Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού : Η ανάδειξη και εξάπλωση της αισθητικής της παράδοσης by Vasia Katramadaki

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών 2017-2018 Αρχιτεκτονική & Αστικός σχεδιασμός | ΜEDITERRANEAN FUTURES Τμήμα Αρχιτεκτόνων Πανεπιστήμιο Πατρών

Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού : Η ανάδειξη και εξάπλωση της αισθητικής της παράδοσης

Κατραμαδάκη Αρετή Βασιλική Επίβλεψη : Αίσωπος Γιάννης

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

Περίληψη Η ερευνητική εργασία με τίτλο “Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού : Η ανάδειξη και εξάπλωση της αισθητικής της παράδοσης”, πραγματεύεται τη σχέση του τουρισμού και της αρχιτεκτονικής και πιο συγκεκριμένα της λαϊκής ανώνυμης νησιωτικής αρχιτεκτονικής. Η συγκεκριμένη μελέτη ακολουθεί μια χρονική ακολουθία θίγοντας περιληπτικά την ιστορία του τουρισμού, τις βασικές τάσεις του και την σχέση του με την αρχιτεκτονική παράδοση στην Ελλάδα. Αναλύει τις προσπάθειες του ελληνικού οργανισμού τουρισμού (ΕΟΤ) για την ανάδειξη και διατήρηση των παραδοσιακών οικισμών και τις συνέπειες αυτού του εγχειρήματος. Επιπλέον γίνεται μια προσπάθεια ανάλυσης της έννοιας της αυθεντικότητας –αυθεντικής εμπειρίας, του διαχωρισμού των εννοιών ταξιδιώτη και τουρίστα και της σχέσης της παράδοσης και του τουρισμού σήμερα. Μέσω της συγκεκριμένης μελέτης ερευνάται μια νέα αισθητική, που υιοθετείται στα σύγχρονα τουριστικά καταλύματα και φέρει στοιχεία της παράδοσης. Πραγματοποιείται μια συγκριτική ανάλυση είκοσι σύγχρονων παραδειγμάτων και των τουριστικών προσπαθειών του ΕΟΤ, στα ξενοδοχεία Ξενία και στους παραδοσιακούς οικισμούς. Στα παραδείγματα τονίζονται και απομονώνονται κάποια στερεότυπα- κλισέ που επαναλαμβάνονται από το παρελθόν μέχρι σήμερα, είτε με τη μορφή μίμησης είτε με μια πιο πρωτότυπη ματιά στο παρελθόν, και δημιουργούν μια κοινή αισθητική. Σκοπός της εργασίας είναι η διερεύνηση εννοιών όπως αυθεντική εμπειρία, πολιτιστικός τουρισμός, εναλλακτικοί τρόποι τουρισμού, αισθητική της παράδοσης και η σχέση των στερεότυπων της παράδοσης στην σύγχρονη αρχιτεκτονική. Καθώς και μια αρχική καταγραφή και ταξινόμηση στοιχείων που συγκροτούν την τουριστική εμπειρία και τα οποία αναφέρονται στην παράδοση με κριτικό τρόπο ή όχι. Abstract The research work titled "Authentic tourism experiences: The emergence and expansion of aesthetics in tradition", deals with the relationship between tourism and architecture and more specifically, the anonymous vernacular island architecture. This study follows a time sequence summarizing the history of tourism, its basic trends and its relationship with the architectural tradition in Greece. It analyzes the efforts of the Greek National Tourism Organization (G.N.T.O.) to promote and preserve the traditional villages and the consequences thereof. Moreover, an attempt is made in order to analyse the concept of authenticity – the authentic experience of separation of the concepts of a traveler and a tourist and the relationship of tradition and tourism today. Through this study, a new aesthetics is being explored, adopted in modern tourist accommