebad
(63.1)
gamosaxuleba unda gadavamravloT molekulebis ricxvze erT molSi e.i. avogadros N A ricxvze: i i (63.2) kN AT RT , 2 2 airis universaluri mudmivaa. Tu airi Seicavs n mols, maSin U μ N AW
sadac R kN A
misi Sinagani energia
*
unda aRiniSnos, rom energiis Tanabrad ganawilebis kanoni ar aris universaluri kanoni. igi
irRveva,
magaliTad,
metad
dabal
temperaturaze,
roca
xdeba
brunviTi
Tavisuflebis
xarisxTa `gayinva~ da molekula mxolod gadataniTad moZraobs. am movlenas axsna, romelic SesaZlebelia mxolod kvanturi Teoriis safuZvelze, scileba Cveni kursis farglebs.
197
(63.3)
formula
gamosaxavs
i mi U n RT RT . 2 2 nebismieri m masis
(63.3) idealuri
airis
Sinagan
energias. Cven aqamde ganvixilavdiT xist molekulebs. SedarebiT dabal temperaturaze marTlac SeiZleba CaiTvalos, rom molekulaSi atomebi ar irxevia da maT Soris manZili ar icvleba. maRal temperaturaze molekulebis `sixiste~ irRveva, misi Semadgeneli atomebi iwyeben rxevas da Tavisuflebis xarisxTa ricxvi izrdeba _ gadataniTsa da brunviTs Tavisuflebis xarisxebs emateba rxeviTi Tavisuflebis xarisxi. amasTan, vinaidan (harmoniulad) merxev wertils
kinetikuri
energiis
garda
gaaCnia
potenciuri
energiac,
romlis
saSualo mniSvneloba iseTivea, rogoric kinetikuri energiisa, amitom rxevis Tavisuflebis xarisxis Sesabamisi energia orjer meti, e.i. kT –s toli iqneba. amrigad, maRal temperaturaze* oratomiani molekulis sruli energia iqneba ara
5 7 kT , aramed kT . 2 2
§64. airis siTbotevadoba. airis universaluri mudmivas fizikuri arsi cdebi gviCvenebs, rom sxvadasxva sxeuli gansxvavebuli siTburi TvisebebiT xasiaTdeba, rac kerZod imiT gamoixateba, rom toli masis sxvadasxva sxeulisaTvis erTi da igive siTbos raodenobis gadacemiT maTi temperatura sxvadasxvanairad icvleba. sxeulebis am Tvisebis dasaxasiaTeblad SemoRebulia siTbotevadobis cneba. s iT b ote v a dob a e w o de b a s iT b o s r ao de no b as , r o m e l ic u n d a ga d av ce T s xe u ls , rom m i s i te m pe r a tu r a g ai z a r d os e rT i gr a du s iT . Tu Q siTbos raodenobis gadacemis Sedegad sxeulis temperatura gaizarda
T sididiT, maSin, ganmartebis Tanaxmad,
siTbotevadoba C
*
Q . T
(64.1)
igulisxmeba maRali, magram molekulis disocoaciis temperaturaze naklebi temperatura.
198
kuTri siTbotevadoba (c) ewodeba erTeuli masis nivTierebis siTbitevadobas, xolo moluri siTbotevadoba
C
_ 1 moli nivTierebis siTbotevadobas*.
cxadia, rom 1 Q , m T
c
da C
(64.2)
Q
. (64.3) m T (64.3) da (64.3) formulebis SedarebiT miviRebT, rom C c . erTeulTa SI sistemaSi
siTbotevadobis,
kuTris
siTbotevadobisa
da
moluri
sitbotevdobis erTeulebi (64.1_64.3) formulebis Tanaxmad Sesabamisad aris j/ K , j/ K kg, j/ K mol.; sistemgareSe erTeulebia: siTbotevdobisa _ kal/ K da
kkal/ K ;
kuTri
siTbotevadobisa
_
kal/ K kg
da
kkal/ K ;
moluri
siTbotevadobisa _ kal/ K mol da kkal/ K mol. airis siTbotevadoba mniSvnelovnad aris damokidebuli imaze, Tu ra pirobebSi vaTbobT mas _ mudmivi moculobis, Tu mudmivi wnevis dros. amitom arCeven airis orgvar siTbotevadobas: siTbotevdobas mudmivi moculobis
dros CV da siTbotevadobas mudmivi wnevis dros C . cdebi gviCvenebs, rom yovelTvis C CV . idealuri airis
CV
da
C
molur siTbotevadobas advilad gamov-
TvliT, Tu visargeblebT wina paragrafSi airis k i ne t ik u r i Teoriis safuZvelze miRebuli SedegiT Sinagani energiis Sesaxeb. a) vTqvaT, 1 moli idealuri airi moTavsebulia daxSul WurWelSi
(sur. 64.1, a) ise, rom mas gafarToebis saSualeba ara aqvs V const . ganmartebis Tanaxmad, CV aris siTbos raodenoba, romelic unda gadavceT am airs, rom misi temperatura erTi gradusiT gaizardos. (64.3) formulis Tanaxmad *
nivTierebis siTburi Tvisebebis daxasiaTeba ufro xelsayrelia moluri da ara kuTri siTbotevadobiT. marTlac, kuTri siTbotevadobis SemTxvevaSi erTmaneTs vadarebT sxvadasxva nivTierebis erTeulovan masebs. magram sxvadasxva nivTierebis erTeulovani masebi (mag. TiTo grami wyalbadi da Jangbadi) molekulaTa sxvadasxva raodenobebs Seicavs da amitom maTi siTbotevadobebi ar iqneba Sesadari. sul sxvagvaradaa saqme moluri siTbotevadobis ganxilvis dros, vinaidan nebismieri nivTierebis erTi moli Seicavs molekulaTa erTsa da imave raodenobas, maSasadame, gansxvaveba sxvadasxva sxeulis molur siTbotevadobebs Soris ganpirobebuli iqneba am sxeulebisa da maTi molekulebis aRnagobis gansxvavebiT da ara molekulebis sxvadasxva raodenobiT. amitom moluri siTbotevadobis eqsperimentuli Seswavla, cxadia, SesaZleblobas mogvcems gavakeToT garkveuli daskvnebi molekulebis aRnagobis Sesaxeb.
199
ricxobrivad CV Q
m, T 1 .
vinaidan airi ar farTovdeba, igi muSaobas
ar asrulebs da amitom gadacemuli siTbo mTlianad ixarjeba misi Sinagani energiis gazrdaze. maSasadame, SeiZleba davweroT:
Q U , e.i. CV U ,
magram viciT, rom U
i RT , saidanac 2
U
i i i RT 1 RT R , 2 2 2
amitom i R. 2 b) gamovTvaloT C . vTqvaT, 1 moli CV
idealuri
airi
moTavsebulia
(64.4)
dguSian
WurWelSi (sur. 64.1 b). dguSze moqmedebs mudmivi
gare
uwonoa
da
gadaadgileba,
wneva
p const .
dguSi
SeuZlia
xaxunis
gareSe
amitom
airis
wneva
gare
wnevis tolia. imisaTvis, rom gaTbobisas airis wneva ucvleli darCes, igi unda gafarTovdes,
e.i.
dguSi
sur. 64.1
gadaadgildes
raRac h manZilze. gafarToebisas airi Seasrulebs muSaobas gare wnevis dasaZlevad.
maSasadame,
am
SemTxvevaSi
gadacemuli
siTbos
raodenobis
mxolod nawili moxmardeba Siangani energiis zrdas, nawili ki _ airis gasafarToeblad
Sesrulebul
muSaobas.
Sinagani
energiis
nazrdi
CV –s
tolia.* amrigad, C metia CV –ze swored am Sesrulebuli muSaobis sididiT, amitom SeiZleba davweroT:
C CV A ,
(64.5)
sadac A aris mudmivi wnevis pirobebSi airis gafarToebis dros Sesrulebuli muSaoba misi erTi gradusiT gaTbobisas. gamovTvaloT es muSaoba. dguSis *
idealuri airis Sinagani energia ar aris damokidebuli moculobaze, amitom Sinagani
energiis gazrdaze orive SemTxvevaSi erTi da igive siTbos raodenoba ixarjeba.
200
farTobi aRvniSnoT (aseTive
sididis
S –iT, maSin dguSze moqmedi gare wnevis Zala
wnevis
ZaliT
moqmedebs
airi
gaTbobisas airi farTovdeba da dguSi aiwevs
dguSze).
erTi
F pS
gradusiT
h sididiT. am dros gare
wnevis Zalis dasaZlevad airi asrulebs muSaobas: A Fh pSh pV ,
(64.6)
sadac V Sh aris airis moculobis namati. pV –s gansazRvrisaTvis davweroT klapeiron-mendeleevis gantoleba ori mdgomareobisaTvis: gaTbobamde pV RT da erTi gradusiT gaTbobis Semdeg
(64.7)
p(V V ) R(T 1) .
(64.8)
Tu (64.8) tolobas gamovaklebT (64.7)-s, miviRebT, rom pV R ,
anu (64.5)-dan
A R .
(64.9)
aqedan Cans R –is fizikuri Sinaarsi: ai ri s u niv e rs alu ri m u d m iv a r i c x o b r iv a d im m u S aob is to li a, r om e ls ac as ru le b s 1 m ol i i de a l u r i a ir i i zob a ru l i ga f ar T oe b is as m is i e r T i gr a du s iT g aT b o b is dr os . (64.9) formulis gaTvaliswinebiT miviRebT, rom C p CV R .
an (64.4)-is Tanaxmad C p
(64.10)
gantolebidan
Cans,
rom
(64.10)
i i2 RR R. 2 2
airis
molur
(64.11) siTbotevadobaTa
sxvaoba
universaluri mudmivas tolia C p CV R .
(64.12)
(64.12) Tanafardoba, an, rac igivea, (64.10) Tanafardoba, romelic amyarebs damokidebulebas C p –sa da CV –s Soris, pirvelad miiRo germanelma mecnierma m ai e r m a (1814-1878) da mas m a i e r is g a nt ol e b a ewodeba.
201
Cp
siTbotevadobaTa
fardoba aRiniSneba asoTi. igi siTbotevadobas-
CV
Tan erTad airis erT-erTi mniSvnelovani siTburi maxasiaTebelia. (64.4) da (64.11) formulebis Tanaxmad
rogorc
vxedavT,
,
iseve
C p
CV
i2 . i
rogorc
(64.13) da
C p
CV ,
damokidebulia
Tavisuflebis xarisxTa ricxvze, e.i. airis gvarobaze. erTatomiani
airisaTvis
i3
da
Tu
SevitanT
R –is
ricxviT
mniSvnelobas (§58), miviRebT:
j kal 3 , R 12,5 3 2 K moli K moli j kal 5 , C p R 20,8 5 2 K moli K moli 5 1,67 . 3 oratomiani airisaTvis ( i 5 ) j kal 5 , CV R 20,8 5 2 K moli K moli j kal 7 , C pμ R 29,2 7 2 K moli K moli 7 1,4 . 5 sam- da mravalatomiani airisaTvis i 6 , j kal 6 , CV R 24,9 6 2 K moli K moli j kal 8 , C p R 33,2 8 2 K moli K moli 8 1,33 . 6 Tu ramdenad sworia Cven mier airis kinetikuri Teoriis safuZvelze CV
miRebuli Sedegebi moluri siTbotevadobis Sesaxeb, amaze pasuxis gacema SeuZlia mxolod eqsperiments. cdebi gviCvenebs, rom erTatomiani airis (He, Ar, Hg da sxv.) SemTxvevaSi Teoriis Sedegebi Zalian kargad Tanxvdeba cdis Sedegebs. eqsperimentis cdomilebis fargelebSi yvela erTatomiani airis moluri siTbotevadoba erTi da 202
igivea da ar icvleba temperaturis cvlilebisas. es gasagebicaa, vinaidan idealurobis pirobas yvelaze ukeT erTatomiani airi akmayofilebs. or-, sam- da mravalatomiani airis SemTxvevaSi Tanxvedra ar aris aseTi kargi, rac imiT gamoixateba, rom jer erTi, cdis Tanaxmad, siTbotevadoba damokidebulia temperaturaze, meorec, sxvadasxva airis siTbotevadoba, romelTa molekulebi Seicaven erTi da imave raodenobis atomebs, sxvadasxvaa. aRniSnuli gadaxrebis axsna xerxdeba mxolod kvanturi Teoriis safuZvelze.
§65. barometruli formula 59-e paragrafSi gamoviyvaneT airis kinetikuri Teoriis ZiriTadi gantoleba _ gamovTvaleT idealuri airis wneva, roca molekulebze gare Zala ar moqmedebda. am dros, molekulebis moZraobis qaosurobis gamo, airi WurWlis mTel moculobaSi nawildeba Tanabrad da misi simkvrive (da wneva) yvelgan erTnairia. sxvagvaradaa saqme, roca airi moTavsebulia gare velSi, vTqvaT, simZimis velSi. marTalia, am drosac airis molekulebi ganagrZoben qaosur moZraobas, magram TiToeul molekulaze moqmedebs simZimis Zala, ris gamoc airis simkvrive (da wneva) qveda fenebSi meti iqneba, vidre zedaSi, e.i. adgili eqneba molekulebis garkveul ganawilebas simaRlis mixedviT. marTlac cnobilia, rom atmosferuli wneva simaRlis zrdis mixedviT mcirdeba*. gamovTvaloT airis wnevis cvlileba simaRlis mixedviT. amisaTvis airSi gamovyoT erTeulovani ganikvesur. 65.1
Tis vertikaluri sveti (sur. 65.1) da CavTvaloT, rom temperatura yvelgan erTnairia. davuSvaT, rom airis
wneva
hď&#x20AC;˝0
doneze aris
p 0 , xolo
h
*
simaRleze _
p . wnevis cvlileba
atmosferos arseboba ganpirobebulia erTdroulad ori urTierTsapirispiro procesis mimdinareobiT: haeris molekulebis qaosuri (siTburi) moZraobiT, romelic xels uwyobs molekulebis gafantvas da maTze simZimis Zalis moqmedebiT, romelic xels uwyobs molekulebis dedamiwis zedapirisaken moZraobas. siTbur moZraobas rom ar asrulebdnen, molekulebi, simZimis Zalis moqmedebiT `daecemodnen~ dedamiwis zedapirze da warmoiqmneboda haeris metad Txeli fena. simZimis Zala rom ar moqmedebdes, molekulebi, siTburi moZraobis gamo gaifantebodnen msoflio sivrceSi.
203
usasrulod mcire dh simaRleze aRvniSnoT dp –Ti. maSin h dh
simaRleze
wneva iqneba p dp . vinaidan wneva ricxobrivad tolia erTeulovan farTobze moqmedi wnevis Zalisa, romelic Cvens SemTxvevaSi airis simZimis Zalaa, amitom wnevis cvlileba ( dp ) toli iqneba im airis simZimis Zalisa, romelic moTavsebulia dh simaRlis cilindrSi.
am cilindris moculoba
dV 1 dh
masSi moTavsebuli airis masa dM dV dh sadac airis simkvrivea, amitom
dp gdM gdV gdh .
(65.1)
Tu gamoviyenebT airis kinetikuri Teoriis ZiriTad gantolebas p nkT , sadac
n aris molekulebis raodenoba moculobis erTeulSi, airis simkvrivisaTvis, romelic tolia n –is namravlisa erTi molekulis masaze, miviRebT:
mn m
p , kT
romlis Setana (65.1) formulaSi mogvcems p mg dp dh , kT anu dp mg dh . p kT vinaidan T const , (65.2) gantolebis integrebiT miviRebT: p
(65.2)
h
dp mg p p kT 0 dh , 0 ln
mg
h p e kT p0
p mg h, p0 kT
da
(65.3)
formulas
SeiZleba
mg
h
p p0 e kT . mivceT praqtikuli
gamoyenebisaTvis
(65.3) ufro
mosaxerxebeli saxe. amisaTvis xarisxis maCvenebeli gavamravloT da gavyoT avogadros
N A ricxvze da gaviTvaliswinoT, rom mN A aris moluri masa,
xolo kN A R _ airis universaluri mudmiva, maSin miviRebT, rom
gh
p p0 e RT . (65.4) (65.3) da misi ekvivalenturi (63.4) formula gamosaxavs airis wnevis damokidebulebas
simaRleze.
mas
b a r om e t ru l i
formula
ewodeba.
igi
gviCvenebs, rom airis wneva simaRlis mixedviT eqsponencialurad mcirdeba. am 204
formuliT SeiZleba atmosferuli wnevis miaxloebiT gamoTvla nebismier h simaRleze, Tu cnobilia wneva nulovan doneze. miaxloebiT, vinaidan formulis gamoyvanisas Cven dauSviT, rom T const . sinamdvileSi, cxadia, temperatura simaRlesTan erTad icvleba. garda amisa, simaRlis zrdasTan erTad mcirdeba agreTve simZimis Zalis g aCqareba. zemoCamoTvlilis gaTvaliswinebiT (65.3) formulaSi saTanado Sesworebebis Setanis Semdeg, igi saSualebas mogvcems zustad ganvsazRvroT atmosferuli wneva mocemul simaRleze, an piriqiT, atmosferuli wnevis gazomviT gavigoT saTanado simaRle. am principzea agebuli aviaciuri a l tim e tr i
(simaRlemzomi), romlis skalaze wnevebis
nacvlad aRniSnulia Sesabamisi simaRleebi. barometruli formula SeiZleba CavweroT erTeul moculobaSi moTavsebul molekulaTa n ricxvisaTvisac. marTlac, vinaidan airis kinetikuri Teoriis ZiriTadi gantolebis Tanaxmad mudmivi temperaturis pirobebSi airis wneva proporciulia erTeul moculobaSi moTavsebul molekulaTa raodenobisa (59.8 formula), amitom p nkT da p0 n0 kT , sadac n da n0 Sesabamisad aris
molekulaTa
koncentraciebi
h simaRlesa
h0
da
doneze.
Tu
am
mniSvnelobebs SevitanT (65.4) formulaSi, miviRebT:
n n0 e
μgh RT
(65.5)
an
mgh
n n0 e kT . (65.5’) (65.5) da (65.5’) gantolebebiT, romelTac agreTve barometrul formulas sur. 65.2
uwodeben,
gamosaxulia
simZimis velSi moTavsebul airSi molekulaTa koncentraciis
cvlileba
simaRlis
mixedviT.
(65.4) an (65.5) formulis grafiki mocemulia 65.2 suraTze. (65.4) an (65.5) formulebi gviCvenebs, rom airis wneva da simkvrive miT ufro swrafad mcirdeba simaRlis mixedviT, rac ufro mZimea airi. amitom, Tu gvaqvs airTa narevi (mag. haeri), simaRlis zrdasTan erTad masSi msubuqi airebis xvedriTi wili unda gaizardos. marTlac, atmosferos maRal fenebSi SeimCneva msubuqi airis, kerZod, wyalbadis siWarbe.
205
§66. bolcmanis kanoni. maqsvel-bolcmanis ganawileba wina paragrafSi gamoyvanil (65.5’) barometrul formulaSi
mgh kT
(66.1) n n0 e mgh aris molekulis potenciuri energia dedamiwis gravitaciul velSi h simaRleze. amitom SeiZleba iTqvas, rom (66.1) formula gansazRvravs molekulaTa ricxvis Semcirebas simaRlis mixedviT iseT airSi, romelic simZimis ZalTa velSia moTavsebuli. molekulur-kinetikuri Teoriis safuZvelze bolcmanma daamtkica, rom (66.1) formula zogadia da gamosadegia ara marto simZimis ZalTa velSi, aramed nebismier ZalTa velSi* moTavsebuli airisaTvis. Tu am velSi molekulis potenciur energias aRvniSnavT U –Ti (misi saxe damokidebulia velSi moqmedi Zalebis bunebaze), maSin
n n0 e
U kT
.
(66.2)
(66.2) formulas ewodeba bolcmanis formula an bolcmanis ganawilebis kanoni. aq n da n0 aris Sesabamisad nawilakebis raodenoba moculobis erTeulSi sivrcis (velis) im adgilebSi, sadac potenciuri energiebia Sesabamisad U da 0. bolcmanis kanoni gamosaxavs wonasworobis pirobas siTbur moZraobasa, romelic cdilobs nawilakTa Tanabrad ganawilebas mTel moculobaSi da gare
(velis)
ZalTa
moqmedebiT
gamowveul
moZraobas
Soris,
romelic
cdilobs nawilakebis Tavmoyras minimaluri potenciuri energiis areSi. marTalc, moTavsebuli
Tu
Zalur
U 0,
maSin
velSi,
n n0 ,
maSin
e.i.
Tu
koncentracia
nawilakTa
sistema
yvelgan
erTnairia
araa da,
maSasadame, nawilakebi mTel moculobaSi Tanabradaa ganawilebuli. Tuki T 0 , maSin n n0 nulovani potenciuri energiis adgilebSi da n 0 yvelgan,
sadac
U 0 .** e.i. nawilakTa siTburi moZraoba rom ara, yvela nawilaki
daikavebda nulovani potenciuri energiis Sesabamis mdgomareobas.
*
es veli (simZimis ZalTa velis msgavsad) unda iyos potenciuri, e.i. velis Zalebis mier
Sesrulebuli muSaoba gzis formaze ar unda iyos damokidebuli. **
n n0e
U kT
n0 eU
1 kT
; Tu U 0, n n0 11 kT n0 T -s nebismieri mniSvnelobisaTvis. 206
Tu maqsvelis ganawilebis (60.3) formulaSi mv2
32
4 m 2 dn n υ e 2kT dυ π 2kT SevitanT n –is mniSvnelobas bolcmanis ganawilebis kanonidan (66.2), miviRebT
maqsvel-bolcmanis ganawilebis kanons:
4 m dn π 2kT
32
n0 e
U kT
υ2e
mv2 2 kT dυ ,
anu 4 m dn π 2kT
sadac E
32
n0 υ e 2
E kT dυ ,
(66.3)
m 2 U aris nawilakis sruli energia. (66.3) formula gamosaxavs 2
molekulaTa im dn raodenobas, romelTa siCqareebi moTavsebulia υ –sa da
υ dυ –s
Soris da potenciuri energiebi Zalur velSi U –s tolia.
§67. avogadros ricxvis gansazRvra. perenis cda barometruli (65.5’) formulis cdiT Semowmeba, agreTve am formulis saSualebiT avogadros ricxvis gansazRvra moaxdina frangma mecnierma perenma (1871-1942). perenma mravalricxovani cdebis safuZvelze daadgina, rom brounis nawilakebi SeiZleba ganxilul iqnes rogorc giganturi zomis molekulebi, romlebic erTmaneTTan ar urTierTqmedeben. maSasadame, Tu am nawilakebs movaTavsebT simZimis ZalTa velSi, maTi ganawileba simaRlis mixedviT unda iyos airis molekulebis ganawilebis msgavsi, e.i. unda aRiwerebodes (65.5’) formuliT da Tu am ganawilebas cdiT SeviswavliT, amiT saSualeba mogvecema SevamowmoT (65.5’) formulis siswore. perenis cdebma aCvena, rom brounis nawilakebis ganawileba
marTlac
aRiwereba
(65.5’)
barometruli
formuliT,
rac
am
ukanasknelis sisworis dadasturebaa. idealuri airis molekulaTa nacvlad brounis nawilakTa ganxilvas mTeli rigi upiratesoba aqvs eqsperimentuli TvalsazrisiT: 1.
airis
molekulebisagan
gansxvavebiT
SesaZlebelia
mikroskopiT da maTi daTvla.
207
brounis
nawilakebis
danaxva
2.
xedvis
areSi
moxvedril
brounis
nawilakTa
raodenoba
SedarebiT
mcirea,
rac
aadvilebs maT daTvlas. 3.
brounis nawilakebis masa gacilebiT metia molekulebis masaze, ris gamoc maTi kon-
centracia simaRlis mixedviT gacilebiT ufro swrafad icvleba, vidre molekulebisa. magaliTad, (65.5’) formulis gamoyenebiT miviRebT, rom Jangbadis molekulebis koncentraciis orjer SemcirebisaTvis saWiroa 5 km simaRle ( h1 h2 5 km), xolo brounis nawilakebisaTvis (romelTa masa ~108-jer metia Jangbadis molekulis masaze) es cifri Seadgens mxolod 0,05 mm-s.
cdebisaTvis pereni iyenebda fisis nairsaxeobis _ gumigutis emulsias. specialuri
centrifugis
gamoyenebiT
igi
aRwevda
emulsiis
maqsimalur
erTgvarovnebas, e.i. brounis (gumigutis) nawilakebis masaTa tolobas. emulsias ramodenime
pereni
asxavda
meaTed nawils
ar
kiuvetSi,
romlis
aRemateboda da
simaRle
milimetris
aTavsebda moklefokusiani
mikroskopis obieqtivis qveS. afokusebda mikroskops emulsiis or sxvadasxva
h1 da h2 simaRleze da iTvlida brounis nawilakebis nh1 da nh2 raodenobas Sesabamis sibrtyeebSi. vianidan nh1 da nh2 proporciulia nawilakebis raodenobisa moculobis erTeulSi Sesabamis simaRleebze, amitom maTTvis marTebulia (65.5’) formula:
nh1 n0 e
mgh1 kT
da
nh2 n0 e aviRoT maTi fardoba
mgh2 kT
.
h1 h2 nh1 e kT nh2 mg
gaviTvaliswinoT, rom
k
R , NA
maSin
nh1 e nh2 tolobis orive mxare gavalogariTmoT:
mgN A h1 h2 RT
.
nh1 mgN A h2 h1 , nh2 RT saidanac ganisazRvreba avogadros ricxvi: ln
208
(67.1)
nh1 nh2 , (67.2) NA mg h2 h1 am formulaSi R da g mudmivi sidideebia, T -s gazomva Zneli ar aris, nh1 RT ln
da
nh2
ricxvebs
uSualod
daviTvliT
mikroskopis
meSveobiT.
h2 h1 ,
romelic warmoadgens mikroskopis obieqtivis gadanacvlebas, didi sizustiT gaizomeba mikrometruli xraxnis saSualebiT. brounis nawilakis
m
masis
gazomva sakmaod Znelia da daiyvaneba nawilakis r radiusis gazomvaze. saqme isaa, rom brounis nawilaki, zomis simciris gamo, SeiZleba ganvixiloT rogorc r –radiusiani birTvi; maSin masa 4 (67.3) m ρV ρ π r 3 . 3 sadac gumigutis simkvrivea. unda gaviTvaliswinoT isic, rom cdis dros
saqme gvaqvs brounis nawilakis ara namdvil, aramed moCvenebiT masasTan, vinaidan masze moqmedebs wylis amomgdebi Zala. es moCvenebiTi masa tolia sakuTriv brounis nawilakisa da mis mier gamodevnili wylis masaTa sxvaobisa.
m
4 3 π r ρ ρ0 , 3
(67.4)
sadac ρ0 wylis simkvrivea.
r -is Sedegebi
gasazomad
pereni
gansxvavdeboda
iyenebda
erTmaneTisagan
sam
sxvadasxva
mxolod
meTods.
1-2%-iT,
rac
miRebuli cdis
did
sizusteze miuTiTebda. erT-erT meTodSi gamoiyeneboda stoqsis formula, romelic gamosaxavs blant garemoSi (Cvens SemTxvevaSi wyalSi) nawilakis Tanabari vardnis siCqares*
υ
2 gr 2 ρ ρ0 , 9η
r
9ηυ . 2 g ρ ρ0
saidanac (67.5)
g , ρ , ρ0 ,η (wylis siblante) sidideTa ricxviTi mniSvnelobebi cxrilebSia
mocemuli,
*
υ -s gamoviangariSebT nawilakis Tanabari vardnis manZilisa da
brounis nawilakis vardnis siCqaris uSualo gazomva SeuZlebelia nawilakis qaosuri
moZraobis gamo. amitom pereni zomavda emulsiis Rrublis zeda sazRvris dawevis siCqares.
209
Sesabamisi drois gazomviT, am sidideebis CasmiT (67.5) formulidan gavigebT
r –s, (67.4) formulidan m –s, xolo (67.2) formulidan avogadros N A ricxvs. perenma
pirveli
cdebis
Sedegad
avogadros
ricxvisaTvis
miiRo
N A 6,8 10 23 moli-1 mniSvneloba. SemdegSi sxvadasxva mkvlevaris mier imave
meTodis dazustebiT (mag. WurWlis kedlebis gavlenis gaTvaliswineba da sxva). miRebul iqna
N A –s mniSvnelobebi, romlebic dReisaTvis miRebuli
mniSvnelobisagan mxolod 1%-iT gansxvavdeba. dReisaTvis
avogadros
ricxvis
gazomvis
20-mde
sxvadasxva
meTodi
arsebobs, amitom igi didi sizustiTaa gansazrvruli. amJamad miRebulia, rom avogadros ricxvi N A 6,023 10 23 moli-1
§68. realuri airi. van-der-vaalsis gantoleba cdebi gviCvenebs, rom maRali temperaturisa da dabali wnevis pirobebSi idealuri airis kanonebi sakmao sizustiT asaxavs realuri airis Tvisebebsac. maRali wnevisa da dabali temperaturis pirobebSi ki adgili aqvs rogorc raodenobrivi, aseve Tvisobrivi xasiaTis sagrZnob gadaxrebs. raodenobrivi gadaxra imiT mJRavndeba, rom wnevis TandaTanobiT zrdiT da temperaturis TandaTanobiT SemcirebiT realuri airis Tvisebebi sul ufor scildeba klapeiron-mendeleevis
gantolebidan
gamomdinare
Sedegebs.
Tvisobrivi
gadaxra ufro Rrma xasiaTisaa da mJRavndeba imiT, rom zemoaRniSnuli procesis Sedegad bolos da bolos SesaZlebelia realuri airis gadayvana Txevad an myar mdgomareobaSi (rac SeuZlebeli iqneboda airi rom mkacrad emorCilebodes klapeiron-mendeleevis gantolebas). realuri airis gadaxra idealuri airis kanonebidan ganpirobebulia imiT, rom idealuri airis ganxilvisas ar gagviTvaliswinebia molekulebis mier dakavebuli moculoba (molekulebi miCneuli iyo nivTier wertilebad) da molekulebis urTierTqmedeba (miCneuli iyo, rom urTierTqmedebas adgili aqvs mxolod uSualo drekadi Sejaxebis dros). molekulebs Soris urTierTqmedebis ararseboba niSnavs, rom dajaxebebs Soris SualedSi molekulebze araviTari Zalebi ar moqmedebs, e.i. isini moZ210
raoben Tavisuflad (airis kinetikuri Teoriis ZiriTadi gantolebis gamoyvanisas davuSviT, rom molekulebi kubis mopirdapie waxnagebs Soris moZraoben Tavisflad, maTze araviTari Zalebi ar moqmedebs). sinamdvileSi, molekulebi urTierTqmedeben dajaxebamde gacilebiT adre, ramdenime molekulis diametris tol manZilze miaxloebisas. molekulebis moculobis ararseboba niSnavs, rom WurWlis V moculoba, romelic Sedis gantolebaSi, e.i. is moculoba, romelSic moZraoben molekulebi, mTlianad misawvdomia TiToeuli maTganis moZraobisaTvis. sinamdvileSi, rogorc viciT, molekulebs aqvT Zalian mcire, magram mainc sasruli zomebi. amrigad, idealuri airis TeoriaSi orive daSveba miaxloebiTia. klapeiron-mendeleevis gantolebis vargisianoba realuri airisaTvis imiT ganisazRvreba, Tu ra pirobebSi SeiZleba masze am daSvebis gavrceleba. gavarkvioT
es
pirobebi.
vTqvaT,
romelime
airs,
magaliTad
haers,
normalur pirobebSi ( p0 1 atm, T0 273K ) ukavia 1 m3 moculoba. molekulebis raodenoba masSi toli iqneba loSmitis ricxvisa n0 2,7 10 25 . vinaidan mole4 kulis radiusi r ~10-10 m, amitom erTi molekulis moculoba r 3 4 10 30 m3, 3
xolo 1 m3-Si yvela molekulis moculobaTa jami V ' n 4 10 30 2,7 10 25 10 4 m3,
rac Seadgens airis mier dakavebuli saerTo moculobis mxolod 1/10000 nawils da misi ugulebelyofa Tavisuflad SeiZleba. aseT pirobebSi, Tu davuSvebT, rom molekulebi Tanabradaa ganawilebuli mTel moculobaSi (rac marTebulia maTi moZraobis qaosurobis gamo), maT Soris saSualo manZili gacilebiT (ramodenime aTeuljer) meti iqneba maT zomebze, amitom molekulebs Soris urTierTqmedebis ugulebelyofac savsebiT dasaSvebia. amrigad, normalur pirobebSi haeri (da saerTod, realuri airi) sakmaod kargad akmayofilebs idealurobis pirobas, amitom misi Tvisebebi sakmaod zustad aRiwereba klapeiron-mendeleevis gantolebiT. gavzardoT airis wneva p 5000 atm-mde. maSin, Tu kumSva izoTermulia, boil-mariotis kanonis Tanaxmad, moculobac amdenjerve unda Semcirdes da gaxdes 1/5000 m3=210-4 m3. axla ukve airis saerTo moculoba mxolod orjeraa meti molekulebis jamur (sakuTar) moculobaze da cxadia, rom am ukanaskne211
lis ugulebelyofa aRar SeiZleba. garda amisa, vinaidan airis moculobis mkveTri Semcireba moxda molekulebs Soris saSualo manZilis Semcirebis Sedegad, romelic axla ukve molekulis diametris rigisaa, ar SeiZleba molekulebs Soris urTierTqmedebis Zalebis ugulebelyofa. amrigad, wnevis gazrdisas realuri airi aRar akmayofilebs idealurobis pirobebs, amitom misi Tvisebebi aRar aiwereba klapeiron-mendeleevis gantolebiT. magram klapeiron-mendeleevis gantoleba pV RT
(68.1)
SeiZleba ise gardavqmnaT, rom igi gamosadegi gaxdes realuri airisaTvis. amisaTvis gantolebaSi unda SevitanoT ori Sesworeba, romelTagan erTi iTvaliswinebs molekulebis sakuTar moculobas, xolo meore _ molekulebis urTierTqmedebas. ganvixiloT jer pirveli Sesworeba _ Sesworeba molekulebis sakuTar moculobaze. idealuri airis molekulebs Tavisuflad SeuZliaT moZraoba mTel V moculobaSi (romelic WurWlis moculobis tolia). realuri airis molekulebis moZraoba ki, imis gamo, rom maT sakuTari moculoba aqvT, ramdenadme SezRudulia: TiToeul molekulas SeuZlia moZraoba ara mTel V moculobaSi, aramed V moculobis im nawilSi, romelic ar ukavia danarCen molekulebs. e.i. molekulebs Tavisufali moZraobisaTvis rCebaT moculoba, romelic naklebia V moculobaze raRac b sididiT, e.i. tolia (V b) –si. am Sesworebis safuZvelze (68.1) gantoleba miiRebs saxes p(V b) RT .
gavarkvioT b
(68.2)
mudmivas fizikuri arsi. (68.1) gantolebidan Cans, rom
roca p , maSin V 0 , rac realuri airisaTvis, cxadia, swori ar aris. (68.2) gantolebidan viRebT, rom roca p , maSin V b , e.i. b aris is moculoba, romliskenac miiswrafvis 1 moli airis moculoba misi wnevis usasrulod gazrdisas. cxadia, rom b ufro metia, vidre 1 molSi Semavali molekulebis sakuTar moculobaTa jami, vinaidan molekulebis mWidro ganlagebisas maT Soris mainc rCeba Tavisufali sivrceebi. gamoTvlebi gviCvenebs, rom
212
b
tolia 1 moli airis molekulaTa sakuTari moculobis gaoTxkecebuli
sididisa, b 4V ' . unda aRiniSnos, rom molekulebis sakuTari moculobis gaTvaliswineba fizikurad niSnavs maT Soris ganzidvis Zalebis gaTvaliswinebas, vinaidan swored ganzidvis Zalebi uSlis xels molekulebs dauaxlovdnen erTmaneTs garkveul minimalur manZilze ufro axlos (`SeiWran erTmaneTSi~). swored es minimaluri manZili gansazRvravs molkulebis zomebsa da moculobas. maSasadame, b Sesworeba SeiZleba ganvixiloT rogorc parametri, romliTac xdeba molekulebs Soris moqmedi ganzidvis Zalebis gaTvaliswineba da warmoadgens am Zalebis maxasiaTebel sidides. ganvixiloT
axla
meore
Sesworeba,
romelic
dakavSirebulia
molekulebs Soris urTierTmizidvis Zalebis arsebobasTan. (68.1) tolobaSi p aris wneva, romelsac awarmoebs WurWlis kedlebi idealur airze. realuri airis molekulebs Soris mizidvis Zalebis arseboba damatebiT kumSavs airs, ris Sedegadac warmoiqmneba damatebiT p i wneva, romelsac S i g a, anu m o le k u l u r i w ne v a ewodeba. amitom realuri airis faqtiuri wneva Sedgeba
p
gare da pi Siga wnevebis jamisagan. am Sesworebis gaTvaliswinebiT realuri airis mdgomareobis gantoleba 1 molisaTvis iRebs saxes:
p pi (V b) RT .
(68.3)
realuri airis mdgomareobis gantoleba am saxiT miiRo holandielma fizikosma van-der-vaalsma (1837-1923) da mis saxels atarebs. van-der-vaalsis gantoleba gacilebiT ukeTes TanxvedraSia eqsperimentTan, vidre klapeironis gantoleba. magaliTad, 1000 atm wnevis dros RT mudmivasagan pV daxra Seadgens 100%-s,
p pi (V b)
sididis ga-
sididisa ki _ mxolod 2%-s.
gamovTvaloT Siga wnevis sidide. urTierTmizidvis Zalebis moqmedeba sxvadasxvanairad iCens Tavs moculobis SigniT da kedlis maxloblad moTavsebuli molekulebisaTvis. vinaidan mizidvis Zala manZilTan erTad Zalian swrafad mcirdeba, amitom airis mocemul molekulas izidavs mxolod mis maxloblad myofi molekulebi. Tu es molekula moculobis SigniTaa, maSin masze moqmedi mizidvis ZalTa tolqmedi nulis tolia, vinaidan mas yoveli mxridan saSualod erTnairi ZaliT izidaven mezobeli molekulebi. Tu moce213
muli molekula kedlis maxlobladaa moTavsebuli, maSin masze moqmedebs airis SigniT myofi molekulebi da amitom mizidvis ZalTa tolqmedi airis SigniTaa mimarTuli.* swored kedlis maxloblad (ganapira fenaSi) myof molekulebze moqmedi es Zalebi ganapirobebs airis Siga
sur. 68.1
pi
wnevas. mizidvis ZalTa swrafi Semcirebis gamo SeiZleba davuSvaT, rom airis ganapira fenaze moqmedebs mxolod misi mezobeli
AB
fenis molekulebi
(sur. 68.1). Zala, romliTac AB fena moqmedebs ganapira fenaze, proporciulia rogorc erT, ise meore fenaSi myofi molekulebis raodenobisa, es ukanaskneli ki proporciulia airis n koncentraciisa, amitom Siga wneva (romelic ganapira fenis erTeulovan farTobze moqmedi mizidvis Zalis tolia) pi n 2 .
magram
n
NA , V
sadac
NA
(68.4)
avogadros
ricxvia,
xolo
V
_
molis
moculoba, amitom
pi
αN A2 V μ2
a V μ2
,
(68.5)
sadac a N A2 mocemuli airisaTvis damaxasiaTebeli mudmivaa, romlis meSveobiTac xdeba molekulebs Soris moqmedi mizidvis Zalebis gaTvaliswineba.
p i -s mniSvnelobis Casmis Semdeg, van-der-vaalsis gantoleba 1 moli airisaTvis iRebs saxes: p a V b RT . (68.6) 2 μ V μ dabali wnevis garda, idealuri airis gantolebis gamoyenebadobis meore
piroba realuri airisaTvis aris maRali temperatura. maRal temperaturaze molekulebis gadataniTi moZraobis saSualo kinetikuri energia bevrad aRemateba maTi urTierTqmedebis potenciur energias. aseT pirobebSi realuri airis Tvisebebi uaxlovdeba idealuri airis Tvisebebs, romlis molekulebsac urTierTqmedebis potenciuri energia saerTod ar gaaCnia. *
kedelTan
myof
airis
molekulaze
moqmedebs
kedlis
molekulebic,
magram
gamoTvlebi gviCvenebs, es moqmedeba umniSvneloa da SeiZleba misi ugulebelyofa.
214
rogorc
van-der-vaalsis gantoleba SeiZleba gardavqmnaT ise, rom igi gamosadegi gaxdes airis nebismieri m masisaTvis. aRvniSnoT m masis airis moculoba V -Ti, maSin (§58)
V sadac moluri masaa.
m
V ,
(68.7)
Tu (68.6) formulaSi SevitanT V –is mniSvnelobas (68.7) formulidan, miviRebT: m 2 a m m p 2 2 V b RT . (68.8) V (68.8) gantoleba aris van-der-vaalsis gantoleba airis nebismieri m masisaTvis. amasTan, a da b Sesworebebis mniSvnelobebi igivea. dabolos, SevniSnoT Semdegi. miuxedavad imisa, rom van-der-vaalsis gantoleba gacilebiT ukeT aRwers realuri airis qcevas vidre klapeiron-mendeleevis gantoleba, unda gvaxsovdes, rom igi mainc miaxloebiTi gantolebaa. es kerZod mJRavndeba imiT, rom a da b koeficientebi sinamdvileSi mudmivebs ki ar warmoadgenen, aramed temperaturis cvlilebiT icvlebian. garda amisa, van-der-vaalsis gantolebis izoTermebi gansxvavdeba realuri airis eqsperimentuli izoTermebisagan. ganvixiloT ufro dawvrilebiT realuri airis molekulebs Soris urTierTqmedebis Zalebi.
molekulebi
warmoadgenen
eleqtruli
muxtebisagan
(eleqtronebisa
da
atombirTvebisagan) Sedgenil rTul sistemas, romelTa Soris moqmedebs rogorc mizidvis, ise ganzidvis Zalebi. vinaidan molekulaSi sruliad kompensirdeba dadebiTi da uaryofiTi muxtebi, igi eleqtroneitraluri sistemaa, amitom mizidvisa da ganzidvis Zalebi molekulebs Soris moqmedebs metad mcire manZilze. Cven ar ganvixilavT molekulebs Soris moqmedi Zalebis bunebas, radgan igi, iseve rogorc TviT atomebisa da molekulebis arseboba, aixsneba mxolod kvanturi meqanikis safuZvelze. moviyvanT mxolod saboloo Sedegs: ori molekulis urTierTqmedebis Zalebi maT Soris manZilis
n –uri xarisxis ukuproporciulia F ~
1 rn
mizidvis ZalebisaTvis n 7 , xolo ganzidvis ZalebisaTvis n 12 . e.i. manZilis gadidebiT ganzidvis Zalebi ufro swrafad mcirdeba, vidre mizidvis Zalebi, amitom SedarebiT did (molekulis ramdenime diametris tol) manZilze sWarbobs mizidva, ufro mcire manZilze ki _
ganzidva. 68.2 a suraTze grafikuladaa gamosaxuli mizidvis F1 ~
215
1 1 , ganzidvis F2 ~ 12 7 r r
da marezultirebeli F ~
1 1 Zalebis damokidebuleba molekulebs Soris manZilze. r 7 r 12
grafikidan Cans, rom molekulebs Soris garkveul r r0 manZilze mizidvisa da ganzidvis Zalebi erTmaneTs akompensireben, amitom marezultirebeli Zala nulis tolia. amrigad r0 aris is manZili, romelzec molekulebi erTmaneTis mimarT uZravi iqnebodnen siTburi moZraobis ararsebobis SemTxvevaSi. r r0 manZilze molekulebi erTmaneTs miizidaven, r r0 manZilze ki _ erTmaneTs ganizidaven.
F
u F1 ~
1 r 12
b E2(~T2)
F r2 E1(~T1) E1 0
0 r
u r1 r0
r0 F2 ~
c
r
a
1 r7
a
b suraTi 68.2
molekulebis urTierTqmedebis Seswavla ufro mosaxerxebelia ara urTierTqmedebis Zalebis, aramed urTierTqmedebis potenciuri energiis ganxilviT *. Tu gamoviyenebT Zalasa da potenciur energias Soris arsebul cnobil damokidebulebas F
dU , U r grafiki (urTidR
erTqmedebis potenciuri mrudi) miiRebs 68.2 b suraTze moyvanil saxes. rogorc suraTidan Cans, potenciuri mrudi asimetriulia. roca molekulebs Soris manZili r r0 (urTierTqmedebis Zala nulis tolia) potenciur mruds aqvs minimumi e.i. xasiaTdeba e.w. potenciuri ormoTi, xolo
r –is gazrdiT asimptoturad uaxlovdeba abscisTa RerZs. mrudis asimetriuloba
gamosaxavs im faqts, rom ganzidvis Sesabamisi potenciuri energia ( ab Sto) icvleba ufro swrafad, vidre mizidvisa ( ac Sto). minimumis arseboba gamosaxavs im faqts, rom r r0 manZil*
sxeulis Semadgeneli nawilakebis saSualo energia yovelTvis gansxvavdeba nulisagan, am
nawilakebis urTierTqmedebis saSualo Zala ki yovelTvis nulis tolia, vinaidan nawilakTa calkeul
wyvilebs
Soris
moqmedi
Zalebi
urTierTsawinaaRmdegoa.
216
sididiT
toli
da
mimarTulebiT
ze ori molekulisagan Sedgenili sistema wonasworobis mdgomareobaSia. abscisaTa RerZTan asimptoturad miaxloeba gamosaxavs im faqts, rom didi manZiliT daSorebuli molekulebi ar urTierTqmedeben, urTierTqmedebis potenciuri energia nulis tolia. potenciuri mrudis safuZvelze ganvixiloT molekulebis daaxloebisa da Sejaxebis procesi. simartivisaTvis davuSvaT, rom erTi molekula ( A ) uZravia da misi centri koordinatTa saTaveSia, xolo meore ( B ) molekula usasrulobidan TandaTan uaxlovdeba mas. radgan did manZilze molekulebi ar urTierTqmedebn ( U o ) da A molekula uZravia, amitom Tavdapirvelad B molekulis kinetikuri energia W gansazRvravs ori ( A da B ) molekulisagan Sedgenili izolirebuli sistemis srul E1 ~ T1 energias:
W E1 ~ T1 . rodesac B molekula uaxlovdeba A –s, mizidvis Zalis gavleniT r r0 maZilamde is moZraobs aCqarebulad da misi siCqare da, maSasadame, kinetikuri energiac TandaTan izrdeba. magram, vinaidan, energiis mudmivobis kanonis Tanaxmad izolirebuli sistemis sruli energia mudmivi unda iyos, kinetikuri energiis gazrda iwvevs urTierTqmedebis potenciuri energiis Semcirebas (mrudis ca Sto)*:
W U r E1 ~ T1 . rodesac B molekula r0 manZilzea A molekulisagan, potenciuri energia U r0 minimaluria, xolo kinetikuri energia Wr0 _ maqsimaluri. am manZilidan dawyebuli molekulaze moqmedebas iwyebs ganzidvis Zala, igi iwyebs moZraobas Senelebulad da misi siCqare da kinetikuri energiac swrafad mcirdeba, xolo urTierTqmedebis U r potenciuri energia swrafad izrdeba ( ab
Sto).
U r1 E1 ~ T1 ,
r1 wertilSi potenciuri energia sistemis sruli energiis tolia
amitom
kinetikuri
Wr1
energia
nulis
toli
gaxda
(igi
daixarja
urTierTganzidvis Zalis winaaRmdeg muSaobis Sesrulebaze). nulis tolia am wertilSi B molekulis siCqarec. amis Semdeg B molekula iwyebs ukuqcevas da procesi mimdinareobs Sebrunebuli mimarTulebiT: Tavdapirvelad, ganzidvis Zalis moqmedebiT, B molekula daiwyebs
A –sagan daSorebas sul ufro mzardi siCqariT, ris gamoc misi kinetikuri energia gaizrdeba, potenciuri ki _ Semcirdeba; r r0 manZilidan dawyebuli masze imoqmedebs mizidvis damamuxruWebeli Zala, ris gamoc kinetikuri energia TandaTan Semcirdeba, potenciuri ki gaizrdeba. bolos, usasrulod didi manZiliT daSorebisas potenciuri energia maqsimaluria (nulis toli gaxda), kinetikuri energia ki iRebs Tavdapirvel mniSvnelobas W E1 ~ T1 . im minimalur r1 manZils, romelzedac A da
B molekulebis centrebi uaxlovdeba erTmaneTs,
molekulis e f e q t u r i d i a m e t r i ewodeba. *
am dros
potenciuri energiis absoluturi sidide izrdeba, magram igi iRebs uaryofiT
mniSvnelobebs.
217
davuSvaT axla, rom
B molekula uaxlovdeba A molekulas ufro meti sawyisi
E2 ~ T2 energiiT. suraTidan Cans, rom minimaluri molekulebis centrebis daaxloeba, Semcirdeba,
r2
manZili,
romelzedac
moxdeba
r2 r1 . maSasadame, molekulis efeqturi
diametri ar aris mudmivi sidide _ temperaturis (energiis) gazrdiT igi mcirdeba. marTalia, es Semcireba umniSvneloa, vianidan potenciuri mrudis ab Sto TiTqmis vertikaluria. amrigad, potenciuri mrudis safuZvelze Catarebuli analizi gviCvenebs, rom molekulebis dajaxebis procesi ar hgavs myari birTvebis dajaxebas. maT urTierTSexebas saerTod ara aqvs adgili. isini mxolod uaxlovdebian erTmaneTs garkveul minimalur manZilze, romelsac efeqturi diametri ewodeba, ris Sedegadac iwyeba maTi ukuqceva. efeqturi diametri temperaturis cvlilebiT icvleba, magram vianidan es cvlileba umniSvneloa, realuri airis TeoriaSi mas saerTod ar iTvaliswineben _ potenciuri mrudis ab Stos cvlian vertikaluri ab wrfiT, riTac uSveben, rom molekulebi warmoadgenen mudmivi diametris myar birTvebs. amrigad, ganzidvis Zalebis ganxilvis nacvlad molekulebs ganixilaven mudmivi diametris myari birTvebis saxiT, romelTa Soris moqmedebs mxolod mizidvis Zalebi. sabolood,
ganvixiloT,
Tu
ra
gansazRvravs
nivTierebis
ama
Tu
im
agregatul
mdgomareobas. winaswar SevniSnoT, rom 68.2, b suraTze gamosaxuli urTierTqmedebis potenciur mruds aseTive saxe aqvs myari sxeulisa da siTxis molekulebisaTvisac. potenciuri ormos siRrme ( U min ) gansazRvravs im muSaobas, romelic unda Sesruldes mizidvis Zalebis sawinaaRmdegod, rom r r0 manZilze wonasworobaSi myofi molekulebi movwyvitoT erTmaneTs da gadaviyvanoT usasrulobaSi. vinaidan molekulebis siTburi moZraobis saSualo kinetikuri energia kT –s rigisaa, amitom nivTierebis agregatuli mdgomareoba ganisazRvreba U min da kT sidideebis TanafardobiT. a.
Zalian dabal temperaturaze, roca kT U min , molekulebi miizidaven erTmaneTs
da ganlagdebian mWidrod garkveuli kanonzomierebiT _ nivTiereba iqneba m y a r a g r e g a t u l m dgom areobaSi .
nawilakebis
siTbur
moZraobas
am
SemTxvevaSi
aqvs
rxevis
xasiaTi
wonasworobis maxloblad. b . Zalian maRal temperaturaze, roca kT U min , intensiuri siTburi moZraoba xels uSlis molekulebs dauaxlovdnen erTmaneTs r0 manZilze da Seqmnan erTiani, mtkice sistema _ nivTiereba iqneba a i r a d a g r e g a t u l m d g o m a r e o b a S i . g. Sualedur temperaturaze, roca kT U min , siTburi moZraobis gamo molekulebi ganuwyvetliv gadaadgildebian, magram am dros xdeba molekulebis mier adgilebis gacvla, ise rom maT Soris manZili wonasworul r0 manZilze SesamCnevad meti ar xdeba _ nivTiereba iqneba T x e v a d a g r e g a t u l m d g o m a r e o b a S i .
218
amrigad, nebismieri nivTiereba, imis mixedviT, Tu rogoria misi temperatura, SeiZleba iyos rogorc myar, ise Txevadsa da airad mdgomareobaSi. erTi agregatuli mdgomareobidan meoreSi gadasvlis temperatura damokidebulia potenciuri ormos ( U min ) siRrmeze mocemuli nivTierebisaTvis. inertuli airebisaTvis (heliumi, neoni argoni da sxva) potenciuri ormos siRrme Zalian mcirea. amitom es nivTierebebi Cveulebriv
(oTaxis) temperaturaze
arian airad
mdgomareobaSi da mxolod Zalian dabal (absoluturi nulis maxlobel) temperaturaze gadadian Txevad mdgomareobaSi. liTonebisaTvis piriqiT, potenciuri ormos siRrme didia, amitom oTaxis temperaturaze isini, Cveulebriv, myar mdgomareobaSi arian da SedarebiT maRal temperaturaze gadadian Txevad mdgomareobaSi (dnebian).
§69. van-der-vaalsis gantolebis izoTermebi. kritikuli temperatura viciT
(§57),
rom
idealuri
airis
izoTermebi
hiperbolebia.
vnaxoT,
rogori saxe aqvs van-der-vaalsis (68.6) gantolebis izoTermebs. amisaTvis gantolebaSi gavxsnaT frCxilebi, yvela wevri gavamravloT
V
2
p
sidideze da
davalagoT V –s xarisxebad. miviRebT:
RT 2 a ab V V V3 b 0. p p p
(69.1)
Tu davuSvebT, rom am gantolebaSi T const da avagebT
p –sa da V –s Soris
damokidebulebis grafiks, miviRebT realuri airis Teoriul izoTermas. Teoriuls mas imitom uwodeben, rom igi miRebulia (69.1) gantolebis safuZvelze da ara cdiT. (69.1) sur. 69.1
gantoleba
warmoadgens
mesame
xarisxis gantolebas V –s mimarT. algeb-
ridan cnobilia, rom yoveli mesame xarisxis gantolebas aqvs sami amonaxseni, romelTagan an samive namdvilia, an erTi namdvilia da ori kompleqsuri*. es *
namdvil amonaxsenTa raodenoba (moculobis SemTxvevaSi mxolod maT aqvT garkveuli fizikuri azri) damokidebulia gantolebis parametrebis mniSvnelobaze.
219
imas niSnavs, rom V RerZis paraleluri wrfe (izobara) izoTermas gadakveTs an sam wertilSi, an erT wertilSi. marTlac, (69.1) gantolebis safuZvelze agebul izoTermebis
ojaxs 69.1 suraTze mocemuli saxe aqvs, saidanac Cans,
rom garkveul Tk temperaturamde abscisaTa RerZis paraleluri wrfe izoTermas kveTs sam wertilSi (rac gvaZlevs sam V1 , V 2 , V 3 amonaxsens), Tk temperaturaze da zeviT ki _ mxolod erTSi. temperaturis gazrdiT izoTermis talRiseburi BCDE nawili TandaTan mcirdeba da, bolos, Tk temperaturaze, gadadis gadaRunvis K wertilSi. K wertils ewodeba kritikuli wertili, am wertilis Sesabamis Tk , p k , V μk parametrebs _ kritikuli parametrebi, xolo K wertiliT gamosaxul nivTierebis mdgomareobas _ kritikuli mdgomareoba.
kritikuli temperaturis zeviT realuri airis izoTermebi hgavs idealurisas, rac miuTiTebs imas, rom maRal temperaturaze realuri airi iqceva idealuri airis msgavsad. SeviswavloT miRebuli izoTermebi.
amisaTvis
gamovxazoT
erT-erTi maTgani da gavavloT abscisaTa
RerZis
paraleluri
wrfe ise, rom daStrixuli farTobebi
iyos
erTmaneTis
toli
(sur.69.2a). avagoT realuri airis eqsperimentuli izoTerma. amisa-
sur. 69.2
Tvis CavtaroT Semdegi cda: mova-
TavsoT erTi moli romelime realuri airi (vTqvaT CO2 ) dguSian WurWelSi da davuSvaT, rom airis sawyisi mdgomareoba gamoisaxeba A' wertiliT (sur. 69.2 b). davawveT dguSs, e.i. daviwyoT airis moculobis izoTermuli Semcireba. es gamoiwvevs misi wnevis gazrdas da airis mdgomareobis gamomsaxveli wertili gahyveba A' B' mruds. B' wertilidan dawyebuli moculobis Semdgomi Semcireba aRar gamoiwvevs wnevis gazrdas (mdgomareobis gamomsaxveli wertili gahyveba V
RerZis paralelur
B' E '
wrfes). am dros airi gadadis Txevad mdgo-
mareobaSi. es procesi iwyeba B' wertilSi da mTavrdeba E' wertilSi. amis Semdeg, siTxis ukumSvelobis gamo, miiReba TiTqmis vertikaluri E' F' mrudi. 220
a i r s , r om l is w ne v a m o cu l ob i s S e m c ire b iT i zr de b a,
ujeri
o r T q l i e w o de b a, xo lo a irs , ro m l is w ne v a m o cu l ob aze d am o k i d e b u li
ar
ar is
n a je ri
o rT q l i
e w o de b a *. amrigad, eqsperimentul
izoTermaze A' B' ubani gamosaxavs ujeri orTqlis najer orTqlad gadaqcevis process. B' wertilSi orTqli najeria. B' E ' ubani gamosaxavs najeri orTqlis siTxed gadaqcevis process. E' wertilSi orTqli mTlianad gaTxevadebulia. E' F' ubani gamosaxavs siTxis kumSvis process. Tu nivTierebis moculobas, romelic Seesabameba B' E ' horizontaluri monakveTis nebismier wertils, mudmivs davtovebT, maSin nivTierebis nawili darCeba Txevad mdgomareobaSi, nawili ki _ airadSi, amasTan, rogorc siTxis, ise orTqlis raodenoba drois mixedviT ar Seicvleba. es imas niSnavs, rom siTxe
wonasworobaSi
imyofeba
Tavis
orTqlTan,
oRond
es
wonasworoba
dinamikuria _ drois erTeulSi siTxidan orTqlSi da piriqiT gadasuli molekulebis ricxvi tolia. amitom, Cveulebriv, n a je r orT q ls ga n m ar t a ven
r o gor c
is e T
o rT q ls ,
r om e li c
di n am ik u r
w o n as w o rob a Si a
T av i s s iT xe s T a n. SevadaroT erTmaneTs eqsperimentuli da Teoriuli izoTermebi. 69.2 suraTidan Cans, rom A' B' ubani analogiuria Teoriuli izoTermis AB ubnisa, xolo E ' F ' ubani _ EF
ubnisa. es nisnavs, rom van-der-vaalsis gantoleba
damakmayofileblad aRwers calke airad da calke Txevad mdgomareobas. rac Seexeba
ufro
rTul
sistemas,
romelic
Sedgeba
orTqlisa
da
siTxis
narevisagan ( B' E ' ubani), aq adgili aqvs sagrZnob gadaxrebs ( B' E ' wrfis nacvlad miiReba BCDE talRiseburi ubani). gavarCioT Teoriuli izoTermis BCDE ubani. SevniSnoT, rom DC ubniT gamosaxul process fizikuri arsi ar gaaCnia, misi praqtikuli ganxorcieleba ar
SeiZleba,
vinaidan
ar
SeiZleba
mudmivi
temperaturis
pirobebSi
erTdroulad izrdebodes airis wnevaca da moculobac. es Teoriis xarvezia. BC da ED ubnebs ki garkveuli fizikuri Sinaarsi aqvT. amasTan, vinaidan BC
warmoadgens airadi mdgomareobis gamomsaxveli ubnis gagrZelebas, xolo ED *
nivTierebis airadi mdgomareobis gamomsaxveli ori termini _ airi da orTqli SemorCenilia im droidan, roca fiqrobdnen, rom orTqlis gaTxevadeba SeiZleba, airisa ki _ ara. dRes, roca miRweulia yvela airis gaTxevadeba, terminis aseTi gaoreba gamarTlebuli ar aris. airi da orTqli erTi da igivea. mxolod CveulebiTaa gamowveuli, rom vambobT wylis orTqls da ara airs, najer orTqls da ara najer airs.
221
_ Txevadi mdgomareobis gamomsaxveli ubnis gagrZelebas, SeiZleba vivaraudoT, rom isini gamosaxaven Sesabamisad airisa da siTxis mdgomareobebs. ra mdgomareobebia es? ganvixiloT jer BC ubani. B wertilSi airi najer mdgomareobaSia. Tu amis Semdeg moculobas SevamcirebT, unda daiwyos misi gaTxevadeba ise, rom wneva darCes mudmivi, e.i. mdgomareobis gamomsaxveli wertili unda gahyves BE wrfes.
magram
airis
gaTxevadeba
(k o n de n s a ci a )
rom
daiwyos,
amisaTvis
saWiroa masSi arsebobdes k o n de n s a ci is c e n tre b i , vTqvaT, mtvris nawilakebi an eleqtruli muxtebi. Tu airSi aseTi centrebi ar arsebobs, e.i. igi Zalian sufTaa, misi siTxed gadaqceva gviandeba da moculobis Semcireba iwvevs wnevis gazrdas _ mdgomareobis gamomsaxveli wertili mihyveba BC
mruds.
i s e T ai r s , r om l is w ne v ac u fr o m e ti a, v i dr e im av e t e m p e r atu r is n a je r i or T q l is w ne v a, ze n a je ri o rT q li e w o de b a. amrigad BC ubani gamosaxavs zenajeri orTqlis mdgomareobas. faqizi eqsperimentis CatarebiT SesaZlebelia
zenajeri
orTqlis
miReba.
zenajeri
orTqis
mdgomareoba
mdgradi ar aris. Tu masSi Seiqmna kondensaciis centri (vTqvaT moxvda mtvris nawilaki), TavisTavad daiwyeba kondensacia da misi wneva gautoldeba najeri orTqlis wnevas. aseT aramdgrad mdgomareobas m e ta s t ab ilu ri mdgomareoba ewodeba. ganvixiloT Teoriuli izoTermis ED ubani. E wertili gamosaxavs nivTierebis Txevad mdgomareobas, am dros dguSiani WurWlis mTeli moculoba siTxes ukavia _ dguSis
zedapri exeba siTxis zedapirs. daviwyoT moculobis
gazrda, e.i. dguSis TandaTanobiT aweva. Cveulebriv pirobebSi am SemTxvevaSi siTxis nawili gadava airad mdgomareobaSi da WurWelSi miviRebT siTxesa da najer orTqls. mdgomareobis gamomsaxveli wertili gahyveba EB wrfes. magram Tu aviRebT Zalian sufTa siTxes, romelic sruliad ar Seicavs gaxsnil airs an sxva raime nawilaks, SeiZleba ganxorcieldes procesi _ WurWelSi gveqneba mxolod siTxe, romlis wneva naklebia, xolo moculoba meti, vidre E mdgomareobaSi. s iT xe s , r om l is w ne v a n ak le b ia, v i dre n a je r orT q lT a n w o n a s w o r o b aS i m y o fi im av e te m pe ra tu r is s iT xi s w ne v a, g aW im u l i s iT xe
e w o de b a.
amrigad, Teoriuli izoTermis
ED
monakveTi gamosaxavs
gaWimuli siTxis mdgomareobas. es mdgomareoba kidev ufro metastabiluria, 222
vidre zenajeri orTlisa da misi miReba did eqsperimentul siZneleebTanaa dakavSirebuli. dabolos, gavarkvioT kritikuli temperaturisa da kritikuli wertilis fizikuri arsi. amisaTvis avagoT eqsperimentuli izoTermebi sxvadasxva temperaturaze. SevamCnevT (sur. 69.3), rom temperaturis gazrdiT B' E ' monakveTis sigrZe TandaTan mcirdeba ( B' da E wertilebi uaxlovdeba erTmaneTs) da, bolos, kritikul Tk temperaturaze nulis toli xdeba _ gadadis gadaRunvis K wertilSi, romelsac kritikuli wertili vuwodeT. es imas niSnavs, rom temperaturis gazrdiT orTqlis siTxed gadaqcevis dro TandaTan mcirdeba da kritikul temperaturaze nulis toli xdeba.
maSasadame,
k ri tik u l i
te m p e r a tu r a
S e i Z le b a g a n v m ar t oT ro go rc is e T i te m p e r a tu r a, r o m e l ze d ac w ne v i s ga d i de b i T a i ri
sur. 69.3
(o r T q l i )
m e y s e u l ad
g a d a dis
T xe v a d m d go m ar e o b a Si. magram, B' wertili gamosaxavs airis mdgomareobas, E ' wertili ki _ siTxis mdgomareobas. amitom maTi urTierTdaaxloeba niSnavs, rom temperaturis gazrdiT TandaTan mcirdeba gansxvaveba siTxisa da airis damaxasiaTebel fizikur sidideeb Soris. wertilSi
nivTiereba
mgdomareobaSi,
magram
K
wertilSi es gansxvaveba nulis tolia. am
erTdroulad maTi
aris
rogorc
erTmaneTisagan
garCeva
siTxis,
ise
orTqlis
SeuZlebelia,
radgan
mdgomareobis damaxasiaTebeli samive parametri _ wneva, moculoba da temperatura erTnairia*. swored amitom ewodeba K K wertils kritikuli wertili, xolo am wertiliT gamosaxul nivTierebis mdgomareobas _ kritikuli mdgomareoba. amrigad, k r i tik u l i e w o de b a n iv T i e re b is i s e T m dg om are ob as , r o de s ac is p ob a y ov e l gv a ri g a ns xv av e b a s iT xe s a d a m is or T q ls S o r i s **. *
makroskopuli sxeuli, garda wnevisa, moculobisa da temperaturisa xasiaTdeba kidev energiiTa da sxva sidideebiT, magram es sidideebi aRniSnuli parametrebis funqciebia, amitom K wertilSi maTi mniSvnelobebic erTnairia. ** kritikul temperaturaze ufro dabla siTxisa da misi najeri orTqlis wneva da temperatura erTnairia, magram gansxvavdebian simkvriviT, anu kuTri moculobiT, romelic simkvrivis Sebrunebuli sididea.
223
69.3 suraTidan Cans, rom kritikul temperaturaze zemoT realuri airis izoTerma msgavsia idealuri airis izoTermisa, igi ar Seicavs horizontalur B' E ' ubans, romelic gamosaxavs airis siTxed gadaqcevis process. e.i. kriti-
kul temperaturaze zemoT nivTiereba SeiZleba iyos mxolod airad mdgomareobaSi,
aq
wnevis
gazrda
iwvevs
mxolod
moculobis
Semcirebas,
siTxed
gadaqcevis gareSe. amitom, kritikuli temperatura SeiZleba asec ganvmartoT: e s a r is is e T i te m pe r a tu r a, rom l is ze m oT a ir is g aT xe v ad e b a S e u Z l e b e li a, ro g orc ar u n d a g av z a rd oT m is i w ne v a. amrigad, nebismieri airi rom gavaTxevadoT, is jer unda gavacivoT kritikul temperaturamde da Semdeg SevkumSoT. amJamad cnobilia yvela nivTierebis kritikuli mdgomareobis Sesabamisi parametrebi
p k , Vk da Tk . isini mocemuli nivTierebis fundamenturi sidideebia. davamyaroT kavSiri kritikul parametrebsa da van-der-vaalsis a da b mudmivebs Soris. amisaTvis davweroT (69.1) gantoleba kritikuli wertilisaTvis
RT a ab (69.2) V3 b k V2 V 0 pk pk pk meore mxriv, Tu (69.1) gantolebis amonaxsens aRvniSnavT V1 –iT, V 2 -iT, V 3 -iT, maSin igi, iseve rogorc nebismieri mesame xarisxis gantoleba, SeiZleba Semdegnairad CavweroT:
Vμ Vμ1 Vμ Vμ2 Vμ Vμ3 0 .
kritikul wertilSi
V1 V 2 V 3 Vk ,
amitom
V
Vk 0 , 3
anu
V3 3VkV2 3V2kV V3k 0 .
(69.3)
(69.2) da (69.3) gantolebebi igivuria, amitom V –is erTnair xarisxebTan mdgomi koeficientebi unda Tanxvdebodnen erTmaneTs. es gavZlevs gantolebaTa sistemas:
RTk a 3V2k ; 3Vk ; pk pk romelTa amoxsna Vk –s, p k -sa da Tk –s mimarT gvaZlevs: b
Vk 3b ;
pk
a ; 27b 2
Tk
ab V3k , pk 8a ; 27bR
miRebuli formulebi saSualebas gvaZlevs gamovTvaloT airis kritikuli parametrebi
a , b da R sidideebis meSveobiT an, piriqiT, Tu cnobilia Vk , 224
p k da Tk , ganvsazRvroT
a , b da R . Cveulebriv, eqsperimentulad sazRvraven airis kritikul parametrebs da maTi meSveobiT igeben van-der-vaalsis gantolebis a da b
mudmivebs.
cxrilSi mocemulia zogierTi nivTierebis kritikuli parametrebi, saidanac cxadia, Tu ratomaa H2O Cveulebriv pirobebSi Txevad mdgomareobaSi, da ratom aris ase Zneli heliumis gaTxevadeba. cx rili
Tk , K
p k (atm)
Vk 10 3 m3/kg
heliumi
5,30
2,26
14,43
wyalbadi
33,2
12,8
32,29
azoti
126,0
33,5
3,22
Jangbadi
154,3
50,6
2,32
naxSirorJangi
304,2
73,0
2,17
wyali
647,2
318,0
2,50
nivTiereba
§70. realuri airis Sinagani energia. joul-tomsonis efeqti viciT, rom idealuri airis Sinagani energia ganisazRvreba misi molekulebis kinetikuri energiebis jamiT da 1 moli airisaTvis ase gamoisaxeba (§63):
U
i RT . 2
es formula gviCvenebs, rom 1 moli idealuri airis Sinagani energia damokidebulia mxolod airis temperaturaze da ar aris damokidebuli sxva parametrebze, kerZod moculobaze. es niSnavs rom Tu airi izolirebulia (e.i. ar xdeba energiis gacvla-gamocvla garemosTan da garda amisa, moculobis cvlilebisas ar sruldeba muSaoba gare Zalebis winaaRmdeg), misi gafarToebis an kumSvis SemTxvevaSi Sinagani energia ar icvleba ( U 0 ) da, maSasadame, ar icvleba arc temperatura ( T 0 ). realuri airis SemTxvevaSi, imis gamo, rom misi molekulebi urTierTqmedeben da, maSasadame, gaaCniaT urTierTqmedebis potenciuri energia, Sinagani energia ganisazRvreba rogorc molekulebis kinetikuri da potenciuri ener-
225
giebis jami. Tu erTi moli realuri airis molekulebis potenciur energias aRvniSnavT U p –Ti, maSin misi Sinagani energia: U
i RT U p . 2
(70.1)
magram potenciuri energia ganisazRvreba molekulebis urTierTmdebareobiT da, vinaidan airis moculobis Secvla iwvevs molekulebis urTierTmdebareobis Secvlas, U p damokidebulia moculobaze. amrigad, realuri airis Sinagani energia temperaturis garda damokidebulia moculobaze. izolirebuli airisaTvis Sinagani energia mudmivi sididea _ U 0 , amitom (68.1) formulis safuZvelze gveqneba: O
i RT U p , 2
(70.2)
saidanac Cans, rom realuri airis moculobis (potenciuri energiis) Secvlam unda gamoiwvios misi temperaturis Secvla. izolirebuli realuri airis gafarToebiT gamowveuli temperaturis cvlileba cdiT Seiswavles ingliselma mecnierebma joulma (1818-1889) da tomsonma (1824-1907) da mas joul-tomsonis efeqti ewodeba. joul-tomsonis cdaSi A WurWelSi moTavsebuli garkveuli wnevis airi forovani C sacobis gavliT
gadadioda
B
WurWelSi
(sur. 70.1)
da
farTovdeboda. B WurWelSi Seqmnili iyo vakuumi, amitom es gafarToeba xdeboda muSaobis Sesrulebis gareSe. forovani sacobi airisaTvis aris didi hidrodinamikuli winaRoba, amitom B
Wur-
WelSi airis gadinebis siCqare mcire iyo. sacobis orive mxares moTavsebuli iyo mgrZnobiare Termometrebi, romlebic gviCvenebda airis temperaturas.
sur. 70.1
cdis dros xelsawyo mTlianad izolirebuli iyo. cdam aCvena, rom gafarToebis Sedegad TiTqmis yvela airi civdeba (adgili aqvs joul-tomsobis `dadebiT~ efeqts) da mxolod wyalbadi da heliumi Tbeba (joul-tomsonis `uaryofiTi efeqti~).
226
razea damokidebuli joul-tomsonis efeqtis niSani? viciT, rom realuri airis molekulebs Soris moqmedebs rogorc mizidvis, ise ganzidvis Zalebi. jer davuSvaT, rom molekulebs Soris moqmedebs mxolod mizidvis Zalebi. maSin gafarToebisas
airi muSaobas
Seasrulebda mizidvis
Zalebis
dasa-
Zlevad. vinaidan sistema Tboizolirebulia, am muSaobas airi Seasrulebs Sinagani energiis xarjze da amis gamo igi gacivdeba. amrigad molekulebs Soris mxolod mizidvis Zalebis arseboba ganapirobebs joul-tomsonis dadebiT efeqts. axla davuSvaT, rom molekulebs Soris moqmedebs mxolod ganzidvis Zalebi. airis gafarToebisas am Zalebis moqmedebiT molekulebi aCqardebodnen. rac gamoiwvevda maTi siCqarisa da kinetikuri energiis zrdas da airi gaTbeboda. amrigad, molekulebs Soris mxolod ganzidvis Zalebis arseboba ganapirobebda joul-tomsonis uaryofiT efeqts. realur pirobebSi molekulebs Soris moqmedebs rogorc mizidvis, ise ganzidvis Zalebi, cdis dros Cven vakvirdebiT jamur efeqts, amitom joultomsonis efeqtis niSani damokidebulia imaze, mocemul pirobebSi airis molekulebs Soris mizidva sWarbobs Tu ganzidva. zusti
gamoTvlebi
gvaZlevs
temperaturis
cvlilebis
Semdeg
mniSvnelobas:
T2 T1 T
RT1b 1 2a , CV R V1 b V1
(70.3)
sadac V1 airis sawyisi moculobaa, CV _ siTbotevadoba mudmivi moculobis dros, R _ airis universaluri mudmiva, xolo a da b gantolebis mudmivebi. rogorc viciT, Soris mizidvas, xolo
b
a
_ van-der-vaalsis
mudmiva axasiaTebs molekulebs
_ ganzidvas. Tu molekulebs Soris arsebobs
mxolod mizidva, e.i. a 0 , b 0 , maSin (70.3)-dan T 0 , e.i. gafarToebisas airi civdeba da adgili aqvs joul-tomsonis dadebiT efeqts. Tu molekulebs Soris mxolod ganzidvis Zalebi moqmedeben e.i. Tu a 0 , b 0 , maSin T 0 , e.i. gafarToebisas airi Tbeba, adgili aqvs joul-
tomsonis uaryofiT efeqts. zogad SemTxvevaSi
a 0,
b 0 , amitom efeqtis niSani damokidebuli
iqneba am sidideebis Tanafardobaze.
227
aRmoCnda, rom garkveuli pirobebis (sawyisi moculobisa da temperaturis) SerCeviT SeiZleba mivaRwioT imas, rom gafarToebisas airis temperatura ar Seicvalos, e.i. adgili hqondes joul-tomsonis nulovan efeqts. nulovani efeqtis Sesabamis maqsimalur temperaturas i nv e rs iis te m pe r at u r a ewodeba. am temperaturis zeviT adgili aqvs joul-tomsonis uaryofiT efeqts, xolo qveviT _ dadebiTs. amrigad, erTi da igive airisaTvis, sawyisi pirobebis SerCeviT SeiZleba miviRoT joul-tomsonis rogorc dadebiTi, ise uaryofiTi efeqti. airebis umravlesobisaTvis (azoti, Jangbadi da sxv.) inversiis temperatura maRalia, amitom cdis dros Cveulebriv vakvirdebiT dadebiT efeqts. wyalbadisa da heliumis inversiis temperatura dabalia (bevrad dabali oTaxis temperaturaze), amitom maTi gafarToebisas, Cveulebriv, adgili aqvs joul-tomsonis uaryofiT efeqts. cxadia, rom Tu am airebze cdas CavatarebT inversiis temperaturaze ufro dabal temperaturaze, maSin gafarToebisas airi gacivdeba. joul-tomsonis dadebiT efeqtze dafuZnebulia airis gasaTxevadebeli manqanis muSaobis principi, romelic Seqmna 1895 wels germanelma inJiner-fizikosma lindem.
X Tavi
T e r m od i n a mi k i s s a fu Zv l e b i
ยง71. ZiriTadi cnebebi Termodinamika aris fizikis nawili romelic Seiswavlis Termodinamikur sistemebs da Termodinamikur procesebs energetikuli gardaqmnebis TvalsazrisiT. Termodinamikuri sistema ewodeba makroskopul sxeuls (an sxeulTa jgufs), romelSic mimdinareobs siTbos sxva saxis energiad gardaqmnasTan dakavSirebuli procesi da piriqiT. Termodinamikuri sistemis magaliTia airi, siTxe, myari sxeuli, eleqtruli
wredi, 228
adamianis organizmi da sxva. yoveli
Termodinamikuri
sistemis
damaxasiaTebeli
niSani
isaa,
rom
igi
Sedgeba
kolosaluri raodenobis nawilakebisagan. Termodinamikis zogierT sakiTxs (airis cdiseuli kanonebi, airis siTbotevadoba) ukve gavecaniT wina TavSi. Termodinamikuri sistemis mdgomareoba xasiaTdeba mTeli rigi fizikuri sidideebiT, romlebsac Termodinamikuri parametrebi ewodeba. umartivesi Termodinamikuri sistemis _ idealuri airis SemTxvevaSi aseTi parametrebia wneva, moculoba (kuTri moculoba) da temperatura. * gantolebas, romelic amyarebs damokidebulebas Termodinamikur parametrebs Soris, mdgomareobis gantoleba ewodeba. idealuri airisaTvis aseT gantolebas warmoadgens klapeiron-mendeleevis gantoleba, realuri airisa da (nawilobriv) siTxisaTvis _ van-dervaalsis
gantoleba.
myari
sxeulis
mdgomareobis
gantoleba
jerjerobiT
dadgenili ar aris. klapeiron-mendeleevis gantoleba saSualebas gvaZlevs ori cnobili parametris mixedviT ganvsazRvroT mesame, amitom idealuri airisaTvis
damoukidebel
Termodinamikur
parametrTa
ricxvi,
romlebic
gansazRvravs mis mdgomareobas, oria ( p, V ; p, T an T ,V ). T e r m o d in am ik u r i (anu siTburi) w on a s w or ob a ewodeba sistemis iseT mdgomareobas,
romlis
drosac
yvela
Termodinamikuri
parametri
ragind
didxans rCeba ucvleli. Termodinakuri wonasworobis dros sistemis yvela nawilSi wneva, temperatura da sxva parametrebi erTnairia**, amitom, am dros sistemaSi ar SeiZleba adgili hqondes iseT movlenebs, rogoricaa difuzia, Tbogamtaroba, qimiuri reaqciebi, nivTierebis erTi agregatuli mdgomareobidan meoreSi gadasvla (fazuri gardaqmnebi), da sxv. T e r m o d in am ik u r i
pr oc e s i
ewodeba sistemis erTi mdgomareobidan
meoreSi gadasvlas. Tu procesi dakavSirebulia sistemis temperaturis an agregatuli mdgomareobis SecvlasTan, mas s iT b u ri pr oce s i ewodeba. Ter*
Termodinamikuri parametrebi makroskopuli parametrebia, romlebic axasiaTebs sistemas,
rogorc mTlians. yoveli sistemis mdgomareoba ganisazRvreba misi Semadgeneli nawilakebis damaxasiaTebeli
fizikuri
sidideebis
(e.w.
mikroskopuli
parametrebis)
mniSvnelobebiT.
idealuri airis SemTxvevaSi aseTi mikroskopuli maxasiaTeblebia molekulebis koordinatebi da siCqareebi. rogorc wignis meore nawilis SesavalSia aRniSnuli, Termodinamika ganixilavs sxeuls rogorc mTlians, misi molekulur-kinetikuri aRnagobis gaTvaliswinebis gareSe. **
simZimis velSi moTavsebul airSi wonasworobis dros wnevis mniSvneloba wertilidan wertilamde icvleba.
229
modinamikur process, romelic mimdinareobs erT-erTi parametris mudmivobis pirobebSi, iz o pro ce s i ewodeba. aseTi izoprocesebi ganvixileT 57-e paragrafSi airis eqsperimentuli kanonebis Seswavlisas. sistemis a raw on a s w oru li m d gom ar e ob a ewodeba iseT mdgomareobas, rodesac Termodinamikuri parametrebis mniSvnelobebi mis sxvadasxva nawilSi sxvadasxvaa. sistemis gadasvla wonasworuli mdgomareobidan arawonasworulSi xdeba gare zemoqmedebiT. gare zemoqmedebis Sewyvetis Semdeg sistema garkveuli drois ganmavlobaSi aucileblad T a v i s T av a d gadava Termodinamikuri wonasworobis mdgomareobaSi. magaliTad, Tu dguSian WurWelSi moTavsebul airs swrafad SevkumSavT, sistema aRmoCndeba arawonaworul mdgomareobaSi _ dguSis mimdebare fenebSi airis wneva da simkvrive meti iqneba, vidre WurWlis danarCen nawilSi. magram garkveuli drois Semdeg simkvrive da wneva gaTanabrdeba, sistema aRmoCndeba Termodinakuri wonasworobis (axal) mdgomareobaSi. sistemis arawonasworuli mdgomareobidan wonasworulSi gadasvlis process r e laq s aci is p ro ce s i ewodeba, xolo am gadasvlisaTvis saWiro dros _ r e l aq s a ci is d ro ( ď ´ ). amrigad, wonasworuli mdgomareoba aris is mdgomareoba, romliskenac miiswrafvis yoveli Termodinamikuri sistema gare zemoqmedebis ararsebobis SemTxvevaSi. wonasworuli mdgomareobidan arawonasworulSi gadasvla xdeba mxolod gare zemoqmedebiT*, xolo arawonasworuli mdgomareobidan wonasworulSi gadasvla xdeba TavisTavad. Tu koordinatTa RerZebze gadavzomavT romelime or Termodinamikur parametrs, vTqvaT, wnevasa da moculobas, maSin sistemis wonasworuli mdgomareoba SeiZleba gamoisaxos wertiliT koordinatTa sibrtyeze. arawonasworuli mdgomareobis aseTnairad gamosaxva ar SeiZleba, vinaidan am dros erT-erT parametrs mainc ara aqvs garkveuli mniSvneloba. amrigad, grafikulad SeiZleba gamoisaxos mxolod wonasworuli procesi, e.i. iseTi procesi, romelic Sedgeba wonasworuli mdgomareobebis uwyveti Tanamimdevrobisagan**. *
aq ar viTvaliswinebT wonaworuli mdgomareobidan TviTnebur gadaxrebs _ fluqtuaciebs.
**
wonasworul process kidev uwodeben kvazistatikurs (warmosdgeba laTinuri sityvisagan
`kvazi~
_
TiTqos).
arawonasworuli
procesis
ganvixilavT.
230
grafikuli
gamosaxvis
meTods
Cven
ar
cxadia, rom wonasworuli procesi garkveuli gaidealebaa. yvela realuri procesi arawonasworulia, e.i. Sedgeba arawonasworul mdgomareobaTa Tanamimdevrobisagan, vinaidan, rogorc zemoT aRvniSneT, sistemis erTi mdgomareobidan meoreSi gadasvlas aucileblad Tan sdevs wonasworobis darRveva. miuxedavad amisa, aseTi gaidealeba, iseve rogorc materialuri wertilis, idealuri airisa da sxv. cnebebis Semotana sasargebloa, vinaidan gvexmareba realuri procesebis garCevaSi da saSualebas gvaZlevs movnaxoT realuri arawonasworuli procesebis maqsimaluri miaxloebis gzebi idealur wonasworul procesebTan. rogorc qvemoT vnaxavT, idealuri siTburi manqanis mq koeficienti udidesia nebismieri realuri manqanis mq koeficientTan SedarebiT, romelic muSaobs saxureblisa da macivris temperaturebis imave mniSvnelobebze. procesis arawonasworulobis xarisxi damokidebulia misi mimdinareobis siswrafeze _ rac metia siswrafe, miT metia arawonasworuloba, e.i. miT metia gansxvaveba Termodinakur parametrebs Soris sistemis sxvadasxva nawilSi. marTlac, zemoaRniSnul cdaSi, airis swrafad SekumSvisas, gansxvaveba sxvadasxva nawilSi wnevebs, simkvriveebsa da temperaturebs Soris didia, neli SekumSvisas ki _ mcire. Tu SekumSvis procesi mimdinareobs Zalian nela, ise rom misi warmarTvisaTvis saWiro t dro gacilebiT metia relaqsaciis
ď ´
droze, maSin mTeli
procesi SeiZleba warmovidginoT rogorc didi raodenobis Zalian mcire SekumSvebis (mikroSekumSvebis) jami, amasTan, ise, rom TiToeuli mikroSekumSvisaTvis saWiro dro mainc meti iqneba
relaqsaciis
droze.
maSin,
TiToeuli
mikroSekumSvis
ganmavlobaSi
sistemaSi
moeswreba wonasworobis damyareba da mTeli procesi SeiZleba ganxilul iqnas rogorc erTi wonasworuli mdgomareobidan meoreze gadasvlebis erToblioba.
vinaidan wonasworuli procesi SeiZleba iyos mxolod usasrulod nela mimdinare procesi, amitom, airis gafarToebis an SekumSvis procesi rom wonasworuli iyos, saWiroa, misi wneva usasrulod mcired gansxvavdebodes gare wnevisagan (zRvarSi es gansxvaveba SeiZleba CaiTvalos nulis tolad). airis moculobis arawonasworuli cvlilebisas gansxvaveba airis wnevasa da gare wnevas Soris sasruli sididea _ gafarToebisas gare wneva sasruli sididiT naklebia airis wnevaze (amitom arawonasworuli gafarToebis wiri unda mdebareobdes ufro dabla, vidre wonasworulis), xolo kumSvisas ki piriqiT _ gare wneva sasruli sididiT sWarbobs airis wnevas. 71.1 suraTze mocemulia airis wonasworuli gafarToebis ( acb ) da kumSvis ( bc' a ) da arawonaswosur.71.1
ruli gafarToebisa ( adb ) da kumSvis ( bd' a ) grafike231
bi. arawonasworuli procesebis Sesabamisi grafikebi wyvetili wiriTaa warmodgenili, vinaidan, rogorc aRvniSneT, arawonasworuli procesis grafikuli gamosaxva ar SeiZleba da Tu mainc gamovsaxavT, mxolod im azriT, rom gviCvenos am procesis fardobiTi svla wonasworulTan SedarebiT.
§72. siTbo da muSaoba Termodinamikis erT-erTi ZiriTadi cneba aris Sinagani energiis cneba. 63-e paragrafSi Cven ganvmarteT Sinagani energia da gamovTvaleT misi sidide idealuri airisaTvis. sxeulis sruli energia aris misi meqanikuri da Sinagani energiebis jami. viciT, rom sxeulis (sistemis) meqanikuri energia icvleba muSaobis Sesrulebis procesSi, rom am cvlilebis raodenobrivi zoma aris Sesrulebuli muSaobis sidide (`muSaobis raodenoba~). Tu sxeulze moqmedi Zalis
muSaobas
A –Ti,
aRvniSnavT
xolo
sxeulis
meqanikuri
energiis
cvlilebas _ E -Ti, maSin E A . (72.1) (72.1) formula gamosaxavs meqanikuri energiis mudmivobis kanons. vnaxoT,
ra
procesebis
asrulebs
Sedegad
muSaobas
icvleba
xaxunis
sxeulis
Zalis
Sinagani
winaaRmdeg,
energia. igi
Tu
Tbeba,
sxeuli izrdeba
molekulebis saSualo kinetikuri energia da, maSasadame, sxeulis Sinagani energiac. imave SemTxvevasTan gvaqvs, rodesac gareSe sxeulebTan meqanikuri urTierTqmedebis
Sedegad
sxeuli
deformirdeba
(am
dros
icvleba
nawilakebis potenciuri energia) an icvleba misi agregatuli mdgomareoba (icvleba nawilakebis rogorc potenciuri, ise kinetikuri energia) da a.S. amrigad, Sinagani energiis cvlilebis erT-erTi gza aris muSaobis Sesruleba. Sesrulebuli muSaobis sidide warmoadgens Sinagani energiis cvlilebis zomas, amitom (72.1) formula, romelic gamosaxavs meqanikuri energiis mudmivobis kanons, marTebulia im SemTxvevaSic, rodesac igulisxmeba rom E aris sxeulis sruli energia (da es energia icvleba mocemuli sxeulis sxva sxeulebTan
meqanikuri
urTierTqmedebis
Sedegad,
muSaobis
Sesrulebis
procesSi). magram Sinagani energia sxva gziTac SeiZleba Seicvalos. Tu, magaliTad, mocemul A sxeuls SevaxebT B sxeuls, romlis temperaturac ufro maRalia, 232
maSin
A sxeulis temperatura da, maSasadame, Sinagani energiac gaizrdeba,
Tumca am dros araviTari muSaoba ar sruldeba. s xe u l is S i an g an i e ne r gi i s c v li le b i s p ro ce s s m u S a ob is Se s ru le b i s g a re Se T b o g a da c e m a ( T b o c v l a ) e w o de b a. Tbogadacemis dros erTi sxeulis nawilakebis energia gadaecema meore sxeulis nawilakebs, ganxilul magaliTSi es gadacema xdeboda molekuluri dajaxebebis Sedegad; Semxeb sazRvarze adgili aqvs A da B sxeulebis molekulebis dajaxebebs. swrafad moZravi molekulebi, Sejaxebisas gadascemen energiis nawils nela moZrav molekulebs, ris Sedegadac A sxeulis molekulebis saSualo kinetikuri energia izrdeba,
B
mcirdeba, e.i. adgili aqvs energiis gadacemas
sxeulis molekulebisa ki B
sxeulidan
A
sxeulSi.
amrigad, T b og a d ace m a ar is m ik r op r oce s e b i s e rT ob l iob a, r om e lT a m e Sv e ob i T a c e ne r g ia e rT i s xe u li d a n g ad ae ce m a m e ore s . Tbogadacemis ganxilul process, rodesac sxeulebi uSualod exebian erTmaneTs T b o g a m t a r o b a an konduqtiuri Tbogadacema ewodeba. sxeulebs Soris Tbocvlas maSinac aqvs adgili, rodesac isini uSualod ar exebian erTmaneTs. movaTavsoT A sxeuli B sxeulis zemoT garkveul manZilze, airis (an siTxis) fena, romelic exeba B sxeuls, gaTbeba (airis molekulebis B sxeulis molekulebTa dajaxebisa da energiebis gadanawilebis gamo) da imoZravebs zemoT (vinaidan misi simkvrive Semcirda), mis adgils ki daikavebs ufro civi fenebi. haeris Tbili fenebi A sxeulTan Sexebisas gamoiwvevs mis gaTbobas. T b o g a d a c e m a s ,
romelic
xorcielde ba
airis
(an siTxis) W a v l i s
me Sve obiT, konv eq ci uri Tbogadacema ewode ba.
B sxeulidan A sxeuls energia maSinac gadaecema, roca gamoricxulia konveqcia, magaliTad, roca A sxeuli moTavsebulia B sxeulis qvemoT garkveul manZilze. am dros konveqcia gamoricxulia, vinaidan Tbili haeris Wavli zeviTken moZraobs. energiis gadacema arc TbogamtarobiT xdeba, vinaidan airis, kerZod haeris Tbogamtaroba Zalian mcirea (Tanac energiis aseT gadacemas maSinac aqvs adgili, roca A da B sxeulebi vakuumSia moTavsebuli da gamoricxulia rogorc konveqciis, aseve Tbogamtarobis fizikuri SesaZlebloba). energiis gadacema am dros xdeba eleqtromagnituri talRebis meSveobiT. T b o g a d a c e m a s , r o m e l i c xorcielde ba
ele qtrom agn ituri
talRe biT,
ewode ba
Tbogadacem a
g amosxiv ebis saSuale biT .
Tbogadacemis procesSi sxeulis mier miRebuli an gacemuli energiis zomad miRebulia gansakuTrebuli sidide, romelsac s iT b os 233
r a ode no b a
ewodeba ( Q ). sxvanairad, siTbos raodenoba aris energiis is raodenoba, romlis gadacema xdeba TbocvliT. siTbos
raodenoba
ar
SeiZleba
ganvixiloT
rogorc
raRac
saxis
energia, romelsac Seicavs sxeuli. imis Tqma, rom sxeuli Seicavs siTbos raodenobas, iseTive uazrobaa, rogorc imisa, rom sxeuli Seicavs muSaobis raodenobas.
siTbo
iseTive
dinamikuri
cnebaa,
rogoric
muSaoba
da
igi
vlindeba mxolod procesSi. iseve, rogorc muSaoba aris energiis gadacemis (da gardaqmnis) forma, xolo Sesrulebuli muSaobis sidide _ am gadacemis zoma, siTbo aris energiis gadacemis forma, xolo siTbos raodenoba _ am gadacemis zoma. magram muSaobisagan gansxvavebiT, romelic aris energiis gadacemis makroskopuli* forma, s iT b o a ri s e ne r gi is g a d ace m is m ik r o f i zi k u r i f orm a, e . i. is e T i fo rm a, r om lis d ros a c x or cie ld e b a e ne r gi i s
u Su al o
g acv l a
u rT ie rT q m e d i
s xe u le b is
q aos u r a d
m oZ r av n aw i l ak e b s Sor is . vinaidan mdgomareobas
muSaoba (Tvisebas),
da
siTbo
isini
axasiaTebs
warmoadgenen
process procesis
da
ara
funqciebs
sxeulis da
ara
mdgomareobisas. maTematikurad es imiT gamoisaxeba, rom muSaobisa da siTbos usasrulod mcire raodenoba srul diferencials ar warmoadgens da amitom maTi aRniSvna dA –Ti da dQ –Ti, sazogadod swori ar aris. d diferencialis aRniSvnaa mxolod usasrulod mcire nazrdisaTvis da amitom misi dawera SeiZleba mxolod iseTi sididis win, romelic sxeulis Tvisebas axasiaTebs, magaliTad,
energia,
moculoba,
temperatura
da
sxv.
cxadia
uazrobaa
vilaparakoT magaliTad muSaobis nazrdze. amrigad, sxeulis energiis cvlilebis zoma meqanikur procesSi aris gare Zalebis mier Sesrulebuli muSaoba, xolo siTbur procesSi _ siTbos raodenoba. amitom energiis mudmivobis kanoni siTburi procesebis gaTvaliswinebiT Semdegnairad Caiwereba:
E A Q .
*
(72.2)
terminiT `makroskopuli~ aq xazgasmulia is faqti, rom muSaoba yovelTvis dakavSirebulia
sxeulis an misi nawilebis makroskopul gadaadgilebasTan.
234
vianidan siTbos raodenoba aris energiis cvlilebis zoma, igi izomeba imave erTeulebiT, riTac energia da muSaoba. erTeulTa SI sistemaSi siTbos raodenoba izomeba joulebiT, CGS sistemaSi ki _ ergobiT. arsebobs siTbos raodenobis sistemgareSe erTeuli, romelsac kaloria ewodeba. kaloria aris siTbos raodenoba, romelic saWiroa 1 g. gamoxdili wylis gasaTbobad erTi gradusiT, kerZod, 19,5 oC-dan 20,5 oC-mde.
aTasjer met
erTeuls
gamoTvlebiT
kilokaloria
ewodeba.
cdebiT
da
Teoriuli
dadgenilia, rom 1 kaloria=4,1868 j. kaloriis
SemoReba
dakavSirebulia
im
istoriul
ganixilavdnen ara rogorc nawilakebis Sinagan moZraobas,
periodTan,
roca
siTbos
aramed rogorc nivTierebis
gansakuTrebul saxes. jer kidev galileim (1564-1642) gamoTqva mosazreba imis Sesaxeb, rom siTbo Taviseburi saxis nivTierebaa, romelic met-naklebi raodenobiT aris yvela sxeulSi da SeuZlia erTi sxeulidan meoreSi gadasvla. Semdgom am nivTierebas siTbombadi ewoda. siTbombadis Teoriis Tanaxmad, misi Sesvla sxeulSi iwvevs sxeulis temperaturis gazrdas da piriqiT. Tu sxeulSi sruliad ar aris siTbombadi, misi temperatura iqneba absoluturi nuli. vinaidan cdebi aCvenebda, rom temperaturis Secvla ar iwvevs sxeulis wonis Secvlas, iTvleboda, rom siTbombadi uwonoa. garda amisa, vinaidan siTbo miCneuli iyo nivTierebis raodenobad, iTvleboda, rom SeuZlebeli iyo misi gaqroba an warmoqmna SesaZlebeli iyo mxolod misi gadanawileba sxeulebs Soris. es Tvalsazrisi siTbos nivTieri bunebis Sesaxeb gabatonebuli iyo meTvramete saukunis ganmavlobaSi da mecxramete saukunis dasawyisSi. am droidan modis gamoTqmebi s i T b o s r a o d e n o b a , s i T b o t e v a d o b a , f a r u l i s i T b o d a a . S . siTbombadis Teoriis safuZvelze ganviTarda kalorimetruli gazomvebis meTodebi da ganisazRvra siTbos raodenoba rogorc sidide, romelic unda gadavceT an wavarTvaT sxeuls, rom misi temperatura gavzardoT an SevamciroT
T sididiT. dadginda, rom es siTbos
raodenoba, garda T –si, damokidebulia sxeulis m masaze da nivTierebis gvarobaze:
proporciulobis
koeficienti
(c )
Q cmT .
(72.3)
gamosaxavs
Q –s damokidebulebas nivTierebis
gvarobaze da mas kuTri siTbotevadoba ewodeba. (70.3)-dan Cans, rom kuTri siTbotevadoba ricxobrivad im siTbos raodenobis tolia, romelic saWiroa erTeulovani masis sxeulis temperaturis Sesacvlelad erTi gradusiT. kaloriis ganmartebis Tanaxmad, wylis kuTri siTbotevadobaa 1 kal/K.g. sapirispiro Tvalsazrisi siTbos bunebis Sesaxeb gamoTqva galileis Tanamedrovem, ingliselma filosofosma f.bekonma (1561-1626), romelic Tvlida, rom siTbo sxeulSi myofi siTbombadi ki ara, sxeulis Semadgeneli mcire uxilavi nawilakebis Sinagani moZraobaa; rom sxeulis temperaturas gansazRvravs nawilakebis moZraobis siCqare da ara siTbombadis
235
raodenoba masSi. am Tvalsazriss miemxro bevri cnobili mecnieri (niutoni, boili da sxv.), maT Soris lomonosovic, romelmac Seqmna siTbos pirveli mecnieruli Teoria _ siTbos meqanikuri
Teoria.
am
TeoriaSi
lomonosovi
siTbos
ganixilavda,
rogorc
sxeulis
molekulebis Sinagan (meqanikur) moZraobas da asabuTebda absoluturi nulis arsebobas, rogorc
mdgomareobisa,
umravlesoba
mainc
rodesac
siTbombadis
Sewyvetilia Teorias
yovelgvari
emxroboda,
moZraoba.
vinaidan
igi
magram ufro
mkvlevarTa martivi
da
TvalsaCino iyo, siTbos meqanikuri Teoria ki eyrdnoboda nivTierebis molekulur-kinetikur aRnagobas, rac Znelad gasagebi da dasajerebeli iyo molekulebisa da atomebis Sesaxeb konkretuli cnobebis uqonlobis gamo. TviT sadi karnoc ki, romelic Termodinamikis erTerTi fuZemdebelia, Tavdapirvelad siTbombadis Teorias iziarebda da mxolod SemdegSi miemxro siTbos meqanikur Teorias. siTbos meqanikuri Teoriis gamarjvebaSi gadamwyveti roli iTamaSa XVIII saukunis bolos aRmoCenilma movlenebma, romlebic ewinaaRmdegebodnen siTbos raodenobis mudmivobis kanons. 1798 wels ingliselma mecnierma rumfordma (1753-1814) SeamCnia, rom qvemexis lulis burRvisas gamoiyofoda didi siTbos raodenoba, romelic iwvevda lulaze dadgmul qvabSi wylis aduRebas. ris xarjze gamoiyo siTbo? siTbombadis Teoriis momxreebi cdilobdnen es movlena aexsnaT daSvebiT, rom rkinis burbuSelas siTbotevadoba ufro naklebia, vidre masiuri rkinisa da siTbotevadobaTa am sxvaobis xarjze xdeba siTbos gamoyofa. magram gazomvebiT dadginda, rom rkinis burbuSelas siTbotevadoba zustad iseTivea, rogorc masiuri rkinisa. 1899 wels ingliselma mecnierma devim (1778-1829) aRmoaCina, rom Tbogaumtar WurWelSi moTavsebuli yinulis ori naWris erTmaneTze xaxunis Sedegad gamoiyofa siTbo, ris Sedegadac yinulis naWrebi dneba. siTbombadis TeoriiT am movlenis axsna SeuZlebeli iyo, vinaidan wylis siTbotevadoba ara Tu naklebi, aramed TiTqmis orjer metia yinulis siTbotevadobaze. cxadia, rom orive SemTxvevaSi siTbos raodenobis gamoyofa dakavSirebulia muSaobis SesrulebasTan, siTbo gamoiyofa Sesrulebuli muSaobis xarjze. amrigad, siTbos raodenoba aris sidide, romelic garkveuli gagebiT muSaobis msgavsia. sxeulis temperaturis erTnairi sididiT aweva SeiZleba gamoiwvios rogorc raime
Q siTbos raodenobis gadacemam, ise
garkveuli A muSaobis Sesrulebam. siTbombadis Teoria sabolood iqna uaryofili siTbos raodenobisa da muSaobis sididis ekvivalentobis dadgenis Semdeg. XIX saukunis Sua wlebSi maierma Teoriulad, xolo joulma eqsperimentulad daadgines, rom 4,1868 j m u S a o b a e k v i v a l e n t u r i a 1 k a l o r i a siTbos raoden obisa, e .i. 4,18 68 j m uSaobis Se srule ba iwvev s tempe raturi s iseTsave
m ate bas,
rog orsac
sxeulisaTv is
1
k alori a
siTbos
raodenobis
m i n i W e b a . amrigad, kaloria energiis siTburi erTeulia, da sxva araferi. ricxvi 4,1868 j/kal aris siTburi erTeulebidan meqanikurSi gadasayvani koeficienti da mas ewodeba s i T b o s meq anikuri ekviv ale nti .
236
§73. Termodinamikis I kanoni wina paragrafSi miRebuli (72.2) formula, romelic gamosaxavs
energiis
mudmivobis kanons siTburi procesebis gaTvaliswinebiT, gamosaxavs Termodinamikis I kanons. magram TermodinamikaSi, rogorc wesi, ganixileba uZravi sistemebi, romelTa meqanikuri energia ar icvleba, amitom (72.2) formulaSi, Cveulebriv, sistemis srul E energias cvlian misi Sinagani U energiiT: (73.1) U A Q , sadac U aris sxeulis Sinagani energiis cvlileba, A aris gare Zalebis mier Sesrulebuli muSaoba, xolo Q _ sxeulze gadacemuli (sxeulis mier miRebuli an gacemuli) siTbos raodenoba. niutonis III kanonis Tanaxmad A A' , sadac A' aris TviT sxeulis mier Sesrulebuli muSaoba, e.i. im Zalebis muSaoba, romliTac mocemuli A
sxeuli moqmedebs gare sxeulebze. Tu (73.1) formulaSi gare Zalebis muSaobis nacvlad CavsvamT TviT sxeulis A' muSaobas, miviRebT: da
U Q A'
(73.2)
Q U A' .
(73.3)
am saxiT Cawerili Termodinamikis I kanoni sityvierad ase gamoiTqmis: s xe u lze g ad a ce m u l i s iT b o s rao de nob a xm ar de b a am s xe u li s Si n ag a n i e ne rg ii s Se cv l as d a m is m ie r m u S aob is Se s ru le b as .
Q dadebiTia, Tu sxeuli iRebs siTbos raodenobas da uaryofiTia, Tu igi gascems mas. aseve, A' dadebiTia Tu muSaobas asrulebs TviTon sxeuli da uaryofiTia, Tu muSaobas asrulebs gare sxeulebi. Tu (73.3) formulas CavwerT Tbogadacemis elementaruli procesisaTvis, anu usasrulod mcire sidideebiT, miviRebT:
Q dU A ,
(73.4) sadac Q sistemaze gadacemuli usasrulod mcire siTbos raodenobaa, dU sistemis Sinagani energiis usasrulod mcire cvlileba, xolo A sistemis mier Sesrulebuli usasrulod mcire muSaoba. am CanawerSi gaTvaliswinebulia, rom Sinagani energia aris mdgomareobis funqcia da misi cvlileba warmoadgens srul diferencials, siTbos raodenoba da Sesrulebuli muSaoba ki procesis funqciebia da Q da A ar warmoadgens srul diferencialebs. 237
cxadia,
rom
(73.3)
da
(73.4)
gantolebebSi
Semavali
samive
sidide
gazomilia erTi da imave erTeulebiT, kerZod SI sistemaSi joulobiT, xolo CGS sistemaSi ergobiT. istoriulad
Termodinamikis
I
kanonis
Camoyalibeba
dakavSirebulia
iseTi manqanis Seqmnis cdebis warumateblobasTan, romlis moqmedebis erTaderTi Sedegi iqneboda muSaobis Sesruleba. aseT manqanas, romelic Seasrulebda muSaobas garedan siTbos raodenobis miuReblad da Sinagani energiis Seucvlelad, I gvaris pe rpe tu u m m ob il e ewodeba (laTonurad perpetuum mobile mudmivad moZravs
niSnavs).
Termodinamikis
I kanonidan gamomdinare
aseTi
manqanis arseboba SeuZlebelia. marTlac, vinaidan energia mdgomareobis funqciaa, sistemis sawyis mdgomareobaSi dabrunebisas energia iRebs pirvandel mniSvnelobas. amitom periodulad moqmedi manqanisaTvis yoveli periodis bolos dU 0 da manqanis nulisagan gansxvavebuli muSaobis
A 0
Sesru-
leba SeuZlia mxolod garedan miwodebuli energiis xarjze
Q 0 .
amitom
Termodinamikis I kanons zogjer asec ayalibeben: S e u Z le b e li a pi rv e l i gv ar is pe r pe tu u m m o b il e s g a nx or c i e leba.
§74. Termodinamikis I kanoni idealuri airisaTvis davweroT Termodinamikis I kanoni idealuri airisaTvis. viciT (§64), rom airis muSaoba izobaruli gafarToebisas sadac
V
aris
airis
A pV , moculobis namati.
Tu
airis
sawyis
(74.1) moculobas
aRvniSnavT V1 –iT, saboloss _ V2 -Ti, maSin
V V2 V1 da
A pV2 V1 . (74.2) abscisaTa RerZze gadavzomoT moculoba, ordinatTa RerZze _ wneva.
vianidan ( p,V ) koordinatebiT gamosaxuli izobara aris abscisaTa RerZis paraleluri wrfe, amitom airis muSaoba ricxobrivad tolia 74.1 a suraTze gamosaxuli daStrixuli farTobisa. 238
Tu procesi ar aris izobaruli, maSin (74.1) formula marTebulia mxolod moculobis usasrulo mcire dV
cvlilebisaTvis, roca dasaSvebia
wnevis cvlilebis ugulebelyofa:
A pdV .
(74.3) (74.3) formuliT gamosaxuli elementaruli muSaoba ricxobrivad tolia 74.1 b suraTze xSirad daStrixuli svetis farTobisa. sasruli muSaoba, romlis drosac moculoba icvleba V1 –dan V2 –mde, miiReba (74.3) gantolebis integrebiT
A
V2
pdV ,
V1
rac gamoisaxeba 74.1 b suraTze mocemuli daStrixuli farTobiT. p
p
p2 p1
p1 pdV
0
V1
V2 a
V
0
V1
dV
V2
V
b suraTi 74.1.
amrigad, nebismieri procesis dros Sesrulebuli muSaoba gamoisaxeba im nakvTis farTobiT, romelic Semosazrvrulia procesis
p pV
grafikiT,
abscisaTa RerZiTa da sawyisi da saboloo ordinatebiT (sur. 74.1 a,b). 1 moli idealuri airis Sinagani energia (§63)
i RT CV T , 2 aris moluri siTbotevadoba mudmivi moculobis dros. CV const U
sadac CV
idealuri airisaTvis , amitom dU CV dT ,
(74.4)
Tu A –s da dU –s miRebul mniSvnelobebs SevitanT (73.4) formulaSi, Termodinamikis I kanoni 1 moli idealuri airisaTvis miiRebs saxes:
Q CV dT pdV .
239
(74.5)
gavaanalizoT miRebuli formula. davuSvaT, airi farTovdeba pdV
muSaoba
dadebiTia.
am
muSaobis
miwodebuli siTbos raodenobis xarjze xarjze
dV
C
V
Sesruleba
dQ 0 ,
airs
dV
0, maSin
SeuZlia
garedan
an Sinagani energiis klebis
dT 0 , an orive procesis gamo erTdroulad. Tu airi ikumSeba
0, Sesrulebuli muSaoba
siTbos gare sxeulebs
dQ 0 ,
pdV
uaryofiTia. am dros airi gadascems
an izrdeba misi Sinagani energia CV dT 0 , an
orive procesi erTdroulad mimdinareobs. izoqoruli procesis dros pdV 0 da
Q CV dT , e.i. izoqoruli procesis dros gadacemuli siTbos raodenoba mTlianad xmardeba airis temperaturis (Sinagani energiis) gazrdas. izoTermuli procesis dros dT 0 da
Q pdV , e.i. izoTermuli procesis dros gadacemuli siTbos raodenoba mTlianad xmardeba muSaobis Sesrulebas.
§75. adiabaturi procesi. puasonis gantoleba a d i ab atu ri pro ce s i e w o de b a is e T pro ce s s , rom e l ic m im d i n a r e ob s T b o cv li s ga re Se m oce m u l s i s te m as a d a ga re m om cv e l s xe u l e b s So ri s , e.i. am dros sistema (airi) ar iRebs siTbos raodenobas garedan da arc gascems mas Q 0 . procesi rom adiabaturi iyos, airi unda movaTavsoT absoluturad Tbogaumtari masalisagan damzadebul WurWelSi, e.w. a di ab at u r ga r s S i * . magram absoluturad Tbogaumtari masala bunebaSi ar arsebobs, amitom procesi rom adiabaturi iyos, igi unda warimarTos Zalian swrafad, vinaidan swrafi procesis dros sistema ver aswrebs siTbos raodenobis miRebas an gacemas da adiabaturobis piroba sruldeba.
*
aseT WurWels yvelaze ufro emsgavseba e.w. d i u a r i s WurWeli, romelic ormagkedliani
minis WurWelia movercxlili kedlebiT, romelTa Soris Seqmnilia maRali vakuumi.
240
amrigad, p r a q t ik u l a d y ov e l i m e ta d s w r af i p roc e s i a di ab at u r i p r oc e s i a. SevadaroT erTmaneTs adiabaturi da izoTermuli procesebi. davuSvaT, airi farTovdeba. am dros igi asrulebs dadebiT muSaobas. es muSaoba SeiZleba Sesruldes garedan siTbos raodenobis miwodebis xarjze, an Sinagani energiis Semcirebis xarjze, an orive procesis gamo erTdroulad. Sinagani energia (e.i. temperatura) rom ar Semcirdes da, maSasadame, procesi iyos izoTermuli, miwodeba
uzrunvelyofili
garedan.
amisaTvis
unda airi
iyos
siTbos
moTavsebuli
raodenobis unda
iyos
idealuri idealurad
Tbogamtari masalisagan damzadebul WurWelSi. magram aseTi masala bunebaSi ar
arsebobs.
amitom
g a f arT oe b is as
a i ris
t e m p e r atu r a
r om
ar
S e m c ir de s , pr oce s i u nd a w a rim a rT os im de n a d n e l a , rom moeswros yovel momentSi garedan siTbos saWiro raodenobis miReba. analogiurad, airis kumSvisas rom misi temperatura ar gaizardos, e.i. procesi iyos izoTermuli, man unda moaswros yovel momentSi zedmeti siTbos raodenobis gadacema, rac realurad SesaZlebeli iqneba mxolod maSin, Tu procesi mimdinareobs Zalian nela. Catarebuli msjelobidan cxadia, rom adiabaturi gafarToebisas airis Sinagani energia unda Semcirdes, e.i. igi unda gacivdes da piriqiT _ adiabaturi kumSvisas airi unda gaTbes. es Sedegi uSualod gamomdinareobs Termodinamikis I kanonidan. marTlac, vinaidan adiabaturi procesis dros Q 0 , Termodinamikis I kanoni 1 moli idealuri airisaTvis miiRebs saxes: CV dT pdV 0 .
(75.1)
es formula gviCvenebs, rom Tu airi adiabaturad farTovdeba igi civdeba
dT 0
da piriqiT _ adiabaturi SekumSvisas
dV
dV 0, maSin 0 airi Tbeba
dT 0 . airis temperaturis cvlileba adiabaturi procesis dros farTod gamoiyeneba teqnikaSi: magaliTad, Tu gavxsniT balons, romelSic moTavsebulia naxSirorJangi, romlis wneva
p 40 atmosferos, airi adiabaturad gafarTovdeba. am dros misi temperatura Semcirdeba - 80 o C -mde
da
airis
nawili
gardaiqmneba
Tovlis
SegrovebiT da dawnexviT miiReba e.w. `mSrali yinuli~.
241
msgavs
kristalur
masad.
am
masis
o
dizelis tipis Sigawvis ZravaSi haeri, adiabaturad SekumSvis gamo xurdeba 600 C – mde, rac iqvevs masSi Sefrqveuli Txevadi sawvavis TviTaalebas. es ki saSualebas iZleva damzaddes am tipis Zrava anTebis sistemis gareSe.
amrigad, adiabaturi procesis dros airis temperatura damokidebulia moculobaze. gamovsaxoT es damokidebuleba maTematikurad. amisaTvis ganvsazRvroT wneva klapeiron-mendeleevis gantolebidan
pV
RT da SevitanoT
(75.1) formulaSi:
CV dT anu
RT dV 0 , V
dT R dV 0. T CV V
(75.2)
maieris gantolebis Tanaxmad R C p CV , amitom
C p CV C p R 1 1. CV CV CV maSin (75.2) gantoleba iRebs saxes dV dT 1 0, T V romlis integrebiT miviRebT: ln T 1ln V const , anu ln TV 1 const . Tu raime sididis logariTmi mudmivia, maSin TviT es sididec, cxadia, mudmivi iqneba. amitom sabolood miviRebT: TV 1 const .
(75.3)
an, sazogadod, TV γ 1 const . (75.3) gantoleba gamosaxavs damokidebulebas temperaturasa da moculobas Soris adiabaturi procesis dros. igi SeiZleba Semdegnairad CavweroT: T1V1 1 T2V21 . (75.3’) davamyaroT axla damokidebuleba wnevasa da moculobas Soris adiaba-
turi procesis dros. amisaTvis (75.3) gantolebaSi SevitanoT T –s mniSvneloba pV klapeiron-mendeleevis gantolebidan T R
242
miviRebT:
pV
V 1 const ,
R anu R
pV const R . airis universaluri mudmivaa. misi namravli mudmiv sidideze agereTve
mudmivi inqbea, amitom saboloos pV const .
(75.4)
an, sazogadod, pV γ const . (75.4) gantoleba, romelic amyarebs damokidebulebas idealuri airis wnevasa da moculobas Soris adiabaturi procesis dros, aris a di ab ati s gantoleba. am gantolebis grafiks ad i ab at a ewodeba. adiabatis gantoleba pirvelad miiRo frangma mecnierma p u as onm a (1781-1840), amitom mas puasonis gantolebas uwodeben. adiabatis
pV γ const
gantolebis
Sedareba
izoTermis pV const gantolebasTan gviCvenebs, rom (radgan
1)
moculobis
mocemuli
cvlilebisas
wnevis cvlileba adiabaturi procesis dros ufro swrafia, vidre izoTermuli procesis dros (marsur. 75.1
Tlac, Tu izoTermuli procesis dros moculobis orjer
gazrda
iwvevs
wnevis
orjer
Semcirebas,
adiabaturi procesis dros wneva 2 –jer unda Semcirdes, rac 2-ze metia).
es
gasagebicaa, vianidan izoTermuli procesis dros airis wnevis cvlilebas iwvevs mxolod misi moculobis cvlileba, adiabaturi procesis dros ki wnevis
cvlileba gamowveulia airis
rogorc
moculobis,
ise
temperaturis
cvlilebiT. adiabaturi gafarToebisas airi civdeba da wneva ufro swrafad ecema, adiabturi kumSvisas ki piriqiT _ Tbeba da wneva ufro swrafad izrdeba. maSasadame, adiabata ufro metad unda iyos daxrili abscisaTa RerZisadmi, vidre izoTerma. 75.1 suraTze 1-2 mrudi izoTermaa, 1-2’ mrudi ki _ adiabata.
vinaidan
nebismieri
procesis
dros
Sesrulebuli
muSaoba
ricxobrivad tolia im farTobisa, romelic SemosazRvrulia am procesis gamomsaxveli mrudiT, abscisaTa RerZiT da sawyisi da saboloo ordinatebiT, amitom cxadia, rom izoTermuli gafarToebisas airi ufro met muSaobas Seasrulebs, vidre adiabaturi gafarToebisas. 243
§76. politropuli procesi Cven mier
ganxiluli airis
mdgomareobis
Secvlis
izoTermuli
da
adiabaturi procesebi gaidealebuli procesebia, vinaidan pirvelis ganxorcielebisaTvis saWiroa airis idealuri siTburi kontaqti garemosTan. meoresaTvis ki _ aseTive idealuri izolacia. orive es procesi zRvruli SemTxvevaa ufro zogadi, e.w. po li tro pu li pr o ce s i s a . p o li tro pu li p ro c e s i e w o de b a y ov e lgv a r pro ce s s , ro m l is m im di na re ob is d ros a c s i T C
b ote v a dob a
Q dT
m u dm i v i s i d ide a.
gamoviyvanoT politropuli procesis gantoleba _ politropis gantoleba; es gamoyvana savsebiT analogiuria adiabatis gantolebis gamoyvanisa. Termodinamikis I kanonis Tanaxmad sistemaze gadacemuli siTbos raodenoba
Q CV dT pdV , magram politropuli procesisaTvis Q C dT , amitom C dT CV dT pdV , anu CV C dT pdV 0 . gamovricxoT am gantolebidan
(76.1) dT . amisaTvis visargebloT klapeiron-
mendeleevis gantolebiT pV RT , romlis gadiferencialeba gvaZlevs: pdV V dp RdT ,
saidanac maieris C p CV R gantolebis gamoyenebiT miviRebT:
dT
pdV V dp
pdV V dp
. R C p CV dT -s miRebuli mniSvneloba SevitanoT (74.1) gantolebaSi:
C
V
anu
C
pdV V dp C p CV
pdV 0 ,
CVμ C μ pdVμ CVμ C μ Vμ dp C pμ CVμ pdVμ 0 ,
aqedan miRebuli tolobis
C pμ C μ pdVμ CVμ C μ Vμ dp 0 . yvela wevri gavyoT C C pV –ze: V
244
C p C dV dp 0. CV C V p aRvniSnoT
C p C CV C
n,
(76.2)
maSin
dV
dp (76.3) 0. V p n -s ewodeba politropis maCvenebeli. mocemuli procesisaTvis igi mudmivia, n
vinaidan, ganmartebis Tanaxmad, C const . amis gamo (76.3) gantolebis integreba gvaZlevs: n ln V ln p const ,
anu ln pVn const ,
e.i. pVn const ,
an, sazogadod,
pV n const . (76.4) gantolebas
(76.4)
ewodeba politropis gantoleba.
adiabaturi procesis dros C 0 , (vinaidan Q 0 ), amitom
C p
, CV da (76.4) gantoleba gardaiqmneba adiabatis gantolebad. n
izoTermuli procesis dros
C , (vinaidan dT 0 ), amitom C p
1 C n 1, CV CV C 1 C da (76.4) gantoleba gardaiqmneba izoTermis gantolebad. C p C
Tu davuSvebT, rom C C p
politropis
n
maCvenebeli xdeba nulis
toli da (76.4) gantolebidan, rogorc unda yofiliyo, viRebT p const .
1 Tu C CV , maSin n da (76.4) gantolebidan misi xarisxSi ayvanis Semdeg n viRebT
V const .
adiabaturi
procesis
245
msgavsad,
politropuli
procesic
SeiZleba
Caiweros
T ,V ,
parametrebiT.
amisaTvis
klapeiron-mendeleevis
gantolebidan ganvsazRvroT p da SevitanoT (76.4) formulaSi:
m RT V n const , V anu
TV n1 const .
§77. muSaoba sxvadasxva Termodinamikur procesSi viciT, rom gafarToebisas airis mier Sesrulebuli elementaruli muSaoba
A pdV , xolo sruli muSaoba
A δ A
V2
pdV .
(77.1)
V1
gamovTvaloT
A –s
sidide
1
moli
idealuri
airisaTvis
sxvadasxva
Termodinamikur procesSi. 1. i zoq oru li pro ce s i . am dros V const ,
amitom dV 0 da
V 2
pdV 0 ,
A
V 1
e.i. izoqoruli procesis dros airi muSaobas ar asrulebs, am procesis ganxorcielebisaTvis airi unda movaTavsoT daxurul WurWelSi ise, rom mas gafarToebis
Q C
v
saSualeba
ar
hqondes.
Termodinamikis
I
kanonis
Tanaxmad
dT pdV am dros gadacemuli siTbos raodenoba mTlianad xmardeba
airis Siangani energiis gazrdas. 2. i zob ar u l i pr oce s i , p const V 2
A
pdV .
V 1
vinaidan wneva mudmivia, igi SeiZleba gavitanoT integralis niSnis gareT, amitom miviRebT: V 2
A p dV pV 2 V1 . V 1
an, sazogadod,
A pV2 V1 . 246
(77.2)
izobaruli
procesis
gansaxorcieleblad
airi
unda
movaTavsoT
idealurad moZravi dguSiT daxurul WurWelSi. Termodinamikis I kanonis Tanaxmad am dros airze gadacemuli siTbos nawili xmardeba muSaobis Sesrulebas (dguSis gadaadgilebas), nawili ki misi Sinagani energiis gazrdas. 3 . i zo T e rm u li pro ce s i , T const V 2
A
pdV .
V 1
am procesis dros wneva ganuwyvetliv icvleba, amitom misi gatana integralis niSnis gareT ar SeiZleba.
SevcvaloT
p
misi
toli
sididiT
RT klapeiron-mendeleevis gantolebidan p . V maSin sur. 77.1
V 2
A
RT
V 1
dV V
V 2
RT
V 1
dV V
RT ln
V 2 V1
.
(77.3)
zogad SemTxvevaSi, roca farTovdeba nebismieri m masis airi
V2 . V1 grafikulad es muSaoba gamoixateba 77.1 suraTze mocemuli daStrixuli A
m
RT ln
farTobiT, sadac ab procesis grafikia (izoTerma). izoTermuli procesis gansaxorcieleblad airi unda movaTavsoT idealurad Tbogamtar WurWelSi, an, vinaidan iseTi WurWeli ar arsebobs, igi unda warvmarToT Zalian nela. vinaidan izoTermuli procesis dros T const da CV dT 0 , Termodinamikis I kanonis Tanaxmad gadacemuli siTbos raodenoba mTlianad xmardeba muSaobis Sesrulebas. 4. a d i ab atu ri p ro ce s i , Q 0 V 2
pdV .
A
V 1
radgan am procesis dros airi garedan siTbos raodenobas ar iRebs, amitom Termodinamikis I kanonis Tanaxmad igi muSaobas asrulebs Sinagani energiis xarjze 247
O CV dT pdV , saidanac pdV CV dT . pdV -s miRebuli mniSvneloba SevitanoT muSaobis formulaSi T2
T1
T1
T2
A CV dT CV dT CV T1 T2 , anu T A CV T1 1 2 . T1 magram adiabaturi procesis dros kavSiri moculobasa da
(77.4)
temperaturas Soris (75.3) formulis Tanaxmad aseTia: T1V1 1 T2V21 ,
saidanac T2 V1 T1 V 2 garda amisa, maieris gantolebis Tanaxmad,
1
.
(77.5)
C p R C p CV CV 1 CV 1 , C V saidanac
CV Tu
R . 1
(77.6)
T2 -is da CV –s mniSvnelobebs (77.5) da (77.6) formulidan SevitanT (77.4) T1
formulaSi, gveqneba: 1 RT1 V1 . A 1 1 V 2 zogad SemTxvevaSi, roca farTovdeba nebismieri m masis airi
(77.7)
1 m RT1 V1 1 , A 1 V2
an, Tu SevcvliT
RT1 –s misi toli
m
p1V1
sididiT klaperon_mendeleevis
gantolebidan, miviRebT: p V V A 1 1 1 1 1 V2
248
1
.
(77.8)
p
p
p izoTerma
a
adiabata
adiabata
izoTerma
b V1
V2
V
V1
V2
V
V1
V2
V
suraTi 77.2. grafikulad
A
gamoisaxeba
77.2 a
suraTze
mocemuli
adStrixuli
nakvTis farTobiT, sadac ab adiabataa. 77.2 b da 77..2 g suraTze gamosaxulia Sesabamisad izoTermuli da adiabaturi gafarToebisa da kumSvis grafikebi, saidanac Cans, rom adiabaturi gafarToebisas airi nakleb muSaobas asrulebs, vidre izoTermuli gafarToebisas, xolo adiabaturi kumSvisas gare Zaleba ufro met muSaobas asruleben, vidre izoTermuli kumSvisas.
ยง 78. wriuli procesi (cikli). siTburi manqanis mq koeficienti istoriulad Termodinamika viTardeboda teqnikis moTxovnebis safuZvelze, rac iTvaliswinebda siTburi manqanis, gansakuTrebiT orTqlis manqanis, srulyofas, anu margi qmedebis koeficientis gazrdas. miuxedavad konstruqciuli Taviseburebebisa, yovel siTbur manqanaSi, gadaiWreba erTi da igive amocana _ Sinagani energia gardaiqmneba meqanikur muSaobad.
amisaTvis sawvavis
wvis an birTvuli reaqciis Sedegad gamoyofili energia Tbocvlis meSveobiT gadaecema airs (m u S a s xe u ls ),
romelic farTovdeba da asrulebs muSaobas
gare Zalebis winaaRmdeg, mohyavs ra moZraobaSi esa Tu is meqanizmi. cxadia, rom siTbur manqanaSi, misi sasruli zomebis gamo, airs ar SeuZlia usasrulod gafarToeba. maSasadame, gafarToebis Semdeg airi unda SevkumSoT ise, rom igi da manqanis yoveli detali daubrundes sawyis mdgomareobas, ris Semdegac es airi kvlav gafarTovdeba da a.S. amrigad, mivdivarT daskvnamde, rom yoveli siTburi manqana unda muSaobdes periodulad, anu, rogorc am SemTxvevaSi amboben, c ik lu r ad .
TiToeuli ciklis ganmavlobaSi muSa sxeulis
gafarToebas unda mohyves misi SekumSva sawyis mdgomareobamde. 249
maSasadame, yovel siTbur manqanaSi muSa sxeuli asrulebs cikls, anu w r iu l p roc e s s , e.i. iseT process, romlis Sesrulebis Semdegac igi ubrundeba sawyis mdgomareobas, amitom, sxvadasxva wriuli procesis Seswavlas didi praqtikuli da Teoriuli mniSvneloba aqvs. realuri
siTburi
manqana,
Cveulebriv,
muSaobs
e.w.
g ax sni li
cikliT ,
roca
gafarToebis Semdeg `namuSevari~ airi gareT gamoityorcneba da ikumSeba airis axali porcia. magram es arsebiTad ar moqmedebs procesis Termodinamikaze, amitom Cven ganvixilavT daxSul cikls, roca farTovdeba da ikumSeba airis erTi da igive porcia.
cxadia, rom grafikulad wriuli procesis Sekruli mrudiT gamoisaxeba. marTlac,
davuSvaT,
rom
airi
mdgomareobidan
a
(romlis
parametrebia
p1 , V1 , T1 ) gafarToebis Sedegad gadavida b mdgomareobaSi romelic
( p2 , V2 , T2 ) acb
im
mrudiT
procesis
meSveobiT,
gamoisaxeba
(sur. 76.1),
Semdeg ki SekumSvis Sedegad dabrunda sawyis mdgomareobaSi procesiT.
bc' a
acbc' a
mrudiT
Sekruli
mrudi
gamosaxuli gamosaxavs
wriul process, anu cikls. gamovTvaloT Sesrulebuli V1
V2
sur. 78.1
V
wriuli
muSaoba.
procesis
dros
gafarToebisas
airis
mier Sesrulebuli muSaoba A1 dadebiTia da igi
V1acbV2 farTobiT gamoisaxeba (§ 74). A1 farT. V1acbV2 .
kumSvisas airis mier Sesrulebuli muSaoba uaryofiTia (am dros dadebiTia gare Zalebis mier Sesrulebuli muSaoba) da igi V1ac'bV2 farTobiT gamoisaxeba A2 farT. V1ac' bV2 ,
amitom ciklis dros Sesrulebuli sruli muSaoba A A1 A2 farT. V1acbV2 _farT. V1ac' bV2 farT. acbc' a .
maSasadame, w r iu l i pr oce s i s dros S e s r u le b u li m u S aob a am p r oc e s is g am om s a xv e l i m ru diT Se m o s az R v ru li f a rT ob iT g am ois a xe b a. yoveli
siTburi
manqana
Sedgeba
sami
ZiriTadi
nawilisagan:
muSa
sxeulisagan (airi an orTqli, romelic asrulebs wriul process), saxureb250
lisa (romlisganac muSa sxeuli iRebs siTbos raodenobas gafarToebisas) da macivrisgan (romelsac muSa sxeuli gadascems siTbos raodenobas kumSvisas). gamovTvaloT siTburi manqanis margi qmedebis koeficienti. saxureblidan muSa sxeuli iRebs raRac Q1 siTbos raodenobas, ris Sedegadac farTovdeba da asrulebs dadebiT A1 A muSaobas ( acb procesi). Semdeg iwyeba muSa sxeulis SekumSva. am dros igi asrulebs uaryofiT A2 muSaobas da gadascems macivars
Q2 siTbos raodenobas (e.i. iRebs macivridan _ Q2 siTbos raodenobas, bc' a procesi). aRvniSnoT muSa sxeulis Sinagani energia a mdgomareobaSi U 1 –iT, xolo b mdgomareobaSi U 2 –Ti. maSin Termodinamikis I kanonis Tanaxmad acb da bc' a
procesebisaTvis Sesabamisad daiwereba:
Q1 U 2 U1 A1 , Q2 U1 U 2 A2 . wevr-wevrad Sekrebis Semdeg miviRebT: Q1 Q2 A1 A2 A . amrigad erTi ciklis ganmavlobaSi moxda Semdegi: muSa sxeulma saxureblisagan miiRo Q1 siTbos raodenoba, misi nawili _ Q2 siTbos raodenoba gadasca macivars, xolo danarCeni Q1 Q2 siTbos raodenobis xarjze Seasrula sasargeblo A muSaoba. s iT b u ri m a nq an is m ie r Se s ru le b u li m u S a ob i s fa r dob as s a x u r e b li s g a n m i R e b u l Q1 s i T b os r a od e n ob a s T an e w o de b a s i T b u r i m anq a ni s m ar g i q m e de b is k oe f i c ie n t i (m q k oe f ici e n ti ):
Q A Q1 Q2 (78.1) 1 2 . Q1 Q1 Q1 (78.1) formulidan Cans, rom siTburi manqanis mq koeficienti miT metia, rac
metia muSa sxeulis mier saxuleblisagan miRebuli siTbos raodenoba da rac mcirea mis mier macivarze gadacemuli siTbos raodenoba. Cveni msjelobis safuZvelze (§71, sur. 71.1) cxadia, rom ciklis dros Sesrulebuli muSaoba da, maSasadame siTburi manqanis mq koeficienti maSin aris maqsimaluri, rodesac wriuli procesi wonasworulia (kvazistatikuria). ismis kiTxva: ratom mTlianad ar gardaiqmneba siTbur manqanaSi muSa sxeulis mier miRebuli siTbos raodenoba meqanikur muSaobad, ratom aris aucilebeli 251
macivrisaTvis siTbos gadacema? saqme isaa, rom siTbur manqanaSi muSa sxeuli asrulebs wriul process* da maSasadame, igi, saxureblisgan miRebuli siTbos raodenobis xarjze gafarToebisa da muSaobis Sesrulebis Semdeg, kvlav unda SevkumSoT da davabrunoT sawyis mdgomareobaSi, e.i. masze unda SevasruloT muSaoba. am muSaobas asrulebs gare Zalebi. cxadia, rom es muSaoba naklebi unda iyos gafarToebis muSaobaze, winaaRmdeg SemTxvevaSi manqana dadebiT muSaobas ver Seasrulebs da ciklis warmoebas azri ar eqneba. imisaTvis ki, rom kumSvis dros Sesrulebuli muSaoba naklebi iyos gafarToebis muSaobaze, kumSvis mrudi pV diagramaze gafarToebis mrudze qvemoT unda mdebareobdes. magram, diagramaze ufro qvemoT mdebare mruds Seesabameba ufro dabali temperatura. maSasadame, muSa sxeuli SekumSvis dawyebamde unda gavacivoT, _ unda wavarTvaT garkveuli siTbos raodenoba da gadavceT macivars **. amitomaa, rom verc erTi periodulad momuSave siTburi manqana ver imuSavebs siTbos erTi wyaros (saxureblis) xarjze, macivris gareSe. vinaidan ciklis dros Sesrulebuli muSaoba am ciklis gamomsaxveli mrudiT SemosazRvruli farTobiT ganisazRvreba, amitom cxadia, rom es muSaoba miT meti iqneba, rac ufro maRal temperaturaze xdeba airis gafarToeba da dabal temperaturaze misi kumSva. Cven mier ganxilul acbc' a wriul process, romelic gamosaxavs siTburi manqanis muSaobis princips, p i r d a p i r i wriuli procesi an pirdapiri cikli ewodeba. wriuli procesi SeiZleba warimarTos Sebrunebuli ac' bca mimarTulebiTac. aseTi Sebrunebuli wriuli procesi, anu u k u c i k l i gamosaxavs m a c i v a r i m a n q a n i s muSaobis princips. ukuciklis dros gafarToeba ( ac' b ) mimdinareobs ufro dabali wnevis pirobebSi, vidre kumSva ( bca ). kumSvis A2 muSaoba metia gafarToebis A1 muSaobaze amitom aseTi ciklis dros muSaobas asrulebs ara muSa sxeuli, aramed gare Zalebi, romlebic kumSavs muSa sxeuls. es muSaoba gardaiqmneba siTbod. amrigad, macivari manqanis ciklis ganxorcielebisas muSa sxeuli arTmevs macivars raRac Q2 siTbos raodenobas da gadscems saxurebels ufro
*
laparakia swored wriul procesze, vinaidan siTbos gadacemis e r T j e r a d i aqtis dros,
izoTermuli
gafarToebisas,
( A Q dU ; dU 0,
rogorc
A Q)
es
gamomdinareobs
Termodinamikis
kanonidan
airis mier Sesrulebuli muSaoba saxureblisgan miRebuli
siTbos raodenobis tolia. **
I
Sigawvis Zravas SemTxvevaSi macivris rols asrulebs atmosfero.
252
met, Q1 siTbos raodenobas*, damatebiTi Q1 Q2 siTbos raodenoba, romelic gadaeca saxurebels, miiReba im gare Zalebis muSaobis xarjze, romelmac SekumSa airi. amrigad, naklebad Tbili sxeulidan (macivari) metad Tbils (saxurebeli) siTbos raodenoba gadaecema gare Zalis mier
Sesrulebuli
muSaobis
xarjze.
imisaTvis
rom
ukeT
gavarkvioT, Tu rogor xdeba es, warmovidginoT macivari manqanis Semdegi gamartivebuli sqema. Tbogamtari masalisagan damzadebuli dguSiani cilindri, romelSic moTavsebulia airi, CavuSvaT garemoSi (vTqvaT siTxeSi), romlis gacivebac gvsurs (sur. 78.2 a). Semdeg SevamciroT wneva dguSze, e.i. mivceT airs gafarToebis saSualeba. airi gafarTovdeba, Seasrulebs muSaobas Sinagani energiis xarjze da gacivdeba. roca airis tempe-
sur. 78.2
ratura gaxdeba garemos temperaturaze naklebi, es ukanaskneli daiwyebs airze siTbos gadacemas, da TviTon gacivdeba.
Semdeg cilindri gadaviatanoT meore garemoSi, romlis temperaturac ufro maRalia, vidre pirvelisa (sur. 78.2 b) da dguSis qvemoT daweviT SevkumSoT airi sawyis mdgomareobamde ise, rom
misi temperatura gaxdes am
garemos temperaturaze
maRali. maSin airi mTlianad
gadascems garemos im siTbos raodenobas, romelic man pirvel WurWelSi moTavsebul garemos waarTva. amrigad, Cveni mowyobiloba moqmedebs rogorc siTburi tumbo _ arTmevs siTbos raodenobas ufro civ sxeuls da gadascems ufro Tbils, magram yvelaferi es xdeba gare Zalebis muSaobis xarjze.
§ 79. Seqcevadi da Seuqcevadi procesebi procesi SeiZleba mimdinareobdes rogorc piradapiri, ise Sebrunebuli mimarTulebiT. magaliTad, dnobis Sebrunebuli procesia gamyareba, sxeulis gaTbobisa _ misi gaciveba, gafarToebisa _ kumSva dasxv. S e q c e v a d i p roc e s i e w od e b a is e T pr oce s s , ro m e l ic m i m d i n a r e ob s
r o go rc pi rd a p iri , is e S e b r u ne b u li m im arT u le b iT ,
am as -
T an , Se b r u ne b u li p ro ce s is dr os s i s te m a T an am im de v ru l a d g a d i s y v e la im Su ale du r m d gom a re ob as , rom e l Si c m a n g a i ar a p ir d a p ir i
*
muSa
sxeuli
Q1 Q2 A
rom
siTbos
daubrundes raodenoba,
sawyis sadac
mdgomareobas,
A A2 A1
Sesrulebuli muSaobaa.
253
man
ciklis
saxurebels dros
gare
unda
gadasces
Zalebis
mier
p r oc e s is dro s d a u b ru nde b a s aw y i s m d gom a re ob as is e , r om g ar e m om c v e l s xe le b Si ar av i T a ri cv l il e b a ar x de b a. process, romelic ar akmayofilebs zemoCamoTvlil pirobebs S e u q c e v i procesi ewodeba. y ov e l i
p ro ce s i,
ro m e ls a c
T an
a xl av s
x a xu n i,
Se u q c e v i a .
marTlac xaxunis Sedegad muSaobis nawili gardaiqmneba siTbod. moxaxune zedapirebi Tbeba, gamoyofili siTbos raodenoba gaibneva sivrceSi da ganawildeba garemomcvel sxeulebSi. ar arsebobs procesi, romelic am siTbos raodenobas gare Zalebis mier muSaobis Seusruleblad daubrunebs moxaxune zedapirebs da kvlav mTlianad gardaqmnis muSaobad. maSasadame, garemomcvel sxeulSi rCeba procesis kvali _ gaTboba; procesi iqneba Seuqcevi. nebismier r e a lu r
meqanikur process Tan axlavs xaxuni da amitom igi Seuqcevia.
Seqcevadi SeiZleba iyos mxolod id e alu ri meqanikuri procesi, romelic mimdinareobs wminda konservatul sistemaSi, xaxunis gareSe. Seqcevadi procesis magaliTi iqneboda absoluturad drekadi birTvis vardna h simaRlidan vakuumSi absolurad drekad horizontalur zedapirze. aseT idealur pirobebSi zedapirze dacemisas birTvi iZens kinetikur energias, romelic zustad tolia misi potenciuri energiisa h
simaRleze, ris
Sedegadac igi iwyebs vertikalurad zeviT moZraobas, gaivlis Sebrunebuli TanamimdevrobiT imave Sualedur mdgomareobebs, rac man gaiara vardnisas (amasTan, traeqtoriis mocemul wertilSi mas eqneba erTi da igive siCqare da energia ganurCevlad imisa, Tu ra mimarTulebiT moZraobs igi) da isev ava imave
h
simaRleze. es procesi SeiZleba ganmeordes usasrulod bevrjer.
magram vinaidan ar arsebobs arc absoluturi vakuumi, arc absoluturad drekadi sxeulebi, amitom birTvis meqanikuri energiis nawili ixarjeba haerTan xaxunis gamo, nawili ki zedapirze dacemisas gardaiqmneba zedapirisa da birTvis
Sinagan
energiad.
amitom
birTvi
imave
h
simaRleze
ver
ava,
garemomcvel sxeulSi darCeba procesis kvali _ gaTboba, e.i. procesi iqneba Seuqcevi. cxadia, rom rac ufro maRalia vakuumi da birTvisa da zedapiris drekadi Tvisebebi, miT ufro didi sizustiT SeiZleba ganxiluli procesi CaiTvalos Seqcevadad.
254
Seqcevadi iqneboda maTematikuri qanqaras rxevis procesi, rom ar arsebobdes haeris winaRoba da xaxuni sakidTan. am SemTxvevaSi saqanis potenciuri energia mTlianad gardaiqmneba kinetikur energiad da piriqiT; saqanis rxeva iwarmoebs ragind didxans amplitudis Seumcireblad. aqac, realur pirobebSi, mTlianad
verc
haeris
winaRobas
gamovricxavT
da
verc
xaxuns,
amitom
realurad saqanis rxeva mxolod miaxloebiT SeiZleba CaiTvalos Seqcevad procesad. ganxiluli magaliTebidan Cans, rom Seqcevadi procesi meqanikuri sistemebis SemTxvevaSic ki realuri procesis garkveuli gaidealebaa, magram aRsaniSnavia, rom meqanikuri moZraoba, p r in ci pu l a d mainc, Seqcevadi procesia. sxvagvaradaa saqme molekulur sistemaSi, sadac p r i nc ipu l ad a a Se u Z l e b e l i Seqcevadi procesis warmarTva, Tumca rig SemTxvevebSi, aqac, procesi garkveuli sizustiT SeiZleba CaiTvalos Seqcevad procesad. naTqvamis naTelsayofad ganvixiloT ramdenime magaliTi. 1. Tu sxvadasxva temperaturis or sxeuls SevaxebT erTmaneTs, maSin siTbos raodenoba TavisTavad gadava metad Tbili sxeulidan naklebad TbilSi da temperaturebi gaTanabrdeba. es procesi mimdinareobs TavisTavad. magram Sebrunebuli, anu ukuprocesi _ Tanabari temperaturis sxeulebidan siTbos raodenobis gadasvla erTi sxeulidan meoreze da temperaturaTa sxvaobis warmoqmna
_
TavisTavad
arasodes
moxdeba.
saerTod,
yoveli
procesi,
romelsac Tan axlavs Tbogadacema Tbili sxeulidan civSi, Seuqcevia. 2. Tu erTmaneTTan miliT SevaerTebT or WurWels, romlebSic moTavsebulia sxvadasxva airi (vTqvaT, argoni da heliumi) maSin difuziis Sedegad moxdeba airebis urTierTSereva da garkveuli drois Semdeg orive WurWelSi miviRebT heliumisa da argonis Tanabari simkvrivis narevs. es procesi mimdinareobs TavisTavad. Sebrunebuli procesi _ narevis dayofa calkeul komponentebad,
TavisTavad
arasodes
moxdeba.
amrigad,
difuziis
procesi
(iseve
rogorc sxva gadatanis movlenebi, ยง102) Seuqcevia. 3. inerciiT moZravi sxeulis gaCerebis mizezi aris am sxeulis xaxuni Semxeb sxeulTan da haeris winaRoba. am dros sxeulis meqanikuri energia ixarjeba TviT am sxeulis, Semxebi sxeulisa da garemos Sinagani energiis gazrdaze. es procesi mimdinareobs TavisTavad. Sebrunebuli procesi _ sxeulis
255
amoZraveba Sinagani energiis xarjze, rogorc amas yoveldRiuri dakvirvebebi gviCvenebs, TavisTavad arasdros ar xdeba. 4. Seuqcevia airis (idealurisac ki) gafarToebis procesi sicarieleSi, vinaidan am dros airs ar uxdeba winaRobis daZleva da maSasadame, igi muSaobas ar asrulebs. es procesi mimdinareobs TavisTavad. xolo imisaTvis, rom airi davabrunoT sawyis mdgomareobaSi (warvmarToT Sebrunebuli procesi), e.i. movuyaroT erTad Tavi molekulebs, sxva sxeulis mier garkveuli muSaobis Sesrulebaa saWiro, rac iwvevs cvlilebebs am sxeulSi (rCeba procesis kvali). ganvixiloT airis gafarToebis SemTxveva, rodesac airi asrulebs muSaobas. vTqvaT, airi moTavsebulia dguSian WurWelSi. dguSze devs tvirTi, romelic awonasworebs airis wnevas. Tu tvirTs aviRebT, airi gafarTovdeba, amasTan jer gafarTovdeba airis is fena, romelic dguSTan axlosaa, Semdeg ki danarCeni fenebi. maSasadame airis gafarToebisas wonasworoba dairRveva: dguSis maxloblad wneva da temperatura ufro naklebi gaxdeba, vidre dguSisagan moSorebiT. saWiro iqneba garkveuli dro darRveuli wonasworobis aRsadgenad, e.i. wnevisa da temperaturis gasaTanabreblad. isev
davdoT
tvirTi
dguSze.
airi
daubrundeba
pirvandel
mdgomareobas (Sesruldeba imave sididis muSaoba), magram axla ukve dguSis maxloblad wneva da temperatura iqneba ufro meti, vidre airis danarCen fenebSi, e.i. wonasworoba isev dairRveva, magram sapirispiro mimarTulebiT, procesi iqneba Seuqcevi, vinaidan Sebrunebuli procesis (kumSvis) dros airi ver gaivlis
im
saSualedo
mdgomareobebs,
romelbic
man
gaiara
pirdapiri
procesis (gafarToebis) dros. cxadia, rom rac ufro nela vafarToebT an vkumSavT airs, miT ufro mcire iqneba gadaxrebi wonasworobis mdgomareobebidan da miT ufro dauaxlovdeba ganxiluli procesi Seqcevad process. zRvarSi, roca procesis siCqares usasrulod SevamcirebT, wonaworobis mdgomareobebidan gadaxrebic nulis toli (usasrulod mcire) iqneba, e.i. procesi Sedgenili iqneba mxolod wonasworuli
mdgomareobebisagan.
amitom
Sebrunebuli
procesis
(kumSvis)
dros airi Tanamimdevrulad gaivlis yvela im Sualedur mdgomareobas, rom-
256
lebic
man
gaiara
pirdapiri
procesis
(gafarToebis)
dros,
e.i.
procesi
Seqcevadi iqneba. wonasworuli mdgomareobebisagan Sedgenil process wonasworuli, anu kvazistatikuri
procesi
vuwodeT.
amrigad,
a i ri s
ga f ar T oe b is a
da
k u m Sv is k v a zi s t at ik u r i pr oce s i Se q ce v a d pr oce s s w a rm o a dg e ns . ganxiluli magaliTebi gviCvenebs, rom Seqcevadi procesi garkveuli gaidealebaa, rom yvela realuri procesi Seuqcevia, vinaidan ar arsebobs moZraoba xaxunis gareSe da arc erTi realuri procesi ar mimdinareobs usasrulod nela. magram praqtikaSi, rig SemTxvevaSi, SesaZlebelia, rom realuri procesi sakmaod dauaxlovdes Seqcevad process. amitom Seqcevadi procesis ganxilvisas miRebul Sedegebs aqvs garkveuli praqtikuli mniSvneloba, rogorc zRvrul Sedegebs. marTlac, Tu romelime sakiTxis gadawyvetisas mniSvneloba ara aqvs procesis mimdinareobis siCqares da arsebiTia mxolod saboloo
Sedegi
(vTqvaT,
miRebuli
siTbos
raodenoba
da
Sesrulebuli
muSaoba), maSin msjelobisas SeiZleba visargebloT warmodgenebiT Seqcevadi procesis Sesaxeb. rogorc aRvniSneT,
pV diagramaze grafikulad SeiZleba mxolod wonasworuli
procesis gamosaxva. vinaidan Seuqcevi procesi ar warmoadgens wonasworul process, amitom misi gamosaxva
pV (an sxva) diagramaze uwyveti wiriT ar SeiZleba, rac metad arTulebs
aseTi procesisa da ciklis gamokvlevas. magram, praqtikuli sakiTxebisaTvis gvWirdeba Seuqcevi procesis saboloo Sedegi, anu integraluri maxasiaTeblebi. magaliTad, Tu sistema Seuqcevi gziT gadadis a mdgomareobidan b –Si, maSin CvenTvis mniSvnelovania ara procesis mimdinareobis calkeuli detalebi, aramed sistemis mier miRebuli da mis mier Sesrulebuli
Q ' siTbos raodenobisa
A' muSaobis sididis codna. amitom Seuqcevi procesi SeiZleba
Seicvalos misi `tolfasi~ Seqcevadi procesiT, romelic mimdinareobs imave
a
da
b
mdgomareobebs Soris ise, rom sistema iRebs Q Q' siTbos raodenobas da asrulebs A A' muSaobas. aseTi Secvlis mniSvneloba isaa,
rom es `tolfasi~ Seqcevadi procesi
pV
diagramaze uwyveti wiriT gamoisaxeba. Semdgom swored aseTi azriT gamovsaxavT Seuqcev process uwyveti wiriT, amasTan, igulisxmeba, rom sinamdvileSi muSa sxeuli ar gadis im Sualedur mdgomareobebs, romlebsac wirze aRebuli wertilebi Seesabameba.
257
Seuqceobis fizikuri bunebis gageba yvelaze ufro iolia Cvens mier ganxiluli magaliTis safuZvelze ori sxvadasxva airis (heliumisa da argonis) urTierTdifuziis Sesaxeb. heliumisa da argonis molekulebi moZraobisas ejaxebian erTmaneTs da TandaTan iWrebian erTmaneTis mier dakavebul moculobaSi. molekulebis es moZraoba da Sejaxeba xdeba mkacrad, meqanikis kanonebis mixedviT; maSasadame calkeuli molekulebis moZraobisa da urTierTqmedebis aqti Seqcevad process warmoadgens, magram uamravi molekulis mravalgzis Sejaxebis Sedegad sistemaSi Cndeba Seuqcevadi cvlilebebi. cdis dawyebamde sistemaSi gvqonda garkveuli wesrigi _ or sxvadasxva WurWelSi gvqonda sxvadasxvagvari airi. molekuluri Sejaxebebis Sedegad es Tavdapirveli wesrigi dairRva _ moxda maTi sruli urTierTSereva. u fr o m ow e s r i ge b u l i m gd om are ob i d an na k lebad
m ow e s r ige b u l Si
g a d as v l a
_
ai
ra
a ris
S e u q c e ob i s
f i zik u r i a rs i . Seuqceoba aris statistikuri kanonzomierebis gamovlena da igi damaxasiaTebelia sistemisaTvis, romelic Sedgeba Zalian didi raodenobis nawilakebisagan.
§ 80. karnos cikli 78-e paragrafSi miviReT, rom siTburi manqanis margi qmedebis koeficienti
A Q1 Q2 . (80.1) Q1 Q1 am formulis gamoyvanisas Catarebul msjelobaSi igulisxmeboda, rom wriuli
procesis yvela etapi kvazistatikuri, e.i. Seqcevadia da, maSasadame, ciklis dros Sesrulebuli muSaoba maqsimaluria; amitom (80.1) gamosaxulebaSi warmoadgens siTburi manqanis maqsimaluri margi qmedebis koeficients. realuri manqanis mq koeficienti yovelTvis ufro naklebia, vinaidan, garda imisa, rom manqanaSi mimdinare procesebi (an maTi nawili) Seuqcevadia, raRac garkveuli
Q'
siTbos
raodenoba
usargeblod
ixarjeba
xaxunis
daZlevaze,
dabali
temperaturis garemomcvel sxeulebTan Tbocvlaze da sxv. amrigad,
siTburi
manqanis
maqsimaluri
mq
koeficientis
misaRebad
saWiroa, rom masSi mimdinare procesebi (airis gafarToebisa da kumSvis) iyos 258
Seqcevadi. aseTi Seqcevadi wriuli procesi Teoriulad ganixila 1824 wels frangma inJinerma sadi karnom (1796-1832) da igi k a r nos c ik l is saxelwodebiTaa cnobili. karnos cikli Sedgeba ori izoTermuli da ori adiabaturi procesisagan. mis gansaxorcieleblad saWiroa gvqondes saxurebeli, muSa sxeuli da macivari. amasTan, saxureblisa da macivris siTbotevadoba unda iyos Zalian didi, rom siTbos raodenobis gacemisa da miRebisas maTi temperatura ar Seicvalos. ganvixiloT ufro dawvrilebiT, rogor SeiZleba ganxorcieldes Seqcevadi wriuli procesi, rodesac siTburi manqana Seicavs mxolod erT saxurebelsa da erT macivars, romelTa T1 da T2 temperatura procesis ganmavlobaSi ar icvleba. muSa sxeulis saxurebelTan an macivarTan Tbocvlis procesi mxolod im SemTxvevaSi iqneba Seqcevadi, Tu muSa sxeulis temperatura tolia T1 –isa, roca igi saxureblisagan iRebs Q1 siTbos raodenobas da tolia T2 –isa, roca igi gadascems macivars Q2 siTbos raodenobas* (ufro zustad gansxvaveba muSa sxeulis temperaturasa da T1 –s Soris siTbos raodenobis miRebis procesSi, aseve muSa sxeulis temperaturasa da T2 –s Soris siTbos raodenobis gacemis procesSi unda iyos usasrulod mcire, zRvarSi _ nulis toli. aseT pirobebSi Tbocvlis procesic usasrulod nela warimarTeba, e.i. igi iqneba kvazistatikuri). marTlac, Tu davuSvebT, rom muSa sxeulis temperatura naklebia saxureblis temperaturaze, maSin igi siTbos raodenobas miiRebs pirdapiri procesis dros, magram ver gascems Sebrunebuli procesis dros (vinaidan siTbos raodenoba TavisTavad ar gadadis civi sxeulidan Tbilze), e.i. procesi iqneba Seuqcevadi. radgan muSa sxeulis Tbocvlis procesi saxurebelTan da macivarTan mimdinareobs mudmiv temperaturaze, wriuli procesi e.i. cikli unda Seicavdes or Seqcevad izoTermul process, romelTagan erTi mimdinareobs T1 , xolo meore T2 temperaturaze. am or process Soris muSa sxeulis temperatura Seqcevadad unda icvlebodes T1 –dan T2 –mde da piriqiT da vinaidan, pirobis Tanaxmad, siTbos
mxolod ori wyaro gvaqvs (romelTa temperaturebia T1
da T2 ) izoTermul process Soris mimdinare procesebi SeiZleba iyos mxolod adiabaturi. amrigad, SemTxvev aSi
SegviZlia
davaskvnaT,
Seqce vadi
w ri uli
rom
erTi
proce si
sax ure blis
SeiZle ba
da
erTi
Se dge bode s
m acivri s
mxolod
ori
i zoTe rm uli da ori adiabaturi proce si sagan .
*
es
mxolod
maSinaa
SesaZlebeli,
rodesac
usasrulod didia.
259
saxureblisa
da
macivris
siTbotevadoba
gamovTvaloT karnos ciklis margi qmedebis koeficienti. davuSvaT, rom muSa
sxeuli
cilindrSi,
aris
1
romlis
moli
idealuri
kedlebi
airi.
idealurad
airi
moTavsebulia,
Tbogaumtaria,
xolo
dguSian
fskeri
_
idealurad Tbogamtari. davuSvaT, rom ciklis dasawyisSi airi aris
I
mdgomareobaSi,
romelic
xasiaTdeba
p1 , V1 , T1 parametrebiT (sur. 80.1). airi saxureb-
lidan iRebs Q1 siTbos raodenobas, izoTermulad farTovdeba,
asrulebs
A12 muSaobas da
gadadis II mdgomareobaSi, romelic xasiaTdeba p2 , V2 , T1 parametrebiT. amis ganxorcieleba Sesur. 80.1
iZleba, Tu cilindris idealurad Tbogamtar fskers SevaxebT saxurebels, romlis temperaturaa T1
(ufro zustad, usasrulo mcire sididiT aRemateba airis T1
temperaturas). amis Semdeg fskeri davxuroT Tboizolirebuli firfitiT da airi
adiabaturi
gafarToebiT
gadaviyvanoT
III
mdgomareobaSi,
romlis
parametrebia p3 , V3 , T2 . T2 < T1 , vinaidan airi adiabaturad gafarTovda Sinagani energiis xarjze. Semdeg fskers movaSoroT izolacia da cilindri movaTavsoT macivarze, romlis temperaturaa T2
(ufro zustad, usasrulo mcire
sididiT naklebia airis T2 temperaturaze). maSin airi gadascems macivars Q2 siTbos raodenobas, izoTermulad SeikumSeba, Seasrulebs uaryofiT A34 muSaobas da gadava IV mdgomareobaSi, romlis parametrebia cilindris
fskeri
isev
davxuroT
Tboizolirebuli
p4 , V4 , T2 . bolos,
firfitiT
da
airi
adiabaturi SekumSviT davabrunoT sawyis (I) mdgomareobaSi. airi
muSaobas
gafarToebisa
da
asrulebs
kumSvisas,
rogorc
magram
advili
izoTermuli, misaxvedria,
ise
adiabaturi
rom
adiabaturi
procesis dros Sesrulebuli muSaoba ciklis energetikul balansSi ar Seva, vinaidan II→III procesis dros Sesrulebuli muSaoba A23 CV T1 T2 toli da sapirispiroa IV→I procesis dros Sesrulebuli muSaobisa A41 CV T2 T1 .
260
karnos Seqcevadi ciklis, rogorc idealuri siTburi manqanis mq koeficienti gamoiTvleba (80.1) formuliT. vipovoT Q1 –sa da Q2 –s mniSvnelobebi. I→II procesis dros airi saxureblisagan iRebs Q1 siTbos raodenobas, izoTermulad
farTovdeba
V1 –dan
V 2 –mde
da
asrulebs
A12
muSaobas,
romelic gamoiTvleba formuliT (§75): Q1 A12 RT1 ln
V 2 V1
.
III→IV procesis dros airi izoTermulad ikumSeba, gadascems macivars
Q2
siTbos
raodenobas
da
asrulebs
uaryofiT
A34
muSaobas
(dadebiT
muSaobas asrulebs gare Zalebi, romlebic kumSavs airs), romelic tolia: Q2 A34 RT2 ln
V 4 V 3
RT2 ln
V 3 V 4
.
Q1 -isa da _ Q2 -is mniSvnelobebi SevitanoT (78.1) formulaSi:
vaCvenoT, rom
V 2 V1
V3 V 4
Q1 Q2 Q1
RT1 ln
V 2 V1
RT2 ln
RT1 ln
V3 V 4
V 2
.
(80.2)
V1
, amisaTvis II→III da IV→I adiabaturi procesebisaTvis
gamoviyenoT puasonis gantoleba (§75). gveqneba: T1V21 T2V3 1
da T2V41 T1V1 1 saidanac, tolobaTa gayofiT miviRebT: V 2 V3 . V1 V 4
(80.3)
(80.3)-is gamoyenebiT da R –ze SekveciT (80.2) toloba iRebs saxes: Q1 Q2 T1 T2 . (80.4) Q1 T1 amrigad, karnos ciklis mq koeficienti damokidebulia mxolod saxureb-
lisa da macivris absolutur temperaturaze. es Sedegi, romelic miviReT idealuri
airisaTvis,
marTebulia,
rodesac
muSa
sxeulad
gamoyenebulia
nebismieri drekadi nivTiereba (magaliTad, realuri airi an airTa narevi, wylis orTqli da sxv.) karnom daamtkica, rom k a rn os Se q ce v ad i cik liT 261
m om u S av e ( i de alu r i ) s iT b u r i m an q a ni s m q k oe f ici e n ti ar a a d am o k ide b u l i m as Si g am oy e n e b u l i m u S a s xe u lis n iv T i e re b az e da g a ni s az R v r e b a m xol o d s a xu r e b l is a d a m a civ ri s t e m p e r atu ri T * . muSa sxeulad idealuri airi avirCieT mxolod imitom, rom zustadaa cnobili misi mdgomareobis gantoleba, ramac saSualeba mogvca iolad gamogveTvala karnos ciklis mq koeficienti. karnos cikli ise CavatareT, rom airis gafarToebisa da kumSvis procesi Seqcevadi iyo, rac, rogorc viciT, uzrunvelyofs maqsimaluri muSaobis miRebas. garda amisa, Seqcevadi procesis Catareba gamoricxavda xaxuns, sxvadasxva temperaturis sxeulebis Sexebas da sxva Seuqcev procesebs, romlebic siTbur danakargebs iwvevs. es imas niSnavs, rom ciklis Sesrulebisas uzrunvelyofili iyo siTburi energiis gamoyenebis idealuri pirobebi **. amitom ufro didi margi qmedebis koeficientis miReba, vidre es (80.4) formuliTaa gamosaxuli, principulad SeuZlebelia. karnom daamtkica, rom a r c e rT re a lu r s iT b u r m anq a na s , r o m e l ic m u Sa ob s s axu re b lis a d a m ac iv r is m oc e m u l (T1 , T2 ) t e m pe r a t u r az e ,
ar
S e iZ le b a
h q on de s
u fr o
di di
mq
k o e f ic ie n ti ,
v i dr e
i m av e te m pe ra tu r u l Su ale d Si k a r no s Se q ce v a di c ik l iT m om u S av e s iT b u r m anq a n as * * * . realuri manqanis margi qmedebis koeficienti gamoiTvleba formuliT: Q1 Q2 , Q1 aris ara marto macivarze gadacemuli, aramed
oRond aq igulisxmeba, rom Q2
xaxunis daZlevaze da garemomcvel sxeulebTan Tbocvlis Sedegad dakarguli siTbos raodenobac. (80.4)
formula,
romelic
idealuri
siTburi
manqanisaTvis
miviReT
zogadad ase SeiZleba Caiweros:
*
Q1 Q2 T1 T2 . Q1 T1
(80.5)
am daskvnas zogjer karnos meore Teoremas uwodeben.
**
amitomaa, rom karnos Seqcevadi cikliT momuSave siTbur manqanas idealur siTbur manqanas
uwodeben. ***
am daskvnas zogjer karnos pirvel Teoremas uwodeben.
262
aq
tolobis
niSani
marTebulia
idealuri
siTburi
manqanisTvis
(karnos
Seqcevadi cikli), utolobis niSani ki _ realuri siTburi manqanisaTvis (Seuqcevi cikli). rogorc
(80.4)
formula
gviCvenebs,
karnos
idealuri
manqanis
mq
koeficienti yovelTvis naklebia erTze da miT metia, rac metia saxureblis temperatura da naklebia macivris temperatura*. realuri manqanis mq koeficientic, miT umetes, erTze naklebi iqneba. gansakuTrebuli yuradReba unda mieqces imas, rom siTburi manqana principulad gansxvavdeba meqanikuri da eleqtruli
manqanisagan,
srulyofiT
maTi
mq
marTlac,
meqanikuri
koeficientis
da
mniSvneloba
eleqtruli
SeiZleba
manqanis
dauaxlovdes
Teoriul zRvrul mniSvnelobas, e.i. (100%-s). siTburi manqanis srulyofisas ki Cven maT mq koeficients vuaxlovebT ara 100%-s, aramed karnos idealuri manqanis koeficients. aqedan gamomdinareobs, rom siTburi Zravas mq koeficientis
gazrdis
gadamwyveti faqtoria saxureblis temperaturis
gazrda da
macivris temperaturis Semcireba. magram macivars, Cveulebriv, warmoadgens atmosfero,
saxureblis
temperaturis
gazrda
ki,
cnobili
mizezis
gamo
(dguSis masalis Tbomedegoba), garkevulad SezRudulia, amitom inJinerTa da konstruqtorTa amocanaa siTburi Zravas mq koeficienti gazardon xaxunis SemcirebiT, garemomcvel sxeulebze siTbos raodenobis gadacemis SemcirebiT, saTbobis arasrul wvasTan dakavSirebuli danakargebis SemcirebiT da a.S. realuri siTburi manqanis mq koeficientis gazrdis SesaZlebloba am mxriv jer kidev didia. magaliTad,
orTqlis
qvabSi
orTqlis
temperatura
T1 500K ,
xolo
macivris
temperatura T2 300K . am monacemebiT, aRniSnuli manqanis mq koeficienti
500 300 0,4 , 500
anu 40%.
praqtikulad ki Tanamedrove orTqlis manqanis mq koeficienti ar aRemateba 20%-s. orTqlis manqanis mq koeficientis gasazrdelad unda gaizardos orTqlis temperatura (rac xorcieldeba e.w. maRali wnevis qvabSi) da Semcirdes siTburi danakargebi. Sigawvis Zravas mq koeficienti gacilebiT metia (45%), rac ganpirobebulia imiT, rom, jer erTi, muSa sxeulis temperatura gafarToebis dawyebamde ufro maRalia, meorec, sawvavi iwvis TviT *
mq koeficienti erTis toli gaxdeba or SemTxvevaSi: roca T1 an, roca T2 0 . rogorc
erTi, ise meore piroba praqtikulad ganuxorcielebelia.
263
cilindrSi da amiT gamoricxulia energiis danakargi, romelic aucileblad Tan sdevs saxureblisagan wylisaTvis siTbos raodenobis gadacemas. gansakuTrebiT maRalia dizelis Zravas mq koeficienti, romelSic ikumSeba ara benzinisa da haeris narevi (rogorc benzinis ZravaSi), romlis maRal wnevamde SekumSva gaZnelebulia narevis TviTaalebis gamo, aramed sufTa haeri, romelic swrafad ikumSeba 30-35 atmosferomde da amis gamo aqvs maRali temperatura
T1 . amis Semdeg cilindrSi afrqveven sawvavs, xdeba misi TviTaaleba da
gamoyofili siTbos xarjze sruldeba muSaoba.
mocemul paragrafSi miRebuli Sedegebis safuZvelze SeiZleba davaskvnaT, rom Sinagani energia (siTburi energia) yvelaze ufro naklebfasovani energiaa yvela saxis energiebs Soris, vinaidan meqanikuri, eleqtruli da sxva saxis energiebi mTlianad gadadian erTimeoreSi da Sinagan energiaSi, siTburi energia ki mxolod nawilobriv gardaiqmneba meqanikur energiad.
§ 81. Termodinamikis II kanoni rogorc viciT, Termodinamikis I kanoni aris energiis mudmivobis kanoni siTbur movlenebSi. magram es kanoni ar miuTiTebs realuri (bunebaSi TavisTavad mimdinare) procesebis mimarTulebas. meore mxriv, SeiZleba davasaxeloT mTeli rigi procesebisa, romlebic energiis mudmivobis kanons ar ewinaaRmdegeba, magram bunebaSi T av is T av a d praqtikulad arasodes ganxorcieldeba. es miuTiTebs, rom Termodinamikis I kanoni arasakmarisia bunebaSi mimdinare procesebis calsaxad gansazRvrisaTvis, amitom am kanonis paralelurad unda arsebobdes damatebiTi piroba, romelic miuTiTebs bunebrivi procesebis mimarTulebas. swored aseTi damatebiTi pirobis Sinaars gamosaxavs Termodinamikis II kanoni. arsebobs Termodinamikis II kanonis ramdenime formulireba*, romlebic erTmaneTis savsebiT ekvivalenturia _ erTidan miiReba meore. gavecnoT maT konkretuli magaliTebiT: 1. davuSvaT, mocemuli gvaqvs sxvadasxva
T1
da T2
temperaturis ori
sxeuli. T1 T2 . Tu am sxeulebs SevaxebT erTmaneTs (sur. 81.1). garkveuli Q *
maTgan yvelaze ufro zogadi ganxilulia momdevno paragrafSi entropiis cnebis Semotanis
Semdeg.
264
siTbos
raodenoba
TavisTavd
gadava
metad
Tbili
sxeulidan
naklebad
TbilSi da procesi gagrZeldeba manam, sanam temperaturebi ar gaTanabrdeba. energiis mudmivobis kanoni ar dairRveoda Sebrunebuli procesi rom warmarTuliyo _ siTbos raodenoba gadasuliyo naklebad Tbili sxeulidan metad TbilSi, magram cxadia, rom aseTi gadasvla T av i s T av ad arasodes moxdeba*. amitom Termodinamikis II kanonis erT-erTi (istoriulad pirveli) formulireba _ klauziusis formulireba _ (1850 w.) aseTia: ` s iT b o * * T a v is T av a d ar as d ros a r g a dava
n ak le b a d
T b il i
s xe u lid a n
m e t ad
T b il S i ~ . 2. viciT, rom erTi saxis energia SeiZleba gardaiqmnas meore saxis energiad. mag. meqanikuri _ siTburad da piriqiT. amasTan, Termodinamikis I kasur. 81.1
nonis mixedviT araviTari gansxvaveba ar arsebobs am gardaqmnis mimarTulebebs Soris.
meore mxriv, cdebi gviCvenebs, rom eleqtruli, meqanikuri da sxva saxis energiebi mTlianad gardaiqmneba siTbur energiad da amisaTvis araviTari damatebiTi pirobis Sesruleba ar aris saWiro, siTburi energia ki mxolod nawilobriv gardaiqmneba meqanikurad da isic garkveuli damatebiTi pirobis dacviT. naTqvamis naTelsayofad davweroT siTburi manqanis mq koeficientis gamomsaxveli formula:
Q1 Q2 . Q1 am formulis Sinaarsi aseTia: muSa sxeulma saxureblisagan miiRo Q1
siTbos raodenoba, ufro naklebi Q2
siTbos raodenoba gadasca macivars,
xolo danarCeni Q1 Q2 siTbos raodenobis xarjze Seasrula muSaoba. yovelgvari cda _ Sesrulebuliyo muSaoba siTbos erTi wyaros (saxureblis) gacivebis xarjze, macivris gareSe _ marcxiT damTavrda. aq macivris arseboba *
macivar manqanaSi siTbos raodenoba gadaecema naklebad Tbili sxeulidan metad Tbils,
magram iq es procesi mimdinareobs ara TavisTavad, aramed gare Zalebis muSaobis Sesrulebis Sedegad. **
igulisxmeba Sinagani energia
265
is damatebiTi pirobaa, romelic saWiroa siTburi energiis meqanikur energiad gardasaqmnelad.
amitom
plankma
da
kelvinma
Termodinamikis
II
kanoni
Semdegnairad Camoayalibes: S e u Z le b e li a i s e T i pe r io du l ad m oq m e d i m a nq an is age b a, r om l is
e r T a de rT i
erTi
w y a r os
Se de gi
g a civ e b is
iq ne b od a
m u S aob is
Se s ru le b a
siTbos
xa rj ze (e.i. saxureblisagan miRebuli siTbos
raodenobis xarjze macivris gareSe). iseTi manqanis arseboba, romelic Seasrulebda muSaobas siTbos erTi wyaros gacivebis xarjze, metad xelsayreli iqneboda kacobriobisaTvis, vinaidan siTbos am wyarod SeiZleboda agveRo dedamiwis qerqi, zRva, okeane, atmosfero da sxv., e.i. gveqneboda energiis ufaso da praqtikulad gamouleveli wyaro. aseTi manqanis mq koeficientis zRvruli mniSveneloba iqneboda erTis toli,
vinaidan
Q2 0
(gavixsenoT, rom karnos
idealuri manqanis
margi
qmedebis koeficientic ki, romelic maqsimaluria yvela SesaZlo siTburi manqanis mq koeficients Soris, naklebia erTze). manqana konstruqciuladac ufro martivi iqneboda, vinaidan misTvis saWiro iqneboda mxolod saxurebeli da muSa sxeuli. aseTi manqana Tavisi praqtikuli RirsebiT mogvagonebs mudmiv Zravas, amitom germaneli mecnieris ostvaldis (1858-1932) winadadebiT mas meore gvaris perpetuum mobile uwodes. aqedan gamomdinare, Termodinamikis II kanoni mokled ase gamoiTqmis: S e u Z le b e li a m e o re gv ar is pe r pe t u u m m ob i le s age b a . wylis moculoba msoflio okeaneSi daaxloebiT 1300 milioni kuburi kilometria. misi masaa 1,31018 tona, anu 1,31021 kg. zedapiruli fenebis temperatura weliwadis droisa da geografiuli ganedis mixedviT icvleba 32
C –dan _ 1,9 C –mde, magram ukve 100 metrze da ufro
Rrmad wylis temperatura mcired icvleba da saSualod 3-4 C –is tolia. rom SegveZlos iseTi manqanis ageba, romelic msoflio okeanes gamoiyenebda saxureblad da misi 0,01 gradusiT gacivebis Sedegad miRebuli siTbos raodenobas gardaqmnida muSaobad, es muSaoba sakmarisi iqneboda dedamiwaze arsebuli manqanebisa da Carxebis asamoZraveblad 150 wlis ganmavlobaSi (!). Tu gaviTvaliswinebT, rom wyali kvlav gaTbeboda mzis energiis xarjze, aseTi manqana mudmivi Zravas ekvivalenturi iqneboda. amitom mas daarqves m e o r e
gvaris
mudmivi Zrava, riTac ganasxvaves p i r v e l i g v a r i s mudmivi Zravasagan, romelic muSaobas asrulebs arafrisagan, raime energiis daxarjvis gareSe.
266
Termodinamikis II kanonis plankisa da kelvinis formulireba tolfasia klauziusis formulirebisa, vianidan plank-kelvinis debulebis darRvevis SemTxvevaSi SesaZlebeli gaxdeboda naklebad Tbili sxeulidan metad Tbil sxeulze siTbos raodenobis gadasvlac. marTlac, am debulebis darRvevis SemTxvevaSi SesaZlebeli iqneboda naklebad Tbili sxeulis gacivebis Sedegad meqanikuri muSaobis miReba, romelsac gamoviyenebdiT metad Tbili sxeulis kidev ufro gasaTbobad, amasTan, yovelgvari muSaobis daxarjvis gareSe, rac tolfasia Termodinamikis II kanonis klauziusiseuli formulirebis darRvevisa. SeiZleba kidev mravali magaliTis moyvana, romelic gviCvenebs, rom mTeli rigi procesebi, romlebic `nebadarTulia~ Termodinamikis I kanoniT, arasodes xorcieldeba, vinaidan maT krZalavs Termodinamikis II kanoni. magaliTad, rodesac sxeuli raime h simaRlidan vardeba, dedamiwaze dacemisas misi meqanikuri energia mTlianad gardaiqmneba am sxeulisa da dedamiwis Sinagan energiad. Sebrunebuli procesi _ Sinagani energiis xarjze (dedamiwis
an
TviT
sxeulis
gacivebis
xarjze)
sxeulis
asvla
imave
h
simaRleze arasodes xorcieldeba. marTalia, aseTi procesi nebadarTulia Termodinamikis I kanoniT, magram igi ewinaaRmdegeba Termodinamikis II kanons. marTlac, aseTi procesi rom SesaZlebeli yofiliyo, miviRebdiT II gvaris perpemtuum mobiles _ manqanas, romelic muSaobas Seasrulebda siTbos erTi wyaros gacivebis xarjze, macivris gareSe. Tu airi moTavsebulia daxSuli WurWlis
A
naxevarSi, B -Si ki sicarielea (sur. 81.2), sarqvlis gaxsnis
Semdeg
molekulebis
nawili
TavisTavad
gadava A â&#x20AC;&#x201C;dan B â&#x20AC;&#x201C;Si ise, rom orive naxevarSi airis simkvrive gaTanabrdeba. Termodinamikis I kanoni ar
sur. 81.2
dairRveoda, Sebrunebuli procesi rom warmarTuliyo _ molekulebs emoZravaT ise, rom maT Tavi moeyaraT WurWlis mxolod A naxevarSi. aseTi procesi arasdros ganxorcieldeba, vinaidan mas krZalavs Termodinamikis II kanoni (marTlac, gafarToebuli airis TavisTavad SekumSvis SesaZlebloba niSnavs II gvaris perpetuum mobiles SesaZleblobas). ganxiluli magaliTebis safuZvelze SeiZleba gavakeToT zogadi daskvna, rom b u ne b a S i m im di na re y v e l a T av is T av ad i pr oc e s i Se u q c e v i a . 267
§ 82. klauziusis utoloba. entropia wina
paragrafSi
miviReT,
rom
siTburi
manqanis
mq
koeficienti
ganisazRvreba formuliT:
Q1 Q2 T1 T2 , Q1 T1 marTebulia idealuri
sadac
tolobis
niSani
(82.1) siTburi
manqanisaTvis
(Seqcevadi cikli), utolobisa ki _ realuri siTburi manqanisaTvis (Seuqcevi cikli). (82.1) formulidan
1
Q2 T 1 2 ; Q1 T1
Q2 T 2 . Q1 T1
an, Tu SevucvliT niSans,
Q2 T2 * , Q1 T1
(82.2)
anu
Q2 Q1 , T2 T1 saidanac miviRebT:
aq
Q2
aris
siTbos
Q1 Q2 0. T1 T2 raodenoba, romelsac
muSa
sxeuli
gadascems
macivars. Tu ukanasknel utolobaSi niSan minuss mivakuTvnebT TviT Q2 –s, anu ganvixilavT mas rogorc algebrul sidides
Q2 0 ,
maSin igi Semdegnairad
Caiwereba:
*
Seqcevadi ciklis SemTxvevaSi (80.2) utoloba gadadis tolobaSi:
Q1 T1 . Q2 T2 rogorc viciT, karnos ciklis mq koeficienti da, maSasadame, Q1 / Q2 Sefardebac ar aris damokidebuli nivTierebis gvarobaze. Tu gavzomavT
Q1 da Q2 siTbos raodenobas da
gvecodineba erTi temperatura, vTqvaT T2 , maSin am tolobidan gavigebT T1 temperaturas. maSasadame, es toloba saSualebas gvaZlevs SemoviRoT iseTi temperaturuli skala, romlis Cvenebac ar aris damokidebuli Termometruli sxeulis gvarobaze da saWiroebs mxolod erT eqsperimentul mudmiv wertils (e.i. reperul wertils). aseT skalas kelvinis winadadebiT ewoda T e r m o d i n a m i k u r i s k a l a . Termodinamikuri skalis reperul wertilad zoma-wonis X konferenciaze miRebuli iyo wylis sammagi wertili (273,16K).
268
Q1 Q2 (82.3) 0. T1 T2 (82.3) Tanafardobas ewodeba k l au z iu s is u to lob a . sxeulis mier miRebuli siTbos raodenobis Sefardebas im temperaturasTan, romelzedac igi sxeulma miiRo, d ay v a ni li s iT b o s ra o de no b a ewodeba (cxadia, rom sxeulis gaTbobisas igi dadebiTia, gacivebisas ki _ uaryofiTi). maSasadame, klauziusis utolobis
Tanaxmad,
s x e u l is
m ie r
m iR e b u li
d ay v an il
s iT b o s
r a od e n ob a T a jam i a r Se iZ l e b a iy o s nu l ze m e t i . es Sedegi, romelic miviReT karnos ciklis konkretuli magaliTiT, marTebulia nebismieri ciklisaTvis. marTlac, SeiZleba imis Cveneba, rom nebismieri wriuli procesi SeiZleba ganvixiloT rogorc karnos elementaruli ciklebis jami.* erT-erTi aseTi elementaruli i –uri ciklisaTvis klauziusis utoloba Semdegnairad Caiwereba:
Qi Q 'i 0, Ti T 'i romlis ajamva yvela elementaruli ciklis mixedviT mogvcems: Qi (82.4) 0. Ti i amrigad, nebismieri ciklis dros sxeulis mier miRebuli dayvanil siTbos
raodenobaTa jami ar SeiZleba iyos nulze meti. zRvarSi, Tu karnos elementaruli ciklebis raodenobas usasrulod gavzrdiT, ise rom TiToeuli Qi 0 , maSin miviRebT:
∮ δTQ 0 .
(82.5)
rgoli integralis niSanze imis maCvenebelia, rom integreba warmoebs mTel Caketil wirze. Seqcevadi ciklis SemTxvevaSi (80.5) formulidan miviRebT:
∮ δTQ 0 .
(82.6)
maTematikidan cnobilia, rom Tu romelime sididis integrali Caketil wirze nulis
tolia,
funqciisa, *
karnos
maSin es sidide
romelic
cikli
aris
damokidebulia
erTaderTi
Seqcevadi
sruli diferenciali romelime
sistemis
wriuli
SemTxvevaSi.
269
mdgomareobaze
procesia
mxolod
da
siTbos
ar ori
S
aris wyaros
damokidebuli
im
gzaze,
romliTac
sistema
movida
am
mdgomareobaSi.
maSasadame,
Q
(82.7) dS . T S funqcia, romelsac e nt ro p ia * ewodeba, pirvelad SemoiRo klauziusma 1855 wels. magram misi fizikuri arsis gaxsna SesaZlebeli gaxda mxolod mas Semdeg (1896 w), rac bolcmanma daakavSira igi mdgomareobis albaTobasTan. energiasTan
erTad
entropia
warmoadgens
sistemis
mdgomareobis
metad
mniSvnelovan maxasiaTebels. igi, iseve rogorc energia, aditiuri sididea. entropiis gansazRvridan Cans, rom SI sistemaSi igi (iseve rogorc siTbotevadoba) izomeba j/K-obiT, an erTi molisaTvis, j/K.mol-obiT. entropiis cvlilebis gamoTvla xSirad metad martivia. magaliTad, gamovTvaloT entropiis cvlileba 200g wylis, 180C-dan 00C-mde gacivebis SemTxvevaSi:
S
T2
T1
Q T
T2
j T cmdT 273 cm ln 2 4190 0,2 ln 54 . T T1 291 K T1
e.i. wylis gacivebisas misi entropia mcirdeba.
(82.7) toloba marTebulia Seqcevadi procesisaTvis. SeiZleba vaCvenoT, rom Seuqcevi procesisaTvis dS
amitom, sazogadod: dS
Q T
.
(82.8)
Q
. (82.9) T aq, iseve rogorc wina SemTxvevaSi, tolobis niSani marTebulia Seqcevadi procesisaTvis, utolobisa ki _ SeuqcevisaTvis. (82.9) Tanafardoba Seesabameba im SemTxvevas, roca sistemis mdgomareoba usasrulod mcired icvleba. mdgomareobis sasruli cvlilebisaTvis, roca sistema gadadis A mdgomareobidan B –Si (82.9) formulis Tanaxmad gveqneba: B
B
A
A
dS
Q T
da
*
warmodgeba berZnuli sityvebisagan. misi azrobrivi Targmania S e m d g o m i g a r d a q m n e b i saTv is mi uwv dome li .
270
B
S B S A S A B
toloba
SB S A A
Q T
saSualebas
Q T
.
(82.10)
gvaZlevs
ganvsazRvroT
ara
mocemuli
mdgomareobis Sesabamisi entropiis absoluturi mniSveneloba, aramed misi cvlileba erTi mdgomareobidan
meoreSi
gadasvlisas.
magram,
rogorc
yovelTvis
xdeba
xolme
aseT
SemTxvevaSi, SeiZleba SevarCioT iseTi mdgomareoba, romlis entropias miviCnebT nulis tolad
da
integrali
yvela
Q T
sxva
mdgoamreobas
ganvixilavT
mis
mimarT.
amitom
miRebulia,
rom
gansazRvravs entropiis mniSvnelobas.
S
Q T
.
praqtikaSi yovelTvis saWiroa entropiis cvlilebis da ara TviT entropiis codna, amitom sulerTia, Tu ra mdgomareobas SevusabamebT entropiis nulovan mniSvnelobas. germanelma
mecnierma
nernstma
(1864-1941)
dabal
temperaturaze
Catarebuli
mravali
cdis
safuZvelze daadgina (1906), rom t e m p e r a t u r i s a b s o l u t u r n u l z e y v e l a s x e u l i s e n t r o p i a n u l i s t o l i a . es daskvna, romelic cnobilia nernstis Teoremis an Termodinamikis III kanonis saxelwodebiT, miuTiTebs, rom absolutur nulze mdgomareobis yoveli cvlileba xdeba entropiis Seucvlelad.
Tu sistema adiabaturad izolirebulia, maSin Q 0 da
S B S A S 0 an, usasrulod mcire cvlilebisaTvis e . i.
i zo lir e b u l
s is t e m aS i
dS 0 , pr oce s i
(82.11)
ise
m im di n are ob s ,
(82.12) rom
s is te m i s e nt ro pi a ar m ci r de b a (mudmivi rCeba an izrdeba). viciT (§81), rom bunebaSi yvela realuri procesi, anu procesi, romelic mimdinareobs TavisTavad, Seuqcevia. amitom SeiZleba vTqvaT, rom i zo l ir e b u l s i s te m a S i m im di n are y v e l a r e a lu r i pro ce s i iw v e v s e n t r o pi i s zr d as . es daskvna, romelic cnobilia e nt ro p iis z rd is p ri nc ipi s saxelwodebiT, aris Termodinamikis II kanonis yvelaze ufro zogadi formulireba: i zo li re b u l s is te m a Si Se s a Z le b e li a m xol o d is e T i pro c e s i, r om e li c iw v e v s s i s te m is e n tr opi is z rd as . aseTnairad Camoyalibebuli Termodinamikis II kanoni saSualebas gvaZlevs davadginoT izolirebul sistemaSi mimdinare procesis mimarTuleba: igi 271
SeiZleba iyos mxolod iseTi, romelic Seesabameba entropiis zrdis mimarTulebas. SesaZlebelia Tu ara rom sistema gadavides pirveli mdgomareobidan meoreSi? am kiTxvaze pasuxis gasacemad unda gamovTvaloT sistemis entropiis cvlileba am gadasvlis dros. Tu aRmoCnda, rom
S 0 , aseTi gadasvla
SesaZlebelia da piriqiT. entropia izrdeba manam, sanam sistemaSi damyardeba Termodinamikuri wonasworoba. am mdgomareobas Seesabameba sistemis entropiis maqsimumi. aseT sistemaSi yovelgvari makroskopuli procesi Sewyvetilia. entropiis zrdis principi ganvixiloT iseTi mniSvnelovani procesebis magaliTiT, rogoricaa Tbogadacema da airis gafarToeba vakuumSi. 1. T b o g a da ce m a . Tu adiabatur garsSi moTavsebul or sxeuls, romelTa temperaturaa T1 da T2 , SevaxebT erTmaneTs (sur. 81.1), maSin siTbos raodenoba gadaecema metad Tbili sxeulidan naklebad Tbils, ris Sedegadac orive sxeulis temperatura gaTanabrdeba. gamovTvaloT entropiis cvlileba am procesSi. rogorc viciT (§ 79), Tbogadacemis aRniSnuli procesi, romelic iwvevs orive sxeulis mdgomareobis Secvals, Seuqcevia, amitom misTvis S
Q forT
mula, sazogadod, umarTebuloa (vinaidan entropiis cvlileba tolia dayvanili siTbos raodenobisa mxolod Seqcevadi procesis dros); am SemTxvevaSi iqcevian Semdegnairad: vinaidan entropiis cvlileba ganisazRvreba sistemis sawyisi da saboloo mdgomareobiT, aRniSnul Seuqcev process cvlian tolfasi Seqcevadi procesiT, e.i. iseTi Seqcevadi procesiT, romelic iwvevs sistemis mdgomareobis iseTsave cvlilebas* da angariSoben misTvis S
Q sidides T
(ra Tqma unda, es Secvla xdeba azrobrivad; sistemis entropia srulebiT ar aris damokidebuli imaze, sinamdvileSi moxdeba Tu ara es Seqcevadi procesi). davuSvaT,
T1 T2 , maSin pirveli sxeuli gascems siTbos raodenobas,
amitom misi entropia Seicvleba (Semcirdeba)
*
es SeiZleba ganxorcieldes, magaliTad, mesame, m u S a s x e u l i s meSveobiT, rogorc es iyo
karnos ciklis ganxilvisas.
272
Q T1 sididiT, meore sxeuli ki miiRebs Q siTbos raodenobas, e.i. misi entropia S1
gaizrdeba S 2
Q sididiT. T2
sistemis entropiis cvlileba toli iqneba orive sxeulis entropiis cvlilebaTa algebruli jamisa: 1 1 S S1 S 2 Q 0 , T2 T1 anu entropia izrdeba, vianidan, pirobis Tanaxmad, T1 T2 .
entropiis es cvlileba, miRebuli idealuri (Seqcevadi) procesisaTvis, tolia misi cvlilebisa Tbogadacemis realur (Seuqcev) procesSi. amrigad, Tumca Tbogadacemis Sedegad sistemis energia ar Seicvala (Termodinamikis I kanonis Sesabamisad), misi entropia gaizarda (Termodinamikis II kanonis Sesabamisad). aseve advilia vaCvenoT, rom meore sxeulidan pirvels siTbos raodenoba ar gadaecema, vinaidan es gamoiwvevs sistemis entropiis Semcirebas, rac akrZalulia Termodinamikis II kanoniT. 2. i de alu ri a i ris g a f ar T oe b a v a k u u m S i . davuSvaT, rom adiabaturad izolirebuli WurWeli gayofilia or tol A da B nawilebad. A nawilSi moTavsebulia 1 moli idealuri airi, romlis temperaturaa T , B -Si ki sicarielea. rodesac K sarqvels gavxsniT, airi adiabaturad gafarTovdeba da daikavebs WurWlis mTel V A B moculobas. vinaidan airi farTovdeba vakuumSi, misi temperatura ar icvleba (§76). erTi SexedviT SeiZleba mogveCvenos, rom am dros airis entropia ar unda Seicvalos. vinaidan igi arc iRebs siTbos raodenobas da arc gascems, magram es ase ar aris. gamovTvaloT entropiis cvlileba. airis gafarToeba vakuumSi Seuqcevi procesia (§79), amitom am cvlilebis gamosaTvlelad unda gamovTvaloT entropiis cvlileba nebismieri Seqcevadi procesisaTvis, romelic iwvevs sistemis mdgomareobis iseTsave cvlilebas. aseT Seqcevad process, kerZod, warmoadgens airis izoTermuli (e.i. usasrulod neli da, maSasadame, kvazistatikuri) gafarToeba imave T temperaturaze. radgan procesis dros T const , amitom 273
2
1 Q S Q . T 1 T
Q siTbos
raodenoba
tolia
izoTermuli
procesis
dros
Sesrulebuli
muSaobisa, romelic (77.3) formulis Tanaxmad tolia
Q RT ln amitom
V A B RT ln 2 , VA
S R ln 2 0 ,
e.i. entropia izrdeba. aseve martivad vaCvenebT, rom airis urTierTdifuziis dros entropia izrdeba. marTlac, davuSvaT, rom A naxevarSi moravsebulia 1 moli romelime idealuri airi,
B -Si ki igive raodenobis sxva airi. gavxsnaT sarqveli. maSin airebi erTmaneTs Seereva da miRebuli narevi daikavebs
V A VB V A B
moculobas. es procesi SeiZleba ganvixiloT
rogorc TiToeuli airis gafarToebis procesi: pirveli gafarTovda V A -dan VA B –mde, xolo meore V B –dan VA B –mde. magram am dros, rogorc vnaxeT, izrdeba rogorc pirveli, aseve meore airis entropia, amitom sistemis entropiac, cxadia, gaizrdeba:
V V S S1 S 2 R ln A B ln A B VB VA
2 R ln 2 0
.
ganvixiloT kidev erTi magaliTi. davuSvaT, mocemulia izolirebuli sistema, romelic Sedgeba adiabatur garsSi moTavsebuli erTi moli airisa da inerciiT mbrunavi m masis diskosagan. airis molekulebTan xaxunis gamo gaTbeba rogorc airi, ise disko, e.i. diskos meqanikuri energia gardaiqmneba TviT diskosa da airis siTbur enrgiad da sistemis temperatura gaizrdeba
T1 –dan
T2 –mde. vinaidan sistema izolirebulia, cxadia, rom misi sruli
energia mudmivi rCeba. gamovTvaloT sistemis entropiis cvlileba. airis moluri siTbotevadoba mudmivi moculobis dros aRvniSnoT C V –Ti. xolo diskos masalis kuTri siTbotevadoba c –Ti. maSin Q' da Q' ' siTbos raodenoba, romlebsac miiRebs Sesabamisad airi da disko temperaturis dT sididiT cvlilebisas, toli iqneba:
Q' C V dT da
Q' ' cmdT . 274
airis entropiis cvlileba aRvniSnoT S ' –iT, xolo diskosi S ' ' –iT, maSin gveqneba:
S '
Q'
T2
T
T1
S ' '
T2
T1
C V
Q' ' T
T2
T2 dT C ln 0, V T T T 1 1 T2
T dT cm ln 2 0 . T T1 T1
cm
sistemis entropiis cvlileba S S 'S ' ' 0
e.i. sistemis entropia gaizarda. amrigad, am SemTxvevaSic miviReT, rom Tumca sistemis sruli energia ar Secvlila, misi entropia gaizarda. saWiroa xazgasmiT aRiniSnos, rom sistemis energia ar Seicvala r a ode n ob r iv ad ,
magram Seicvala x a r is x ob riv a d . kerZod, meqanikuri energia
(diskos mowesrigebuli moZraobis energia), gardaiqmna siTbur energiad (molekulebis qaosuri moZraobis energiad). moxda energiis xarisxis Semcireba an, rogorc amboben, e ne rg ii s ga u f a s u r e b a . energiis gaufasurebaSi igulisxmeba misi sxva saxis energiad TavisTavad gardaqmnis unaris Semcireba. marTlac meqanikuri, eleqtruli da sxva saxis energiebi TavisTavad da mTlianad gardaiqmneba Sinagan energiad, maSin roca Siangani energia mxolod nawilobriv gardaiqmneba sxva saxis energiad da isic garkveuli pirobebis dacviT. maSasadame, izolirebuli sistemis entropiis zrda miuTiTebs, rom sistemaSi xdeba energiis gaufasureba, amitom e n tr op i a Se i Z le b a g a nv ix i l oT r og or c e ne rg ii s g au f as u r e b is zom a . zogjer ixmareba aseTi gamoTqmac, rom e ntropia aris s istemis siTburi muSaobis uunarobis zoma. SeiZleba imis Cveneba, rom entropiis zrdis kanonidan gamomdinareobs II gvaris mudmivi Zravas SeuZlebloba. marTlac, meore gvaris mudmivi Zrava Sedgeba saxureblisa da muSa sxeulisagan. muSa sxeuli asrulebs wriul process, amitom misi entropia ar icvleba, saxu-
reblis entropia ki mcirdeba, vinaidan is gascems siTbos dS
Q
, Q 0, amitom dS 0 . T
maSasadame, mTliand sistemis entropia unda Semcirdes, rac ewinaaRmdegeba entropiis zrdis kanons.
275
§ 83. Termodinamikis II kanonis statistikuri arsi gavecaniT Termodinamikis II kanonis ramdenime formulirebas. yoveli maTgani erTmaneTis tolfasia da gamosaxavs bunebaSi mimdinare realuri procesis Seuqceobas, magram arc erTi maTgani ar xsnis am kanonis fizikur Sinaarss. saWiroa aixsnas, ratomaa, rom realuri procesi, romelic ganpirobebulia molekulaTa erTobliobis moZraobiT (magaliTad airis gafarToeba, difuzia da sxv.) Seuqcevia, maSin roca calke aRebuli TiToeuli molekulis moZraoba
warmoebs
mkacrad
meqanikis
kanonebis
mixedviT
da,
maSasadame,
Seqcevadia? am kiTxvaze pasuxis gasacemad sakiTxi unda ganvixiloT molekulurkinetikuri Teoriis TvalsazrisiT da gavecnoT a lb aT ob is cnebas, romelic aris statistikuri fizikis ZiriTadi cneba. r a im e Se m T xv e v iT i m ov le n is a lb aT o b a e w o de b a am m ov le ni s x e l Se m w y ob
S e m T xv e v aT a
ri cxv i s
f a rd ob as
T an ab r a d
S e s aZ l o
S e m T xv e v aT a s ae rT o ri cxv T a n. Tu A movlenis moxdenis xelSemwyob SemTxvevaTa ricxvi aris n A , xolo SemTxvevaTa saerTo ricxvia N , maSin A movlenis moxdenis albaToba nA . (83.1) N Tu magaliTad, daxurul yuTSi moTavsebulia sami TeTri da Svidi Savi WA
burTula, maSin albaToba imisa, rom amoRebuli burTula aRmoCndeba TeTri (83.1) formulis Tanaxmad iqneba W1
3 , xolo albaToba imisa, rom amoRebuli 10
burTula aRmoCndeba Savi, iqneba W2
7 . 10
albaToba imisa, rom amoRebuli burTula iqneba TeTri an Savi, tolia
W W1 W2 1, xolo albaToba imisa, rom burTula iqneba wiTeli W 0 . am magaliTebiT Cans, rom a. albaToba moTavsebulia nulsa da erTs Soris, 0 W 1 , b. aucilebeli movlenis albaToba erTis tolia, g.
SeuZlebeli movlenis albaToba nulis tolia.
276
albaTobis TeoriaSi ganixileba albaTobaTa Sekrebisa da gamravlebis kanoni. Tu
A
movlena Sedgeba
B
da
kerZo SemTxvevebisagan, maSin am
C
movlenis albaToba tolia B da C movlenebis albaTobaTa jamisa:
W A W B W C . Tu ori A da B movlena damoukidebelia*, maSin orive movlenis erTdroulad
moxdenis
albaToba
tolia
calkeul
movlenaTa
albaTobebis
namravlisa:
W AB W A W B gamoviyenoT albaTobis Teoriis meTodebi da ganvixiloT umartivesi Termodinamikuri procesi _ airis gafarToeba (sur. 83.1). simartivisaTvis jer warmovidginoT, rom WurWlis A naxevarSi gvaqvs mxolod
erTi
molekula.
maSin,
Tu
sarqvels
K
imoZravebs qaosurad da aRmoCndeba xan
A , xan
B
SemTxveva erTnairad albaTuria da es albaToba W davuSvaT axla, rom ori
molekula
(1 da 2).
gavxsniT,
molekula
naxevarSi, Tanac, orive 1 –s (sur. 83.1. a). 2
A naxevarSi moTavsebulia winaswar danomrili
Tu
sarqvels
gavxsniT,
molekulebi
daiwyeben
moZraobas WurWlis mTel moculobaSi _ `airi~ gafarTovdeba. molekulebis moZraobis
qaosurobis
gamo orive molekula SeiZleba isev
WurWlis
A
naxevarSi aRmoCndes, e.i. `airi~ TavisTavad SeikumSos. vnaxoT, rogoria imis albaToba,
rom
amisaTvis
unda
orive
molekula
ganvixiloT
ori
isev
WurWlis
molekulis
A
yvela
naxevarSi
aRmoCndes.
SesaZlo
ganawileba
WurWlis orive naxevars Soris. es ganawilebani mocemulia 83.1 b suraTze, saidanac Cans, rom SesaZlo ganawilebaTa ricxvi aris 4=2 2, xolo CvenTvis saintereso SemTxvevis albaToba W
1 1 4 22
**,
es albaToba sakmaod didia, ami-
tom didxans ar mogvixdeba lodini imisaTvis, rom orive molekula A naxevarSi aRmoCndes e.i. `airi~ TavisTavad SeikumSos. am SemTxvevaSi gafarToebis procesi Seqcevadi iqneba. molekulaTa ricxvis gazrdiT airis TavisTavad *
or movlenas ewodeba damoukidebeli, Tu erT-erTis Sesruleba ar cvlis meoris albaTobas.
**
igulisxmeba rom TiToeuli ganawilebis albaToba erTnairia da tolia ¼1/4-is.
277
SekumSvis albaToba TandaTan mcirdeba. 83.1 g, d suraTebidan Cans, rom sami molekulis SemTxvevaSi es albaToba W TxvevaSi W SekumSvis W
1 1 4 . zogadad, N 16 2
(e.i.
yvela
N
1 1 . xolo oTxi molekulis Sem 8 23
molekulis SemTxvevaSi airis TavisTavad
molekulis
A
naxevarSi
dabrunebis)
albaToba
1 ; airSi molekulebis ricxvi Zalian didia, amitom es albaToba Zalian 2N
mcirea. magaliTad, roca N 2,7 1019 3 1019 (loSmitis ricxvi), molekulebis WurWlis A naxevarSi Tavmoyris albaToba imdenad mcirea, rom praqtikulad igi arasdros ar ganxorcieldeba, e.i. airis gafarToebis procesi Seuqcevi iqneba. davubrundeT isev 83.1 suraTs. ori, sami da oTxi molekulis SemTxvevaSi
sur.83.1 278
SesaZlo ganawilebaTa ricxvi aris Sesabamisad 4, 8 da 16. TiToeuli es ganawileba gansazRvravs sistemis e.w. m ik r om dg om are ob as . maSasadame, mikromdgomareoba ganisazRvreba imiT, Tu romeli molekula romel naxevarSia. magram erTgvarovani airis molekulebi savsebiT erTnairia, amitom cxadia, rom sistemis mdgomareobas, e.w. m ak ro m d go m a re ob a s , gansazRvravs ara is, Tu r om e li molekulebia WurWlis A naxevarSi da romeli WurWlis B naxevarSi, aramed is, Tu r a m de ni molekulaa
A –Si da ramdeni
B –Si. amitom
mdgomareobebi, romelsac Seesabameba molekulebis erTi da igive ricxvi WurWlis TiToeul naxevarSi, savsebiT igivuria, miuxedavad imisa, Tu konkretulad romeli molekulebia A –Si da romeli B –Si da gamosaxavs erTsa da imave makromdgomareobas. ase, magaliTad, 83.1 d suraTze naCvenebi II, III, IV da V ganawilebebi gamosaxavs erTsa da imave makromdgomareobas (e.i. sistemis makroskopuli
parametrebis
mniSvneloba
oTxive
SemTxvevaSi
erTnairia),
romelic xasiaTdeba A –Si sami da B –Si erTi molekulis yofniT. am mdgomareobis albaToba, cxadia 4-jer meti iqneba TiToeuli mikromdgomareobis albaTobaze*. VI-XI ganawilebebi gamosaxavs sxva makromdgomareobas, romelic xasiaTdeba
molekulebis
Tanabari
ganawilebiT
molekula). am makromdgomareobis albaToba W
(TiTo
naxevarSi
or-ori
6 da a.S. 16
m ik r om d go m a re o b aT a r ic xv s , rom liT ac xo rc ie l de b a m o c e m u l i m ak r om d gom a re ob a, T e rm o di na m ik u ri alb aT ob a ( ) e w od e b a . maTematikuri
albaTobisagan
gansxvavebiT,
romelic
yovelTvis
≤1. Termodinamikuri albaToba 1**. magaliTad, Termodinamikuri albaToba imisa, rom
A –Si iyos 4 molekula,
B -Si ki arc erTi, an piriqiT, erTis
tolia, 4,0 0,4 1 , aseve 3,1 1,3 4 , xolo 2,2 6 . am magaliTiT Cans, rom maqsimaluri Termodinamikuri albaToba Seesabameba molekulaTa
*
makromdgomareobis
SemTxvevaSi
_
albaToba
roca
Tanxvdeba
mocemuli
mikromdgomareobis
makromdgomareoba
albaTobas
xorcieldeba
mxolod mxolod
erT erTi
mikromdgomareobiT. **
cxadia, rom maTematikur da Termodinamikur albaTobas Soris arsebobs kavSiri. kerZod,
matematikuri albaToba miiReba Termodinamikuri albaTobis gayofiT mikromdgomareobaTa saerTo ricxvze.
279
Tanabar ganawilebas, minimaluri ki _ yvelaze ufro araTanabars. gansxvaveba am albaTobebs Soris didi ar aris, rac gamowveulia molekulaTa mcire ricxviT. molekulaTa ricxvis zrdiT es gansxvaveba swrafad izrdeba da Zalian didi ricxvis SemTxvevaSi metismetad didia. vTqvaT, mocemulia N molekula. SeiZleba vaCvenoT, rom Termodinamikuri albaToba imisa, rom molekulaTa saerTo
N
ricxvidan WurWlis
A
naxevarSi moTavsebulia n , xolo B –Si ( N n ) molekula, tolia
N! . n!N n ! formulis analizi gviCvenebs, rom udidesia, roca molekulebi orive
naxevarSi Tanabradaa ganawilebuli e.i. n
N ; magaliTad, Tu N 3 1019 , maSin 2
N ,0 0, N 1 , xolo
N! N N 1020 , , 2 2 2 2 N ! 2
rac Zalian didi ricxvia.
amrigad, statistikuri ganxilvis safuZvelze cxadi xdeba, Tu ratom gadadis airi TavisTavad WurWlis A naxevridan B –Si da ratom aris airis gafarToebis es procesi (iseve rogorc yvela realuri procesi) Seuqcevi. airi TavisTavad imitom gadadis WurWlis A naxevridan B –Si, rom am gadasvlas
Seesabameba
Termodinamikuri
albaTobis
zrda
da
piriqiT,
airi
TavisTavad ar ikumSeba imitom, rom am process Seesabameba Termodinamikuri albaTobis Semcireba. maSasadame, SeiZleba davaskvnaT, rom izolirebul sistemaSi mimdinare realuri procesis mimarTuleba aris albaTobis zrdis mimarTuleba. Termodinamikuri albaToba maqsimaluria, roca moculobaSi molekulebi Tanabradaa ganawilebuli. izolirebul sistemaSi molekulebis Tanabari ganawilebis
mdgomareoba
Seesabameba
sistemis
Termodinamikuri
wonaworobis
mdgomareobas. maSasadame, SeiZleba vTqvaT (da es mkacrad mtkicdeba), rom sistemis maqsimaluri albaTobis mdgomareoba warmoadgens misi wonasworobis mdgomareobas.
280
magram, moculobaSi molekulebis Tanabari ganawileba amave dros aris maTi yvelaze ufro mouwesrigebeli ganawileba. amitom sistemis yvelaze ufro albaTuri mdgomareoba amave dros aris misi yvelaze ufro mouwesrigebeli
mdgomareoba.
am
gagebiT
SeiZleba
iTqvas,
rom
T e rm o di na m ik u r i
a lb aT ob a ar is s i s te m is m ou w e s r i ge b l ob i s zom a . cxadia, rom rac ufro didia mdgomareobis albaToba, miT ufro xSirad ganxorcieldeba igi da miT ufro met dros dahyofs sistema am mdgomareobaSi. amitomaa, rom izolirebuli sistema masSi Termodinamikuri wonasworobis damyarebis Semdeg TiTqmis mTel dros (praqtikulad ragind didxans) am mdgomareobaSia*. maSasadame, Termodinamikuri albaToba saSualebas gvaZlevs davadginoT izolirebul sistemaSi mimdinare procesis mimarTuleba _ igi Seesabameba albTobis zrdis mimarTulebas. magram aseTive TvisebiT xasiaTdeba wina paragrafSi ganxiluli fizikuri sidide _entropia. amrigad, arsebobs ori fizikuri sidide _ entropia ( S ) da Termodinamikuri albaToba ( ), romlebic izrdeba izolirebul sistemaSi mimdinare realuri (Seuqcevi) procesis dros. gasagebia, rom maT Soris unda arsebobdes garkveuli kavSiri. es kavSiri 1896 wels Teoriulad daadgina bolcmanma: S k ln ,
(83.1)
sadac k bolcmanis mudmivaa. maSasadame, sistemis entropia Termodinamikuri albaTobis logariTmis proporciulia. amitom, iseve rogorc albaToba, e nt ro pi a s is te m i s
m o u w e s r i ge b l ob i s
zo m a s .
aseTive
w a rm o a dg e n s
daskvnamde,
ramdenadme
gansxvavebuli msjelobis safuZvelze, mivediT wina paragrafSi. kavSiri entropiasa da albaTobas Soris saSualebas gvaZlevs gavxsnaT Termodinamikis II kanonis statistikuri arsi. igi miuTiTebs, rom Termodinamikis II kanoni _ entropiis zrdis kanoni, aris statistikuri kanoni da gamosaxavs bunebis fundamentur Tvisebas, romelsac Cven ukve gavecaniT airis gafarToebis kerZo magaliTiT: *
sistemis
wonasworuli
mdgomareobis
albaToba
didad
ar
gansxvavdeba
maxlobeli
mdgomareobis albaTobisagan. amitom ufro zusti iqneba Tu vityviT, rom sistema TiTqmis mTel
dros
(praqtikulad
yovelTvis)
maqsimaluri
makromdgomareobaSia.
281
albaTobis
an
mis
maxlobel
i zo li re b u l
s is te m a Si
p ro ce s e b i
m im di n are ob s
a lb aT ob is
z r dis m i m a rT u le b iT . Termodinamikis
II kanonis statistikuri xasiaTi miuTiTebs,
rom es
kanoni ar aris iseTi universaluri, rogorc energiis mudmivobis kanoni. misi gamoyeneba ar SeiZleba calkeuli nawilakebis an nawilakTa mcire ricxvisagan Sedgenili sistemisaTvis. garda amisa, statistikuri xasiaTi u k ar g av s
am
k an on s k a te gor iu l ob as , vinaidan is faqti, rom TavisTavad mimdinare process sistema gadahyavs meti Termodinamikuri albaTobis mdgomareobaSi, ar niSnavs, rom procesis sxva mimarTuleba SeuZlebelia. es niSnavs mxolod imas, rom sistemis miaxloeba wonasworobis mdgomareobasTan ufro albaTuria, vidre misgan daSoreba. amitom Termodinamikis II kanoni ase unda gavigoT: Tu sistemas ama Tu im mdgomareobaSi garkveuli entropia aqvs, maSin yvelaze ufro albaTuria is procesi, romelic iwvevs entropiis zrdas, Tumca principulad SesaZlebelia is procesic, romelic gamoiwvevs sistemis entropiis Semcirebas. Termodinamikis
II
kanonidan
gadaxris
mkafio
magaliTia
sxvadasxva
fluqtuacia (simkvrivis, energiis, temperaturisa da sxva fizikuri sidideebis). magaliTad, simkvrivis fluqtuacia aris nawilakebis Tanabari ganawilebis mdgomareobidan gadaxra, rasac axlavs Termodinamikuri albaTobisa da, maSasadame, entropiis Semcireba. sabolood, xazgasmiT aRvniSnoT Semdegi: marTalia, Termodinamikuri albaToba saSualebas gvaZlevs ganvsazRvroT realuri procesis mimarTuleba, magram am sididis gamoyeneba mouxerxebelia, vinaidan igi ar aris aditiuri sidide. magaliTad, Tu sistema Sedgeba ori nawilisagan, mTliani sistemis mdgomareobis
albaToba
tolia
Semadgeneli
nawilebis
albaTobaTa
namravlisa (da ara jamisa):
1 2 . bevrad ufro xelsayrelia entropiis gamoyeneba. igi, iseve rogorc albaToba, axasiaTebs
procesis
mimarTulebas
marTlac,
vinaidan
namravlis
da,
amave
logariTmi
dros,
S k ln k ln 1 2 k ln 1 k ln 2 , S S1 S 2 . 282
sididecaa.
ln 1 2 ln 1 ln 2 ,
bolcmanis (83.1) formulis Tanaxmad anu
aditiuri
amitom
ยง 84. hipoTeza `samyaros siTburi sikvdilis~ Sesaxeb me-19 saukunis meore naxevarSi, Termodinamikis meore kanonis aRmoCenasTan dakavSirebiT wamoiWra e.w. `samyaros siTburi sikvdilis~ problema. misi arsi Semdegia. Termodinamikis II kanonis Tanaxmad, izolirebul sistemaSi mimdinare yvela realuri procesi iwvevs sistemis entropiis zrdas. entropiis zrda grZeldeba sistemaSi Termodinamikuri wonasworobis damyarebamde. am momentidan entropia maqsimaluria da sistemaSi yovelgvari makroskopuli procesi Sewyvetilia. Termodinamikis erT-erTma Semqmnelma, germanelma fizikosma klauziusma (1822-1888) samyaro ganixila rogorc Caketili (izolirebuli) sistema da gaavrcela masze Termodinamikis II kanoni. am gavrcelebis Sedegebi man Semdegnairad Camoayaliba: `samyaros energia ucvleli rCeba, samyaros entropia miiswrafvis maqsimumisaken~. klauziusis am daskvnas, romelsac Semdgom mravalma idealistma mecnierma dauWira mxari, Soreul Sedegebamde mivyavarT. marTlac, Tu samyaros entropia ganuwyvetliv izrdeba, maSasadame meqanikuri, eleqtruli da sxva `maRalfasovani~ energia gardaiqmneba yvelaze ufro `naklebfasovan~ energiad _ siTbur energiad. amitom, marTalia, samyaros sruli energia rCeba ucvleli, magram adgili aqvs energiis gaufasurebas. siTburi energia Tbogamtarobisa da sxva procesebis gamo gaibneva samyaroSi da gamoiwvevs samyaros yvela sxeulis temperaturis gaTanabrebas. damyardeba sruli siTburi wonasworoba. SeuZlebeli iqneba siTburi manqanis muSaoba da saerTod, yovelgvari makroskopuli procesi samyaroSi Sewydeba, vinaidan aRar iarsebebs am procesis gamomwvevi mizezebi. samyaros aseT mdgomareobas, romelic faqtiurad mis dasasruls moaswavebs, ewoda `siTburi sikvdilis~ mdgomareoba. `samyaros siTburi sikvdilis~ reaqciuli Teoria mswrafl aitaca samRvdeloebam, raTa `mecnierulad daesabuTebina~ RmerTis arseboba. marTlac, Tu arsebobs samyaros dasasruli, maSasadame arsebobda misi dasawyisic, roca Seiqmna arawonasworuli mdgomareoba, saidanac samyaro TandaTan gadadis wonasworul
mdgomareobaSi.
magram,
vinaidan
arawonasworuli
mdgomareoba
(vTqvaT, temperaturis sxvaobis warmoeqmna) TavisTavad ar SeiZleba Seiqmnas, amitom igi odesRac unda warmoqmniliyo raRac zematerialuri Zalis, e.i. RmerTis mier. 283
`samyaros siTburi sikvdilis~ cru mecnieruli Teoria gamanadgureblad gaakritika f.engelsma. zogadfilosofiuri mosazrebebidan gamomdinare, man aCvena, rom es Teoria ewinaaRmdegeba bunebis ZiriTad kanons _ energiis gardaqmnisa da mudmivobis kanons. engelsi Tavis filosofiur naSromSi `bunebis dialeqtika~ werda: `moZraobis mospobis SeuZleblobis gamoxatulebas warmoadgens energiis gardaqmnisa da mudmivobis kanoni. es kanoni gagebuli unda iqnes ara marto raodenobrivad, aramed agreTve Tvisobrivadac. moZrav materias aqvs ganusazRvreli SesaZlebloba Tvisobriv gardaqmnebSi, romelmac araviTar SemTxvevaSi ar SeiZleba Zala dakargos. amitom bunebaSi energiis fantvasTan erTad unda warmoebdes da faqtiurad xdeba gabneuli siTbos gardaqmna sxva saxis energiaSi~. klauziusisa da misi mimdevrebis Secdoma isaa, rom maT entropiis zrdis principi gaavrceles usasrulod did sistemaze _ samyaroze, maSin roca Termodinamikis II kanoni dadgenil iqna mravali cdis safuZvelze mxolod
makroskopuli
sxeulisaTvis,
romelic
mTeli
samyaros
mcire
nawilia. Termodinamikis II kanonis meqanikuri gavrceleba mTel samyaroze ar SeiZleba, vinaidan es kanoni marTebulia izolirebuli sistemisaTvis, maSin rodesac mtkicdeba (fardobiTobis zogadi Teoriis safuZvelze), rom samyaro hgavs sxeuls, romelic mudmiv zemoqmedebas ganicdis, da, maSasadame, igi ar SeiZleba ganvixiloT rogorc izolirebuli sistema. amrigad, e nt r o p i i s c ne b is g am oy e ne b a m T e l i s am y aro s aT v i s u m arT e b u l oa , amitom umarTebuloa `sayaros siTburi sikvdilis~ Teoriac. marTlac, uaxlesi astrofizikuri monacemebi mowmobs, rom samyaroSi energiis gabnevasTan erTad adgili aqvs mis koncentraciasac. amis eqsperimentuli dadasturebaa galaqtikebis nislovanebebSi gabneuli materiidan axali varskvlavebis warmoqmna. marTalia, amJamad araa cnobili varskvlavTa warmoqmnisas mimdinare procesebis zusti suraTi, magram mecniereba ganuwyvetliv viTardeba da dabejiTebiT SeiZleba iTqvas, rom bunebis es saidumloebac adre Tu gvian amoixsneba. `samyaros
siTburi
sikvdilis~
hipoTezis
sapirispirod
molcmanma
gamoTqva e.w. f lu q tu ac iu r i h i p oT e za . am hipoTezis Tanaxmad bolcmani ar uaryofda Termodinamikis II kanonis marTebulobas mTeli samyaros masStabiTac, magram miuTiTebda, rom Termodinamikis II kanoni aris statistikuri 284
kanoni, romlis Tanaxmadac gadaxra Termodinamikuri wonasworobis mdgomareobidan,
anu
fluqtuacia,
ara Tu
SesaZlebeli,
aramed aucilebelicaa.
bolcmani Tvlida, rom samyaros amJamindeli arawonasworuli mdgomareoba sxva ara aris ra, Tu ara giganturi fluqtuacia. droTa ganmavlobaSi es fluqtuacia unda gaqres, e.i. samyaro unda mivides `siTburi sikvdilis~ mdgomareobamde, magram ramdenime xnis Semdeg kvlav warmoiqmneba giganturi fluqtuacia da samyaro TavisTavad gamova `siTburi sikvdilis~ mdgomareobidan da a.S. magram dro or gigantur fluqtuacias Soris gacilebiT metia TiToeuli maTganis arsebobis droze, amitom am hipoTezis Tanaxmadac samyaro `TiTqmis yovelTvis~ unda imyofebodes `siTburi sikvdilis~ mdgomareobaSi. amrigad,
Cven
vxedavT,
rom
bolcmanis
fluqtuaciuri
hipoTeza,
marTalia, radikalurad gansxvavdeba klauziusis hipoTezisagan, magram masac mivyavarT TiTqmis igive saboloo Sedegamde. aqedan daskvna _ miuxedavad Termodinamikis II kanonis statistikuri bunebisa, misi eqstrapolireba mTeli samyarosaTvis marTebuli ar aris. maSasadame, Termodinamikis II kanonis gamoyeneba SezRudulia ara marto qvemodan (calkeuli nawilakebi, nawilakTa mcire jgufisagan Sedgenili sistema), aramed zemodanac (samyaro mTlianad).
XI Tavi
m y a r i s xe u l i s T v i s e b e b i Ă&#x2030;§ 85. kristaluri da amorfuli sxeuli molekulur-kinetikuri Teoriis Tanaxmad yvela sxeuli Sedgeba Zalian didi raodenobis umciresi nawilakebisagan (ionebis, atomebis an molekulebisagan), romelTa Soris moqmedebs urTierTmizidvisa da ganzidvis Zalebi. imis mixedviT, Tu ra sididisaa es urTierTqmedebis Zalebi, nivTierebis agregatuli mdgomareoba SeiZleba iyos samgvari: myari, Txevadi an airadi. myar agregatul mdgomareobaSi nawilakebs Soris manZili Zalian mcirea, urTierTqmedebis Zalebi ki _ Zalian didi. es Zalebi nawilakebs gadataniTi moZraobis
saSualebas
ar
aZlevs, amitom maT garkveuli mdebareoba ukaviaT 285
sivrceSi da asruleben mxolod siTbur rxevebs am (wonasworuli) mdebareobis
mimarT.
amiT
aixsneba,
rom
myar
sxeuls
gaaCnia
rogorc
sakuTari
moculoba, aseve sakuTari forma. arsebobs myari agregatuli mdgomareobis ori forma _ k ri s t alu r i da a m o r fu l i .
kristaluri sxeulebia: qvamarili, kvarci, almasi, yvela
liToni da sxv. amorfuli sxeulebia: mina, qarva, parafini da sxv. myari agregatuli mdgomareobis es ori forma mkveTrad gansxvavdeba erTmaneTisagan TavianTi aRnagobiT. kristalur myar sxeulSi nawilakebi sworad, kanonzomieradaa ganlagebuli da adgens e.w. kristalur mesers. k r is ta lu r i m e s e r i warmoadgens sivrcul bades, romlis kvanZebSic ganlagebulia kristalis Semadgeneli nawilakebi (atomebi, ionebi an molekulebi). aseTi meseri gamosaxulia 85.1 a suraTze. msxvili xazebiT gamoyofilia umciresi paralelepipedi, romlis Tanamimdevruli gadaadgilebiT x, y, z RerZis gaswvriv miiReba mTeli kristali. am paralelepipeds mesris elementaruli ujredi ewodeba. misi calsaxad daxasiaTebisaTvis saWiroa 6 sididis codna: sami wibosi ( a, b, c ) da RerZebs Soris sami kuTxisa ( , , ). am sidideebs m e s ri s
p ar am e tre b i
ewodeba
(sur. 85.1 b). a m o r fu l
myar
sxe-
ulSi nawilakebi sruliad uwesrigod, qaosuradaa ganlagebuli. amorfuli sxeulis aRnagoba arafriT gansxvavdeba misi warmomqmneli a
siTxis
b suraTi 85.1
aRnagobisagan,
ami-
tom amorful myar sxeuls
zogjer g a d a civ e b u l s iT xe s uwodeben. mkveTri gansxvaveba kristaluri da amorfuli sxeulebis aRnagobas Soris ganapirobebs maTi Tvisebebis mkveTr gansxvavebas: kristaluri myari sxeulis fizikuri Tvisebebi (meqanikuri, siTburi, eleqtruli, optikuri da sxv.) sxvadasxva mimarTulebiT sxvadasxvaa (amboben, rom kristaluri sxeuli a n iz ot r o piu li a ), amorfuli myari sxeulisa ki _ yvela mimarTulebiT 286
erTnairia (amorfuli sxeuli i z ot r o p i u l i a ). es advili misaxvedria, vinaidan kristalur myar sxeulSi sigrZis erTeulze AB da AC mimarTulebiT nawilakebis rao-
denoba
sxvadasxvaa
(sur. 85.2),
amorful
myar sxeulSi ki nawilakebis qaosuri ganlagebis gamo maTi raodenoba yvela mimarsur. 85.2
TulebiT erTnairia.
magaliTad,
ganvixiloT
Tbogamtarobis
movlena.
minis
da
kvarcis
firfita davfaroT parafinis Txeli feniT da SevexoT maT gaxurebuli nemsis wveriT.
firfitis
zedapiruli
fena
gaTbeba
yvela
mimarTulebiT
da
gamoiwvevs parafinis dnobas. amasTan, parafinis fenis gamdnari nawili kvarcis
firfitaze
formas
miiRebs
elifsis (sur.85.3a),
minisaze ki _ wrisas (sur. 85.3b). rom
sur. 85.3
es
cda
kristalur
gviCvenebs, sxeulSi
(kvarcSi) siTbo sxvadasxva
mimarTulebiT sxvadasxvanairad vrceldeba, amorful sxeulSi (minaSi) ki _ erTnairad. mkveTri gansxvaveba kristaluri da amorfuli sxeulis Tvisebebs Soris Tavs iCens dnobis procesSic. d n o b a ewodeba nivTierebis myari mdgomareobidan Txevad mdgomareobaSi gadasvlis process. temperaturas, romelzedac es procesi mimdinareobs, d n o b i s t e m p e r a tura
T
D
T
ewodeba. dnobis Sebrune-
bul process g a m y a r e b a ewode-
A
ba.
I
aRmoCnda,
rom
kristaluri
sxeuli dneba da myardeba mocemu-
BB
Tdn
II
C
Tgamy
K
B
li nivTierebisaTvis erT garkve-
C
ul temperaturaze (mocemuli wne-
I
K II
A
dnobis aseTi garkveuli tempera-
D dro a
dro b
vis dros), amorful sxeuls ki tura ar gaaCnia _ temperaturis gazrdiT igi TandaTanobiT rbildeba da gadadis Txevad mdgomare-
sur. 85.4 85.4 sur.
287
obaSi. kristaluri da amorfuli
sxeulis dnobis mrudebi gamosaxulia 85.4 a suraTze (I _
kristaluri sxeulis, II ki _ amorfulisa). suraTidan Cans, rom kristaluri sxeulis temperatura siTbos raodenobis gadacemis Sedegad izrdeba mxolod dnobis dawyebamde. dnobis dawyebis momentidan ( B wertili) misi temperatura ucvleli rCeba garkveuli drois ganmavlobaSi _ sanam masa mTlianad ar gadneba ( C wertili), B wertils Seesabameba dnobis dawyeba, C wertils ki _ dnobis damTavreba.
BC ubani gamosaxavs orfaza mdgomareobas _ nivTierebis nawili Txevad mdgomareobaSia, nawili ki _ myarSi.
B -dan C wertilamde sxeuls siTbos raodenobas vawvdiT, misi temperatura ki ar izrdeba, radgan gadacemuli siTbos raodenoba xmardeba kristaluri mesris daSlas. es daSla iwyeba B wertilSi da mTavrdeba C wertilSi. siTbos raodenobis Semdgomi gadacema, cxadia, gamoiwvevs mdnaris temperaturis gazrdas. im siTbos raodenobas, romelic saWiroa dnobis temperaturamde miyvanili sxeulis gasadnobad, d n o b i s (faruli) s i T b o ewodeba. amorfuli sxeulis dnobis mrudze nacvlad mudmivi temperaturis Sesabamisi horizontaluri monakveTisa gvaqvs gadaRunvis K wertili. siTbos raodenobis miwodebiT amorfuli sxeulis temperatura ganuwyvetliv izrdeba (dnobis momentSi zrdis intensiurobis SemcirebiT), sxeuli TandaTan rbildeba da gadadis Txevad mdgomareobaSi. amorfuli sxeulis temperaturis aseTi zrda gasagebia, vinaidan ar arsebobs kristaluri meseri da mis dasaSlelad araviTari energia ar ixarjeba. amorfuli sxeulis SemTxvevaSi ar arsebobs temperaturis mkveTrad gansazRvruli zRvari, romlis zeviT nivTiereba iqneba Txevad mdgomareobaSi, qveviT ki _ myarSi. aq gamoiyofa mxolod temperatura, romelic Seesabameba gadaRunvis wertils dnobis mrudze. mas pirobiT d a r b i l e b i s t e m p e r a t u r a e w o d e b a . kristaluri da amorfuli sxeulis gamyarebis procesi mimdinareobs sapirispiro mimarTulebiT (sur. 85.4 b). mdnaridan siTbos raodenobis arinebisas amorfuli sxeulis SemTxvevaSi temperatura TandaTan mcirdeba da sxeuli SeumCnevlad gadadis myar mdgomareobaSi. kristaluri sxeulis SemTxvevaSi ki mruds aqvs mkveTrad gamoyofili safexuri _ BC horizontaluri ubani, romelic Seesabameba gamyarebis dawyebas ( B wertili) da damTavrebas ( C wertili).
temperaturis
mudmivoba
Semdegnairad
aixsneba:
kristalis
Casaxva
da
zrda
SesaZlebelia, Tu siTxis molekulas wavarTmevT energiis garkveul raodenobas. kristalSi molekula asrulebs mxolod rxeviT moZraobas, maSin, rodesac imave temperaturis mdnarSi molekula asrulebs gadataniTs moZraobasac. amitom cxadia, rom kristalizaciis dros nivTierebam unda gamoyos is siTbos raodenoba, romelic Seesabameba molekulebis gadataniT moZraobas. amrigad, kristaluri mesris Seqmnis procesSi gamoiyofa damatebiTi siTbos raodenoba. cdebi gviCvenebs, rom es siTbos raodenoba dnobis siTbos tolia. energiis STanTqmiT yinulis dnobisas da misi gamoyofiT wylis gayinvisas aixsneba daTbobisa da acivebis dagvianeba didi tbebisa da wyalsacavebis maxloblad.
288
bunebaSi arsebuli sxeulebis didi umravlesoba kristaluri sxeulebia, rac imiT aixsneba rom, rogorc gamoTvlebi gviCvenebs, nawilakebis wesier ganlagebas Seesabameba sistemis minimaluri energia. Cven ki viciT, rom yoveli sistema miiswrafvis minimaluri energiis mdgomareobisaken. Tu, miuxedavad amisa, zogierTi nivTiereba mainc myardeba amorfuli masis saxiT, es gamowveulia am nivTierebis Zalian didi siblantiT. maRali siblante (romelic temperaturis adgilebas, amorful
SemcirebiT
rac
mkveTrad
aucilebelia
sxeulebSi,
izrdeba)
maTi
marTalia
wesieri
Zalian
aZnelebs
nawilakebis
ganlagebisaTvis.
nela,
magram
mainc
gada-
mTel
rig
mimdinareobs
nawilakebis wesieri ganlagebis (`kristalizaciis~) procesi. amiT aixsneba cnobili faqti minis gamokristalebisa, roca minaSi warmoiqmneba mcire zomis kristalebi, romelTa sazRvrebzec xdeba sinaTlis mravaljeradi arekvla da gabneva, ris Sedegadac mina kargavs gamWvirvalobas. naTqvamidan cxadia, rom kristaluri mdgomareoba ufro mdgradia, vidre amorfuli. am ukanasknels xSirad metastabilur mdgomareobas uwodeben. amorfuli da kristaluri myari sxeulis garCevisas yuradReba unda mivaqcioT Semdeg garemoebas: SeiZleba makrosxeuli imyofebodes kristalur mdgomareobaSi
da,
miuxedavad
amisa,
savsebiT
izotropiuli
SemTxveva maSin gveqneba, roca makrosxeuli erTobliobaa kristalisa,
romelTa
ganlageba
savsebiT
qaosuria.
am
iyos.
aseTi
mravali mcire SemTxvevaSi
mas
p o lik r is t alu ri sxeuli ewodeba. polikristaluri sxeulebia, magaliTad, liTonebi, naxSiri da sxv. polikristaluri sxeulis Semadgeneli yoveli mcire kristali (e.w. kristaluri marcvali) anizotropiulia, mTeli sxeuli ki, am mcire kristalebis qaosuri ganlagebis gamo _ izotropiuli. SeiZleba sxeuli warmoadgendes erT mTlian kristals, anu, rogorc mas am SemTxvevaSi uwodeben, m o nok ri s t al s .
aseTi monokristalis saxiT bunebaSi gvxvdeba
mineralebi: almasi, kvarci, mTis broli da sxv. monokristalebi SeiZleba xelovnuradac miviRoT, risTvisac mravali sxvadasxva meTodi arsebobs. bolo wlebSi monokristalis gaumjobesebam
misaRebi aparaturisa da teqnologiuri procesis
SesaZlebeli
monokristalebis
miReba,
gaxada
ramac
sxvadasxva
xeli
289
Seuwyo
nivTierebis am
(didi
nivTierebis
zomis)
fizikuri
Tvisebebis
ufro
Rrmad
Seswavlas
da
SesaZlebeli
gaxada
maT
bazarze
mravali, metad saintereso Tanamedrove fizikuri xelsawyos Seqmna. myar sxeulSi nawilakebs Soris manZili daaxloebiT 1A –is tolia*, polikristaluri marcvlis zoma ki 10 3 10 4 A –is rigisaa. maSasadame, polikristalur
sxeulSic
gavrceldeba
ramdenime
ki
nawilakebis
aTasi
mesris
wesieri,
regularuli
parametris
tol
ganlageba
manZilze.
amis
safuZvelze amboben, rom kristaluri sxeulisaTvis damaxasiaTebelia S o r i w e s r i g i nawilakebis wyobaSi. amitom k r is ta li
Se i Z le b a
ga ni m a r to s
r o gor c is e T i s x e u l i, rom e l Si c a d gi li aq v s s am g an zom il e b ia n S o r w e s r ig s m is i Se m a dge ne li na w i l ak e b i s g an la ge b a S i.
§86. kristalis bunebrivi forma da misi simetria. simetriis klasebi rogorc aRvniSneT, kristalis erT-erTi Tviseba, ganpirobebuli misi Semadgeneli nawilakebis kanonzomieri ganlagebiT, aris an iz otr o pi a , e.i. mimarTulebis Sesabamisad Tvisebebis Secvla. garda anizortopiisa, Semadgeneli nawilakebis mowesrigebuli ganlageba ganapirobebs kristaluri nivTierebis Semdeg ZiriTad Tvisebebs: erTgvarovnebas, TviTSemofargvlis unars da simetrias. e r T gv a rov ne b a.
kristali
erTgvarovani
sxeulia.
kristaluri
nivTierebis erTgvarovneba imiT gamoixateba, rom misi erTnairi formisa da orientaciis ori sxvadasxva ubani TvisebebiT erTnairia. T v iT Se m o f a rgv li s u n ar i . kristaluri nivTierebis mesame ZiriTadi Tvisebaa swori zedapirebiT TviTSemofargvlis, anu maravalwaxnagas saxiT warmoqmnis unari. kristali, romelic izrdeba raime xelSemSleli mizezis gareSe, iRebs amozneqili mravalwaxnagas formas. sxvadasxva nivTierebis kristalur formebze dakvirvebisas 1669 wels danielma kanoni,
*
mecnierma
romelic
stenonma
SemdegSi
(1638-1686)
aRmoaCina
mdgomareobs:
erTi
8
1 A 10 sm.
290
e.w. da
kuTxeTa i m av e
mudmivobis
n iv T i e r e b i s
k r is t ale b s , im i s m i xe dv iT , T u r a pir ob e b S i m ox d a m a T i g a zr da , S e iZ le b a h q o nde s s u l s xv a d as xv a g a re ga ni s a xe , m a gr a m k u T x e e b i S e s ab am is w a xn a ge b s So ris m u dm iv ia.
sur. 86.2
sur. 86.1
sur. 86.3
es imas niSnavs, rom SeiZleba erTi da imave nivTierebis ori sxvadasxva kristalis orientireba ise, rom saTanado waxnagebi paraleluri iyos. 86.1 suraTze naCvenebia kvarcis sami kristali. Sesabamisi (paraleluri) waxnagebi erTi da imave asoebiTaa aRniSnuli. kristalis meoTxe mniSvnelovani Tvisebaa s im e tri a . gamoCenili rusi kristalografis e. feodorovis (1853-1917) moswrebuli gamoTqmiT `kristali brwyinavs Tavisi simetriiT~. kristalis
simetriis
ganxilva
daviwyoT
simetriuli
sxeulis
gansazRvriT. s xe u li
s im e tr iu l i a,
Tu
m is i
r aim e
g a da n acv le b iT
(mobrunebiT, brtyel sarkeSi arekvliT da a.S.) i g i T an xv de b a T av is T av s . davakvirdeT
mTis
brolis kristals
(sur. 86.2).
SevamCnevT,
rom
igi
simetriuli mravalwaxnagaa. misi mobrunebisas OO' RerZis garSemo 60 ď Ż â&#x20AC;&#x201C;iani kuTxiT
kristali
Tanxvdeba
Tavis
Tavs.
sruliad
msgavsia,
agreTve,
P
sibrtyis zeviT da qveviT arsebuli nawilebi. operacias, romlis saSualebiTac sxeuli Tanxvdeba Tavis Tavs, s im e t r iu l i g ar d a q m na ewodeba. yovel simetriul gardaqmnas Seesabameba raRac geometriuli saxe. am geometriul saxeebs s im e tr iis e le m e n t e b i ewodeba. gavecnoT mokled simetriis ZiriTad elementebs.
291
s im e tri is s ib r ty e . ganvixiloT
wesieri
xuT-
ABCDE
kuTxedi (sur. 86.3). xuTkuTxedis erT-erT
B
wverosa da mis O
centrze gavavloT nakvTis sibrtyis marTobuli BOB' sibrtye. davuSvaT,
es
sibrtye
orive
sur. 86.4
sur. 86.5
mxridan amrekli sarkea. advili misaxvedria, rom am sarkeSi arekvlis Sedegad nakvTis marjvena nawili gadava marcxenaSi da piriqiT ( C wertili gadava A – Si, A gadava C –Si da a.S.). cxadia, rom aseTi arekvlis Semdeg xuTkuTxedi ar Seicvleba. aseT SemTxvevaSi amboben, rom xuTkuTxedi simetriulia sibrtyeSi
arekvlis
mimarT.
TviT
BOB'
sibrtyes,
s i m e t ri is
BOB'
s ib r ty e
ewodeba. ganxilul nakvTs aqvs xuTi simetriis sibrtye, romlebic gadis xuTkuTxedis TiTeul wverosa da centrze ( BOB' , AOA' da a.S.). s im e tri is
R e rZ i.
ganvixiloT
igive
xuTkuTxedi.
mis
centrze
gavavloT suraTis sibrtyis marTobuli O RerZi da miviCnioT igi brunvis RerZad. cxadia, am RerZis irgvliv xuTkuTxedis
2 5
kuTxiT Semobrunebisas
nakvTi Tavis Tavs Tanxvdeba _ misi saxe ucvleli darCeba. am SemTxvevaSi amboben, rom nakvTi simetriulia O RerZis irgvliv brunvis mimarT. O RerZs simetriis RerZi ewodeba. amrigad, s i m e tr iis R e rZ i ewodeba RerZs, romlis irgvliv garkveuli kuTxiT mobrunebis Sedegad nakvTi Tavis Tavs Tanxvdeba. nakvTis SeTavsebaTa raodenobas misi 3600-iT Semobrunebis dros R e rZ is r i g i ewodeba. Cvens SemTxvevaSi saqme gvaqvs me-5 rigis simetriis RerZTan, vinaidan xuTkuTxedis 3600-iT Semobrunebisas igi Tavis Tavs xuTjer Tanxvdeba. ganxilul nakvTs, garda me-5 rigis simetriis RerZisa, gaaCnia xuTi meore rigis simetriis RerZi. es RerZebi mdebareobs suraTis sibrtyeSi da gadis xuTkuTxedis wverosa da centrze ( BOB' , AOA' da a.S.). s im e tri is
c e n tr i .
iseT
simetriul
gardaqmnas,
romlis
drosac
romelime wertilSi arekvlis Sedegad nakvTi Tavis TavSi gadadis, i n v e r s i a ewodeba. TviT am wertils, romelSic inversiis Sedegad nakvTi Tavis Tavs Tanxvdeba _ s im e tr iis c e n tri ewodeba. 292
ganvixiloT magaliTad, ABCD nakvTi (sur. 86.4). am nakvTis geometriuli centri _ O wertili simetriis centria, vinaidan O wertilSi arekvlis Sedegad nakvTi Tavis TavSi gadadis ( A wertili gadadis C –Si, B gadadis D –Si, K K ' -Si da a.S.). kristalSi, romelsac gaaCnia simetriis centri, mopirdapi-
re waxnagebi wyvil-wyvilad erTmaneTis tolia. 86.5 suraTze naCvenebia erTi aseTi
kristali
(TvalsaCinoebisaTvis
erTi
wyvili
inversiulad
toli
waxnagebisa daStrixulia). arsebobs simetriis sxva elementebic (magaliTad, inversiuli RerZi, sarkuli RerZi* da sxv.), magram yvela isini (garda, meoTxe rigis inversiuli RerZisa) daiyvaneba ukve ganxilul simetriis elementebamde, amitom maT calke ar
ganvixilavT.
ufro
metic,
simetriis
RerZic
da
simetriis
centric
SeiZleba Seicvalos simetriis ramdenime sibrtyis kombinaciiT, magram meti TvalsaCinoebisaTvis iyeneben RerZsac da centrsac. geometriuli nakvTebis, maT Soris kristalebis, simetria gamoisaxeba maTi simetriis elementebis erTobliobiT. m oc e m u li n ak v T is s im e tr ii s e le m e nt e b is s ru l e rT ob l iob as n ak v T is s im e t ri is s ax e an s im e tr ii s k la s i e w o de b a . geometriuli nakvTebis simetriis saxe uamravia, magram ara usasrulod bevri, rac imis Sedegia, rom nakvTis simetriis elementebis kombinacia nebismieri ar SeiZleba iyos (amboben, rom adgili aqvs simetriis elementebis SeuTavsebadobas). magaliTad, SeiZleba damtkicdes, rom SeuZlebelia iseTi nakvTis arseboba, romelsac erTdroulad eqneba meoTxe da meeqvse rigis simetriis RerZebi. kristalebSi simetriis elementebis SesaZlo SeTavsebaTa (kombinaciaTa) ricxvi, an rac igivea, simetriis klasebis raodenoba kidev ufro SezRudulia, vinaidan geometriuli nakvTebisagan gansxvavebiT (romelTaTvisac SesaZloa nebismieri rigis simetriis RerZebis arseboba pirvelidan ∞–mde), kristalebs ar SeiZleba gaaCndeT me-5 rigis da me-6-ze maRali rigis simetriis RerZi. (es
*
inversiuli RerZi ewodeba iseT RerZs, romlis irgvliv garkveuli kuTxiT mobruneba da
Semdgomi inversia amave RerZze mdebare wertilSi iwvevs sxeulis Tavis TavTan Tanxvedras. sarkul RerZSi wertilSi arekvla Secvlilia sibrtyeSi arekvliT.
293
movlena dakavSirebulia kristalis Sinagan agebulebasTan da Cven mas ar ganvixilavT). garegnulad sruliad sxvadasxva formis kristalebs SeiZleba hqondes simetriis elementebis erTi da igive erToblioba da maSasadame, ekuTvnodnen erTsa da imave simetriis klass. magaliTad, kubi (aseTi formis kristali aqvs sufris marils _ NaCl) da, oqtaedri (aseTi formis kristali aqvs magnetits _ Fe2O3)
miekuTvneba
erTsa
da
imave
klass,
radgan
maT
aqvT
simetriis
elementebis erTi da igive erToblioba. germanelma mecnierma geselma da rusma mecnierma gadolinma daadgines, rom bunebaSi SeiZleba arsebobdes mxolod 32 simetriis klasi. es klasebi iyofa 7 kristalografiul sistemad (singoniad)*. TiToeul sistemaSi erTiandeba is klasebi, romelTac erTnairi simetriis RerZebi aqvs: 1. t rik li nu r i
s i s te m a . am sistemaSi Semaval klasebs arc erTi
simetriis RerZi ara aqvs. triklinur sistemaSi Sedis ori klasi. am sistemis kristalis elementaruli ujredi gamosaxulia 86.6 suraTze. 2. m on ok l i nuri
s is t e m a .
sistemaSi
am
Semaval
klasebs mxolod erTi meore rigis simetriis an inversiuli RerZi aqvs (sami klasi).
am
sistemis
kristalis elementa-
sur. 86.6
sur. 86.7
ruli ujredi gamosaxulia 86.7 suraTze. 3. r om b u li s i s te m a . am sistemaSi Semaval klasebs mxolod meore rigis simetriis an inversiuli RerZi aqvs, amasTan, monoklinuri sistemisagan
*
termini `singonia~ pirvelad Semoitana frangma mecnierma s o r e m 1893 wels da sityvasityviT
niSnavs `msgavskuTxas~. amiT xazgasmulia, rom mocemul singoniaSi erTiandeba is kristalebi, romelTac erTnairi maxasiaTebeli kuTxeebi aqvT.
294
gansxvavebiT, maTi ricxvi erTze metia (sami klasi). elementaruli ujredi gamosaxulia 86.8 suraTze. 4. t ri g onu ri
(romboedruli)
sistema.
am
sistemaSi
Semavali
klasebisaTvis damaxasiaTebelia erTi mesame rigis simetriis RerZis arseboba (xuTi klasi). am sistemis kristalis elementaruli ujredi gamosaxulia 86.9 suraTze.
sur. 86.8
5. t e tr a go nu ri
sur. 86.9
s i s te m a .
am
sistemaSi
sur. 86.10
erTiandeba
is
klasebi,
romelTac erTi meoTxe rigis simetriis an inversiuli RerZi aqvs (Svidi klasi). am sistemis kristalis elementaruli ujredi gamosaxulia 86.10 suraTze. 6. h e q s ag onu ri s i s te m a . am sistemaSi erTiandeba is klasebi, romelTac erTi meeqvse rigis simetriis an inversiuli RerZi aqvs (Svidi klasi). am sistemis kristalebis elementaruli ujredi gamosaxulia 86.11 suraTze*. 7. k u b u ri s i s te m a . am sistemaSi Sedis is klasebi, romelTac sami (erTmaneTis marTobi) meoTxe rigis simetriis RerZi aqvs (xuTi klasi). am sistemis kristalis elementaruli ujredi gamosaxulia 86.12 suraTze. zemoT CamoTvlili Svidive elementaruli ujredi Seicavs rva-rva atoms, romlebic paralelepipedis rva wveroSia moTavsebuli. vinaidan TiToeuli wvero-kvanZi erTdroulad ekuTvnis rva elementarul ujreds, amitom TiToeul ujredze modis erTi atomi. aseT elementarul ujreds (romlis SigniT kvanZebi ar aris) primitiuli an martivi ujredi *
heqsagonuri sistemis elementaruli ujredic paralelepipedia (romelic 35.11 suraTze sqeli
wiriTaa gamoyofili). magram mesris simetrias ufro srulad da TvalsaCinod gamosaxavs eqsvwaxnaga prizma, romelic sami aseTi paralelepipedis SeerTebiT miiReba.
295
ewodeba. Tu elementaruli ujredi wveroebs garda sxva adgilebSic Seicavs kvanZebs, mas rTuli ewodeba. rTuli ujredi SeiZleba iyos moculobadacentrili, waxnagdacentrili, da fuZedacentrili.
moculobadacentrili
elementaruli
ujredi
kvanZebs
wveroebs
garda
Seicavs agreTve paralelepipedis moculobis centrSi. cxadia, rom aseT ujredze modis ori atomi.
waxnagdacentril
waxnagebis
centrebSi,
elementarul
xolo
ujredSi
fuZedacentrilSi
kvanZebi _
wveroebs
fuZeebis
(zeda
garda da
moTavsebulia
qveda
waxnagebis)
centrebSi.
sur. 86.11
ramdeni
rTuli
sur. 86.12
elementaruli
ujredi
SeiZleba
arsebobdes
bunebaSi?
cxadia,
elementaruli ujredi ar SeiZleba iyos nebismieri. igi unda iyos iseTi,
rTuli
rom Tavisi
simetriis elementebis erTobliobiT aucileblad Tavsdebodes erT-erT kristalografiul sistemaSi. magaliTad, ganvixiloT kuburi sistemis elementaruli ujredi. igi warmoadgens martiv kubs. movaTavsoT mis centrSi nawilaki. miviRebT rTul, moculobadacentril ujreds, romelsac iseTive simetria aqvs, rogoric martiv ujreds. Tu nawilakebs movaTavsebT kubis waxnagebis centrebSi, miviRebT rTul, waxnagdacentril elementarul ujreds, romelsac agreTve gaaCnia am sistemisaTvis damaxasiaTebeli simetria. amrigad, kubur sistemaSi sami elementaruli ujredi gvaqvs: erTi martivi da ori rTuli. kubis sxva adgilebSi nawilakebis damateba ar SeiZleba, vinaidan es mkveTrad Secvlis mesris (ujredis) simetrias. analogiuri msjelobis Catareba sxva sistemebis elementaruli ujredebis mimarT gvaZlevs, rom bunebaSi 7 martivi elementaruli ujredis garda arsebobs amdenive rTuli elementaruli ujredi. e.i. bunebaSi SeiZleba arsebobdes mxolod 14 sxvadasxva saxis elementaruli ujredi (meseri). es Sedegi pirvelad 1855 wels miiRo frangma kristalografma b r a v e m (1811-1863) da amitom maT b r a v e s m e s r e b i ewodeba. 86.13 suraTze gamosaxulia braves 14-ve meseri. ar
unda
vifiqroT,
rom
braves
erTi
meseri
yovelTvis
amowuravs
mocemuli
kristalis yvela atoms (ions, molekulas). rTuli struqturis kristalis meseri braves ramdenime, erTmaneTSi Cadgmuli mesris erTobliobaa.
296
sur. 86.13
297
§87. kristaluri mesris fizkiuri tipebi. wina paragrafSi movaxdineT kristalebis klasifikacia simetriis elementebis mixedviT. aseTi klasifikacia, marTalia, warmodgenas gvaZlevs kristalis geometriul maxasiaTeblebze, magram ar ixilavs sakiTxs im Zalebis bunebis
Sesaxeb,
romliTac
erTmaneTTan
dakavSirebulia
myari
sxeulis
nawilakebi. kristalebis klasifikacia SeiZleba movaxdinoT sxva principis mixedviTac, saxeldobr, nawilakTa m ak av S ire b e li Z ale b is (bmis Zalebis) bunebis mixedviT. am TvalsazrisiT bunebaSi arsebuli kristalebi (kristaluri mesrebi) iyofa oTx ZiriTad tipad (klasad). esenia ionuri, atomuri, liTonuri da molekuluri kristalebi. i on u r i , anu h e te ro po l aru l i kristalis kvanZebSi moTavsebulia dadebiTi da uaryofiTi ionebi. aseTia, magaliTad sufris marilis (NaCl) kristali (sur. 87.1). kavSiri dadebiT da uaryofiT ionebs Soris xorcieldeba kulonis eleqtrostatikuri
mizidulobis
ZaliT.
aseT sur. 87.1
kavSirs i onu ri k av S ir i ewodeba. kose lis
(1888-1956) Teoriis Tanaxmad, yoveli atomi qimiur naerTSi miiswrafvis
hqondes uaxloesi inertuli elementis eleqtronuli garsis msgavsi garsi. Na–is atoms gaaCnia 11 eleqtroni, qlorisas ki _ 17. natriumis atomis gare Sreze aris erTi savalento eleqtroni, qlorisaze ki _ Svidi. amrigad, imisaTvis, rom am atomebis gare eleqtrinuli Sre gaxdes inertuli airis atomis gare eleqtronuli Sris msgavsi (e.i. iyos mTlianad Sevsebuli da, maSasadame, mdgradi), saWiroa, natriumma gasces, xolo qlorma miierTos erTi eleqtroni. Na–isa da Cl–is atomebis urTierTdaaxloebisas asec xdeba: natriumi gadaiqceva dadebiT ionad,
qlori
ki
_
uaryofiTad
da
maT
Soris
warmoiqmneba
ionuri
kavSiri.
advili
misaxvedria, rom ionuri kavSiri SeiZleba ganxorcieldes mxolod sxvadasxva nivTierebis atomebs Soris, amitom mas xSirad h e t e r o p o l a r u l kavSirs uwodeben (berZnuli sityvidan `hetero~ _ sxvadasxva).
a t om u r i,
anu h om e o p ol aru li
kristalis kvanZebSi moTavsebulia
neitraluri atomebi. aseTia almasis, germaniumis, siliciumis da sxva nivTierebis kristalebi. atomur kristalSi yoveli ori mezobeli atomi erTmaneT298
Tan dakavSirebulia e.w. k ov ale ntu r i
k av Si riT , romelic xorcieldeba
ganzogadebuli (saerTo) eleqtronebis wyviliT. am kavSiris warmoqmnisaTvis yoveli urTierTqmedi atomi gascems TiTo eleqtrons eleqtronuli wyvilis Sesaqmnelad, romelic erTdroulad ekuTvnis orive atoms. kovalenturi ganzogadebuli,
kavSiri
ewodeba
sawinaaRmdego spinebis
iseT mqone
kavSirs,
romelic
eleqtronebis
ganxorcielebulia
wyviliT. kvanturi
meqanikis
TvalsazrisiT antiparaleluri spinebis mqone ori eleqtronis yofna ori atombirTvis velSi energetikulad xelsayrelia. amitom, aseTi kavSiris warmoqmnisas adgili aqvs energiis mniSvnelovan gamoyofas, rac ganapirobebs kavSiris maRal simtkices. rogorc vxedavT, kovalentur kavSirs safuZvlad udevs gacvliTi efeqti (atomebis mier eleqtronebis gacvla), romelsac wminda kvanturi buneba aqvs. kovalenturi kavSiris warmoqmnac (iseve rogorc ionuris) Sedegia imisa, rom atomi miiswrafvis hqondes 8 an 18eleqtroniani
(inertuli
elementis
msgavsi)
mdgradi
garsi.
ionuri
kavSiris
dros
es
xorcieldeba Warbi (8-ze an 18-ze meti) savalento eleqtronebis gacemiT, an gareTa garsze arasakmarisi (rvamde) eleqtronebis miRebiT. kovalenturi kavSiris dros ki _ eleqtronebis erTi (an ramdenime) wyviliT erTdrouli `sargeblobis~ Sedegad. mdgradi eleqtronuli garsebis miRwevis es saSualeba damaxasiaTebelia, magaliTad, halogenebis molekulebisaTvis, an gogirdis, selenis da sxva molekulebisaTvis (sur.87.2 a, b). rogorc suraTidan Cans, qloris molekulaSi kavSiri atomebs Soris xorcieldeba erTi eleqtronuli gogirdis
wyviliT,
molekulaSi
ki _ oriT. ganvixiloT
almasis
(C) kristaluri struqtura (sur. 87.2 g). naxSirbadi me-4 jgufis elementia; mas gaaCnia oTxi savalento
eleqtroni
da srul oqtetamde aklia kidev oTxi
eleq-
troni. maSasadame, naxSirbadis atoms SeuZlia oTxi kovalenturi kavSiris warmoqmna, e.i. oTx
sur. 87.2
sxva atomTan dakavSireba. rogorc suraTidan Cans, almasSi TiToeuli atomi dakavSirebulia oTx mezobel atomTan, romlebic ganlagebulia wesieri tetraedris wveroebSi. TiToeuli kavSiri
ganxorcielebulia
ori
ganzogadebuli
kavSirSi myofi erTi atomi, meores ki _ meore.
299
eleqtroniT,
romelTagan
erTs
iZleva
advili misaxvedria, rom kovalenturi kavSiris ganxorcieleba damaxasiaTebelia erTnairi (erTi da imave) atomebisaTvis, amitom am kavSirs xSirad h o m e o p o l a r u l kavSirs uwodeben (`homeo~ _ msgavsi).
l iT onu ri kristalis kvanZebSi moTavsebulia dadebiTad damuxtuli ionebi, romelTa Soris Tavisuflad moZraobs airis kanonebs daqvemdebarebuli eleqtronebi _ `eleqtronuli airi~. dadebiTi ionebi da `Tavisufali~ eleqtronebi warmoiqmneba liTonis orTqlis (neitraluri atomebis) myar sxeulad erTmaneTs,
kondensirebis rom
procesSi.
urTierTqmedebis
am
dros
Sedegad
atomebi
xdeba
maTi
imdenad
uaxlovdeba
ionizacia
_
isini
kargaven savalento eleqtronebs. amis gamo atomebi gadaiqcevian dadebiT ionebad da Tavsdebian mesris kvanZebSi, `ganTavisuflebuli~ eleqtronebi ki moZraoben kvanZebs Soris sivrceSi. `Tavisufali~ eleqtroni kargavs individualurobas, igi konkretul atomTan dakavSirebuli ar aris, `koleqtivizebulia~. Tavisufali eleqtronebis erToblioba, anu `eleqtronuli airi~ erTmaneTTan akavSirebs dadebiT ionebs, `aduRabebs~ maT, romlebic winaaRmdeg SemTxvevaSi erTmaneTisagan ganizidebodnen. kavSirs, romelic ganxorcielebulia eleqtronuli airis saSualebiT, liT o nu r i k av S ir i ewodeba. zemoaRniSnulidan gamomdinareobs, rom Tavisufali eleqtronebis ricxvi liTonSi Zalian didia da es ricxvi ar aris damokidebuli gareSe faqtorebze (ganaTeba, temperatura, wneva da sxv.), rac ganapirobebs liTonis maRal eleqtro- da Tbogamtarobas. rogorc vxedavT, liTonuri kavSiri waagavs kovalentur kavSirs, vinaidan orives safuZvlad udevs savalento eleqtronebis ganzogadeba, `koleqtivizeba~. magram kovalenturi kavSiris dros eleqtronebis ganzogadebaSi monawileobas iRebs atomebis uaxloesi wyvilebi da
ganzogaddeba
mxolod
eleqtronebis
wyvilebi.
es
eleqtronebi
yovelTvis
imyofeba
mocemul atomebs Soris. liTonuri kavSiris dros ki savalento eleqtronebis ganzogadebaSi monawileobs kristalis yvela atomi da ganzogadebuli eleqtronebi TavianT atomebTan ki araa lokalizebuli, aramed Tavisuflad moZraoben kristalis mTel moculobaSi.
m ole k u lu r i kristalis kvanZebSi moTavsebulia neitraluri molekulebi, romlebic inarCuneben individualobas ara marto airad, aramed Txevad da myar mdgomareobebSic (H2, N2, Cl2, I2, CH4, CO2, H2O). molekulis Semadgeneli atomebi erTmaneTTan dakavSirebulia kovalenturi bmiT, molekulebs Soris 300
kavSiri ki ganxorcielebulia n a rC e n i , anu v an - de r -v a a ls i s ZalebiT. am Zalebis buneba daiyvaneba molekuluri dipolebis urTierTqmedebamde. pirvelad es Zalebi SemoRebul iqna idealuri airis mdgomareobis gantolebidan realuri airis gadaxvevis asaxsnelad. aqedan warmodgeba maTi dasaxeleba. vander-vaalsis gantolebaSi
p a V b RT V2 es Zalebi gansazRvravs
a Sesworebas. b Sesworeba gansazRvravs ganzidvis V2
Zalebs. inertuli airis SemTxvevaSi van-der-vaalsis Zala erTaderTi Zalaa, romlis
moqmedebac
SesaZlebels
xdis
am
nivTierebis
myari
da
Txevadi
mdgomareobebis arsebobas. van-der-vaalsis ZalebiT dakavSirebul molekulebs Soris asxvaveben urTierTqmedebis sam saxes: orie ntaci uls, da
sur. 87.3
in duqciurs
di sp ersi uls.
orientaciul
urTierTqmedebas adgili aqvs arasi-
metriul (e.w. polarul) molekulebs Soris, romelTac amis gamo gaaCniaT dipoluri momenti. induqciur
urTierTqmedebas
adgili
aqvs
simetriul
(arapolarul)
molekulebs
Soris,
romelTac Cveulebriv pirobebSi dipoluri momenti ar gaaCniaT, magram daaxloebisa da urTierTqmedebis Sedegad iZenen mas. dispersiuli urTierTqmedebac aRiZvreba simetriul molekulebs Soris, romlebic daaxloebis Sedegad ar polarizdebian, magram maT Soris mizidvis Zala aRiZvreba eleqtronebis `SeTanxmebuli~ moZraobis Sedegad (sur. 87.3). molekuluri mier
kavSiri
yvelaze
ganxilul
kavSirebs
sustia
Cven
Soris.
gansakuTrebiT
sustia
kavSiri
arapolarul molekulebs Soris (aseTebia inertuli airis erTatomiani molekulebi, agreTve
wyalbadis,
Jangbadis,
azotis,
qloris da sxv. oratomiani molekulebi, parafinebisa da mTeli rigi sxva organuli nivTierebebis mravalatomiani molekulebi), amitom aseTi molekulebisagan Sedgenili
sur. 87.4
301
kristalebi, Cveulebriv, mcire simtkicisaa da dneba dabal temperaturaze. SedarebiT didia urTierTqmedebis Zala polarul molekulebs Soris, amitom, aseTi molekulebisagan Sedgenili kristali ufro mtkicea. aseT kristalebs miekuTvneba, magaliTad, yinulis (H2O) kristali, romelsac aqvs aJuruli (faSari) struqtura. molekulaSi Semavali
Jangbadis
atomi
(uaryofiTi
ioni)
wyalbadis
atomebis
(dadebiTi
ionebis)
saSualebiT uerTdeba Jangbadis oTx sxva atoms (sur. 87.4 a). amrigad, yinulis kristalur meserSi wylis yoveli molekula kavSirSia oTx mezobel molekulasTan. yinulis kristalis aJuruli struqturis modeli naCvenebia 87.4 b suraTze, sadac simartivisaTvis Jangbadis (TerTi burTulebi) da wyalbadis (Savi burTulebi) molekulebi erTnairi zomisaa. suraTidan Cans, rom mTel kristals gahyveba sakmaod farTe arxebi _ carieli adgilebi. yinulis aJuruli struqturiT aixsneba misi naklebi simkvrive wyalTan SedarebiT da misi dnoba maRali wnevis pirobebSi, roca es struqtura irRveva. Cven movaxdineT kristalebis klasifikacia makavSirebeli Zalebis xasiaTis mixedviT. aseTi klasifikacia pirobiTia, vinaidan xSirad nivTierebis nawilakebs Soris kavSiris xasiaTi gamokveTili ar aris, an kavSiri Sualeduria, kombinirebuli. magaliTad, grafitis struqturaSi (sur. 87.5) erTdroulad sami tipis bma moqmedebs. rogorc suraTidan Cans, grafits aqvs fenovani struqtura*. naxSirbadis atomebs Soris TiToeul fenaSi moqmedebs ori
tipis
bma:
sami
eleqtroni
qmnis
mocemuli
fenis
sibrtyeSi sam simetriulad ganlagebul kovalentur bmas, meoTxe eleqtroni ki ganzogadebulia fenis farglebSi, e.i. qmnis
liTonur
kavSirs.
mezobeli
fenebi
erTmaneTTan
dakavSirebulia van-der-vaalsis ZalebiT. fenebs Soris susti molekuluri sriali
kavSiris
erTmaneTis
Sedegia
mimarT.
maTi
grafitis
metad gaadvilebuli meserSi
sxvadasxva
tipis bmebis arseboba ganapirobebs am nivTierebis saocari Tvisebebis Serwymas: mas aqvs Zalian dabali sisale (fenebs Soris
gaadvilebuli
srialis
gamo)
da
Zalian
maRali
ď Ż
sur. 87.5
(~ 4000 C ) dnobis temperatura.
mesris tipi ganisazRvreba ara marto nawilakebs Soris urTierTqmedebis xasiaTiT, aramed siTburi moZraobis intensivobiTac. es ukanaskneli sxvadasxva gareSe pirobebis (temperatura, wneva) dros sxvadasxvaa, amitom erTi da igive nivTiereba sxvadasxva pirobebSi sxvadasxva struqturad kristaldeba. am movlenas po lim or f izm i ewodeba. e.i. p ol im o r fi zm i e w o de b a m oc e m u l i niv T ie re b i s s xv a d as xv a k r is t a lu r f or m a S i y o fn is u n ar s . amis *
fenovani, anu Sreebrivi struqtura ewodeba iseT struqturas, sadac mocemul fenaSi
atomebs Soris manZili gacilebiT naklebia fenebs Soris manZilze.
302
TvalsaCino
magaliTia
naxSirbadis
ori
kristaluri
forma:
almasi
da
grafiti. am formebidan TiToeuls po li m or fu li m od i fik a ci a ewodeba. calkeuli modifikaciebi xSirad Tavisi atomuri aRnagobiT da fizikuri TvisebebiT Zlier gansxvavdeba erTmaneTisagan. magaliTad, almasi yvelaze sali
mineralia,
mas
iyeneben
minis
saWrelad,
saxexi
qargolebis
gasasworeblad da sxv. grafiti ki erT-erTi yvelaze ufro rbili masalaa. misgan, magaliTad, mzaddeba fanqris guli. almasi gamWvirvalea, grafiti ki Savi ferisaa, gaumWviria. almasis simkvrivea 3,5 g/sm3, grafitisa ki _ 2,1 g/sm3. almasi kargi dieleqtrikia, grafiti ki dens atarebs. almasis kristali msxvrevadia, grafitisa ki Runvadi. polimorfizmis movlena Zlier gavrcelebulia. garkveul pirobebSi SeiZleba miRebul iqnes TiTqmis yvela nivTierebis polimorfuli modifikacia.
§88. myar sxeulSi nawilakebis siTburi moZraobis xasiaTi nawilakebis
kanonzomieri
ganlageba
ganapirobebs
kristaluri myari
sxeulis sxvadasxvagvar fizkiur Tvisebebs _ meqanikurs, siTburs, eleqtruls, magniturs da optikurs. kursis mocemul nawilSi mokled ganvixilavT myari sxeulis siTbur Tvisebebs. myari
sxeulis
nawilakebis
siTburi
moZraobis
xasiaTi
arsebiTad
gansxvavdeba airis molekulebis siTburi moZraobisagan. myari sxeulis nawilakebs gadataniTi moZraobis Sesruleba ar SeuZlia, isini mxolod irxevian wonasworobis mdebareobis (kristaluri mesris kvanZebis) maxloblad. radgan nivTiereba myar mdgomareobaSi SeiZleba iyos sakmaod dabal temperaturaze, roca siTburi rxevebis energia, e.i.
kT , gacilebiT naklebia nawilakebis
urTierTqmedebis potenciur energiaze, amitom am rxevebis amplituda metad mcirea da, Cveulebriv, ar aRemateba 0,1A –s, rac atomebs Soris wonasworuli manZilis 5-7%-ia. nawilakebis rxeviTi moZraobis energia warmoadgens swored myari
sxeulis
Sinagan
energias,
xolo
gansazRvravs sxeulis temperaturas.
303
misi
saSualo
mniSvneloba
temperaturis SemcirebiT nawilakebis rxevis intensiuoba klebulobs da sxeulis
Sinagani
energia
mcirdeba.
magram
rxeviTi
moZraobis
kvanturi
Teoriis Tanaxmad, roca T ď&#x201A;Ž 0 , kristaluri myari sxeulis energia miiswrafvis ara nulisaken, aramed energiis garkveuli U 0 mniSvnelobisaken, romelsac n u l ov a ni e ne r gi a ewodeba. am energiis warTmeva nawilakisaTvis araviTar pirobebSi ar SeiZleba. misi sidide miT metia rac mcirea nawilakis masa. nulovani energiis arseboba ar ewinaaRmdegeba imas, rom roca T ď&#x201A;Ž 0 , sistemis entropiac miiswrafvis nulisaken, vinaidan es energia ganpirobebulia e.w. n u l ov a ni
r xe v e b iT
da
ar
aris
dakavSirebuli
siTbur
moZraobasTan.
entropia ki ganisazRvreba sistemis nawilakebis uwesrigo, siTburi moZraobiT. amitom
absolutur
nulze,
rodesac
siTbur
moZraobas
adgili
ar
aqvs,
idealuri (e.i. uminarevo da udefeqto) kristali savsebiT mowesrigebuli sistemaa da misi entropia nulis tolia. Cveulebriv, nulovani energia gacilebiT naklebia nawilakebis urTierTqmedebis energiaze. ase rom, igi ar uSlis xels nivTierebis gamyarebas. mxolod erTaderTi nivTierebis _ heliumis SemTxvevaSi aRwevs nulovani energia mniSvnelovan sidides. amitomaa heliumis gamyareba Zalian Zneli da amisaTvis
Zalian
maRali
wnevaa
saWiro.
yvela
sxva
nivTiereba
myardeba
gacilebiT ufro adre, vidre nulovani energia maT Tvisebebze gavlenis moxdenas daiwyebdes. siTburi rxevebis xasiaTi metad rTulia, vinaidan nawilakebi erTmaneTTan dakavSirebulia drekadi
ZalebiT.
am
Zalebis
warmosadgenad
xSirad sargebloben gamartivebuli modeliT
_
nawilakebs ganixilaven rogorc birTvebs, romlebic SeerTebulia daWimuli rezinis zonriT da SekumSuli
drekadi
zambariT.
zonari
birTvebs
sur. 87.1
miizidavs, zambara ki _ ganizidavs. aseTi gamartivebuli kavSiris organzomilebiani modeli gamosaxulia 87.1 suraTze. sinamdvileSi, suraTi gacilebiT rTulia, vinaidan Zalebis bunebaa ufro rTuli. garda amisa, kristalis mesers sami ganzomileba aqvs. manZili nawilakebs Soris sxvadasxva mimarTulebiT sxvadasxvaa, rac iwvevs kavSiris Zalebis anizotropiulobas da sxva. magram am gamartivebuli modeliTac naTlad Cans, rom nawilakebis rxevebi ar SeiZleba erTmaneTisagan damoukidebeli iyos, rom es rxevebi urTierTkavSirSia. erTi romelime nawilakis rxeva TandaTan gadaecema sxva nawi-
304
lakebsac. amasTan cxadia, rom Tu temperaturis gazrdis Sedegad am nawilakis rxevis amplituda gaizarda, danarCeni nawilakebis rxevis amplitudebic gaizrdeba. aseTnairad xsnis klasikuri
Teoria
eleqtronuli
aragamtari
Tbogamtaroba,
myari
sxeulis
romelic
Tbogamtarobas,
ganpirobebulia
(liTonSi
siTbos
gadataniT
mas
emateba
Tavisufali
eleqtronebis mier). rxevebis gadacema kristalSi warmoqmnis drekad talRas. am talRis meqanizmi kristalSi analogiuria bgeriTi talRis meqanizmisa da amitom mas akustikuri talRa ewodeba. Tbogamtarobis klasikurma Teoriam Semdgomi ganviTareba hpova ingliseli mecnieris p a i e r l s i s (1907) SromebSi, romelmac dauSva, rom drekadi siTburi talRebis (`normaluri rxevebis~) energia, eleqtromagnituri talRis energiis msgavsad, ikvanteba: talRis energia nebismieri ki ar aris, aramed energiis garkveuli porciebis _ siTburi kvantebis mTeli ricxvis tolia. siTbur kvantebs f o n o n e b i ewodeba (amitom Tbogamtarobas, ganpirobebuls siTbos gadataniT kristaluri mesris nawilakebis siTburi
rxevebis
xarjze,
fononuri
Tbogamtaroba ewodeba). fononis energia ganisazRvreba tolobiT
h , sadac h plankis mudmivaa, xolo
_ akustikuri rxevis sixSire.
amrigad imis msgavsad, rogorc sinaTle warmoadgens fotonebis nakads da sinaTlis talRis gavrceleba daiyvaneba fotonebis gavrcelebamde, siTburi drekadi talRa myar sxeulSi warmoadgens fononebis nakads da am talRis gavrceleba (e.i. Tbogadacema) daiyvaneba fononebis gavrcelebamde. mTeli myari sxeuli avsebulia fononebiT, romelTa erToblioba fononur airs Seadgens. gavrcelebisas xdeba fononebis gabneva erTmaneTze da kristalis struqturul defeqtebze. fononebi
miekuTvneba
kv azin aw ilakebis
kategorias.
ZiriTadi
gansxvaveba
kvazinawilaksa da Cveulebriv nawilaks (eleqtroni, protoni, neitroni, fotoni da sxv.) Soris is aris, rom kvazinawilaki ar SeiZleba arsebobdes vakuumSi. misi warmoqmnisa da gavrcelebisaTvis aucilebelia nivTieri garemo. dadgenilia, rom siTburi talRebis kvanturi xasiaTi yovelTvis ar vlindeba. arsebobs garkveuli temperaturuli zRvari, e.w. debais temperatura, romlis zeviTac siTburi rxevebis dakvanta ar iCens Tavs*. debais temperatura ganisazRvreba tolobiT:
Θ sadac
*
maqs
cxadia,
hνmaqs k
,
mocemul sxeulSi nawilakebis rxevis maqsimaluri sixSirea.
rom
kategoriulad
ar
SeiZleba
gamijnavs
arsebobdes
klasikur
da
mkacrad
kvantur
gansazRvruli
areebs.
debais
temperatura,
temperatura
romelic
miaxloebiT
gamosaxavs sazRvars maRali temperaturis aresa, romelzedac rxevebi aiwereba klasikuri kanonebiT da dabali temperaturis ares Soris, romelzedac mniSvnelovan rols asrulebs kvanturi efeqtebi.
305
§89. myari sxeulis siTburi gafarToeba airis Tvisebebis ganxilvisas Cven gavecaniT airis siTbur gafarToebas, romelic gei-lukasis kanoniT aiwereba. gaTbobisas farTovdeba ara marto airi, aramed myari sxeulic, amasTan airisagan (da siTxisagan) gansxvavebiT, romelTac sakuTari forma ar gaaCnia, myari sxeulis SemTxvevaSi ganixilaven rogorc moculobiT, ise wiriT gafarToebas. davuSvaT, sxeulis sigrZe T0 temperaturaze iyo l 0 , xolo T temperaturamde gaTbobis Sedegad gaxda lT . sidide lT l0 l absolutur,
xolo
lT l 0 l0
_
farTobiT
gansazRvravs sxeulis
wagrZelebas
T T0 TK -Ti
misi
gaTbobis Sedegad. cda gviCvenebs, rom arc Tu ise did temperaturul SualedSi ( T 100K ) s xe u l i s
f a rd ob i T i
w a grZ e le b a
misi
te m pe r a tu r is
cv li le b i s
p r op or c iu li a :
proporciulobis
lT l 0 l T . l0 l0 koeficients ewodeba
(89.1) w ir iT i
g a f arT oe b i s
k o e f ic ie nt i . Tu (89.1) formulaSi davuSvebT, rom T 1 , maSin wiriTi
ga f ar T oe b is
k o e f ic ie nt i
r ic xob riv a d
to li a
l , e.i. l0
s xe u li s
f a r dob iT i w ag rZ e le b is a m is i e r T i g ra du s iT g aT b ob is as . (89.1) formulidan sxeulis sigrZe T temperaturaze Tu
sxeuli
lT l0 1 T . polikristaluria, misi moculobis
(89.2) damokidebuleba
temperaturaze analogiuri formuliT gamoiTvleba: sadac
VT V0 1 T *, (89.3) warmoadgens moculobiTi gafarToebis koeficients da gamosaxavs
sxeulis moculobis fardobiT namats misi erTi gradusiT gaTbobisas. davamyaroT kavSiri –sa da -s Soris. davuSvaT, sxeuli warmoadgens kubs, romlis wiboa l . maSin V l 3 da (89.2) da (89.3) tolobebidan miviRebT: *
xSirad sawyis temperaturad miiCneven 0 C da (2) da (3) formulebi iRebs Semdeg saxes: lt l0 1 t da Vt V0 1 t .
306
V0 1 T l03 1 T , 3
tolobis V0 l 03 –ze Sekveca da frCxilebis gaxsna gvaZlevs:
3 3 2 T 3 T 2 .
(89.4)
Cveulebriv, wiriTi gafarToebis koeficicienti Zalian
mcirea _ (10 -5
_10-6) grad-1-is rigisaa. amitom (89.4) formulaSi 2 –isa da 3 –is Semcveli wevrebi SeiZleba ugulebelvyoT da davweroT:
3 , e.i.
izotropiuli
sxeulis
(89.5)
moculobiTi
gafarToebis
koeficienti
gasamkecebuli wiriTi gafarToebis koeficientis tolia. Tu sxeuli monokristaluria, misi anizotropiulobis gamo, wiriTi gafarToebis koeficienti sxvadasxva mimarTulebiT sxvadasxvaa. amitom Tu monokristals mivcemT sferos formas da gavaTbobT (an gavacivebT), zogad SemTxvevaSi igi miiRebs samRerZiani elifsoidis formas (romlis RerZebi dakavSirebulia kristalis kristalografiul RerZebTan). sxeulis wiriTi gafarToebis 1 , 2 , 3 koeficientebs am elifsoidis RerZebis mimarT ewodeba kristalis siTburi gafarToebis mTavari koeficientebi. am SemTxvevaSi
1 2 3 .
(89.6)
kuburi simetriis monokristalisaTvis, iseve rogorc polikristaluri (izotopiuli) sxeulisaTvis, 1 2 3
da (89.6) formulidan miiReba (89.5)
formula. zogierTi kristalis siTburi gafarToebis mTavari koeficientebi didad gansxvavdeba erTmaneTisagan. magaliTad, TabaSirisaTvis (monoklinuri sistema)
1 1,6 10 6 grad-1, 2 42 10 6 grad-1 da 3 29 10 6 grad-1 T 313K . rogorc aRvniSneT, siTburi gafarToebis koeficienti Zalian mcirea. magaliTad, rkinisaTvis 12 10 6 grad-1, TiTbrisaTvis 19 10 6 grad-1, xolo aluminisaTvis siTburi
26 10 6 grad-1
gafarToebis
kvarcisaTvis
magram
koeficienti
arsebobs
nivTierebebi,
gansakuTrebiT
mcirea.
romelTa magaliTad,
0,5 10 6 grad-1, xolo invarisaTvis (rkinisa da nikelis
307
Senadnobi Fe+36% Ni,) 1 10 6 grad-1. aseTi nivTierebebi farTod gamoiyeneba zusti xelsawyoebis dasamzadeblad. avxsnaT gaTbobis Sedegad myari sxeulis gafarToebis movlena. myari sxeulis
molekulebs
Soris
(iseve
rogorc
realuri
airis
da
siTxis
molekulebs Soris) moqmedebs mizidvisa da gazidvis Zalebi, amasTan, manZilis gazrdiT ganzidvis Zalebi ufro swrafad mcirdeba, vidre mizidvisa. amitom, Zalian
mcire
manZilze
sWarbobs
ganzidvis
Zala,
xolo
SedarebiT
did
manZilze _ mizidvis Zala. Ceulebriv, Tu sxeuli deformirebuli ar aris, nawilakebi iseT
r r0
manZilze
arian erTmaneTisagan,
rom mizidvisa da
ganzidvis Zalebi erTmaneTs awonasworeben. 89.1 a suraTze gamosaxulia ori nawilakis urTierTqmedebis jamuri Zalis
damokidebuleba
manZilze.
suraTidan
Cans,
rom
roca
r
didia,
nawilakebi saerTod ar urTierTqmedeben. manZilis Semcirebisas nawilakebs Soris
aRiZvreba
m iz idv is
Zala
(Zalis
uaryofiTi
mniSvneloba
imis
maCveneblia, rom igi mizidvis xasiaTisaa). am Zalis absoluturi mniSvneloba manZilis SemcirebiT izrdeba da aRwevs maqsimalur mniSvnelobas roca r r1 .
r -is Semdgomi Semcirebisas mizidvis Zala mcirdeba da roca r r0 nulis toli xdeba. manZilis Semdgomi Semcirebisas nawilakebs Soris aRiZvreba g a nz i dv i s Zala, romelic swrafad izrdeba r –is SemcirebiT da miiswrafvis usasrulobisaken, roca r 0 . ori nawilakis urTierTqmedebis gamosaxva ufro mosaxerxebelia urTierTqmedebis potenciuri mrudiT, romelic mocemulia 89.1 b suraTze*. igi advilad miiReba
F r
damokidebulebidan,
vinaidan,
ro-
gorc cnobilia, F
dU . dr
sur. 89.1
rogorc U r grafikidan Cans, r r0 manZilze, roca urTierTqmedebis Zala nulis tolia, potenciuri energia minimaluria (aseT mdgomareobaSi
*
89.1 a, b suraTze gamosaxuli mrudebi analogiuria 68.2 a, b suraTze gamosaxuli mrudebisa.
308
myofi atomis Sesaxeb amboben, rom igi imyofeba `potenciuri ormos~ fskerze). dU am dros nawilaki wonasworobaSia. roca r r0 , maSin 0 da F 0 , anu dr adgili aqvs nawilakebs Soris mizidvas, xolo roca r r0 , maSin F 0 , anu adgili aqvs nawilakebs Soris ganzidvas. amrigad nawilakebi rom uZravi yofiliyo, maSin isini iqnebodnen
erTmaneTisagan
daSorebuli.
magram
myari
manZiliT
r0
sxeulis
nawilakebi
uZravi araa, isini irxevian wonasworobis mdebareobis maxloblad. simartivisaTvis davuSvaT, rom erTi nawilaki uZravadaa damagrebuli koordinatTa saTaveSi, meore ki irxeva mis mimarT Ox RerZis gaswvriv. r0 –is marjvniv gadaxrisas warmoiqmneba mizidvis Zala, romelic cdilobs daabrunos nawilaki wonasworobis mdgomareobaSi, xolo r0 –is marcxniv gadaxrisas _ ganzidvis Zala. am SemTxvevaSi r0 gansazRvravs nawilakebs Soris saSualo manZils. kristalis
temperaturis
gazrdisas
izrdeba
rxevis
energia,
rasac
Seesabameba rxevis amplitudis zrda. magram, sazogadod, amplitudis zrda ar aris sxeulis gafarToebis erTaderTi mizezi. nawilakebis
rxeva
rom
mkacrad
harmoniuli
iyos,
maSin
gadaxra
wonasworbis mdebareobidan marjvniv da marcxniv iqneboda zustad erTnairi. am SemTxvevaSi, cxadia, amplitudis gazrdiT nawilakebs Soris saSualo manZili ar Seicvleboda da, maSasadame, gaTbobisas sxeuli ar gafarTovdeboda. magram, sinamdvileSi, nawilakebis rxeva myar sxeulSi an h a rm o niu li a (e.i. araharmoniuli), ris gamoc nawilakis gadaxra marjvniv
da marcxniv
erTnairi ar aris. es ganpirobebulia nawilakebs Soris urTierTqmedebis Zalis manZilze damokidebulebis xasiaTiT, kerZod imiT, rom SedarebiT did manZilze
nawilakebs
Soris
moqmed
urTierTqmedebis
jamur
Zalas
aqvs
mizidvis xasiaTi, mcire manZilze ki _ ganzidvisa. amasTan (da es mTavaria), manZilis SemcirebiT ganzidvis Zala izrdeba gacilebiT ufro swrafad, vidre manZilis gadidebiT _ mizidvis Zala. amis gamo sxeuli gaTbobisas nawilakis rxevis amplituda marjvniv da marcxniv erTnairad ar izrdeba _ igi marjvniv ufro metad gadaixreba,
vidre marcxniv. es, cxadia, iwvevs nawilakebs Soris
saSualo manZilis gazrdas, e.i. sxeulis gafarToebas. es naTlad Cans potenciuri energiis grafikidan (sur. 89.1 b), romelic nawilakebs Soris moqmedi urTierTqmedebis Zalis xasiaTis gamo asimetrulia 309
r0 mdebareobis mimarT. suraTze horizontaluri wrfeebiT gamosaxulia dasaS-
vebi rxeviTi energetikuli doneebi. nulovan dones Seesabameba nulovani energia, romelic nawilakebis nulovani rxevebiTaa gamowveuli (§88). temperaturis zrdasTan erTad nawilakis rxeviTi energia izrdeba da igi gadadis ufro maRal energetikul doneze. suraTidan Cans, rom donis nomris zrdasTan erTad nawilakebs Soris saSualo manZili (jvrebiTaa aRniSnuli) izrdeba, rac iwvevs sxeulis gafarTovebas. amrigad,
sxeulis
siTburi
gafarToebis
mizezia
nawilakebis
rxevis
anharmoniuloba, rac ganpirobebulia urTierTqmedebis Zalis xasiaTiT.
§90. myari sxeulis siTbotevadoba myari sxeulis siTbotevadoba mWidrodaa dakavSirebuli kristaluri mesris dinamikasTan. amitom siTbotevadobis kerZo sakiTxis sworma Teoriulma aRweram didi roli Seasrula myari sxeulis fizikis ganviTarebaSi. airis
siTbotevadobis
ganxilvisas
siTbotevadoba mudmivi moculobisa
CV
(§64)
ganvasxvaveT
da mudmivi wnevis
erTmaneTisagan
C p
dros. myari
sxeulis SemTxvevaSi, maTi umniSvnelo siTburi gafarToebis gamo (§89), gansxvaveba C p –sa da CV –s Soris metad mcirea*. amitom myari sxeulis siTbotevadobas ( romlis gazomva, Cveulebriv, xdeba mudmivi wnevis dros) aRvniSnoT C asoTi indeqsis gareSe. ganmartebis Tanaxmad, siTbotevadoba Q ; T siTburi
gafarToeba
Zalian
daxarjuli
siTbos
raodenoba
C
magram,
vinaidan
gafarToebis
myari
dros
sxeulis
muSaobaze
(90.1) mcirea,
am
SeiZleba
ugulebelvyoT da CavTvaloT, rom gadacemuli siTbos raodenoba mTlianad xmardeba sxeulis Sinagani energiis gazrdas, e.i. Q U . amitom C *
U . T
(90.2)
temperaturis gazrdiT es gansxvaveba izrdeba. mag. oqrosaTvis oTaxis temperaturaze
C p 5,8 kal/K.mol. da CV 5,7 kal/K.mol. xolo t 500 C –ze es cifrebi Sesabamisad 6,7 da 6,2-is tolia.
310
cda gviCvenebs, rom sazogadod, siTbotevadoba damokidebulia temperaturaze, amitom (90.1) da (90.2) formulebi gvaZlevs siTbotevadobis saSualo mniSvnelobas T temperaturul SualedSi. siTbotevadobis ufro zusti mniSvnelobis misaRebad sxeuls unda gadavceT usasrulod mcire siTbos raodenoba, rac gamoiwvevs misi temperaturis gazrdas usasrulod mcire sididiT. maSin (90.1) da (90.2) formulebi miiRebs Semdeg saxes:
Q*
dU (90.2’). dT dT siTbotevadobis klasikur TeoriaSi erTgvarovani myari sxeuli ganixiC
leba
rogorc
(90.1’)
erToblioba
da
C
erTmaneTisagan
nawilakebisa, romlebic asruleben h a rm o niu l sixSiriT.
TiToeul
aseT
nawilaks sami
sruliad
damoukidebeli
rxevebs e rT i
Tavisuflebis
xarisxi
da
im av e
aqvs
(mas
SeuZlia rxeva sami urTierTmarTobi mimarTulebiT). vinaidan nawilaki harmoniulad irxeva, energiis Tanabrad ganawilebis kanonis Tanaxmad, rogorc kinetikuri, ise potenciuri energiis saSualo mniSvneloba, romelic modis Tavisuflebis erT xarisxze, tolia
1 kT –si. e.i. rxevis erT Tavisuflebis xarisxs 2
eTanadeba kT energia, amitom erTi nawilakis saSualo energia iqneba 3kT 3 ( kT kinetikuri da amdenive potenciuri). 2 nawilaks, romelic asrulebs harmoniul rxeviTs moZraobas, h a r m o n i u l i o s c i l a t o r i ewodeba. vinaidan myari sxulis yoveli nawilakis rxeviTi moZraoba SeiZleba daiSalos sam damoukidebel urTierTmarTob rxevad, amitom TiToeul nawilaks eTanadeba sami damoukidebeli wrfivi oscilatori, xolo N nawilakisagan Sedgenil myar sxeuls _ 3N damoukidebeli wrfivi oscilatori. amasTan, erTi wrfivi oscilatoris sruli energia aris kT .
qimiurad martivi myari sxeulis (e.i. iseTi myari sxeulis, romlis kristaluri mesris kvanZebSi moTavsebulia erTnairi atomebi) erTi moli Seicavs nawilakebis (atomebis) N A raodenobas, sadac N A avogadros ricxvia, amitom aseTi sxeulis erTi molis Sinagani energia U 3kT N A 3RT , xolo am energiis cvlileba sxeulis temperaturis
T sididiT cvlilebisas
U 3RT
*
gavixsenoT, rom siTbos raodenoba ar aris mdgomareobis funqcia, amitom
warmoadegns
Q –s warmoebuls T - s mimarT 311
Q dT
ar
U -s miRebuli mniSvnelobis Casma (90.2) formulaSi qimiurad martivi myari sxeulis moluri (atomuri)* siTbotevadobisaTvis gvaZlevs Cμ
3RΔT 3R , ΔT
(90.3)
magram R 8,31
j kal , 2 K mol. K mol.
amitom j kal . 6 K mol. K mol. m ar tiv i m y a r i k ri s t alu ri C 24,9
e.i. y v e l a
q im iu r ad
s xu l is
( a t om u r i ) s iT b ot e v a d ob a e rT i d a i giv e a d a t ol ia 6
m o lu r i
kal –is. es K mol.
Sedegi, romelic Cven miviReT molekulur-kinetikuri Teoriis safuZvelze, am Teoriis
Camoyalibebamde
gacilebiT
adre,
1819
wels,
eqsperimentulad
daadgines frangma fizikosebma d iu l on gm a (1785-1838) da p t i m (1791-1820) da igi maT saxels atarebs. davuSvaT myari sxeuli qimiuri naerTia, mag.
NaCl. misi kristaluri meseri Sedgeba
sxvadasxva tipis atomebisagan. magram energiis Tanabrad ganawilebis kanonisaTvis ara aqvs mniSvneloba erTnairia atomebi Tu sxvadasxva. TiToeul atoms gaaCnia sami tavisuflebis xarisxi da masze modis saSualod 3kT energia. NaCl–is kristalis erTi moli Seicavs NaCl– is
molekulebis
raodenobas,
NA
amitom
raodenobas, misi
Sinagani
anu
atomebis
energia
(natriumisa
iqneba
2 N A 3kT ,
da
qloris
xolo
ionebis)
2 NA
siTbotevadoba
_
2 N A 3k 2 3R . zogadad, erTi moli myari qimiuri naerTis Sinagani energia U μ nN A 3kT , xolo misi siTbotevadoba C n3R , sadac n aris atomebis ricxvi molekulaSi. maSasadame, m y a r i Sem av ali
e leme ntebis
qimiuri atom ur
naerTis
moluri
siT botev adoba
siT botev adobaT a
tolia
m asSi
j a m i s a . Cven mier Teoriulad
miRebuli es Sedegi agreTve adre (1844 w.) iqna eqsperimentulad dadgenili ingliseli mecnieris joulis (1818-1889), xolo Semdeg germaneli mecnieris kopis (1817-1892) mier da mas joulisa da kopis kanoni ewodeba.
*
qimiurad martivi myari kristaluri sxeulis erTi molis siTbotevadobas xSirad atomur
siTbotevadobas uwodeben.
312
Semdgomi gazomvebiT gamoirkva, rom diulongisa da ptis kanoni ar aris zusti.
cxrilSi
mocemulia
qimiurad
martivi
myari
sxeulebis
atomuri
siTbotevadobebi oTaxis temperaturaze. cxrili gviCvenebs, rom marTalia, bevri elementisaTvis es kanoni sruldeba sakmaod zustad, magram aris elementebi (almasi, bori), romelTa C SesamCnevad naklebia 6
kal –ze. garda K mol.
amisa, gamoirkva rom myari sxeulis siTbotevadoba damokidebulia temperaturaze. saxeldobr, temperaturis zrdis dros, sakmaod maRal temperaturaze siTbotevadoba izrdeba da 6
kal –ze meti xdeba, temperaturis SemcirebiK mol.
sas ki swrafad klebulobs da absolutur nulTan miaxloebisas nulisaken miiswrafvis. 90.1 suraTze mocemulia sxvadasxva nivTierebis moluri sitbotevadobis temperaturaze damokidebulebis grafiki. wyvetili wiriT mocemulia klasikuri Teoriis Sedegi. cxrili
nivTiereba
Cu Al
sur. 90.1
C
kal K mol.
alumini
6,14
rkina
6,39
oqro
6,36
TuTia
6,10
kal
6,63
kadmiumi
6,11
platina
6,29
vercxli
6,13
spilenZi
5,90
siliciumi
4,64
bori
2,51
almasi
1,35
unda aRiniSnos, rom temperaturis zrdiT gamowveuli siTbotevadobis zrda aixsneba klasikuri TeoriiT, Tu mxedvelobaSi miviRebT im garemoebas, rom metad maRal temperaturaze nawilakebis rxevis amplituda imdenad izrdeba, rom rxeva anharmoniuli xdeba. rac Seexeba siTbotevadobis Semcirebas temperaturis Semcirebisas, es cdiseuli faqti klasikurma Teoriam ver axsna. 313
siTbotevadobis klasikuri Teoriis es nakli ganpirobebulia ori mizeziT. jer
erTi,
am
TeoriaSi daSvebulia,
rom
myari sxeulis
atomebi irxeva
erTmaneTisagan damoukideblad da erTnairi sixSiriT. sinamdvileSi ki myari sxeulis atomebi erTmaneTTan dakavSirebulia imdenad mtkiced, rom adgenen erTian
sistemas,
romelsac
gaaCnia
sixSireTa
farTo
speqtri
(rxevis
sakuTari sixSireebi). meorec, merxevi atomi unda ganvixiloT ara rogorc klasikuri, aramed rogorc kvanturi oscilatori, romelsac gaaCnia diskretuli energetikuli speqtri. aseTi oscilatoris saSualo energia unda gamoiTvalos plankis formuliT da ara energiis Tanabrad ganawilebis kanonis gamoyenebiT, romelic bolcmanis ganawilebis klasikuri kanonis Sedegia. myari sxeulis siTbotevadoba Teoriis Semdgomi ganviTareba warimarTa am garemoebaTa gaTvaliswinebiT. siTbotevadobis pirveli kvanturi Teoria 1905 wels Seqmna ainStainma (1879-1955). am TeoriaSi,
iseve
rogorc klasikurSi,
myari sxeuli ganixileba rogorc erTmaneTisagan
damoukidebeli atomebis erToblioba, romlebic irxevian erTi da imave
sixSiriT. magram
erT Tavisuflebis xarisxze mosuli saSualo energia kT –s tolad ki ar aris miRebuli, aramed
gamoiTvleba
wrfivi
oscilatoris
saSualo
energiis
gamomsaxveli
plankis
formuliT:*
ε
hν hν e kT
.
(90.4)
1
qimiurad martivi nivTierebis erT mols gaaCnia 3N A Tavisuflebis xarisxi, amitom misi energia
U μ 3N A ε 3N A sidides
h k
aqvs
temperaturis
hν hν kT e
3N A k
1
ganzomileba,
hν k hν kT e
mas
t e m p e r a t u r a uwoda. rogorc misi gamosaxulebidan Cans,
.
(90.5)
1 ainStainma
max asi aTebe li
uSualodaa dakavSirebuli
myari sxeulis atomebis rxevis sixSiresTan da amrigad, warmoadgens mis damaxasiaTebel mudmivas (konstantas). *
es formula miRebulia daSvebiT, rom merxevi nawilakis (oscilatoris) energia ikvanteba:
n h n 1 2 ,
sadac, n 0,1,2,....
0 1 2 h -s
ewodeba nulovani energia. igi temperaturis
funqcias ar warmoadgens, amitom siTbotevadobis ganxilvisas SeiZleba ugulebelvyoT.
314
maxasiaTebeli temperaturis gamoyenebiT (90.5) formula miiRebs Semdeg saxes:
U μ 3N A k
Θ Θ eT
3R
1
Θ Θ eT
,
(90.6)
1
xolo moluri siTbotevadoba
Cμ
aseTia
myari
formulebi.
sxeulis
davinaxavT,
dU μ dT
Θ 3RΘe T
siTbotevadoba rom
Θ
Θ Θ2 T e 2 T 3R T 2 . 2 2 Θ Θ e T 1 e T 1
ainStainis
ukanasknels
aqvs
mixedviT.
upiratesoba,
(90.7)
SevadaroT rac
imiT
(90.3)
da
gamoixateba,
(90.7) rom
siTbotevadoba mudmivi sidide ki ar aris, aramed damokidebulia temperaturaze. dabal
temperaturaze,
T
T ,
roca
e >>1,
mniSvnelSi
erTiani
SeiZleba
ugulebelvyoT da (90.7) formula miiRebs Semdeg saxes:
C 3 R e T . T 2
(90.8)
Θ
T roca T 0 , , xolo e 0 . vinaidan e T klebulobs ufro swrafad, vidre T
izrdeba , amitom T 2
C 0 . maRal temperaturaze, roca T , e
T
1
da (90.7) formula iRebs (90.3) formulis T
saxes. amrigad, ainStainis Teoriis Sedegebi emTxveva eqsperiments, magram Tvisobrivad da ara raodenobrivad. (90.7) formuliT gamoTvlili Sedegebi dabal temperaturaze gansxvavdeba eqsperimentuli Sedegebisagan. kerZod, (90.7) formulis Tanaxmad siTbotevadoba miiswrafvis nulisaken
eqsponencialuri
miiswrafvis nulisaken C ~ T
kanoniT 3
~ e
T
,
eqsperimentis
Tanaxmad
ki
siTbotevadoba
kanoniT. es gansxvaveba ganpirobebulia uxeSi daSvebiT, rom
myari sxeulis atomebi irxeva erTmaneTisagan damoukideblad erTi da imave sixSiriT. ainStainis Teoriis es nakli gamosworebulia debais (1884-1966) TeoriaSi, romelSic myari sxeuli ganxilulia, rogorc erTmaneTTan dakavSirebuli N atomisagan Sedgenili erTiani sistema, romelsac gaaCnia 3N Tavisuflebis xarisxi. aseT sistemaSi, Cveulebriv, aRiZvreba sxvadasxva sixSiris 3N rxeva. am rxevebs si stemi s sak uT ar i rx evebi ewodeba. xolo sixSireebs _ sakuTari six Sireebi . debais Teoriis detalur ganxilvas ar SevudgebiT. aRvniSnavT mxolod, rom am TeoriiT miRebuli Sedegebi zustad emTxveva eqsperimentul Sedegebs.
315
am TeoriaSic SemoRebulia maxasiaTebeli temperatura p e r a t u r a ewodeba. aq
maqs
h maqs k
, romelsac d e b a i s t e m -
mocemul nivTierebaSi atomTa siTburi rxevis maqsimaluri sixSi-
rea. Teoriidan gamomdinareobs, rom dabal temperaturaze, roca T , siTbotevadoba ic-
vleba absoluturi temperaturis kubis proporciulad C ~ T ; maRal temperaturaze T siTbotevadoba temperaturaze damokidebuli ar aris da sruldeba diulongisa da ptis kanoni. amrigad, debais temperatura, rogorc es aRniSnuli iyo (§88), SeiZleba CaiTvalos 3
garkveul sazRvrad dabal da maRal temperaturas Soris. siTbotevadobis kvanturi Teoriis TvalsazrisiT is faqti, rom zogierTi nivTiereba (almasi, bori) ar emorCileba diulongisa da ptis kanons ukve oTaxis temperaturaze, imiT aixsneba,
rom
am
nivTierebisaTvis
debais
temperatura
Zalian
maRalia.
amitom
oTaxis
temperatura maTTvis dabal temperaturad iTvleba. magaliTad, Tu tyviisaTvis 90 C ,
vercxlisaTvis 210 C , aluminisaTvis 400 C da a.S., almasisaTvis 2000 C .
§91. kristalis defeqtebi aqamde vixilavdiT iseT kristalebs, romlebSic nawilakebis ganlagebis kanonzomiereba ar iyo darRveuli. aseTi kristalebi bunebaSi ar arsebobs. maT i de a lu r i kristalebi ewodeba. realur kristalebSi es kanonzomiereba irRveva, an rogorc amboben, realuri kristalebis wyobaSi adgili aqvs defeqtebs. realuri kristalebis defeqtebi, anu struqturuli arasrulyofiloba arsebiT gavlenas axdens kristalebis mTel rig meqanikur, eleqtrul da optikur Tvisebebze. imis mixedviT, Tu damaxinjebis ra ares warmoqmnis nawilakebis ganlagebis periodulobis darRveva kristalSi, defeqtebi iyofa oTx jgufad: nulganzomilebiani (wertilovani), erTganzomilebiani (wrfivi), organzomilebiani (sibrtyiTi, zedapiruli) da samganzomilebiani (moculobiTi) defeqtebi. wertilovani defeqtebi Tavis mxriv iyofa energetikul, eleqtrul da atomur defeqtebad. yvelaze ufro gavrcelebuli energetikuli defeqtebia f on one b i
_
siTburi moZraobiT gamowveuli kristalis mesris regularobis droebiTi damaxinjeba. energetikul defeqtebs miekuTvneba agreTve kristalze sxvadasxva radiaciis (rentgenis sxivebi, nawilakebi da sxv.) moqmedebiT gamowveuli kristaluri mesris droebiTi damaxinjeba (agzneba). 316
eleqtrul defeqtebs miekuTvneba: Warbi eleqtronebi, xvrelebi (Seuvsebeli valenturi kavSirebi) da e q s i to ne b i . eqsitoni wyvili defeqtebia, romelic Sedgeba kulonis ZalebiT dakavSirebuli eleqtronisa da xvrelisagan. atomur defeqtebs miekuTvneba v ak ans ie b i
_ kristaluri mesris
Seuvsebi kvanZebi (sur. 91.1 a), romelic idealur SemTxvevaSi atomebiT unda
yofiliyo
dakavebuli
da
kvanZTaSorisi atomebi (sur. 91.1b). maTi warmoqmnis meqanizmi Sem-
sur. 91.1
degia:
energiis
ganawileba
myari
sxeulis nawilakebs Soris, airis molekulebis msgavsad, araTanabaria. myar sxeulSi mocemul temperaturaze yovelTvis mravladaa atomebi, romelTa energia saSualoze metia. isini sZleven mezobeli atomebis SeWidulobis Zalebs
(potenciur
jebirs)
da
gadadian
kvanZebs
Soris
sivrceSi.
aseTi
gadasvlis Sedegad erTdroulad warmoiqmneba wyvili defeqti _ vakansia da kvnZTaSorisi atomi. cxadia, rogorc vakansia, ise kvanZTaSorisi atomi gadaadgildeba kristalSi, maT Soris manZili
ganuwyvetliv
icvleba.
aseT wyvil defeqts f re nk e l is d e fe q t i ewodeba. defeqtebis dros
SeiZleba
kristalSi,
gadaadgilebis vakansia
darCes
kvanZTaSorisi
atomi
ki `aorTqldes~ _ amovides kristalis fal~
sur. 91.2
zedapirze. vakansias,
aseT
`Tavisu-
romelsac
kris-
talSi aRar Seesabameba kvnZTaSorisi atomi, S otk is de fe q ti ewodeba (sur. 91.2). Sotkis defeqti SeiZleba sxva gziTac warmoiqmnas: kristalis zedapirul fenaSi atomis aorTqlebis Sedegad gaCndeba vakansia, romelic Semdeg ufro Rrmad mdebare atomebiT Senacvlebis Sedegad d i fu n d ir d e b a kristalis moculobaSi. 317
atomur defeqts warmoqmnis agreTve meserSi arsebuli atomebis sxva atomebiT Senacvleba. zemoT CamoTvlil defeqtebs atomuri defeqtebi ewodeba, vinaidan maTi warmoqmnis mizezi calkeuli atomebia. wrfiv
defeqtebs
miekuTvneba
sxvadasxva
saxis
dislokaciebi
(`dislokacia~ _ wanacvleba). zedapirul
defeqtebs
miekuTvneba,
pirvel
rigSi,
TviT
kristalis
zedapiri. garda amisa, aseT defeqtebs warmoqmnis kristaluri marcvlebis sazRvrebi (polikristalSi) da blokebs Soris sazRvrebi (monokristalSi). saqme isaa, rom rogorc rentgenostruqturulma da eleqtronomikroskopulma gamokvlevebma aCvena, monokristali ar warmoadgens erTian mesers, mas aqvs e.w. m oz aik u r i mimarT
s t ru q tu r a . igi Sedgeba mcire zomis (10-6-10-4 sm) erTmaneTis
odnav
dezorientirebuli
calkeuli
blokebisagan (sur. 91.3). kuTxe blokebs Soris metad
mcirea
_
igi
icvleba
ramdenime
sekundidan ramdenime minutamde. urTierTSemxeb blokebSi
meseri
TandaTan
gadadis
erTi
blokis Sesabamisi orientaciidan meoreSi. dabolos, kristalSi zogjer gvxvdeba mo-
sur. 91.1
culobiTi defeqtebi forebisa da bzarebis saxiT ganvixiloT mokled dislokaciis ori saxe _ kiduri (sasazRvro) dislokacia da xraxnuli dislokacia. k i d u r i d i s l o k a c i a . ganvixiloT kristali, romelSic gare Zalebis moqmedebis Sedegad moxda misi erTi nawilis gasrialeba meoris mimarT garkveuli
sur. 91.4
ABCD sibrtyis gaswvriv,
ď ˛ b veqtoris mimarTulebiT. sxvanairad rom vTqvaT, kristalma ganicada Zvris deformacia. ď ˛ ABCD sibrtyes ewodeba s r i a l i s s i b r t y e , xolo b veqtors w a n a c v l e b i s v e q t o r i .
Tu aseTi deformaciis Sedegad srialis sibrtyis mezobeli zeda atomuri sibrtyis atomebi gadaadgildeba qveda sibrtyis
mimarT
zustad atomTaSoris manZilze,
maSin kristalSi
araviTari defeqti ar warmoiqmneba. deformacia tolia srialis erTi erTeulisa, kristalis moculoba ki ucvleli rCeba (sur. 91.4).
318
magaram analogiur atomebis
cdebi
gviCvenebs,
moqmedebas
rom
ganicdis
gadaadgileba
rodesac
realuri
araTanabaria,
Zalis
kristali,
e.i.
srialis
erTeulze wanacvlebas adgili aqvs atomuri sibrtyis erT nawilze, danarCen nawilze ki _ mTlianad gamoricxulia; 91.5 suraTze swored aseTi SemTxvevaa gamosaxuli: ABCD
ď ˛
sur. 91.5
sibrtyeSi b â&#x20AC;&#x201C;is mimarTulebiT gasrialeba moxda mxolod
AHED ubanze, HECB ubanze ki ara. HE wrfes, romelic sazRvaria kristalis am or nawils Soris, k i d u r i (sasazRvro) d i s l o k a c i a ewodeba. 91.6 suraTze naCvenebia kiduri dislokaciis irgvliv atomebis ganlagebis perspeqtiuli (sivrculi) gamosaxuleba (a) da atomebis ganlageba dislokaciis ( HE wrfis) marTobul sibrtyeSi (b). suraTze Cans, rom zemoaRniSnuli Zvris Sedegad kristaluri mesris zeda nawilSi aRmoCnda erTi atomuri sibrtyiT meti vidre qvedaSi ( OM sibrtye), ris gamoc srialis sibrtyis zemoT moTavsebuli atomuri mwkrivi (1) Seicavs erTi atomiT mets, vidre qvemoT moTavsebuli mwkrivi (2). *
O wertilis d i s l o k a c i i s c e n t r i ewodeba. O wertilis maxloblobaSi manZili atomebs Soris (1) mwkrivSi normalurze naklebia (meseri SekumSulia), (2) mwkrivSi ki _ normalurze
metia
(meseri
gaWimulia).
magram
es
damaxinjeba
dislokaciis
centridan
daSorebisas Zalian swrafad mcirdeba da misgan ukve ramdenime atomuri diametris tol manZilze imdenad mcirea, rom kristals TiTqmis srulyofili struqtura aqvs. saerTod, yvela
saxis
Taviseburebaa
dislokaciis is,
moicavs
metad
wrfis
uSualo
dislok aciis
rom
mcire
mniSvnelovani
Zlieri ares,
damaxinjeba
dislokaciuri
siaxloveSi. birTvi
am
ewodeba.
ares
(suraTze
Semofarglulia wyvetili wiriT). xraxn uli
sur. 91.6
Zalebis
moqmedebiT
nawilebi
SeiZleba
di slok aci a . kristalis ise
daiZras
gare
calkeuli erTmaneTis
mimarT, rom kristali mTlianad warmogvidges xraxnuli kibis msgavsad dagrexili atomuri sibrtyeebis erTobliobad (sur. 91.7 a). ukeTrom vTqvaT, yvela atomi erT zedapirzea. es zedapiri xraxnulia, igi iwyebakristalis erTi bolodan da mTavrdeba meoreze. swored aqedan warmodgeba dislokaciis saxelwodeba _ xraxnuli. xraxnis mimarTuleba SeiZleba iyos rogorc marjvena, ise marcxena, xolo xraxnis biji SeiZleba iyos erTi an ramdenime atomTaSorisi manZilis toli.
*
miiReba
iseTi
suraTi,
TiTqos
kristalis
moculobaSi
Setanilia
zedmeti
atomuri
naxevarsibrtye. am sibrtyis kide qmnis kristalSi struqturul damaxinjebas. swored aqedan warmodgeba dislokaciis dasaxeleba _ kiduri.
319
91.7 b romelic
suraTze
iwvevs
naCvenebia
xraxnuli
Zvra,
dislokaciis
warmoqmnas. Zvra moxda ABCD sibrtyeze.
AB sazRvari warmoadgens xraxnuli dislokaciis RerZs. rogorc suraTidan Cans, kiduri dislokaciisagan gansxvavebiT, aq Zvris veqtori dislokaciis RerZis para-
sur. 91.7
leluria.
bolo wlebSi intensiurad ganviTarda kristalis zrdis meqanizmisa da plastikuri deformaciis dislokaciuri Teoriebi. am ukanasknelma mniSvnelovnad Secvala winandeli warmodgenebi Tanaxmad,
plastikuri
plastikuri
deformaciis
meqanizmis
Sesaxeb.
adre
arsebuli
Sexedulebis
deformacia
xdeba kristalis mezobeli atomuri fenebis urTierTgasrialebis Sedegad, Tanac ise, rom erTdroulad gadainacvlebs
fenaSi
arsebuli
yvela atomi. Teoriuli gamoTvlebi
sur. 91.8
gviCvenebs, rom aseTi gadanacvlebi-
saTvis saWiroa sakmaod didi (Zvris modulis meaTedi rigis) mxebi Zabva. sinamdvileSi ki, rogorc amas cdebi gviCvenebs, plastikuri deformacia iwyeba gacilebiT adre, Teoriul mniSvnelobaze 100-jer da 1000-jer naklebi Zabvis dros. magaliTad, Teoriuli gamoTvlebiT srialis
Zabva
sufTa
TuTiaSi
F 350 kgZ/mm2, sinamdvileSi ki sriali iwyeba ukve S
τ 1 kgZ/mm2 Zabvis dros. swored am Seusabamobam Teoriasa da eqsperiments Soris gamoiwvia plastikuri deformaciis dislokaciuri Teoriis warmoqmna. am Teorias safuZvlad daedo daSveba, rom sriali iwyeba atomebis mxolod mcire jgufis gadanacvlebiT, rac warmoqmnis dislokacias da mTeli fenis gasrialeba xdeba am dislokaciis TandaTanobiT gadaadgilebiT kristalSi (sur. 91.8). sabolood miiReba iseTive deformacia, rogorsac adgili eqneboda atomuri sibrtyis (rogorc erTi mTlianis) gasrialebisas. magram cxadia, rom dislokaciis gadaadgilebiT fenis gasrialebas dasWirdeba gacilebiT naklebi Zabva, vidre mTeli fenis erTdroulad gasrialebisaTvis iyo saWiro.
320
XII Tavi
s i T xi s T v i s e b e b i ยง 92. Txevadi mdgomareobis zogadi daxasiaTeba IX da XI TavebSi ganvixileT airisa da myari sxeulis Tvisebebi. fizikuri Tvisebebis mxriv siTxes Sualeduri adgili ukavia airsa da myar sxeuls Soris. siTxis umniSvnelovanesi Tviseba _ d e na d ob a _ aaxloebs mas airTan. denadobis gamo siTxe, airis msgavsad, iRebs im WurWlis formas, romelSic igi asxia, gadascems masze warmoebul wnevas yvela mimarTulebiT Tanabrad (paskalis kanoni), moqmedebs masSi CaZirul sxeulze amomgdebi ZaliT (arqimedes kanoni), airis msgavsad siTxec izotropiulia. myar sxeulTan siTxes aaxloebs sakuTari moculobis arseboba da mcire kumSvadoba. myari sxeulis msgavsad siTxec ganicdis gaWimvis deformacias. im
faqtma,
rom
van-der-vaalsis
gantolebis
gamoyeneba
nawilobriv
SesaZlebelia Txevadi mdgomareobisaTvisac, warmoSva azri, rom siTxesa da airs Soris araviTari principuli gansxvaveba ar unda arsebobdes arc molekuluri aRnagobis, arc molekulebis moZraobis xasiaTis mixedviT _ rogorc erTi, ise meore, unda iyos sruliad qaosuri. gansxvaveba unda iyos mxolod urTierTqmedebis Zalebis sidideSi, romelic siTxeSi, didi simkvrivis gamo, gacilebiT metia. am azrs ganamtkicebda is faqti, rom siTxe, airis msgavsad, izotropiulia. magram aRmoCnda, rom aseTi Sexeduleba siTxis struqturisa da misi molekulebis moZraobis Sesaxeb marTebuli ar aris. piriqiT, rogorc cdebma aCvena, nivTierebis Txevadi mdgomareoba molekuluri aRnagobiTac da TvisebebiTac ufro axlosaa myar mdgomareobasTan, vidre airadTan. aseT cdiseul faqts pirvel rigSi miekuTvneba nivTierebis moculobis mcire cvlileba (daaxloebiT 10%-iT) dnobisa da gamyarebis procesSi, rac udavod miuTiTebs imas, rom siTxis struqtura ar SeiZleba Zalian gansxvavdebodes
myari
sxeulis
struqturisagan.
marTlac,
rentgeno-struqturulma
gamokvlevebma aCvena, rom siTxeSi SeimCneva nawilobrivi wesrigi nawilakebis ganlagebSi, rac imiT gamoixateba, rom nebismieri molekulis maxloblad mezobeli molekulebi mowesrigebuladaa ganlagebuli. magram kristalisagan gansxvavebiT, sadac es wesrigi vrceldeba mTel moculobaSi (adgili aqvs 321
Sor wesrigs nawilakebis wyobaSi, § 85), siTxeSi,
mocemuli nawilakidan daSo-
rebisas, es mowesrigebuloba TandaTan mcirdeba da sakmaod swrafad sruliad qreba. maSasadame, siTxeSi SeiniSneba wesrigi mxolod uaxloesi molekulebis ganlagebaSi an, rogorc amboben, adgili aqvs a x l o w e s ri gs nawilakebis wyobaSi. axlo wesrigis arsebobis gamo siTxis struqturas uwodeben k v azi k r is t a lu r s (kristaluris magvars). dnobis procesSi irRveva Sori wesrigi _ kristaluri meseri iSleba, magram ZalaSi rCeba axlo wesrigi. garda amisa, dnobis kuTri siTbo gacilebiT naklebia L orTqladqcevis kuTr
siTboze
j j 6 magaliTad, natriumisaTvis 1,1 10 5 da L 4 , 6 10 K kg K kg
,
maSasadame dnobis procesSi SeWidulobis Zalebi nawilakebs Soris gacilebiT ufro mcired icvleba (mcirdeba), vidre orTqladqcevis procesSi. da bolos, mTeli rigi Tvisebebi, magaliTad, kuTri siTbotevadoba, myarsa da Txevad mdgomareobebSi umniSvnelod gansxvavdeba erTmaneTisagan j j natriumisaTvis Sesabamisad aris 1,2 10 3 da 1,4 10 3 K kg K kg
, maSin rodesac
Txevadsa da airad mdgomareobaSi es gansxvaveba didia. siTxis Sualeduri mdgomareoba ganapirobebs misi Tvisebebis sirTules. amitom nivTierebis Txevadi mdgomareobis Teoria gacilebiT ufro naklebadaa damuSavebuli, vidre kristaluri an airadi mdgomareobisa. srulyofili da sayovelTaod aRiarebuli Teoria dRemde ar arsebobs. siTxis Teoriis mTeli rigi
problemebis
damuSavebaSi,
am
Teoriis
safuZvlebis
SeqmnaSi,
didi
damsaxureba miuZRvis sabWoTa fizikoss i.frenkels (1894-1952). frenkelis Tanaxmad, siTxis yoveli molekula, myari sxeulis nawilakebis msgavsad, irxeva wonasworobis mdebareobis maxloblad. magram siTxeSi molekulebis wonasworobis mdgomareobebi fiqsirebuli (uZravi) ki ar aris, aramed swrafad da uwesrigod icvleba. amrigad, siTxis molekulis moZraoba SeiZleba warmovidginoT rogorc rxeviTi da gadataniTi moZraobebis jami. molekulis erT adgilas rxevis dro an rogorc mas frenkelma uwoda, `binadari cxovrebis~ dro ( ), magaliTad wylis molekulisaTvis oTaxis temperaturaze saSualod 10-11 wm-is tolia da sagrZnoblad aRemateba erTi rxevisaTvis saWiro dros (10-12_10-13 wm). am drois gasvlis Semdeg molekula 322
akeTebs `naxtoms~, romlis sigrZe molekulis diametris rigisaa da gadadis wonasworobis axal mdgomareobaSi (`icvlis binas~) da a.S. amrigad, siTxis molekula, Cerdeba ra garkveul dros wonasworobis TiToeul mdgomareobaSi, nela gadaadgildeba siTxeSi. frenkelis xatovani gamoTqmiT, siTxis molekula `xetialobs~ mTel moculobaSi, eweva `momTabare cxovrebas~, romlis drosac xanmokle gadasvlebi icvleba SedarebiT xangrZlivi `binadari cxovrebiT~. `binadari cxovrebis~ dro damokidebulia siTxis gvarobasa da temperaturaze. temperaturis gazrdiT mcirdeba. Teoria iZleva Semdeg formulas: U
e KT ,
(92.1)
sadac U aris aqtivaciis energia, anu im potenciuri jebiris simaRle, romelic unda gadalaxos molekulam wonasworobis erTi mdebareobidan meoreSi gadasasvlelad. (92.1) formuliT aixsneba siTxis qcevis sxvadasxva xasiaTi gare Zalis moqmedebis mimarT. marTlac, drois ganmavlobaSi molekula asrulebs rxeviTs moZraobas da, maSasadame, ganicdis drekadi Zalis moqmedebas. am drois gasvlis Semdeg molekula akeTebs `naxtoms~ (siTburi moZraobis xarjze) da gadadis wonasworobis axal mdgomareobaSi. rodesac molekulaze gare Zala ar moqmedebs, es gadasvlebi yvela mimarTulebiT Tanabaria. davuSvaT, siTxeze moqmedebs gare Zala (Cveulebriv, esaa dedamiwis mizidvis Zala an moZravi myari sxeuliT gamowveuli wnevis Zala). Tu am Zalis moqmedebis dro t , maSin imisaTvis, rom moxdes molekulebis urTierTwanacvleba, saWiro iqneba molekulebis makavSirebeli drekadi Zalebis daZleva (molekulebis daaxloebisas aRiZvreba ganzidvis Zala, xolo daSorebisas _ mizidvisa). amitom siTxe, gare Zalis xanmokle moqmedebisas, amJRavnebs drekad Tvisebebs (iqceva ise, rogorc myari drekadi sxeuli). Tu t , maSin molekulebi aswreben erTi wonasworobis mdebareobidan meoreSi gadasvlas, magram es gadasvlebi axla ukve upiratesad Zalis mimarTulebiT xdeba, rac ganapirobebs siTxis denadobas. unda aRiniSnos, rom wamSi Sesrulebuli gadasvlebis raodenoba gare Zalis moqmedebiT SesamCnevad ar icvleba _ igi ganisazRvreba siTburi moZraobis intensivobiT (formula 92.1). gare Zala mxolod upirates mimarTulebas aZlevs am gadasvlebs.
323
§ 93. molekuluri wneva viciT, rom molekulebs Soris urTierTqmedebis
Zalebi eleqtruli
bunebisaa da manZilis gazrdiT metad swrafad mcirdebian nulamde. amitom, praqtikulad siTxis yoveli molekula urTierTqmedebs mxolod uaxloes molekulebTan. aRvniSnoT r –iT is udidesi manZili, romelzec mocemuli A molekula kidev amJRavnebs Tavis moqmedebas danarCen molekulebze. Tu
A
molekulis irgvliv SemovavlebT r –radiusian sferos, maSin sferos SigniT moxvedril yvela molekulas metnaklebad miizidavs molekula. sferos gareT moTavsebul molekulebze ki A molekula ar imoqmedebs. aseT sferos ewodeba m o le k u lu ri
q m e d e b is
s fe ro ,
xolo mis radiuss _ molekuluri
qmedebis radiusi. gamoTvlebi gviCvenebs, rom molekuluri qmedebis r radiusi 10-9 m-is rigisaa. ganvixiloT a molekula, romlis molekuluri qmedebis sfero mTlianad siTxis SigniTaa (sur. 93.1). am sferos SigniT myofi molekulebi a molekulaze yoveli mxridan erTnairad moqmedeben, amitom masze moqmedi Zalebis tolqmedi nulis tolia. sxva
mdgomareobaSia
is
molekulebi,
romlebic moTavsebulia siTxis zedapirze an masTan
axlos.
molekula,
magaliTad,
romelic
ganvixiloT
moTavsebulia
sur. 93.1
b
siTxis
zedapirze.
misi
molekuluri
qmedebis sferos naxevari moTavsebulia siTxeSi, meore naxevari ki _ haerSi (siTxis orTqlSi). vinaidan orTqlis simkvrive gacilebiT naklebia siTxis simkvriveze, amitom cxadia, rom Zala romliTac siTxis molekulebi moqmedebs b molekulaze, gacilebiT metia im Zalaze, romliTac airis molekulebi moq-
medebs masze. am Zalebis F tolqmedi mimarTulia siTxeSi, siTxis zedapiris marTobulad.
advili
misaxvedria,
rom
met-naklebi
sididis
aseTi
Zala
moqmedebs siTxis yovel molekulaze, romlis daSoreba siTxis zedapiridan molekuluri qmedebis r radiusze naklebia.
324
am Zalis moqmedebis Sedegad zedapiruli fenis molekulebis ganlageba gansxvavdeba siTxeSi moTavsebuli molekulebis ganlagebisagan. zedapiruli fenis molekulebi siTxis siRrmisaken
mimarTulia
im
mxriT,
romelzec
yvelaze
metad
moqmedebs
mizidvis
Zala.
magaliTad, molekulebi, romelTac aqvT wagrZelebuli, jaWviseburi forma, ganlagdebian erTmaneTis paralelurad zedapiris marTobulad.
amrigad, siTxis zedapiruli fena, romlis sisqe molekuluri qmedebis sferos
radiusis
rigisaa,
danarCen
siTxeze
aviTarebs
wnevas,
romelsac
m ole k u lu r i , anu Siga wneva ewodeba. molekuluri wneva iwvevs siTxis SekumSvas, ris gamoc molekulebi erTmaneTs uaxlovdebian. es daaxloeba grZeldeba manam, sanam warmoqmnili ganzidvis Zalebi ar gaawonasworeben molekuluri wnevis Zalebs. molekuluri wneva siTxeSi iseTive bunebisaa, rogorc Sinagani wneva airSi. amitom mis gamosaTvlelad SeiZleba visargebloT formuliT Pi
a . V2
vinaidan siTxis kuTri moculoba gacilebiT naklebia airis kuTr moculobaze, amitom Pi Siga wneva siTxeSi ramdenime milionjer metia, vidre airSi. magaliTad,
a 5,47
wylisaTvis
atm.l 2 mol.
2
, 0 C -ze
erTi
molis
moculoba
V0 18 sm 2 mol. 0,018l mol. , amitom
Pi
a 5,47 atm 17000atm. 2 V 0 0,0182
aseTive didia molekuluri wneva sxva siTxisaTvisac. amitomaa, rom siTxe praqtikulad ukumSvelia. misi moculobis odnav Sesamcirebladac ki saWiroa Zalian didi gare wneva. aRsaniSnavia, rom molekuluri wnevis uSualod gazomva SeuZlebelia, vinaidan igi yovelTvis mimarTulia siTxis SigniT, zedapiris marTobulad da WurWlis kedlebze an siTxeSi moTavsebul sxeulze ar moqmedebs. misi gamoTvla, garda zemoT moyvanili meTodisa. SeiZleba im muSaobiTac, romelsac asrulebs molekulebi siTxidan gareT gamosasvlelad. molekulebis siTxidan gareT gamosvla xdeba orTqladqcevis procesSi, amitom gamosvlis muSaoba
gansazRvravs
orTqladqcevis
siTbos.
gamoiTvalos molekuluri wneva.
325
am
ukanasknelis
gazomviT
SeiZleba
§ 94. zedapiruli daWimuloba ganvixiloT ufro dawvrilebiT zedapiruli fenis Tvisebebi. imisaTvis, rom
molekula
avides
zedapirul fenaSi
siTxis
siRrmidan
zedapirze,
man
unda
moqmedi Zalebis winaRoba da Seasrulos
dasZlios
muSaoba.
am
muSaobas molekula asrulebs Tavisi kinetikuri energiis xarjze, ris gamoc misi potenciuri energia izrdeba. maSasadame, molekuluri wnevis arseboba ganapirobebs imas, rom siTxis zedapiruli fenis molekulebs meti potenciuri energia aqvT, vidre siTxis siRrmeSi myof (siTxis danarCen) molekulebs. am zedmet energias, romelic Seadgens siTxis Sinagani energiis nawils da damaxasiaTebelia mxolod zedapiruli fenisaTvis, ze d a pi ru l i ( ES )
ewodeba.
cxadia,
rom
zedapiruli
energia
zedapiris
e ne r g i a farTobis
piradpirproporciulia: E S ε 0 S , sadac ε0 kuTri zedapiruli energiaa. molekulis zedapiridan siTxeSi gadasvlisas xdeba piriqiT _ izrdeba misi kinetikuri energia potenciuri energiis klebis xarjze. zemoTqmulidan gamomdinareobs, rom siTxis zedapiris adiabaturi gazrdisas siTxe unda gacivdes da piriqiT _ zedapiris adiabaturi Semcirebisas igi unda gaTbes. cda gviCvenebs, rom zedapiris adiabaturi cvlilebisas temperaturis cvlilebas marTlac aqvs adgili, magram igi umniSvneloa _ Seadgens gradusis memilioned nawils. Tu siTxis zedapiri icvleba Zalian nela, maSin garemosTan Tbocvlis gamo siTxis temperaturis cvlileba ar xdeba _ procesi izoTermulia.
amrigad, siTxis zedapiris gazrda iwvevs potenciuri energiis gadidebas da piriqiT. vinaidan wonasworobis mdgomareobas, romliskenac miiswrafvis yoveli sistema, Seesabameba potenciuri energiis minimumi, amitom, T u s iT xe z e g ar e Z ale b i ar m oq m e d e b s , Si g a Z ale b is m oq m e de b iT m a n is e T i f o r m a u nd a m i iR os , rom li s ze da p ir i u m c ire s i iq ne b a. mocemuli
moculobis
sxvadasxva
formis
sxeulebs
Soris
umciresi
zedapiri aqvs sferos, e.i. Tu siTxeze gare Zalebi ar moqmedebs, man sferuli forma unda miiRos. Cveulebriv, siTxeze Siga Zalebis garda yovelTvis moqmedebs dedamiwis mizidulobis Zala, amitom siTxe iRebs iseT formas, romelsac Seesabameba jamuri energiis (mizidulobis potenciuri energiisa da zedapiruli energiis 326
jamis) minimumi. sxeulis zomis gazrdisas moculoba izrdeba radiusis kubis proporciulad. amitom sxeulis zomis cvlilebisas misi energia simZimis Zalis velSi (romelic moculobis proporciulia) ufro swrafad icvleba vidre zedapiruli energia (romelic zedapiris proporciulia). mcire zomis wveTebisaTvis mTavar rols asrulebs zedapiruli energia, ris gamoc siTxis mcire wveTi iRebs sferos formas. didi zomis wveTebisaTvis mTavar rols asrulebs mizidulobis potenciuri energia, romelic miT naklebia, rac ufro dablaa sxeulis masaTa centri. amitom aseTi wveTi simZimis Zalis moqmedebiT iRebs SeWyletil formas (an ganiRvreba sxeulis zedapirze) miuxedavad imisa, rom zedapiruli energia am dros izrdeba. Tu didi masis siTxis simZimis Zalas gavawonasworebT sxva ZaliT, magaliTad, arqimedes amomgdebi ZaliT, maSin isic sferos formas
miiRebs.
es
mosazreba
dasturdeba
belgieli mecnieris platos (1801-1883) mier Catarebuli cdiT. plato amzadebda spirtisa da wylis iseT narevs, rom misi simkvrive ze-
sur. 94.1
Tis simkvrivis toli yofiliyo. aseT narevSi CaSvebuli zeTis mozrdili wveTi sferos formas iRebda (sur. 94.1). igive Sedegi SeiZleba miviRoT sxva mosazrebiTac: siTxeSi molekula saSualod garSemortymulia 12 molekuliT, zedapirze ki (Tu ar CavTvliT orTqlis molekulebs) _ mxolod eqvsiT. Tu siTxis or molekulas Soris urTierTqmedebis potenciur energias aRvniSnavT U 0 –iT, maSin siTxeSi myofi molekulis potenciuri energia iqneba U1 12U 0 , xolo zedapirze myofi molekulisa _ U 2 6U 0 . vinaidan U 0 0 , amitom U 2 U 1 . maSasadame, molekulis
siTxidan
zedapirze
amosayvanad
unda
SevasruloT
muSaoba
A U 2 U1 6U 0 12U 0 6U 0 6 U 0 . siTxis zedapiridan siRrmeSi gadasvlisas molekulis potenciuri energia mcirdeba imave 6U 0
sididiT. simZimis velSi moTavsebuli sxeulis msgavsad, romelic miiswrafvis
daikavos umciresi potenciuri energiis Sesabamisi mdgomareoba, siTxis zedapirze myofi molekulebic miiswrafvian gadavidnen siTxis siRrmeSi. vinaidan molekulebis raodenoba zedapirze siTxis zedapiris proporciulia, amitom zedapiruli molekulebis miswrafeba Cavidnen siTxis siRrmeSi niSnavs siTxis miswrafebas Seamciros Tavisi zedapiri.
327
siTxis miswrafeba _ Seamciros Tavisi zedapiri, imis damadasturebelia, rom siTxis zedapiruli fena imyofeba daWimul mdgomareobaSi, riTac igi waagavs daWimul drekad afsks, magaliTad, daWimul rezinis afsks*. amitom siTxis zedapirze, ise rogorc daWimuli drekadi afskis SigniT, unda moqmedebdes daWimulobis Zalebi, romlebic cdiloben Seamciron siTxis zedapiri. aseTi Zalebis arsebobaSi advilad
davrwmundebiT
Semdegi
cdiT: mavTulis marTkuTxa CarCo, romelzedac Tavisuflad SeuZlia moZraoba msubuq AB Reros, amovava
loT sapnian wyalSi. mas gadaekvre-
b sur. 94.2
g
ba Txeli afski (sur. 94.2 a). Tu AB Reros qveviT afsks gavwyvetT, Rero zeviT aiwevs (sur. 94.2 b). imisaTvis, rom AB Rero wonasworobaSi gaCerdes, masze unda vimoqmedoT perpendikularuli
f ZaliT**, romelic siTxis zedapiris mxebia (sur. 94.2 g). wonasworobis mdgomareobaSi TviT afski moqmedebs AB Reroze f Zalis toli da sawinaaRmdego ZaliT, romelsac ze d a p iru l i d aW im u l o b is Z al a e w o de b a . amrigad, zedapiruli daWimulobis Zala moqmedebs siTxis zedapiruli afskis napirze, igi zedapiris mxebia da afskis napirisadmi perpendikularuli. magram unda gvaxsovdes, rom am Zalis warmoqmnis pirvelwyaros warmoadgens zedapiruli fenis molekulebze moqmedi, zedapiris marTobulad siTxeSi mimarTuli Zalebi. zedapiris daWimulobis Zalebis arsis damatebiT garkvevaSi dagvexmareba Semdegi martivi cdebi.
*
msgavsebasTan erTad, daWimul drekad afsksa da siTxis zedapirul fenas Soris aris
arsebiTi gansxvavebac: afskis farTobis gazrda dakavSirebuli nawilakebs Soris manZilis gazrdasTan,
amitom
masSi
moqmedi
daWimulobis
Zala
miT
metia,
rac
ufor
metadaa
afsikiigaWimuli. gauWimav afskSi drekadi Zalebi saerTod ar aRiZvreba. siTxis zedapiris gazrda ki dakavSirebulia ara molekulebs Soris manZilis gazrdasTan, aramed siTxis zedapirze axali molekulebis amosvlasTan, amitom siTxis zedapiris gazrda ar iwvevs misi daWimulobis gazrdas, romelic cxadia, arasdros xdeba nulis toli. **
Tu CarCo vertikaluradaa dayenebuli, maSin Reroze SeiZleba CamovkidoT Sesabamisi
tvirTi. am SemTxvevaSi daWimulobis Zala tolia TvirTisa da Reros simZimis ZalaTa jamisa.
328
mavTulis
rgoli,
romlis
or
wertilSi
damagrebulia
dauWimavi
abreSumis Zafi, amovavloT sapnian wyalSi. rgols gadaekvreba Txeli afski, xolo Zafi miiRebs SemTxveviT formas (sur. 94.3 a). Tu Zafis erT mxares afsks SevexebiT gaxurebuli nemsiT, afski gawydeba da Zafi daiWimeba (sur. 94.3 b). pirvelad, afskis gawyvetamde, Zafis TiToeul elementze, mis marTobulad, orive mxridan moqmedebda toli da sapirispirod mimarTuli zedapiruli daWimulobis Zalebi, amitom Zafi iyo wonasworobaSi. afskis gawyvetis Semdeg Zafze zedapiruli Zalebi moqmedebs cali mxridan, rac iwvevs Zafis daWimvas. igi axla ukve iRebs iseT formas, romlis drosac afskis zedapiris farTobi minimaluria. igive cda SeiZleba CavataroT sxva saxiTac. mavTulis skis
rgolze
gadakvris
af-
Semdeg
masze frTxilad davdoT sur. 94.3
sur. 94.4
Zafis maryuJi (sur.94.4a)
Tu maryuJis SigniT afsks gavwyvetT, afskis darCenili nawili zedapiruli Zalebis moqmedebiT Semcirdeba, Zafs daWimavs da maryuJi miiRebs wrewiris formas (sur. 94.4 b). cda gviCvenebs, rom zedapiruli daWimulobis Zala miT metia, rac metia afskis napiris l sigrZe (es gasagebicaa, vinaidan sruli Zala, rogorc es 94.3 a, b suraTebidan Cans, aris sigrZis calkeul elementebze moqmedi Zalebis jami da igi miT meti iqneba, rac metia elementebis raodenoba, e.i. rac metia afskis napiris sigrZe):
σ
koeficients ze d ap iru li
f σ l . d aW im u lob is
k o e f ic ie nt i
(94.1) ewodeba. igi
ricxobrivad tolia siTxis zedapiris SemomsazRvreli konturis erTeul sigrZeze moqmedi Zalisa. erTeulTa SI sistemaSi misi erTeulia n/m, xolo CGS sistemaSi _ dn/sm. zedapiruli daWimulobis koeficienti damokidebulia siTxis gvarobasa da temperaturaze. temperaturis gazrdiT TandaTan mcirdeba da kritikul temperaturaze, roca ispoba gansxvaveba siTxesa da mis orTqls Soris, xdeba nulis toli. zedapiruli daWimulobis koeficienti damokidebulia agreTve 329
siTxis SemomsazRvrel garemoze. magaliTad, wylis zedapiruli daWimulobis koeficienti, rodesac mas esazRvreba misive orTqli (an haeri) aris 73 10 3 n/m, xolo wylisa da benzolis sazRvarze 34 103 n/m. –s sidideze mniSvnelovan gavlenas axdens minarevebic. zedapiruli
daWimulobis
koeficienti
SeiZleba
meorenairadac
ganvsazRvroT.
S
gamovTvaloT muSaoba, romelic unda Sesruldes afskis zedapiris farTobis raRac
sididiT gasazrdelad. amisaTvis odnav gavadidoT AB Reroze moqmedi Zala. Rero Zalian nela daiwevs qveviT h sididiT (sur. 94.5 ), afski gaiWimeba da misi zedapiris farTobi gaizrdeba 2 ABh S –iT. orze gamravleba imitomaa saWiro, rom afsks (qaRaldis furclis msgavsad) ori zedapiri aqvs _ wina da ukana. gare Zalebis mier Sesrulebuli muSaoba
A fh 2 ABh S , aqedan
(94.2)
A , S
Δh
(94.3)
e.i siTxis zedapiruli daWimulobis koeficienti ricxobrivad tolia im muSaobisa, romelic unda Seasrulos gare Zalam siTxis zedapiris farTobis erTi erTeuliT gasadideblad. axali ganmartebiT
–s erTeuli
SI
sistemaSi aris j/m2.
vinaidan 1 j=1 n.m, amitom (94.1) da (94.3) formulebidan
sur. 94.5
–saTvis erTi
da igive ganzomileba miiReba. siTxis
zedapiris
farTobis
gasazrdelad
Sesrulebuli
A
muSaoba
xmardeba
zedapiruli fenis energiis gazrdas. zedapiris Semcirebisas muSaoba sruldeba am damatebiTi energiis xarjze. siTxis zedapiris Semcireba, Cveulebriv, izoTermuli procesia. sistemis Sinagani energiis im nawils, romlis xarjzec sruldeba muSaoba izoTermuli procesis dros,
Tav isuf ali
nawilisagan,
romelic
energia muSaobad
(F ) ar
ewodeba (amiT SeiZleba
mas
asxvaveben
gardaiqmnas
da
Sinagani energiis
romelsac
bmuli
im
energia
ewodeba). amrigad, siTxis zedapiris gazrdisas izrdeba Tavisufali energia. Tu zedapiris farTobis S –iT gazrdisas Tavisufali energia gaizarda F sididiT, maSin A F da (94.3) formulidan miviRebT:
F . S
(94.4)
(94.4) formulidan viRebT zedapiruli daWimulobis koeficientis kidev erT ganmartebas: igi ricxobrivad tolia zedapiris Tavisufali energiis nazrdisa zedapiris farTobis erTi erTeuliT gazrdisas.
330
§ 95. wneva siTxis mrude zedapirze. laplasis formula wina paragrafSi gavarkvieT, rom siTxis zedapirul fenaSi, gaWimuli drekadi afskis msgavsad, moqmedebs zedapiruli daWimulobis Zalebi, romlebic cdiloben siTxis zedapiris Semcirebas. Tu zedapiri mrudea, Semcirebis es miswrafeba vlindeba
imiT,
rom
igi
miiswrafvis miiRos brtyeli forma. amis gamo amoz-
sur. 95.1
neqili
zedapiri
awveba
siTxis
qveda
fenebs
(sur.95.1a), xolo Cazneqi-
sur. 95.2
li
zedapiri Wimavs maT
(sur. 95.1 b). amis Sedegia is, rom siTxis yoveli mrude zedapiri awarmoebs damatebiT p Ywnevas im
p 0 wnevasTan SedarebiT, romelic moqmedebs siTxis
brtyel zedapirze*. amrigad, sruli wneva siTxis mrude zedapirze p p0 p ,
(95.1) sadac niSani `+~ Seesabameba amozneqil zedapirs, xolo niSani ` -~ Cazneqils. gamovTvaloT damatebiTi p wneva im SemTxvevisaTvis, roca zedapirs sferos forma aqvs. sferos radiusia R . gamovyoT mcire sferuli segmenti, romelic eyrdnoba r –radiusian wrewirs. am wrewiris yovel dl elementze siTxis danarCeni nawili moqmedebs df
ZaliT, romelic siTxis zedapiris mxebi
da elementisadmi perpendikularulia (sur. 95.2). (95.1) formulis Tanaxmad
df dl . am Zalis mdgeneli, romelic mimarTulia siTxis SigniT
(95.2)
df n df sin dl sin ,
magram sin
*
am
r , amitom R
damatebiT
wnevas
zogjer
kapilarul
wnevasac
uwodeben,
radgan
misi
moqmedeba
gansakuTrebiT SesamCnevia viwro (erT milimetrze naklebi diametris) milSi, romelsac k a p i l a r u l i mili ewodeba. (termini `kapilari~ warmodgeba laTinuri sityvisagan capillus _ Tma).
331
r dl . R konturis
df n aseTi
Zala
moqmedebs
segmentis
(95.3) TiToeul
elementze.
mTel
konturze moqmedi, siTxis SigniT vertikalurad mimarTuli Zala miiReba (95.3) formulis integrebiT: 2 πr
2π r 2 dl σ R . 0
r f n df n σ R damatebiTi
wnevis
misaRebad
fn
unda
gavyoT
im
wris
farTobze,
romelsac eyrdnoba sferuli segmenti:
fn 2 r 2 2 . (95.4) p R r2 R r 2 (95.4) formula gviCvenebs, rom damatebiTi wneva zedapiris simrudis radiusis ukuproporciulia. zedapiris simrudiT gamowveuli damatebiTi wnevis arseboba ganapirobebs, magaliTad, imas, rom haeris wneva sapnis buStSi ufro metia, vidre buSts gareT da es gansxvaveba miT metia, rac naklebia buStis radiusi. suraTi sawinaaRmdegoa imisa, rac miiReba rezinis burTis gabervis dros. burTis zomis gazrdiT izrdeba masSi moTavsebuli airis wneva. es gansxvaveba gamowveulia imiT, rom sapnis buStis afskis zedapiruli daWimuloba ar aris damokidebuli mis zomebze, rezinis burTis daWimva ki gabervasTan erTad izrdeba. damatebiTi wnevis damokidebuleba simrudis radiusze SeiZleba SevamowmoT martivi cdiT: minis milis boloebze gamovberoT
sxvadasxva
diametris
buSti
(sur. 95.3).
95.4
formulis Tanaxmad patara buStSi haeris wneva meti iqneba vidre didSi, amitom, Tu onkans gavxsniT, haeri gadava patara buStidan didSi, ris gamoc patara buSti mcirdeba, didi ki izrdeba. buStis
haeris
gadasvla
darCenili
Sewydeba
nawilis
simrude
maSin,
roca
gautoldeba
patara
sur. 95.3
didi
buStis simrudes.
zogad
SemTxvevaSi,
rodesac
siTxis
zedapiri
sferuli ar aris, aseve miiReba, rom damatebiTi wneva
sadac R1 da R2
1 1 , (95.5) p R1 R2 siTxis zedapiris ori urTierTmarTosur. 95.5
332
bi sibrtyiT miRebuli kveTis (`normaluri kveTis~) simrudis radiusebia (sur. 95.4).
1 1 gansazRvravs zedapiris saSualo simrudes 0 wertilSi. R1 R2
(95.5) formulas ewodeba la pl as is formula. Tu zedapiri sferulia
R1 R2 R
da
(95.5)
formulidan
miiReba
(95.4)
formula.
Tu
zedapiri
cilindrulia, misi RerZis perpendikularuli normaluri kveTi aris wrewiri, romlis radiusi R1 R , RerZze gamavali normaluri kveTi ki _ wrfe, romlis radiusi R2 da laplasis formula iRebs aseT saxes: p
R
.
§ 96. damsvelebeli da aradamsvelebuli siTxe. kapilaroba cnobilia, rom siTxe, myar sxeulTan Sexebisas asvelebs an ar asvelebs mas. amasTan, dasveleba an ar dasveleba fardobiTi cnebebia: siTxe, romelic erT myar sxeuls asvelebs, meore SeiZleba ar daasvelos. magaliTad, wyali minas asvelebs, parafins ki ara, vercxliswyali rkinas asvelebs, minas ki ara da a.S.
f2
4 3
a1 2 θ
f
f1 a
b suraTi 96.1.
gavarkvioT am movlenis molekuluri meqanizmi. amisaTvis ganvixiloT siTxis zedapiris a molekula, romelic kedels exeba. misi qmedebis sfero gavyoT oTx nawilad (sur. 96.1 a). pirvel nawilSi imyofeba mxolod airis molekulebi, meoreSi _ mxolod siTxis molekulebi, xolo mesame da meoTxeSi mxolod myari sxeulis molekulebi. amrigad, molekulaze erTdroulad moqmedebs, rogorc airis,
ise siTxisa da myari sxeulis molkulebi. airis mole-
kulebis moqmedeba a molekulaze, airis mcire simkvrivis gamo, SeiZleba ar 333
gaviTvaliswinoT. siTxis molekulebis moqmedeba a molekulaze gamovsaxoT
f 1 ZaliT, xolo myari sxeulis molekulebisa _ f 2 ZaliT. f1 Zala yovelTvis mimarTulia
siTxeSi,
xolo
f2
Zala
_
siTxis
gareT
WurWlis
kedlis
marTobulad. Tu Zalebis f
f 2 f1 , maSin siTxe asvelebs myar sxeuls. am SemTxvevaSi
f1 da
f2
tolqmedi mimarTulia myari sxeulisaken. magram siTxis wonaswo-
robis dros zedapirze myof molekulaze moqmedi f Zala yovelTvis mimarTuli unda iyos am wertilSi zedapiris marTobulad. winaaRmdeg SemTxvevaSi f Zalas eqneboda zedapiris paraleluri mdgeneli, romelic nawilaks gadaadgilebs zedapiris gaswvriv _ siTxe ar iqneba wonasworobaSi. maSasadame, kedlis maxloblad siTxis zedapiri ise unda gamruddes, rom gaxdes
f
tolqmedi
Zalis marTobuli, e.i. Cazneqili (sur. 96.1 b). Tu
f 2 f1 , siTxe myar sxeuls ar asvelebs. tolqmedi Zala axla ukve
siTxis SigniTaa mimarTuli (sur. 96.2 a), ris gamoc siTxis zedapiri kedlis maxloblad amozneqilia (sur. 96.2 b).
f2
α1 2
4 3
θ f
f1
a
b suraTi 96.2 amrigad, dasvelebis an ar dasvelebis movlena, romelic iwvevs siTxis zedapiris gamrudebas myari sxeulis zedapirTan ganpirobebulia siTxisa da myari sxeulis molekulebis urTierTqmedebis xasiaTiT. Tu mizidvis Zala siTxis molekulebs Soris metia, vidre siTxisa da myari sxeulis molekulebs Soris, siTxe miiswrafvis Seamciros Sexebis sazRvari (farTobi) myar sxeulTan da ar asvelebs mas. aseTi siTxis wveTi horizontalur zedapirze iRebs *
Sebrtyelebuli*
sferos
formas
(sur. 96.3 a).
Sebrtyeleba gamowveulia simZimis Zalis moqmedebiT.
334
Tuki
mizidvis
Zala
siTxisa da myari sxeulis molekulebs Soris metia, vidre siTxis molekulebs
Soris,
maSin
siTxe
miiswrafvis
gazardos
Sexebis
farTobi
myar
sxeulTan da iRebs 96.3 b suraTze naCveneb formas.
θ
θ
a
b suraTi 96.3.
kuTxes,
romelsac
adgens
siTxis
zedapiris
mxebi
myari
sxeulis
zedapirTan, k i du ri kuTxe ewodeba. 96.1_96.3 suraTebidan Cans, rom damsvelebeli siTxisaTvis kiduri kuTxe maxvilia (siTxe ekvris myar sxeuls), aradamsvelebeli siTxisaTvis ki blagvi (siTxe Sordeba myar sxeuls). siTxes, romlisTvisac
0 , ewodeba srulad an absoluturad damsvelebeli. aseTi
siTxe srulad gaerTxmis myari sxeulis zedapirs. Tu , maSin siTxe absoluturad ar asvelebs myar sxeuls. magaliTad, navTi srulad asvelebs minis an rkinis zedapirs, wyali minis zedapirs da sxv. sruli dasvelebis efeqti iwvevs imas, rom Tavdaxurul minis WurWelSi moTavsebuli wyali uwonobis pirobebSi nawildeba WurWlis mTel zedapirze, haeri ki grovdeba WurWlis SuaSi. es faqti eqsperimentulad pirvelad iqna dadgenili 1962 wels sabWoTa kosmonavtis a. nokolaevisa da p. popoviCis kosmosuri frenis dros. dasvelebisa da aradasvelebis movlena farTod gamoiyeneba yoveldRiur cxovrebasa da teqnikaSi. magaliTad, am movlenazea damyarebuli madnis gamdidrebis f l o t a c i u r i * meTodi. meTodis arsi Semdegia: fxvnilis saxiT aRebul qans, saidanac unda gamoiyos saWiro madani, ureven iseT siTxeSi, romelic asvelebs cariel qans da ar asvelebs madans. paralelurad siTxeSi uberaven haers (xdeba siTxis haeriT gaqreva). carieli qani, romelic madans ar Seicavs, sveldeba da iZireba fskerze. madnis nawilakebs ki garSemoertymeba haeris buStulebi da arqimedes ZaliT amotivtivdeba zedapirze,
sadac xdeba maTi Segroveba. haeris buStu-
lebiT garSemortyma xdeba imitom, rom siTxe romelic ar asvelebs madans, miiswrafvis Seamciros Sexebis farTobi madnis nawilakTan da `miaWers~ mas haeris buStulebs.
*
warmodgeba inglisuri sityvisagan flottation _ amotivtiveba.
335
siTxis
zedapiri
mruddeba
mxolod
uSualod
WurWlis
kedlebTan.
amitom, Tu WurWeli ganieria, siTxis zedapiris udidesi nawili brtyelia. WurWlis daviwroebasTn erTad siTxis zedapiris brtyeli nawili TandaTan mcirdeba metad viwro milis _ k a p il ari s
SemTxvevaSi mTlianad qreba*.
maSasadame, kapilarSi siTxis zedapiri mTlianad mrudia. aseT mrud zedapirs m e ni s k i * *
ewodeba.
damsvelebeli
siTxis
SemTxvevaSi
meniski
Cazneqilia,
aradamsveleblis SemTxvevaSi ki _ amozneqili. imis
gamo,
rom
meniskis
simrude
Zalian
didia,
warmoiqmneba
mniSvnelovani damatebiTi p wneva, rac iwvevs kapilarSi siTxis donis awevas (Tu siTxe asvelebs kapilaris kedlebs) an dawevas (Tu siTxe ar asvelebs kapilaris
kedlebs) (sur. 96.4 a,b).
am
movlenas kapilaruli movlena an
kapilaroba ewodeba.
h
h
a
b suraTi 96.4 a, b.
gamovTvaloT siTxis donis cvlileba. ganier WurWelSi CavasxaT siTxe da
CavuSvaT
masSi
r –radiusiani
kapilari,
romlisTvisac
es
siTxe
damsvelebelia. cxadia, meniski kapilarSi Cazneqili iqneba, maSin rodesac mis gareT brtyelia (sur. 96.5). viciT (§95), rom wneva brtyel zedapirze aris p 0 , xolo
Cazneqil
zedapirze
p p0 p .
e.i.
kapilarSi
wneva
p
sididiT
naklebia, vidre mis gareT. wnevaTa es sxvaoba gamoiwvevs kapilarSi siTxis donis awevas, rac gagrZeldeba manam, sanam warmoqmnili h simaRlis siTxis svetis wneva ( gh ), ar gaawonasworebs kapilarSi wnevis danakliss. amrigad, siTxis wonasworobisas gveqneba:
*
es maSin xdeba, rodesac milis kedlebs Soris manZili siTxis zedapiris simrudis radiusis rigisaa. ** warmodgeba berZnuli sityvisagan meniskos _ naxevarmTvare.
336
gh p ,
(96.1)
Tu kapilaris kveTi wriulia, maSin siTxis gamrudebuli zedapiri SeiZleba CavTvaloT R –radiusiani sferos nawilad da p
gh
2 , amitom R
2 , R
saidanac
2 . (96.2) gR simrudis radiusi, Cveuleb-
h meniskis o
R
riv, cnobili ar aris. amitom (96.2) formuliT sargebloba gaadvildeba, Tu masSi
R –s Sev-
cvliT milis r radiusiT. suraTidan Cans, rom
R
r , sadac kiduri kuTxea. R –is am mniScos
vnelobebis Setana (96.2) formulaSi mogvcems:
2 (96.3) cos . gr (96.3) formula pirvelad miiRo 1718 wels inh
sur. 96.5
gliselma mecnierma J u re nm a da mis saxels atarebs. igi gansazRvravs kapilarul milSi damsvelebeli siTxis awevis simaRles. formula gamosadegia aradamsvelebeli siTxisaTvisac. am dros blagvia, cos 0 da h 0 , e.i. (96.3) formula mogvcems siTxis dawevis siRrmes. Jurenis formula SeiZleba gamoviyenoT siTxis zedapiruli daWimulobis koeficientis gansazRvrisaTvis. amisaTvis unda SevarCioT iseTi mili, romelic gamosakvlevi siTxiT srulad sveldeba. maSin 0 da (96.3) formulidan
grh 2
. milis radiusi winaswar cnobilia da siTxis awevisas h simaR-
lis gazomviT ganvsazRvravT –s. (96.3) formula gviCvenebs, rom kapilarSi damsvelebeli siTxis awevis h simaRle milis radiusis ukuproporciulia. amitom Zalian wvril kapilarSi awevis simaRle metad didia. magaliTad, 1 mkm diametris minis kapilarSi
kg wyali 10 3 3 , 0,073n/m , 0 aiwevs m 337
h
2 cos 2 0,073 1 3 30 m gr 10 9,8 5 10 7
simaRleze. kapilarobis movlena mniSvnelovan rols asrulebs bunebaSi, teqnikasa da yofa-cxovrebaSi. sakmarisia iTqvas, rom iseTi procesi, rogoricaa mcenaris mier niadagidan tenis miReba, am movleniTaa ganpirobebuli (kapilars qmnis mcenaris ujredis kedlebi). niadagis kapilarebis saSualebiT wyali amodis siRrmis fenebidan zedapirul fenebSi, saidanac igi orTqldeba da iwvevs niadagis gaSrobas. niadagis datkepniT kapilaris diametri mcirdeba da gaSrobis procesi Cqardeba. niadagis moxvnisas, piriqiT, xdeba kapilaris wyveta, wylis aorTqleba ferxdeba da niadagis gaSrobis procesi neldeba. Cveulebrivi aguri, agreTve betonis fila, forovani sxeulebia da tens kargad iwovs. amitom, Senobis sinestisagan dasacavad axdenen misi qveda nawilis hidroizolacias. pirsaxociT xelis SemSraleba, saSrobiT melnis amoSroba, navTis Sewova patruqiT, futkris mier yvavilidan neqtris amoReba da mravali sxva kapilarobis movlenazea dafuZnebuli.
§ 97 aorTqleba da kondensacia molekulur-kinetikuri Teoria ara marto arkvevs Tu ratom SeuZlia nivTierebas iyos myar, Txevad an airad mdgomareobaSi, aramed xsnis nivTierebis erTi mdgomareobidan meoreSi gadasvlis processac. realuri airis eqsperimentuli izoTermis ganxilvisas vnaxeT (§69), rom siTxes SeuZlia imyofebodes wonaworobaSi Tavis orTqlTan. ganvixiloT dawvrilebiT orTqladqcevisa da wonasworobis meqanizmi molekulur-kinetikuri Teoriis safuZvelze. viciT, rom siTxis zedapiruli Txeli fena imyofeba gansakuTrebul mdgomareobaSi
_ masze
moqmedebs
siTxeSi
mimarTuli
molekuluri
Zala,
romelic siTxis danarCeni molekulebis mizidviTaa gamowveuli. molekula rom siTxidan amovides, man unda Seasrulos muSaoba am Zalebis winaaRmdegobis dasaZlevad. Cveulebriv, molekulis saSualo kinetikuri energia araa sakmarisi am muSaobis Sesasruleblad, magram maqsvelis ganawilebis kanonis Ta338
naxmad siTxeSi yovel temperaturaze mravladaa iseTi molekulebi, romelTa siCqare (da, maSasadame, kinetikuri energiac) saSualoze metia. aseTi swrafi molekulebi, siTxis zedapirul fenaSi moxvedrisas, sZleven molekuluri mizidulobis Zalebs da amodian siTxidan. siTxidan amosuli molekulebis erTobliobas am siTxis orTqli ewodeba, xolo nivTierebis Txevadi mdgomareobidan airad mdgomareobaSi gadasvlis process orTqladqceva (orTqlwarmoqmna) ewodeba. o r T q l a dq c e v a s , r om e l ic w arm oe b s ne b is m ie r t e m pe r atu r aze s iT xi s T av i s u f al i z e d a pi ri d an a orT q le b a e w o de b a. orTqldeba ara marto siTxe, aramed myari sxeulic, magaliTad, nafTalini, qafuri, yinuli. yinulis aorTqlebiT aixsneba cnobili faqti sveli TeTreulis gaSrobisa yinvaSi. myari sxeulis aorTqlebis process s u b l im a c i a ewodeba. vinaidan aorTqlebisas siTxes tovebs didi energiis mqone molekulebi, siTxeSi darCenili molekulebis saSualo kinetikuri energia mcirdeba. amitom, Tu siTxe garedan ar iRebs siTbos raodenobas, igi civdeba. siTxis gaciveba aorTqlebisas farTod gamoiyeneba praqtikaSi, kerZod macivar-danadgarebSi,
sadac
xdeba
Txevadi
amiakis
an
naxSirorJangis
aorTqleba. maSasadame, aorTqlebisas siTxe rom ar gacivdes, e.i. procesi rom izoTermuli iyos, siTxes garedan unda mivawodoT siTbos raodenoba. s iT b os r a o d e n ob a s , r om e l ic s aW i ro a e r T e u l i m as is s iT xi s a s ao r T q le b l a d m u dm iv te m pe r atu ra ze , o rT q la dq ce v i s k u T ri s iT b o e w o d e b a * . Tu m masis siTxis asaorTqleblad saWiroa Q siTbos raodenoba, maSin, ganmartebis sistemaSi
Tanaxmad,
misi
orTqladqcevis
erTeulia
sistemgareSe erTeuli
j , kg
CGS
kuTri sistemaSi
siTbo _
Lď&#x20AC;˝
ergi ; g
Q ; m
erTeulTa
xSirad
SI
ixmareba
kal kkal . ď&#x20AC;˝ g kg
*
orTqladqcevis siTbos (iseve, rogorc dnobis siTbos) xSirad orTqladqcevis farul siTbosac uwodeben. `faruls~ uwodeben imitom, rom misi miwodebisas ar xdeba sxeulis temperaturis gazrda.
339
temperaturis gazrdiT aorTqlebis intensivoba izrdeba, xolo orTqladqcevis
kuTri
siTbo
0 C temperaturaze L 2,5 106
mcirdeba.
magaliTad,
wylisaTvis
j j , xolo 100 C temperaturaze L 2,25 10 6 . krikg kg
tikul temperaturaze, roca ispoba gansxvaveba siTxesa da mis orTqls Soris, L 0.
cxadia, rom orTqladqcevis siTbo warmoadgens siTxis molekulebs Soris moqmedi SeWidulobis Zalebis raodenobriv maxasiaTebels: rac metia es Zalebi, miT metia orTqladqcevis siTbo da piriqiT. Termodinamikis pirveli kanonis Tanaxmad sistemaze gadacemuli siTbos raodenoba
Q U A (97.1). Cven SemTxvevaSi Q L; A pV , sadac p aris wneva, romelzedac V
mimdinareobs orTqladqceva, xolo
_ nivTierebis kuTri moculobis cvlileba misi
Txevadi mdgomareobidan airadSi gadasvlisas. U aris nivTierebis erTeuli masis Sinagani energiis
cvlileba
misi
Txevadi
mdgomareobidan
airadSi
gadasvlisas.
SeWidulobis Zalebis dasaZlevad Sesrulebuli muSaobiT, e.i. zedapiruli fenis sisqe,
f
igi
izomeba
U n' fr , sadac r aris
_ am fenaSi moqmedi saSualo Zala, xolo
n' molekulaTa
raodenoba erTeul masaSi. (97.1) formulaSi CasmiT miviRebT:
L n' fr pV . amrigad, ixarjeba
orTqladqcevis
molekuluri
kuTri
SeWidulobis
siTbo
ori
nawilakisagan
(mizidulobis)
Zalebis
Sedgeba.
dasaZlevad
erTi
(97.2) nawili
Sesrulebul
muSaobaze, meore nawili _ gafarToebisas gare p wnevis dasaZlevad Sesrulebul muSaobaze. temperaturis gazrdiT mcirdeba rogorc f , ise V , amitom mcirdeba L –ic.
U n' fr -is gamoTvla bevr daSvebasTanaa dakavSirebuli da amitom miaxloebiTia. L – is
cdiT
gansazRvris
gavrcelebulia
ramdenime
saimedo
kalorimetruli
meTodi).
meTodi
arsebobs
A pV –s
(romelTagan
gamoTvlac
did
yvelaze
ufro
siZneles
ar
warmoadgens (vinaidan Zneli ar aris kuTri moculobis cvlilebis gamoTvla nivTierebis Txevadi mdgomareobidan airadSi gadasvlisas). amitom (97.1) toloba, rogorc wesi, gamoiyeneba molekuluri SeWidulobis Zalebis dasaZlevad Sesrulebuli muSaobis gamosaTvlelad (rac saSualebas
gvaZlevs
vimsjeloT
temperaturaze, L 2260 10
3
am
Zalebis
sidideze).
magaliTad,
wylisaTvis
100 C
j 3 j 3 j da A 167,145 10 , amitom nfr 2093 10 . rogorc kg kg kg
vxedavT, orTqladqcevis siTbos udidesi nawili ixarjeba molekuluri SeWidulobis Zalebis dasaZlevad Sesrulebul muSaobaze.
340
Tu aorTqleba mimdinareobs Ria WurWlidan, orTqlis molekulebi, difuziisa da haeris nakadis moZraobis gamo, ifantebian sivrceSi. amis gamo, aorTqleba Ria WurWlidan warmoebs manam, sanam siTxe mTlianad ar aorTqldeba. davuSvaT,
aorTqleba
mimdinareobs
daxurul
WurWelSi
mudmiv
temperaturaze. maSin orTqlis molekulebs gafantvis saSualeba aRar eqnebaT. siTburi moZraobis gamo orTqlis molekulebis nawili miuaxlovdeba siTxis zedapirs da dabrundeba siTxeSi. am movlenas, e.i. nivTierebis airadi mdgomareobidan Txevad mdgomareobaSi gadasvlis process, k o nd e ns a ci a ewodeba*. orTqlis molekulas meti energia aqvs, vidre siTxisas, amitom orTqlis kondensaciis dros xdeba energiis gamoyofa siTbos saxiT. siTbos es raodenoba, romelic gamoiyofa orTqlis kondensaciis dros, orTqladqcevis siTbos tolia. cdiT Cveulebriv sazRvraven kondensaciis kuTr siTbos. Tavdapirvelad, molekulebis raodenobas.
orTqlis
raodenoba es
iwvevs
mcire
sWarbobs orTqlis
simkvrivis siTxeSi
simkvrivis
gamo,
siTxidan
dabrunebuli zrdas.
amosuli
molekulebis
orTqlis
simkvrivis
zrdasTan erTad izrdeba siTxeSi dabrunebuli molekulebis raodenobac. bolos
dadgeba
momenti,
rodesac
drois
erTeulSi
siTxidan
amosuli
molekulebis raodenoba gautoldeba siTxeSi dabrunebuli molekulebis raodenobas. am momentidan dawyebuli orTqlis simkvrive mudmivi iqneba.damyardeba e.w.
dinamikuri
(moZravi)
wonasworoba
siTxesa
da
orTqls
Soris.
aseT
orTqls Cven najeri orTqli vuwodeT. najeri orTqlis wneva an, rogorc xSirad uwodeben xolme, n aje ri o rT q lis d re k a dob a , damokidebulia temperaturaze _ temperaturis gazrdiT igi swrafad izrdeba, vinaidan, erTi mxriv, izrdeba siTxidan amosuli molekulebis raodenoba da, maSasadame, orTqlis simkvrive, meore mxriv izrdeba orTqlis molekulebis saSualo kinetikuri
energia
nivTierebis
2 p n0W . 3
gvarobazec.
najeri
magaliTad,
orTqlis
oTaxis
wneva
temperaturaze
damokidebulia wylis
najeri
orTqlis wnevaa 17,5 tori, xolo eTerisa _ 48,7 tori. *
sublimaciis
Sebrunebul
processac
(e.i.
mdgomareobaSi gadasvlas) kondensacia ewodeba.
341
nivTierebis
airadi
mdgomareobidan
myar
najeri orTqlis wneva, rogorc es aRniSnuli iyo 67-e paragrafSi, araa damokidebuli
moculobaze.
moculobis
gadidebisas
orTqlis
simkvrive
pirvel momentSi Semcirdeba, magram amasTan maSinve dairRveva dinamikuri wonasworoba siTxesa da orTqls Soris. siTxidan amosuli molekulebis raodenoba meti aRmoCndeba kondensirebuli molekulebis raodenobaze. e.i. moxdeba siTxis damatebiTi raodenobis aorTqleba da es gagrZeldeba manam, sanam orTqlis simkvrive da, maSasadame, drekadoba pirvandel sidides ar miaRwevs. moculobis Semcirebisas piriqiT _ Tavdapirvelad simkvrive gaizrdeba, magram amas mohyveba Warbi orTqlis kondensacia, romelis gagrZeldeba manam, sanam orTqlis simkvrive pirvandel sidides ar miaRwevs. 97.1
suraTze
mocemulia
cdiT
miRebuli
najeri orTqlis wnevis temperaturaze damokidebulebis grafiki. mas orTqladqcevis wiri ewodeba. grafikis TiToeuli wertili gamosaxavs najeri orTqlisa da masTan wonasworobaSi myofi siTxis wnevasa da temperaturas. vinaidan mocemul temperaturaze najeri orTqlis wneva metia ujeri orTqlis (airis) wnevaze da naklebia siTxis
sur. 97.1
wnevaze, amitom grafikis qveviT mdebare nebismieri wertili gamosaxavs ujeri orTqlis mdgomareobas, xolo zeviT mdebare nebismieri wertili _ siTxis mdgomareobas. grafiki mTavrdeba kritikul K wertilSi, vinaidan kritikuli wertilis zeviT siTxisa da orTqlis mdgomareobebi ukve aRar gansxvavdeba erTmaneTisagan.
ยง 98. duRili orTqladqcevis metad saintereso saxea duRili. d u R i li e w o de b a in t e n s iu r o rT q la dq c e v a s , rom lic m im d in a re ob s e rT dro u l a d r o g o r c T av is u f al i z e d a pi ri d an , i s e s iT x is m T e l i m o cu l o b id a n. temperaturas, romelzedac duRs siTxe, duRilis temperatura an duRilis wertili ewodeba. duRilis dros siTxis temperatura aRar izrdeba, rac imas
342
miuTiTebs, rom am dros gadacemuli siTbos raodenoba mTlianad ixarjeba orTqladqcevaze. siTxis duRilisaTvis aucilebelia, rom masSi arsebobdes `Tavisufali areebi~,
romelSic
moxdeba
siTxis
molekulebis
gadasvla
(aorTqleba),
orTqlis dagroveba da Semdeg zedapirze amotana. aseTi Tavisufali areebis rols asrulebs haeris (an sxva airis) buStulebi. haeris buStulebi, rogorc wesi warmoiqmneba e.w. aqtiur centrebze _ WurWlis fsersa da kedlebze arsebul mikrouswormaworobebze, bzarebsa da RrmulebSi. haeris buStulebSi xdeba siTxis aorTqleba, amitom buStula, haeris garda, Seicavs wylis najer orTqlsac. duRilis
dawyebamde
sistema
`siTxe-buStulebi~
imyofeba
meqanikur
wonasworobaSi, romelic ganisazRvreba ori pirobiT: 1) buStula ar unda amotivtivdes (wonaworoba simaRlis mixedviT), 2) buStula ar unda gaiWylitos (wonasworoba moculobis mixedviT). buStula ar amotivtivdeba, Tu masze moqmedi arqimedes amomgdebi Zala
gV (sadac siTxis simkvrivea, xolo V
_ buStulas moculoba) naklebi
iqneba buStulasa da WurWlis kedels Soris arsebul SeWidulobis Zalaze:
gV f , an V V',
sadac V '
f
g
(98.1)
aris is moculoba, romlis drosac buStula wydeba kedels da
iwyebs amotivtivebas. buStula ar gaiWyliteba, Tu masze warmoebuli p1 wneva gawonaswordeba buStulas SigniT arsebuli p 2 wneviT.
p1 wneva Sedgeba p gare (Cveulebriv, atmosferuli), gh hidrostatikuri da
2 kapilaruli wnevisagan: r
2 . r p 2 wneva ki aris buStulaSi arsebuli haeris p 0 wnevisa da najeri orTqlis p1 p gh
pH wnevis jami: p 2 p0 p H . amrigad, moculobis mixedviT wonasworoba Semdegnairad Caiwereba:
343
p H p0 p gh
2 . r
(98.2)
temperaturis gazrdiT najeri orTqlis wneva buStulaSi izrdeba da buStula farTovdeba, rac iwvevs masSi arsebuli haeris parcialuri
p0
wnevis Semcirebas, buStulas radiusis garkveuli zomisas p H p0 da ukanasknelis
ugulebelyofa
SeiZleba.
buStulas
zomis
zrdiT
mcirdeba
2 r
kapilaruli wneva. rodesac buStulas moculoba V ' –is toli gaxdeba, igi mowydeba kedels daiwyebs zeviT amosvlas. zeviT amosuli buStula rom gaskdes da gamoiyos masSi arsebuli orTqli, e.i. duRils rom hqondes adgili, saWiroa, rom buStulas SigniT arsebuli wneva toli iyos (ufro zustad, odnav meti iyos) buStulaze moqmedi gare wnevisa. zedapirze
h 0 , amitom hidrostatikuri
wneva nulis tolia. zedapirTan buStulas radiusic iseT zomas aRwevs, rom 2 r
kapilaruli
wneva
mcirea
( p -sTan
SedarebiT)
da
SeiZleba
misi
ugulebelyofa. amrigad, siTxis duRilis dros buStulaSi arsebuli najeri orTqlis wneva, gare wnevis tolia da (98.2) toloba icvleba tolobiT:
pH p . amrigad, d r os ac
d u R i li
b u S tu l a S i
m im d in a re ob s ars e b u l i
(98.3) im
s iT xi s
te m pe r at u r aze , na je ri
rom li s
orT q li s
w ne v a
g a u t ol de b a g are w ne v a s s iT xi s T av i s u f al ze d ap ir ze . am ganmartebidan gamomdinareobs, rom duRilis temperatura damokidebuli unda iyos gare wnevaze _ gare wnevis SemcirebiT igi unda Semcirdes da piriqiT. cda adasturebs am daskvnas. marTlac, cnobilia, rom mTaSi wyali ufor dabal temperaturaze duRs, vidre barSi. metad efeqturia haertumbos zarxufis qveS moTavsebul WurWelSi civi wylis aduReba zarxufidan haeris amotumbvisas. kedlidan
buStis
mowyvetis
Semdeg
kedelze
rCeba
patara
buSti,
romelSic kvlav warmoebs siTxis aorTqleba, ris gamoc igi izrdeba da wydeba kedels da a.S. amitom TiToeuli aqtiuri centridan buStebi jaWvebad amodis siTxis zedapirze, rac kargad Cans wylis aduRebisas minis WurWelSi. 344
duRilis
Sedegad
haeris
buStebis
raodenoba
siTxeSi
mcirdeba.
buStebis raodenobis Semcireba SeiZleba siTxis xangrZlivi SenjRreviT (am dros buStebi wydeba WurWlis kedlebs da amodis zeviT) an misi maRali wneviT
(~400
atm)
damuSavebiT
(am
dros
buStebi
`iWyliteba~
da
masSi
arsebuli haeri ixsneba siTxeSi). aseTnairad damuSavebuli siTxe SeiZleba sagrZnoblad g a d a v axu roT
ise, rom atmosferuli wnevis dros igi ar
aduRdes 170oC temperaturamde. duRilis temperatura damokidebulia siTxis gvarobaze. kerZod, rac ufro maRalia siTxis najeri orTqlis wneva, miT ufro dabal temperaturaze utoldeba igi gare wnevas da miT ufro dabalia siTxis
duRilis
wertili.
magaliTad,
wylis
najeri
orTqlis
wneva
normaluri atmosferuli wnevis (101 325 pa) tolia 100 oC-ze, vercxliswylis najeri orTqlisa ki _ mxolod 357 oC-ze. amitom normaluri atmosferuli wnevis dros wyali duRs 100 oC-ze, vercxliswyali ki 357 oC-ze. dabolos SevniSnoT, rom gaiSviaTebuli areebis (orTqlis buStulebis) warmoqmna siTxeSi principulad SesaZlebelia simkvrivis fluqtuaciis xarjzec. magram vinaidan orTqlis simkvrive gacilebiT naklebia siTxis simkvriveze, aseTi fluqtuaciis albaToba metad mcirea. miT ufro mcirea ramdenadme didi zomis orTqlis buStulis warmoqmnis albaToba. mcire zomis orTqlis buStula ki, didi kapilaruli wnevis gamo, mdgradi ar aris _ myisve iWyliteba, amitomaa, rom siTxis duRilisaTvis aucilebelia masSi airis buStulebis arseboba. ยง 99. fazisa da fazuri gardaqmnis cneba TermodinamikaSi f a z a e w o de b a a r ae rT g v a rov an i s is te m is f iz i k u r a d e r T gv a rov an naw il s * , r om e li c Se iZ le b a m e q an ik u r i s a Su a l e b iT Ca m ov a So roT s xv a e rT g v ar ov an n aw i le b s .
*
asxvaveben sistemis fizikur da qimiur erTgvarovnebas (an araerTgvarovnebas). sistema fizikurad erTgvarovania, Tu mis yvela nawilSi simkvrive, drekadoba, damagnitebuloba da sxva Tvisebebi erTnairia. Tu sistema Sedgeba ramdenime nivTierebis narevisagan, maSin igi qimiurad araerTgvarovania, Tumca fizkurad SeiZleba erTgvarovani iyos. qimiurad araerTgvarovani sistemaa Senadnobi, xsnari, meqanikuri narevi da sxv. qimiuri naerTi, ra rTulic ar unda iyos, qimiurad erTgvarovania. wyali erTgvarovania fizikuradac da qimiuradac. marilis an mJavas wyalxsnari qimiurad araerTgvarovania fizikurad ki SeiZleba erTgvarovani iyos.
345
erTgvarovan
nivTierebas
h omog enur s
uwodeben,
xolo
araerTgvarovan
sistemas,
romelic Sedgeba ramodenime homogenuri nawilisagan _ h eterog enul s. amitom fazas xSirad ganmartaven rogorc heterogenuli sistemis homogenur nawils.
magaliTad,
daxSul
WurWelSi
moTavsebuli
wyali
da
mis
zemoT
arsebuli wylis orTqli warmoadgens orfazian sistemas, vinaidan araerTgvarovan sistemaSi (siTxe-airi) gvaqvs ori erTgvarovani nawili (wyali da orTqli), romlebic SeiZleba meqanikuri saSualebiT davaSoroT erTmaneTs (magaliTad, dguSis meSveobiT orTqli gadavdenoT sxva wurWelSi). wylis orTqls rom nebismieri airi, magaliTad, haeri davumatoT, fazaTa raodenoba ar Seicvleba, vinaidan wylis orTqlis da haeris narevi qmnis fizikurad erTgvarovan airs. analogiurad, wyals rom spirti davumatoT, fazaTa raodenoba ar Seicvleba, vinaidan spirti Seereva wyals da mogvcems fizikurad erTgvarovan siTxes. magram Tu wyals davumatebT vercxliswyals, imis gamo, rom vercxliswyali ar Seereva wyals, sistema gaxdeba samfaziani, romelTagan erTi
airadia
(orTqlisa
da
haeri
narevi),
ori
ki
Txevadi
(wyali
da
vercxliswyali). Tu wyalSi yinulis natexs CavagdebT, sistema gaxdeba oTxfaziani da Sedgenili iqneba erTi myari (yinuli) ori Txevadi (wyali da verxliswyali) da erTi airadi (wylis orTqlisa da haeris narevi) fazebisagan. fazebis ricxvis dadgenisas ara aqvs mniSvenloba, esa Tu is faza erTian sxeuls warmoadgens Tu ramdenime nawilisagan Sedgeba. magaliTad, wyalSi yinulis erTi natexis nacvlad ramdenime rom CavagdoT, amiT myari fazis ricxvi ar Seicvleba. magram wyalSi Tu qvamarilis natexs davumatebT, sistemaSi ukve ori myari faza gveqneba da sistema gaxdeba xuTfaziani. amrigad, sistemaSi SeiZleba iyos ramdenime myari da Txevadi faza, magram igi ar SeiZleba Seicavdes erTze met airad fazas, vinaidan yvela airi erTmaneTSi ireva. am magaliTebis mixedviT SeiZleboda gvefiqra, rom nivTierebis faza igivea, rac nivTierebis agregatuli mdgomareoba, magram sinamdvileSi es ase ar aris. agregatuli mdgomareobis cneba ufro farToa, vidre fazisa. erTi da igive agregatul mdgomareobaSi nivTiereba SeiZleba imyofebodes sxvadasxva fazaSi, romelTa aRnagoba da Tvisebebi arsebiTad gansxvavdebian erTmaneTisagan.
magaliTad,
airi
SeiZleba
imyofebodes
atomur-molekulur
da
plazmur fazebSi. mocemuli nivTierebis myari agregatuli mdgomareoba SeiZ346
leba imyofebodes sxvadasxva kristalur modifikaciaSi (polimorfizmi), romlebic am nivTierebis fazebs warmoadgens. almasi da grafiti naxSirbadis sxvadasxva fazaa, - rkina da – rkina rkinis sxvadasxva fazaa da sxv. cnobilia yinulis 5 sxvadasxva faza. nivTierebis erTi fazidan meoreSi gadasvlis process fazuri gadasvla an fazuri gardaqmna ewodeba. im temperaturas, romelzedac xdeba fazuri gardaqmna, fazuri gardaqmnis temperatura an fazuri gardaqmnis wertili ewodeba. arsebobs orgvari fazuri gardaqmna _ pirveli gvaris da meore gvaris. pirveli gvaris fazuri gardaqmna ewodeba iseT gardaqmnas, romlis drosac STainTqmeba an gamoiyofa garkveuli siTbos raodenoba (romelsac fazuri gardaqmnis siTbos raodenoba ewodeba). am gardaqmnis dros naxtomiseburad icvleba sxeulis simkvrive, Sinagani energia, entropia. pirveli gvaris fazur gardaqmnas miekuTvneba nivTierebis agregatuli mdgomareobis Secvla (dnoba da gamyareba, sublimacia, orTqladqceva da kondensacia), agreTve myari sxeulis erTi kristaluri modifikaciidan meoreSi gadasvla. am ukanasknels xSirad polimorful gardaqmnasac uwodeben. meore
gvaris
fazuri
gardaqmna
ewodeba
iseT
gardaqmnas,
romelic
mimdinareobs siTburi efeqtis gareSe. am dros ar xdeba siTbos raodenobis STanTqma an gamoyofa. meore gvaris fazuri gardaqmnis dros naxtomiseburad icvleba ara simkvrive, Sinagani energia an entropia, aramed nivTierebis Tvisebis damaxasiaTebeli iseTi sidideebi, rogoricaa siTbotevadoba, siblante, moculobiTi gafarToebisa da kumSvis koeficientebi da sxv. meore gvaris fazuri gardaqmnis magaliTebia dabal temperaturaze zogierTi nivTierebis gadasvla zegamtar mdgomareobaSi, Txevadi heliumis gadasvla zedenad mdgomareobaSi, kiuris temperaturaze feromagnetikis gardaqmna paramagnetikad da sxv. pirveli
gvaris
fazuri
gardaqmnisaTvis
damaxasiaTebelia
is,
rom
fazuri gardaqmnis wertilSi axali fazis warmoqmna mTel moculobaSi uceb ki ar xdeba, aramed jer warmoiqmneba am fazis Canasaxi (mag. siTxis gamyarebis dros kristalizaciis centrebi, orTqlis kondensaciis dros _ kondensaciis centrebi), romelic TandaTan izrdeba `Zveli~ fazis xarjze da ikavebs mTel moculobas. erTi fazis meoreSi TandaTanobiT gadasvlis procesSi adgili aqvs `Zveli~ da `axali~ fazebis wonasworobas. 347
meore gvaris fazuri gardaqmnis wertilSi (romelsac xSirad kiuris wertils an wertilsac uwodeben) nivTierebis gadasvla erTi fazidan meoreSi mTel moculobaSi xdeba erTbaSad, naxtomiseburad. amitom, cxadia, rom am gardaqmnis dros Zveli da axali fazebis wonasworobaze laparaki ar SeiZleba. rogoria pirveli gvaris fazuri gardaqmnis dros fazaTa wonasworobis pirobebi? ori fazis _ siTxisa da misi najeri orTqlis wonasworobas ukve gavecaniT realuri airis eqsperimentuli izoTermis ganxilvisas. am kerZo magaliTis safuZvelze SeiZleba davaskvnaT, rom urTierTSemxebi ori fazis wonasworobisaTvis
aucilebelia
am
fazaTa
temperaturebis,
wnevebisa
da
masebis toloba T1 T2 ; p1 p2 ; m1 m2 *. ori
fazis
intervalSi,
wonasworoba
amasTan,
SesaZlebelia
temperaturis
garkveuli mniSvneloba,
romlis
yovel
drosac
temperaturis
mniSvnelobas SesaZlebelia
garkveul
eTanadeba
wnevis
wonasworoba.
rac
Seexeba sam fazas, erTi da imave nivTierebis sami faza (myari, Txevadi da airadi) wonawororbaSi SeiZleba iyos temperaturisa da wnevis erTaderTi mniSvnelobis dros, romelsac
p, T
sibrtyeze Seesabameba wertili, romelsac
s am m a gi w e r ti li ewodeba. TermodinamikaSi mtkicdeba, rom erTi da igive nivTierebis sam fazaze meti wonasworobaSi ar SeiZleba iyos. fazuri gardaqmna TvalsaCino gamovlenaa dialeqtikuri materializmis zogadi kanonisa _ raodenobrivi cvlilebis TvisobrivSi gadasvlis kanonisa. magaliTad,
ganvixiloT
dnobis
procesi.
gaTbobisas
myari
sxeulis
temperaturis TandaTanobiT zrda iwvevs masSi `raodenobis dagrovebas~ _ Semadgeneli nawilakebis kinetikuri energiis TandaTanobiT zrdas ise, rom sxeulis
Tvisobrioba
ar
icvleba
_
sxeuli
rCeba
myar
mdgomareobaSi.
gaTbobis garkveul stadiaze xdeba raodenobrivi cvlilebebis TvisobrivSi n a xt om is e b u ri gadasvla _ sxeuli dneba da gadadis Tvisobrivad axal (Txevad) mdgomareobaSi.
m1 m2 gamosaxavs im faqts, rom wonasworobis dros erTi fazidan meoreSi (vTqvaT, siTxidan mis najer orTqlSi) gadasuli n12 molekulebis ricxvi tolia imave droSi meore fazidan pirvelSi (orTqlidan siTxeSi) gadasuli n 21 molekulebis ricxvisa: n12 = n 21 348 *
toloba
§ 100. klapeiron-klauziusis gantoleba cnobilia, ratura Rilis
rom
pirveli
damokidebulia temperatura
gvaris
wnevaze.
izrdeba,
nebismieri
magaliTad, xolo
fazuri
wnevis
yinulis
gardaqmnis tempe-
gadidebiT siTxis
dnobis
du-
temperatura mcir-
deba. raodenobrivad es damokidebuleba gamoisaxeba klapeiron-klauziusis gantolebiT. gamoviyvanoT es gantoleba orTqladqcevis da kondensaciis kerZo SemTxvevisaTvis. amisaTvis ganvixiloT karnos elementaruli cikli, romelSic izoTermul procesebad aRebulia siTxis orTqladqcevisa da orTqlis kondensaciis procesebi. davuSvaT, dguSian WurWelSi moTavsebulia duRilis temperaturamde miyvanili erTeulovani masis siTxe. aRvniSnoT misi moculoba V1 –iT, wneva p –Ti da temperatura T –Ti. sawyis momentSi aira-
di faza ara gvaqvs, e.i. WurWlis moculoba mTlianad siTxes ukavia. realuri airis izoTermaze siTxis es mdgomareoba gamosaxulia A wertiliT (sur. 100.1), amasTan abscisaTa RerZze gadazomilia
sur. 100.1
kuTri moculoba. movaTavsoT siTxiani WurWeli saxurebelze, romlis temparaturaa T , siTxe saxureblisagan miiRebs garkveul Q1 siTbos raodenobas, aorTqldeba da gamoiwvevs dguSis gadaadgilebas _ mimdinareobs orTqlis izoTermuli gafarToeba. orTqlis gafarToebis procesi amave dros izobarulic aris, vinaidan, rogorc viciT, mocemul temperaturaze najeri orTlis wneva moculobaze ar aris damokidebuli. procesi gavagrZeloT manam, sanam siTxe mTlianad ar aorTqldeba, e.i. mdgomareobis gamomsaxveli wertili ar aRmoCndeba B
wertilSi ( V2
gafarToebuli orTqli kuTri moculobaa). amisaTvis man
saxureblisagan unda miiRos L
orTqladqcevis kuTri siTbos toli siTbos
raodenoba, e.i. Q1 L . amis Semdeg movaSoroT WurWeli saxurebels da orTqli gavacioT ise, rom misi temperatura Semcirdes dT
sididiT, xolo wneva dp –Ti. orTqlis
349
axal mdgomareobas gamosaxavs
C
wertili
T dT
temperaturis Sesabamis
izoTermaze. Semdeg movaTavsoT WurWeli macivarze, romlis temperaturaa T dT da SevkumSoT najeri orTqli izoTermul-izobarulad manam, sanam igi mTlianad ar kondensirdeba. am dros sistema gadascems macivars Q2 siTbos raodenobas, mdgomareobis gamomsaxveli wertili gahyveba CD
wrfes da aRmoCndeba
D
wertilSi. cxadia, Q2 Q1 , vinaidan kondensacia mimdinareobs ufro dabal, T dT temperaturaze.
dabolos, miRebuli siTxe gavaTboT ise, rom is kvlav dabrundes sawyis mdgomareobaSi ( A wertili). vinaidan dp da dT usasrulod mcirea, SeiZleba ugulebelvyoT BC da DA ubnebze gacemuli da siTbos raodenobebi da CavTvaloT es procesebi
TiTqmis adiabaturad. maSin ABCD cikli Sedgenili iqneba ori izoTermisa da ori adiabatisagan, e.i. igi karnos cikls warmoadgens, amitom misi margi qmedebis koeficienti
Q1 Q2 T1 T2 , (100.1) Q1 T1 magram Q1 Q2 A , sadac A ciklis dros Sesrulebuli muSaobaa da
ricxobrivad
cikliT
SemosazRvruli
ABCD
farTobis
tolia.
ciklis
elementalurobis gamo ABCD oTxkuTxedi SeiZleba miviCnioT marTkuTxedad, amitom
A dpV2 V1 ; Q1 L; T1 T ,
xolo
T2 T1 dT ,
amitom
T1 T2 dT .
am
mniSvnelobis Casma (100.1) formulaSi mogvcems dpV2 V1 dT , L T
saidanac
dp L dT T V2 V1 an
(100.2)
dT T V2 V1 (100.2’) dp L (100.2) gantolebas, an rac igivea (100.2’) gantolebas, ewodeba klapeiron-
klauziusis gantoleba. es gantoleba Cven gamoviyvaneT orTqladqcevisa da kondensaciis kerZo SemTxvevisaTvis, magram vinaidan karnos ciklis mq koeficienti ar aris damokidebuli muSa sxeulis gvarobaze, igi marTebulia nebis350
mieri pirveli gvaris fazuri gadasvlisaTvis (dnoba, gamyareba, sublimacia, kondensacia).
amrigad,
klapeiron-klauziusis
gantoleba
zogadia,
da
igi
gamosaxavs pirveli gvaris fazuri gadasvlis temperaturis damokidebulebas wnevaze. (100.2’) gantolebis marjvena nawilSi temperatura da fazuri gadasvlis kuTri siTbo arsebiTad dadebiTi sidideebia. maSasadame,
dT -s niSani dadp
mokidebulia V1 –sa V2 –is Tanafardobaze. orTqladqcevisa da sublimaciis dros yovelTvis V2 V1 , amitom
dT 0 . es imas niSnavs, rom duRilisa da dp
sublimaciis temperatura wnevis gadidebiT izrdeba da piriqiT. rac Seexeba dnobas, nivTierebaTa umravlesobisaTvis V2 V da maTTvis wnevis gadidebiT dnobis temperatura izrdeba. magram zogierTi nivTierebisaTvis, romelTac anomaluri ewodeba, V 0 . aseT nivTierebebs miekuTvneba yinuli, bismuti, germaniumi, agreTve zogierTi xarisxis Tuji. maTTvis
dT 0. dp
e.i. wnevis gadidebiT am nivTierebaTa dnobis temperatura mcirdeba da piriqiT.
§ 101. mdgomareobis diagrama. sammagi wertili 97.1 suraTze moyvanili DK wiris TiToeuli wertili gamosaxavs wnevisa da temperaturis im mniSvnelobas, romlis drosac ori faza_siTxe da misi najeri orTqli imyofeba wonasworobaSi. amitom
DK
wirs xSirad fazuri
wonasworobis wirsac uwodeben. wiris TiToeuli wertilis ageba xdeba eqsperimentulad an klapeiron-kaluziusis gantolebis meSveobiT. cxadia, fazuri wonasworobis analogiuri wirebi SeiZleba aigos dnobisa da sublimaciis p r oc e s is T v is a c (agreTve polimorfuli gardaqmnisaTvis). Tu dnobis, orTqladqcevisa da sublimaciis wirebs avagebT erT naxazze, aRmoCndeba, rom isini ikveTebian erT D wertilSi (sur. 101.1). suraTidan Cans, rom dnobis wiri ( DL ) ufro cicaboa, vidre orTqladqcevisa ( DK ) da sublimaciis ( DA ) wirebi. es imiTaa gamowveuli, rom orTqladqcevisa da sublimaciis dnobis
dros
dros.
kuTri moculobis
magaliTad,
wylis
cvlileba gacilebiT
duRilis 351
temperaturis
metia,
erTi
vidre
gradusiT
Sesacvlelad saWiroa wnevis mxolod 3,610-2 atmosferoTi gazrda, yinulis SemTxvevaSi ki aseTive efeqtis misaRebad saWiroa wnevis 1,3102 atm-Ti gazrda. D
wertili, romelSic ikveTeba dno-
bis, orTqladqcevisa da sublimaciis wirebi, gamosaxavs im wnevasa da temperaturas, romlis drosac mocemuli nivTierebis samive faza (myari, Txevadi da airadi) imyofeba wonasworobaSi. mas s am m a gi w e r t il i ewodeba. aRsaniSnavia, rom sammagi wertili gaaCnia yvela nivTierebas, garda heliumisa*. magali-
sur. 101.1
Tad wylisaTvis p D 4,6 mm vwy.sv. da TD 0,01 C . dnobis, orTqladqcevisa da sublimaciis wirebi pT sibrtyes yofs sam nawilad, romelTagan TiToeulis wertili gamosaxavs nivTierebis myar, Txevadsa
da
airad
mdgomareobas.
amitom
101.1
suraTze
mocemul
diagramas
m d gom ar e ob is di a gr am a ewodeba. mdgomareobis diagramaze DL wiri aris iseTi nivTierebebis dnobis wiri, romelTa kuTri moculoba dnobis Sedegad izrdeba.
cxadia,
rom
anomaluri
nivTierebebisaTvis
dnobis
wirs
eqneba
uaryofiTi daxra ( DL' wyvetili wiri). mdgomareobis diagrama Zalian mosaxerxebelia imis gamosarkvevad, Tu ra mdgomareobaSi imyofeba mocemuli nivTiereba wnevisa da temperaturis mocemuli mniSvnelobebis dros. magaliTad, wnevisa da temperaturis im pirobebSi, romlebic gamosaxulia 1 wertiliT, nivTiereba imyofeba myar mdgomareobaSi, 2 wertili gamosaxavs myari da Txevadi fazis wonasworobis pirobas, 3 wertilis Sesabamisi wnevisa da temperaturis pirobebSi nivTiereba imyofeba Txevad mdgomareobaSi, 4 wertili gamosaxavs siTxisa da orTqlis wonasworobis pirobas, xolo 5 wertilis Sesabamisi wnevisa da temperaturis pirobebSi nivTiereba imyofeba airad mdgomareobaSi.
p p D wnevis dros, nivTiereba, imis
mixedviT Tu rogoria misi temperatura, SeiZleba imyofebodes rogorc myar, ise Txevad da airad mdgomareobaSi. Tu
p p D , nivTierebis Txevadi mdgo-
mareoba SeuZlebelia, gaTbobisas igi pirdapir gadadis airad mdgomareobaSi. *
heliumis es Tavisebureba imiT aixsneba, rom igi Txevad mdgomareobaSi rCeba absolutur nulzec, Tu gare wneva 25 atmosferoze naklebia ($106).
352
XIII Tavi
fizikuri kinetikis elementebi ยง 102. gadatanis movlenebi wina TavebSi vixilavdiT makroskopuli sistemis wonasworul mdgomareobas. axla ganvixiloT arawonasworuli mdgomareoba, rodesac sistemis sxvadasxva nawilSi simkvrive, fenebis gadaadgilebis siCqare an temperatura sxvdasxvaa. fizikis nawils, romelic Seiswavlis arawonasworul sistemaSi mimdinare procesebs, fi zik u ri k ine tik a ewodeba, TviT am procesebs ki xSirad k i ne t ik u rs uwodeben. yoveli sistema wonasworobis darRvevisas miiswrafvis wonasworobis mdgomareobisaken. am process, romelsac ganapirobebs nawilakebis qaosuri moZraoba da damokidebulia maTi urTierTqmedebis xasiaTze, Tan sdevs entropiis zrda da, maSasadame, igi Seuqcevia. amrigad, procesebi, romlebsac Seiswavlis fizikuri kinetika (`kinetikuri procesebi~), Seuqcevia. yoveli kinetikuri procesis dros xdeba raime sididis (masis, muxtis, saSualo kinetikuri energiis an impulsis) gadatana sistemis erTi nawilidan meoreSi. amitom am procesebiT ganpirobebul movlenebs g a d at an is m ov le ne b i ewodeba. gadatanis movlenebia d i fu zi a (masis gadatana), T b o gam t ar ob a (impulsis
(saSualo kinetikuri energiis gadatana), S i n a g a ni gadatana),
e l e q t ro g am ta r ob a
(muxtis
gadatana).
x a xu n i mocemul
TavSi ganvixilavT gadatanis pirvel sam movlenas*. amasTan, vinaidan es movlenebi damokidebulia sistemis
nawilakebis
urTierTqmedebis
xasiaTze,
romelic yvelaze martivia airSi, difuzias, Sinagan xaxunsa da Tbogamtarobas ganvixilavT mxolod airSi. garda amisa, davuSvebT, rom airis wonasworobis mdgomareobidan gadaxra didi ar aris. fizikur kinetikaSi, iseve rogorc wonasworuli sistemis ganxilvisas, SesaZlebelia sakiTxisadmi ori principulad gansxvavebuli midgoma: makroskopuli (fenomenologiuri) da mikroskopuli (molekulur-kinetikuri). gadatanis movlenebs jer ganvixilavT fenomenologiuri TvalsazrisiT da
davwerT
difuziis,
Tbogamtarobisa
da
Sinagani
xaxunis
empiriul
gantolebebs, romlebic marTebulia nebismieri (myari, Txevadi da airadi) *
eleqtrogamtarobas ganvixilavT kursis meore tomSi.
353
garemosaTvis. Semdeg amave gantolebebs, molekulur-kinetikuri Teoriis saSualebiT, gamoviyvanT airisaTvis. gadatanis movlenebis mkacri molekulur-kinetikuri Teoria metad rTulia.
igi
daiyvaneba
e.w.
b olc m a ni s
k ine tik u ri
ga nt ole b is
miaxloebiT amoxsnaze. es gantoleba, romelic ZiriTadia airis kinetikur TeoriaSi, principSi SesaZleblobas iZleva moinaxos molekulebis koordinatebisa da siCqareebis mixedviT ganawilebis funqcia ara marto wonasworobis mdgomareobaSi, aramed maSinac, roca airSi mimdinareobs sxvadasxva procesi. magram bolcmanis gantolebas Cven ar gamoviyenebT. difuziis, Sinagani xaxunisa da Tbogamtarobis ganxilvisas visargeblebT gacilebiT ufro
martivi meTodiT,
romelic dafuZnebulia molekulis
s a Su a lo
T av i s u f al i g an arb e n is cn e b a ze . aRsaniSnavia, rom es gamartivebuli meTodic iZleva imis saSualebas, rom davadginoT gadatanis movlenebis yvela
ZiriTadi
Tviseba,
oRond
koeficientebis
miRebuli
ricxviTi
mniSvnelobebi mTlad zusti ar iqneba*. dabolos, SevniSnoT, rom sazogadod, gadatanis procesi ar aris stacionaruli, vinaidan droTa ganmavlobaSi sistemis sxvadsxva nawils Soris gansxvaveba mcirdeba da amitom saTanado sididis gadatanas sul ufro da ufro neli tempiT mimdinareobs. procesi stacionaruli SeiZleba iyos mxolod araizolirebul sistemaSi, roca gansxvaveba sistemis sxvadasxva nawils Soris xelovnuradaa daculi. cxadia, drois mcire SualedisaTvis gadatanis procesi yovelTvis SeiZleba ganvixiloT rogorc stacionaruli.
§ 103. molekulebis dajaxebaTa ricxvisa da saSualo Tavisufali ganarbenis gamoTvla T av i s u f al i g an arb e n is cneba pirvelad Semoitana klauziusma im Seusabamobis
asaxsnelad,
romelic
arsebobda
molekulis
moZraobis
siCqaresa da difuziis procesis siCqares Soris. maTlac, 61-e paragrafSi vnaxeT, rom airis molekulis siCqare oTaxis temperaturaze Zalian didia ( 500 m wm ), igi daaxloebiT tyviis siCqaris tolia. meore mxriv cnobilia,
*
es gamowveulia imiT, rom rogorc qvemoT vnaxavT, meTodSi
gamoyenebulia siCqarisa da
Tavisufali ganarbenis saSualo mniSvnelobebi da ar aris gaTvaliswinebuli am sidideebis ganawileba maqsvelis kanonis mixedviT.
354
rom oTaxSi daRvrili sunamos suni gacilebiT nela vrceldeba. es Seusabamoba klauziusma axsna m o le k u l aT a da j a xe b iT . sunamos molekulebi Tavisuflad
(daubrkoleblad)
ki
ar
moZraoben, aramed ganicdian mravaljerad dajaxebebs haeris molekulebTan (da erTmaneTTan). TiToeli dajaxebisas icvleba molekulis siCqaris rogorc sidide, ise mimarTulebac, igi moZraobs texil wirze, ris gamoc mis
sur. 103.1
mier
erTi
garkveuli
mimarTulebiT
gavlili AB manZili mcirea (sur. 103.1). erTi dajaxebidan meoremde molekula moZraobs wrfivad da Tanabrad da gadis manZils, romelsac T av i s u f a li
g an ar b e n i ewodeba ( 1, 2 , 3 ... manZilebi 103.1 suraTze). molekulis
Tavisufali ganarbeni, iseve rogorc misi moZraobis damaxasiaTebeli sxva sidideebi (siCqare, energia, impulsi da sxv.), swrafad da uwesrigod icvleba, amitom SeiZleba ganisazRvros mxolod s a Su al o Tavisufali ganarbeni , romelic warmoadgens saSualo manZils or momdevno dajaxebas Soris: z
aRvniSnoT
molekulis
dajaxebaTa saSualo ricxvi 1 wm-Si
gavlili
manZilis
i 1
i
. z saSualo siCqare
–Ti, xolo erT wamSi
z –iT, maSin (vinaidan siCqare ricxobrivad tolia)
cxadia,
rom
saSualo
Tavisufali
. z gamovTvaloT z . amisaTvis gamartivebis mizniT davuSvaT, rom:
(103.1)
ganarbeni
1. molekula dajaxebisas moZraobis mimarTulebas ar icvlis. 2. mocemuli molekula moZraobs, danarCeni ki uZravia. CavTvaloT, rom molekula aris
r –radiusiani birTvi. maSin igi moZraobisas daejaxeba yvela im molekulas, romelTa centrebi daSorebulia sur. 103.1
misi centridan araumetes 2r d man355
Zilisa (sur. 103.2). radgan molekula 1 wamSi gadis manZils, amitom igi am droSi
daejaxeba
radiusisa da
yvela
im
molekulas,
romelic
moTavsebulia
2r
simaRlis mqone cilindrSi. am cilindris moculobaa
d 2 , Tu molekulaTa raodenoba moculobis erTeulSi aris n0 , maSin am cilindrSi moTavsebul molekulaTa raodenoba iqneba n0 d 2 . yvela am molekulas daejaxeba mocemuli molekula 1 wamSi, amitom (103.2) z d 2 n0 . SeiZleba Cveneba, rom Tu gaviTvaliswinebT yvela molekulis moZraobas, maSin (103.3) z 2 d 2 n0 . Tu z –is miRebul mniSvnelobas SevitanT (103.1) formulaSi, saSualo Tavisufali ganarbenis gamosaTvleli formula miiRebs saxes:
1
, (103.4) 2 d 2 n0 e.i. saSualo Tavisufali ganarbeni miT metia, rac mcirea molekulis d diametri da molekulaTa n0 koncentracia. es gasagebia, vinaidan, rac ufro gaiSviaTebulia airi da rac ufro mcire zomisaa molekulebi, miT ufro Tavisuflad moZraoben isini, urTierTdajaxeba iSviaTia da amis gamo didia. airis kinetikuri Teoriis ZiriTadi gantolebis Tanaxmad idealuri airis wneva p n0 kT . amis gamoyenebiT (103.4) tolobis safuZvelze miviRebT:
1 n02 p 2 , 2 n01 p1
(103.5)
e.i. molekulis saSualo Tavisufali ganarbeni airis wnevis ukuproporciulia, rac gasagebia, radgan ucvleli temperaturis dros airis wnevis gadideba iwvevs misi moculobis Semcirebas. (103.3) da (103.4) formulebSi Semavali sidideebis miaxloebiTi mniSvnelobebis Casma gvaZlevs z da sidideebis Sefasebis saSualebas. magaliTad, Tu aviRebT:
d ~ 10 10 m, n0 ~ 3 10 25 m - 3 , ~ 103 m/wm, miviRebT: z ~ 10 9 wm -1 da ~ 10 6 m , e.i. molekula ganicdis wamSi daaxloebiT miliard dajaxebas da dajaxebidan dajaxebamde gadis mkm-is rigis manZils. wnevis SemcirebiT saSualo
356
Tavisufali ganarbeni izrdeba da didi gaiSviaTebis dros (103.5) formulis Sesabamisad ramdenime metrs aRwevs. dabolos SevniSnoT, rom vinaidan saSualo Tavisufali ganarbenis gansazRvris sxvadasxva meTodi arsebobs, (103.4) formulas xSirad iyeneben molekulis efeqturi diametris gamosaTvlelad. rogorc aRvniSneT, molekulebs Soris ganzidvis Zalebis arseboba ganapirobebs imas, rom molekulebis uSualo Sexlas arasdros ara aqvs adgili. molekulaTa dajaxebaSi igulisxmeba maTi miaxloeba iseT manZilze, roca Zlieri ganzidvis Zalis moqmedebiT molekulebi iwyeben erTmaneTisagan daSorebas. es xdeba maSin, rodesac maTi urTierTganzidvis potenciuri energia gadaaWarbebs fardobiTi moZraobis kinetikur energias. umcires d manZils, romelzec ori molekulis centri SeiZleba erTmaneTs miuaxlovdes, ewodeba molekulis efeqturi diametri, xolo
ď ° d 2 â&#x20AC;&#x201C;s
_ efeqturi kveTa. zusti gamoTvlebi
gvaZlevs, rom (103.3) da (103.4) formulebSi. d aris molekulis efeqturi diametri. vinaidan molekulis kinetikuri energia absoluturi temperaturis proporciulia, amitom cxadia, rom molekulis efeqturi diametri damokidebuli iqneba temperaturaze,
T -s gazrdiT d Semcirdeba. amiT aixsneba eqsperimentuli faqti _ saSualo Tavisufali ganarbenis sididis ramdenadme gazrda temperaturis gazrdiT. Cven mier miRebulma Sedegma molekulis Tavisufali ganarbenisa da dajaxebaTa ricxvis gamo SeiZleba gvafiqrebinos, rom saerTod ar aqvs azri airis idealurobaze laparaks. marTlac, Tu molekula wamSi miliardobiT dajaxebas ganicdis, dajaxebaSi ki Cven vgulisxmobT urTierTqmedebas, aseTi xSiri dajaxebebi unda niSnavdes Zlier urTierTqmedebas. magram advili saCvenebelia, rom es ase ar aris. marTlac, molekulebi urTierTqmedeben im drois ganmavlobaSi, vidre isini daSorebulni arian erTmaneTisagan molekulis diametris rigis manZiliT, e.i. 10-10 m-iT. danarCen dros ki dajaxebebs Soris isini moZraoben Tavisuflad, urTierTqmedebis gareSe. vinaidan molekulis Tavisufali ganarbeni 10-6 m rigisaa, rac 104-jer sWarbobs molekulis zomebs, amitom dro, romlis ganmavlobaSic molekulebi ar urTierTqmedeben, amdenjerve sWarbobs maTi urTierTqmedebis dros. aseT pirobebSi, cxadia, Tavisuflad SeiZleba urTierTqmedebis ugulebelyofa. amitomaa, rom iseTi airi, rogoricaa, Jangbadi da azoti, rom araferi vTqvaT wyalbadze da
heliumze,
Cveulebriv
pirobebSi
kargad
akmayofileben
idealurobis pirobas.
molekulis
saSualo
Tavisufali
ganarbenis
eqsperimentuli gansazRvris ramdenime meTodi arsebobs (difuzia, Tbogamtaroba da sxv.). Cven ganvixiloT erTerTi maTgani _ molekuluri konis meTodi, romelic dafuZnebulia molekuluri (atomuri) konis gamoyenebaze. cdis idea SemdegSia. aRebulia minis mili, romlis erTerT
boloze
moTavsebulia
advilad 357
aqroladi
K
sur. 103.3
liToni (sur. 103.3). milSi moTavsebulia a diafragma da C1 , C2 , C3 ... tixrebi. milSi haeri gaiSviaTebulia imdenad, rom Tavisufali ganarbeni milis sigrZis rigisaa. Tu milis im bolos, sadac
liTonia moTavsebuli,
K
gavaTbobT, liToni aorTqldeba. aorTqlebuli atomebis nawili gaivlis a diafragmaSi,
imoZravebs
wrfivad
da
Tanabrad
da
milis
mopirdapire
boloze mogvcems K ’ danaleqs*. cxadia, rom wnevis aRniSnuli mniSvnelobis dros C1 , C2 , C3 ... tixrebze liTonis atomebi ver moxvdeba. vzardoT milSi TandaTan haeris wneva. wnevis raRac
mniSvnelobaze liTonis atomebi
p
daileqebian ara milis boloze, aramed C3 tixarze. tixarze atomebis daleqvis faqti miuTiTebs imas, rom Semcirda maTi Tavisufali ganarbeni, igi aC3 –s toli gaxda, am manZilis gavlis Semdeg liTonis atomebi Seejaxa haeris molekulebs, icvala mimarTuleba da moxvda C3 tixarze. wnevis Semdgomi gazrdiT danaleqi miiReba ukve C 2 tixarze, rac imas miuTiTebs, rom am wnevis dros atomebis Tavisufali ganarbeni aC2 –s tolia da a.S. aRsaniSnavia, rom am meTodiT gansazRvruli Tavisufali ganarbeni kargad
Tanxvdeba
(103.4)
formuliT
(molekulur-kinetikuri
TeoriiT)
gamoTvlil saSualo Tavisyfal ganarbens.
§ 104. difuzia vTqvaT, mocemulia airi, romlis simkvrive mis sxvadasxva nawilSi sxvdasxvaa. simartivisaTvis davuSvaT, rom simkvrive icvleba mxolod
x
RerZis mimarTulebiT ( x ) da cdis ganmavlobaSi misi gradienti mudmivia (sur. 104.1), e.i. procesi stacionarulia. siTburi moZraobis gamo airis molekulebi gadaadgildebian yvela mimarTulebiT, magram cxadia, rom drois erTeulSi RerZis marTobul
S
farTobSi marcxnidan marjvniv
molekulebis ufro meti raodenoba gadava, vidre marjvnidan marcxniv, e.i. adgili eqneba Warbi M masis gadatanas marcxnidan marjvniv.
*
erTi mimarTulebiT gavrcelebuli atomebis (molekulebis) erTobliobas, romlebic
erTmaneTTan
ar
urTierTqmedeben,
ewodeba
gamomdinareobs meTodis dasaxeleba.
358
atomuri
(molekuluri)
kona.
aqedan
n iv T ie re b is
g a da t an as ,
g am ow v e u l s
m ole k u l aT a
q a os u r i
m oZ r ao b iT d a f e ne b s So ri s s im k v r iv e T a g a n s xv av e b iT , d i fu z i a ewodeba. 1855 wels germanelma fizikosma fikma empiriulad daadgina, rom difuziis dros S farTobSi gadatanili M masa miT metia, rac metia d simdx
gansxvaveba airis sxvadasxva fenis simkvrives Soris, e.i. rac metia
kvrivis gradienti, S farTobis da t dro, romlis ganmavlobaSic mimdinareobs difuziis procesi:
M D (104.1)
d S t . dx
formulas
(104.1)
ewodeba
difuziis
formula. mas fikis I kanonsac uwodeben. niSani
minusi
miuTiTebs,
rom
masis
gadatana xdeba simkvrivis Semcirebis mimarTulebiT. proporciulobis D koeficients ewodeba difuziis koeficienti. misi fizikuri arsis gasagebad (104.1) formulaSi davuSvaT,
rom
dρ 1, ΔS 1 , dx
da
t 1 ,
maSin
M D , e.i. difuziis koeficienti ricxobsur. 104.1
rivad tolia im masisa, romelic gadaitane-
ba drois erTeulSi farTobis erTeulze, rodesac simkvrivis gradienti erTis tolia. SI sistemaSi igi izomeba m2/wm-obiT, xolo CGS sistemaSi sm2/wm-obiT. ganvixiloT
difuziis
movlena
molekulur-kinetikuri
Teoriis
TvalsazrisiT. S farTobidan marcxniv da marjvniv, Tavisufali ganarbenis tol manZilze, gamovyoT airis ori Txeli fena (I da II) (sur. 104.1). molekulebis koncentracia pirvel fenaSi aris n1 , xolo meoreSi _ n 2 . vinaidan I fena daSorebulia
S
farTobidan
manZiliT, amitom am
fenidan molekulebi S farTobamde mivlen dajaxebis gareSe da, maSasadame, S farTobSi t droSi gaivlis is molekulebi, romlebic amave droSi gamovlen I fenis S1 farTobidan ( S1 S 2 S ). gamovTvaloT molekulebis es raodenoba. t droSi molekula gaivlis t 359
manZils, sadac
molekulis
saSualo
siCqarea.
maSasadame,
t
droSi
S1
farTobidan
gamovlen mxolod is molekulebi, romlebic daSorebuli arian misgan araumetes t manZilisa. avagoT paralelepipedi, romlis fuZea S1 , xolo simaRle t . am paralelepipedis moculoba iqneba St , xolo molekulebis raodenoba masSi n1 St . molekulebis moZraobis qaosurobis gamo SeiZleba CaiTvalos (miaxloebiT, vinaidan arsebobs simkvrivis gradienti), rom am raodenobidan 1/3 moZraobs
ox
RerZis gaswvriv, xolo amaTgan
S1 farTobidan
naxevari, e.i. 1/6 _ marcxnidan marjvniv. maSasadame, droSi
gamosuli
molekulebis
raodenoba
aRvniSneT, yvela es molekula gava S
1 n1 St . 6
iqneba
farTobSi, e.i. S
t
rogorc
farTobSi t
droSi marcnidan marjvniv gasuli molekulebis raodenoba N1
1 n1 St . 6
(104.2)
gadatanili masis sapovnelad molekulebis es raodenoba unda gavamravloT erTi molekulis m masaze: M 1 mN1
1 mn1 St 6
(104.3)
an, vinaidan mn1 1 aris airis simkvrive I fenaSi, M1
analogiurad miviRebT,
rom
1 1 St . 6 S
(104.4)
farTobSi
t
droSi marjvnidan
marcxniv gasuli molekulebis raodenoba N2
1 n2 St , 6
(104.5)
M2
1 2 St . 6
(104.6)
xolo gadatanili masa
vinaidan
1 2 , amitom M 1 M 2 da S farTobSi t droSi marcnidan
marjvniv gadatanili Warbi masa 1 M M 1 M 2 St 1 2 . 6
1 2
aris simkvrivis cvlileba (Semcireba)
2
(102.7)
manZilze. igi tolia
d simkvrivis gradientisa sigrZis erTeulze simkvrivis cvlilebisa anu dx da 2 sigrZis namravlisa: 360
1 2 niSani
minusi
aq
imis
maCvenebelia,
d 2 . dx rom
x –is
zrdas
–s
Seesabameba
Semcireba. CavsvaT (104.7) formulaSi:
1 d M St . 3 dx
(104.8)
(104.8) formulis Sedareba fikis (104.1) empiriul formulasTan gvaZlevs: 1 D . 3
(104.9)
amrigad, molekulur-kinetikuri Teoria saSualebas gvaZlevs ara marto gamoviyvanoT
difuziis
formula,
aramed
ganvsazRvroT
difuziis
koeficientic _ gamovsaxoT igi mikroskopuli sidideebis _ molekulis saSualo siCqarisa da saSualo Tavisufali ganarbenis saSualebiT. molekulis saSualo siCqare wnevaze damokidebuli ar aris, saSualo Tavisufali ganarbeni ki wnevis ukuproporciulia (§ 103), amitom D ~
1 , e.i. p
wnevis gadidebiT difuziis procesi neldeba. garda amisa, ~ T , saSualo Tavisufali
ganarbenic
temperaturis
gazrdiT
izrdeba D
izrdeba
temperaturis (ufro
gazrdiT,
swrafad,
vidre
amitom
T ),
anu
difuziis procesi Cqardeba. Cven ganvixileT airis difuzia `Tavis TavSi~, roca mocemuli airis molekulebi vrceldeba (difundirebs)amave airis molekulebs Soris (e.i. xdeba erTi da igive airis molekulebis
urTierTSereva)
TviTdifuziis
eqsperimentuli
am
process
Seswavla
xSirad
SeiZleba
`Tv iTdif uzi as ~
mxolod
`niSnuli~
uwodeben.
(radioaqtiuri)
atomebis an molekulebis gamoyenebiT, roca mocemuli nivTiereba warmoadgens izotopebis narevs, romelTagan nawili stabiluria, nawili ki _ radioaqtiuri. difuziis (104.8), formula marTebulia urTierTdifuziisaTvis, roca xdeba ori sxvadasxva airis urTierTSereva, oRond, am SemTxvevaSi difuziis koeficients aqvs sxva saxe. gamoTvlebi gviCvenebs, rom
D12 sadac
n1υ2 λ 2 n2 υ1 λ1 3n1 n2
,
n1 , υ1, λ1 da n2 , 2 , 2 aris Sesabamisad pirveli da meore airis molekulebis
koncentracia, saSualo siCqare Tavisufali ganarbeni.
361
§ 105. Tbogamtaroba davuSvaT, molekulis
airis
sxvadasxva
nawilSi
saSualo
kinetikuri
energiac
temperatura i kT 2
da,
maSasadame,
sxvadasxvaa.
amasTan
ganvixiloT umartivesi SemTxveva, roca temperatura icvleba mxolod Ox RerZis gaswvriv T T x da cdis dros misi gradienti mudmivia (sur. 105.1). qaosuri
moZraobis
gamo
molekulebi
gadadian
fenidan
fenaSi,
magram
cxadia, rom x RerZis marTobul S farTobSi maT marcxnidan marjvniv meti energia gadaaqvT, vidre marjvnidan marcxniv (Tumca, rogorc qvemoT vnaxavT,
TviT
gadasuli molekulebis
raodenoba erTi
da igivea),
e.i.
adgili aqvs Warbi energiis gadatanas marcxnidan marjvniv. am movlenas, e.i. e ne r gi is
g a da t an as ,
g am ow v e u ls
te m pe r a tu r aT a
s xv aob iT
da
m ole k u le b is q a os u r i m oZ ra ob iT , T b o g am ta rob a ewodeba. 1820 wels frangma fizikosma furiem (1768-1830) empiriulad daadgina, rom Tbogamtarobis Sedegad gadatanili Q siTbos raodenoba pirdapirproporciulia temperaturis
dT gradientisa, S farTobisa da im t drodx
isa, romlis ganmavlobaSic mimdinareobs Tbogamtarobis procesi: dT (105.1) St . dx (105.1) formulas ewodeba Tbogamtarobis gantoleba. mas furies kanonsac Q
uwodeben.
niSani
minusi
gantolebaSi
imis
maCvenebelia,
rom
siTbos
raodenobis gadatana xdeba temperaturis Semcirebis mimarTulebiT. proporciulobis k koeficients ewodeba formulidan Cans, rom romelic
k
Tbogamtarobis koeficienti. (105.1)
ricxvobrivad tolia siTbos im raodenobisa,
gadaitaneba drois erTeulSi
farTobis erTeulSi, rodesac temperaturis
gradienti
erTis
sistemaSi igi izomeba CGS sistemaSi _
tolia.
SI
j –iT, xolo m.wm. K
ergi -iT. sm.wm. K
gamoviyvanoT Tbogamtarobis gantoleba molekulur-kinetikuri Teoriis sa362
sur. 105.1
fuZvelze. S farTobidan marcxniv da marjvniv Tavisufali ganarbenis tol manZilze gamovyoT ori Txeli I da II fena, romelTa temperaturebia
T1 da T2 (sur. 105.1). pirvel fenaSi molekulis saSualo kinetikuri energia i i kT1 , xolo meoreSi _ kT2 . 2 2
iqneba
(104.2)
formulis
S
Tanaxmad
farTobSi
t
droSi
marcxnidan
marjvniv gasuli molekulebis raodenoba 1 (105.2) n11 St , 6 sadac n1 da 1 molekulaTa koncentracia da saSualo siCqarea I fenaSi. am N1
molekulebis mier gadatanili energia (siTbos raodenoba) i 1 i Q1 N1 kT1 n11 St kT1 . 2 6 2 analogiurad, S farTobSi t drois ganmavlobaSi marjvnidan marcxniv
gasuli molekulebis raodenoba N2
1 n2 2 St , 6
(105.3)
xolo gadatanili energia
molekulaTa
i 1 i Q2 N 2 kT2 n2 2 St kT2 . 2 6 2 rogorc koncentracia, ise
saSualo
siCqare
damokidebulia temperaturaze, amasTan temperaturis gadidebiT izrdeba,
n ki mcirdeba. amitom miaxloebiT SeiZleba davuSvaT, rom maTi namravli n
damokidebuli ar aris temparaturaze: n11 n2 2 n . amrigad, N1 N 2
(e.i. difuziis procesi gamoricxulia) da vinaidan T1 T2 , amitom Q1 Q2 . Warbi energia, romelic molekulebs gadaqvT marcxnidan marjvniv Q Q1 Q2
1 i n St k T1 T2 , 6 2
magram T1 T2
dT 2 , dx
amitom 1 i dT Q n k St . 3 2 dx (105.4) formulis Sedareba (105.1) formulasTan gvaZlevs:
1 i k. 3 2 molekulur-kinetikuri
(105.4)
n aseT
gamosaxulebas
gvaZlevs
(105.5) Teoria
airis
Tbogamtarobis koeficientisaTvis. mas SeiZleba sxva saxe mivceT, kerZod, 363
gamovsaxoT siTbotevadobis saSualebiT. amisaTvis (105.5) tolobis marjvena mxare
gavamravloT
da
gavyoT
molekulis
bolcmanis mudmivas mniSvneloba k
masaze
m
da
SevitanoT
R : NA
1 i R , 3 2 NA m magram nm airis simkvrivea, xolo N A m _ molis masa, amitom
nm
1 3
i R ; 2
i R CV aris airis moluri siTbotevadoba mudmivi moculobis dros (§64), 2
i R CV cV iqneba kuTri siTbotevadoba mudmivi moculobis dros, amitom 2 sabolood 1 3
cV . (105.6) formulaSi
~ p , amitom
da cV
(105.6)
wnevaze damokidebuli ar aris, ~
1 p
xolo
namravli da, maSasadame, Tbogamtarobis koeficientic
wnevaze damokidebuli ar aris. es daskvna marTebulia mxolod miaxloebiT, saxeldobr, maRali wnevis dros. dabali wnevis dros, roca zomis
rigisaa
da
aRar
aris
damokidebuli
wnevaze,
WurWlis
Tbogamtarobis
koeficienti wnevis SemcirebiT mcirdeba. wnevis Semcirebisas gaiSviaTebuli airis Tbogamtarobis Semcireba gamoiyeneba
TboizolaciisaTvs.
diuaris
WurWels,
romelic
gamoiyeneba
Txevadi airis Sesanaxad, aqvs ormagi kedlebi. kedlebs Soris Seqmnilia maRali vakuumi*, ris gamoc kedlis Tbogamtaroba Zalian mcirea.
*
vakuumi ewodeba airis iseT gaiSviaTebas, rodesac molekulaTa saSualo Tavisufali
ganarbeni WurWlis xazovani zomis rigisaa. sityvasityviT vakuumi niSnavs `sicarieles~. magram sakmaod maRali vakuumis drosac moculobis erTeulSi uamravi molekula imyofeba. magaliTad,
p 10 6 mm.v.wy.sv. wnevis dros 1 sm3-Si imyofeba 1010 molekula. aseTi wnevis
dros WurWelSi, romlis diametri 10 sm-ia, molekula sxva molekulasTan daujaxeblad ramdenime aseuljer ejaxeba WurWlis kedlebs. am TvalsazrisiT SeiZleba CaiTvalos, rom WurWeli `carielia~.
364
§ 106. Sinagani xaxuni (siblante) davuSvaT, airis simkvrive da temperatura yvelgan erTnairia (e.i. difuziisa da Tbogamtarobis movlenebi gamoricxulia), magram misi sxvadasxva fena moZraobs sxvadasxva u siCqariT, e.i. airis molekulebi, qaosuri moZraobis garda monawileoben mowesrigebul moZraobaSic. davuSvaT, airis dineba warmoebs Oz RerZis gaswvriv, xolo fenis siCqaris cvlileba _ Ox RerZis gaswvriv (sur. 106.1). qaosuri moZraobis gamo molekulebi gadadian fenidan fenaSi, amasTan, meti siCqariT moZravi fenidan naklebi siCqariT moZrav fenaSi maT meti moZraobis raodenoba (impulsi) gadaaqvT, vidre piriqiT, e.i. adgili aqvs Warbis impulsis gadatanas marcxnidan marjvniv. es iwvevs fenebis moZraobis raodenobis cvlilebas, ris gamoc niutonis II kanonis Tanaxmad, TiToeul fenaze imoqmedebs Zala f
K . t
am Zalas, romelic mimarTulia airis fenebis mxebad, Sinagani xaxunis Zala ewodeba, vinaidan igi moqmedebs airis SigniT da isea mimarTuli,rom ufro nel fenas aCqarebs,
ufro
swraf
fenas
ki
anelebs
(amuxruWebs). TviT movlenas, e.i. im pu ls i s
sur. 106.1
g a d a ta n as , g am ow v e u l s fe ne b i s s i C q areTa
s xv aob iT
da
m o le k u le b is
q a os u ri
m oZ ra ob iT ,
e w ode b a
S in a g a ni x a xu ni, a nu s ib l an te . niutonma empiriulad daadgina, rom Sinagani xaxunis Zala pirdapirproporciulia
du siCqaris gradientisa da fenebis Sexebis S farTobisa: dx
f
du S ; dx
(106.1)
(106.1) formulas ewodeba Sinagani xaxunis gantoleba. proporciulobis koeficients ewodeba Sinagani xaxunis an siblantis koeficienti *. (106.1) formulidan Cans, rom ricxobrivad tolia fenis erTeulovan farTobze
-s zogjer uwodeben siblantis d i n a m i k u r koeficients, riTac mas ganasxvaveben siblantis k i n e m a t i k u r i koeficientisagan , sadac airis (an siTxis) simkvrivea. –s Sebrunebul sidides d e n a d o b i s koeficienti ewodeba. 365 *
moqmedi Sinagani xaxunis Zalisa, rodesac siCqaris gradienti erTis tolia.
n.wm
SI sistemaSi misi erTeulia
m2
, xolo CGS sistemaSi
dn.wm sm 2
. am ukanas-
knels frangi mecnieris puazeilis (1799-1869) pativsacemad ewoda puazi (pz): 1 (106.1)
n.wm m
2
10 5 dn.wm 4
10 sm
gantoleba
marTebulia
2
10
dn.wm sm 2
niutonma
airisaTvisac.
10 pz .
miiRo
airis
siTxisaTvis.
siblante
igi
gacilebiT
naklebia, vidre siTxisa, magram misi aRmoCena SesaZlebelia mTeli rigi cdebiT. erT-erTi cdis sqema mocemulia 104.2 suraTze: or A da B TanaRerZul cilindrs Soris sivrce avsebulia
gamosakvlevi
centridanuli Camokidebulia
manqanis
airiT.
A
RerZze,
cilindri
B
dadgmulia
cilindri
ki
C Zafze, romlis grexvis momenti SeiZleba
gaizomos. Tu A cilindrs swrafad vabrunebT, SevniSnavT, rom garkveuli drois Semdeg B cilindric Semobrundeba
sur. 106.2
imave mimarTulebiT. B cilindris Semobruneba imiT aixsneba, rom
A cilindris brunva gadaeca Semxeb airis fenas,
romelmac Sinagani xaxunis gamo, es brunva gadasca Semdeg fenas da a.S. bolos brunva daiwyo B cilindris Semxebma fenam da TviT B cilindrmac. B cilindris Semobruneba gagrZeldeba manam, sanam Zafis grexvis momenti ar gaawonasworebs cilindrze moqmedi Zalis moments.
miviRoT Sinagani xaxunis gantoleba molekulur-kinetikuri Teoriis safuZvelze. S farTobidan marcxniv da marjvniv Tavisufali ganarbenis manZilze gamovyoT airis ori Txeli I da II fena, romelTa siCqareebia
u1 da u 2 . u1 u 2 (sur. 106.1). pirvel fenaSi molekulis impulsi iqneba mu1 , meoreSi _ mu2 *. vinaidan airis simkvrive yvelgan erTnairia, Ox RerZis marTobul S farTobSi t droSi marcxnidan marjvniv da marjvnidan marcxniv gasuli molekulebis raodenoba erTnairia da (106.2) formulis Tanaxmad tolia N
*
1 n St . 6
molekulas garda mowestigebuli moZraobis Sesabamisi
qaosuri moZraobis Sesabamisi m
mu impulsia, cxadia, gaaCnia
impulsic. magram es impulsi Cven ar gvainteresebs,
vinaidan igi yvela molekulisaTvis erTnairia.
366
am molekuleebis mier marcxnidan marjvniv gadatanili impulsi K1 N mu1
1 1 n S t mu1 u1St , 6 6
xolo marjvnidan marcxniv gadatanili impulsi 1 K 2 N mu2 u 2 St . 6
vinaidan
u1 u 2 ,
amitom
K1 K 2
da
Warbi
impulsi,
romelic
gadaaqvT
molekulebs marcxnidan marjvniv: 1 K K1 K 2 St u1 u 2 , 6
magram u1 u 2
du 2 , dx
amitom 1 du K St . 3 dx
(106.2) formula gamosaxavs S farTobis impulsis cvlilebas t droSi. impulsis
cvlileba drois erTeulSi,
anu
farTobze moqmedi Sinagani
xaxunis Zala f
K 1 du S . t 3 dx
(106.3)
(106.1) da (106.3) tolobebis Sedareba gvaZlevs 1 3
. amrigad, molekulur-kinetikuri Teoria, iseve, rogorc difuziisa da Tbogamtarobis SemTxvevaSi, saSualebas gvaZlevs ara marto gamoviyvanoT Sinagani xaxunis gantoleba, aramed ganvsazRvroT Sinagani xaxunis koeficientic. (104.9) formulis Tanaxmad xolo
~
1 D , amitom D . magram 3
D~ T ,
1 1 , amitom ~ , e.i. temperaturis gazrdiT airis siblante T T
mcirdeba. garda amisa, D ~
1 , xolo ~ p , amitom wnevaze damokidebuli ar p
aris. es erTi SexedviT paradoqsuli Sedegi advilad aixsneba: wnevis SemcirebiT, marTalia mcirdeba molekulaTa n koncentracia da, maSasadame, S 367
farTobSi gasuli molekulebis N raodenoba, magram samagierod izrdeba TiToeuli molekulis mier gadatanili impulsi, vinaidan p –s SemcirebiT
izrdeba
S
da molekulebi daujaxeblad gadian
farTobSi ufro
daSorebuli fenebidan, romelTa u ufro metia. aqac,
iseve
rogorc
Tbogamtarobis
SemTxvevaSi,
ar
aris
damokidebuli wnevaze mxolod SedarebiT maRali wnevis dros. dabali wnevis dros (ultragaiSviaTebuli airi), roca WurWlis zomis rigisaa da aRaraa damokidebuli wnevaze, wnevis SemcirebiT mcirdeba. rogorc aRvniSneT, siTxis siblante gacilebiT metia airisaze. magaliTad, oTaxis temperaturaze wylisaTvis
0,010
puazs, xolo haerisaTvis
1,8 10 4
puazs. sib-
lantis mxriv gansakuTrebuli Tvisebebi aqvs Txevad heliums. atmosferuli wnevis dros heliumi Txevaddeba T 4,2 K temperaturaze. miiReba e.w. Txevadi heliumi I, romelsac aqvs metad mcire, magram savsebiT zomvadi siblante, romelic airuli heliumis siblantes ar aRemateba ( 2 10
5
pz). T 2,17 K temperaturaze Txevad heliumSi xdeba meore gvaris
fazuri gadasvla - Txevadi heliumi I gadadis Txevad helium II-Si, romlis
0 . es imas
niSnavs, rom helium II SeiZleba Tavisuflad gaedinos iseT uwvriles xvrelebsa da kapilarebSi, romlebic airisaTvisac ki gauvalia. am Tvisebas z e d e n a d o b a
ewodeba.
amasTan, aRsaniSnavia, rom helium II ar iyineba da inarCunebs zedenadobis Tvisebas TviT absolutur nulamde gacivebis drosac ki*. zedenadobis movlena aRmoaCina sabWoTa fizikosma p.kapicam 1940 w. helium II-is Tvisebebis SeswavlaSi didi Rvawli miuZRvis qarTvel fizikoss elefTer andronikaSvils. heliumis zedenadoba, iseve rogorc meore metad saintereso movlena _ zegamtaroba, aixsneba mxolod kvanturi Teoriis saSualebiT. kerZod, mxolod kvanturma Teoriam axsna, Tu ratom aris heliumi e r T a d e r T i siTxe,
romelic
ar
iyineba
Zalian
dabali
temperaturis
drosac
ki.
temperaturis
SemcirebiT nawilakebis rxevis intensivoba klebulobs da sxeulis Sinagani energia mcirdeba, magram, kvanturi Teoriis Tanaxmad, roca miiswrafvis
ara
nulisaken,
aramed
energiis
T 0 , sxeulis Sinagani energia
garkveuli
mniSvnelobisaken,
romelsac
n u l o v a n i e n e r g i a ewodeba. am energiis `warTmeva~ sxeulisaTvis araviTari saSualebiT ar SeiZleba, igi ganpirobebulia nawilakebis n u l o v a n i r x e v e b i T da miT metia, rac naklebia
nawilakis
masa.
dabal
temperaturaze
nivTiereba
iqneba
myar
Tu
Txevad
mdgomareobaSi imazea damokidebuli, Tu ra TamaSobs ganmsazRvrel rols _ nawilakebs Soris mizidva, romelic iwvevs kristaluri mesris Seqmnas, Tu nulovani rxevebi, romelic am Seqmnas ewinaaRmdegeba. heliumSi mizidvis Zalebi Zalian sustia, nulovani rxevebi ki (masis simciris gamo) Zalian intensiuria, ris gamoc ar xdeba kristaluri mesris Seqmna. *
heliumi myar mdgomareobaSi miiReba misi 4,2 K-ze qveviT gacivebisas, Tu wneva 25
atmosferoze metia.
368
S i n a a r s i winasityvaoba . §1. Sesavali .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
3
.
.
.
.
.
.
.
.
.
4
§2. fizikuri sidideebis erTeulebi. erTeulTa sistemebi .
.
.
.
.
.
.
.
.
8
pirveli nawili me qa ni k i s sa fu Zvl ebi I Tavi. w e r t i l i s k i n e m a t i k a §3. meqanikuri moZraoba. moZraobis kinematikuri gantolebebi .
.
.
.
.
.
.
. 11
$4. wrfivi Tanabari da Tanabarcvladi moZraobebi. maTi gantolebebi da grafikebi
.
.
.
.
.
.
.
§5. mrudwiruli moZraobis siCqare .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 12
.
. 18
§6. mrudwiruli moZraobis aCqareba. aCqarebis mxebi da normaluri mdgenelebi .
.
20
I I Ta vi . m y a r i s x e u l i s k i n e m a t i k a §7. myari sxeulis gadataniTi moZraoba .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
23
§8. myari sxeulis brunviTi moZraoba .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 24
§9. kuTxuri siCqaris veqtori .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 27
.
.
.
.
.
.
I I I Ta vi . n i v T i e r i w e r t i l i s d i n a m i k a §10. klasikuri meqanikis gamoyenebis sazRvrebi .
.
§11. niutonis pirveli kanoni. inerciuli sistemebi
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
29
.
.
32
§12. niutonis meore kanoni. moZraobis diferencialuri gantolebebi .
.
.
.
.
34
§13. niutonis mesame kanoni
.
.
.
.
37
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
$14. fardobiTobis meqanikuri principi. galileis gardaqmnis formulebi . $15. impulsi. impulsis cvlilebisa da mudmivobis kanonebi $16. drekadobis Zala. hukis kanoni . $17. xaxunis Zala .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
42
.
.
39
. 45
.
.
48
$18. msoflio mizidulobis Zala .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
51
$19. simZimis Zala. wona. uwonoba .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
53
.
.
.
.
I V Ta vi . a r a i n e r c i u l i s i s t e m e b i $20. Sesavali
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 58
$21. wrfivad da TanabaraCqarebulad moZravi arainerciuli sistema .
.
.
.
.
. 59
$22. Tanabrad mbrunavi arainerciuli sistema
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 61
$23. dedamiwa, rogorc arainerciuli sistema .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 65
V Ta vi . m u S a o b a d a e n e r g i a $24. muSaoba. cvladi Zalis muSaoba. erTeulebi
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
68
$25. simZimis Zalis muSaoba. konservatuli da arakonservatuli Zalebi
.
.
.
.
71
$26. simZlavre .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
73
§28. energia. energiis mudmivobis kanoni .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
76
§29. kinetikuri da potenciuri energia .
.
.
.
§30. kavSiri Zalasa da potenciur energias Soris . 369
.
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. 77 .
82
§31. nawilakebis dajaxeba
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
84
VI Ta vi . m y a r i s x e u l i s d i n a m i k a §32. myari sxeulis gadataniTi moZraobis ZiriTadi gantoleba .
.
.
.
.
.
.
88
§33. myari sxeulis brunviTi moZraobis dinamikis damaxasiaTebeli sidideebi
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
90
§34. brunviTi moZraobis dinamikis ZiriTadi gantoleba .
.
.
.
.
.
.
.
.
95
§35. impulsis momentis mudmivobis kanoni .
.
.
.
.
.
.
.
.
97
.
§36. myari sxeulis wonasworobis pirobebi .
. .
. .
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
99
VI I Ta vi . r x e v e b i d a t a l R e b i §37. harmoniuli rxeva .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
§38. harmoniulad merxevi sxeulis siCqare, aCqareba da energia
.
.
.
.
.
§39. erTi wrfis gaswvris mimarTuli ori harmoniuli rxevis Sekreba §40. urTierTmarTobuli harmoniuli rxevebis Sekreba . §41. milevadi rxeva .
.
.
.
.
.
§42. iZulebiTi rxeva. rezonansi
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
107 .
.
.
105
.
.
.
.
.
.
.
. 100
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
111 113
. 116
§43. talRuri moZraoba. talRis gantoleba. talRis energia
.
.
.
.
.
.
.
. 119
§44. hiugensis principi .
.
.
.
.
.
.
.
124
.
.
.
.
.
.
.
.
.
§45. talRebis interferencia. mdgari talRebi .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 126
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 131
VI I I Ta vi . si Txi sa da a i ri s meqa ni k a §46. hidroaerostatikis Ziriadi kanonebi .
.
.
§47. idealuri siTxe. siTxis stacionaruli dineba. uwyvetobis gantoleba §48. bernulis gantoleba .
.
.
.
.
.
§49. realuri siTxis dineba. siblante
.
. .
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
139
.
§50. sxeulebis moZraoba realur siTxeSi. stoqsisa da niutonis formulebi
.
.
136
.
143 . 146
§51. realuri siTxis dineba wriuli ganivkveTis mqone milSi. puazeilis formula .
.
.
.
.
.
m e o r e
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 150
.
.
.
.
. 153
n a w i l i
molekuluri fizikisa da Termodinamikis safuZvlebi airis Tvisebebi §52. Sesavali. molekuluri fizikisa da Termodinamikis sagani da Seswavlis meTodebi. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
I X Ta vi §53. molekulur-kinetikuri Teoriis ZiriTadi debulebani
.
.
.
.
.
.
.
.
156
§54. moculoba da wneva. erTeulebi
.
.
.
.
.
.
.
.
161
§55. temperatura da misi gazomva .
.
. .
. .
§56. atomisa da molekulis masa da zoma
. .
.
. .
.
. .
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 163
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 169
§57. idealuri airi. idealuri airis cdiseuli kanonebi
.
.
.
.
.
.
.
.
. 172
§58. idealuri airis mdgomareobis gantoleba. airis universaluri mudmiva .
.
.
177
§59. airis kinetikuri Teoriis ZiriTadi gantoleba
.
.
180
.
.
.
.
.
§60. molekulebis ganawileba siCqareTa mixedviT maqsvelis kanoni . 370
.
. .
. .
.
.
. 186
§61. molekulaTa saSualo ariTmetikuli siCqaris gamoTvla .
.
.
.
.
.
.
191
§62. maqsvelis siCqareTa ganawilebis kanonis eqsperimentuli Semowmeba. Sternis cda .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
§63. idealuri airis Sinagani energia Tavisuflebis xarisxTa ricxvi .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
§64. airis siTbotevadoba. airis universaluri mudmivas fizikuri arsi . §65. barometruli formula .
.
192
.
.
. 194
.
.
198
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 203
§66. bolcmanis kanoni. maqsvel-bolcmanis ganawileba .
.
.
.
.
.
.
.
.
. 206
§67. avogadros ricxvis gansazRvra. perenis cda .
.
§68. realuri airi. van-der-vaalsis gantoleba .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
§69. van-der-vaalsis gantolebis izoTermebi. kritikuli temperatura . §70. realuri airis Sinagani energia. joul-tomsonis efeqti .
.
. .
.
.
. .
.
.
207 .
.
.
210 .
.
219
.
225
X Ta vi . T e r m o d i n a m i k i s s a f u Z v l e b i §71. ZiriTadi cnebebi .
.
§72. siTbo da muSaoba .
.
.
.
.
.
.
.
§73. Termodinamikis I kanoni .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
§75. adiabaturi procesi. puasonis gantoleba . .
.
.
.
.
.
.
§77. muSaoba sxvadasxva Termodinamikur procesSi .
.
.
.
.
. 238
.
.
.
.
240
.
. 244
.
.
.
.
.
246
§78. wriuli procesi (cikli). siTburi manqanis mq koeficienti .
.
.
.
.
.
.
249
§80. karnos cikli .
.
.
.
.
§81. Termodinamikis II kanoni
.
.
.
.
.
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
§82. klauziusis utoloba. entropia .
.
.
.
237
.
.
.
.
.
. 232
.
.
228
.
§79. Seqcevadi da Seuqcevadi procesebi .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
§74. Termodinamikis I kanoni idealuri airisaTvis . §76. politropuli procesi
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
§84. hipoTeza `samyaros siTburi sikvdilis~ Sesaxeb
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
§83. Termodinamikis II kanonis statistikuri arsi
.
.
.
258
.
.
253
.
264
.
.
.
268
.
.
.
.
276
.
.
.
. 283
XI Tavi. m y a r i s x e u l i s T v i s e b e b i §85. kristaluri da amorfuli sxeuli
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
§86. kristalis bunebrivi forma da misi simetria. simetriis klasebi §87. kristaluri mesris fizkiuri tipebi. .
.
.
.
.
.
.
§88. myar sxeulSi nawilakebis siTburi moZraobis xasiaTi §89. myari sxeulis siTburi gafarToeba §90. myari sxeulis siTbotevadoba . §91. kristalis defeqtebi
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
305
.
.
303
.
.
.
.
.
.
. 298
.
.
.
290
.
.
.
285
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
310 316
X I I T a v i . siTxis Tvisebebi §92. Txevadi mdgomareobis zogadi daxasiaTeba . §93. molekuluri wneva .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
321
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
324
§94. zedapiruli daWimuloba .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
326
§95. wneva siTxis mrude zedapirze. laplasis formula . §96. damsvelebeli da aradamsvelebuli siTxe. kapilaroba 371
.
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
331 .
333
§97. aorTqleba da kondensacia . §98. duRili .
.
.
.
.
.
. .
. .
. .
. .
§99. fazisa da fazuri gardaqmnis cneba
. .
.
.
.
§100. klapeiron-klauziusis gantoleba .
. .
.
.
. .
.
.
342
.
.
. 345
.
.
338 .
.
. .
. .
.
. .
. .
.
. .
. .
.
. .
. .
.
. .
. .
.
. .
. .
.
. .
. .
.
.
§101. mdgomareobis diagrama. sammagi wertili .
.
.
.
349
.
.
351
XI I I Ta vi . fizikuri kinetikis elementebi §102. gadatanis movlenebi
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
353
.
.
354
§103. molekulebis dajaxebaTa ricxvisa da saSualo Tavisufali ganarbenis gamoTvla §104. difuzia .
.
. .
§105. Tbogamtaroba .
. .
. .
.
. .
.
. .
.
. .
.
§106. Sinagani xaxuni (siblante) .
. .
.
. .
.
.
. .
. .
372
. .
.
. . .
.
. . .
.
. . .
.
. . .
.
. . .
.
. . .
.
. . .
.
. . .
.
. . .
.
. .
.
. .
.
358 362
.
365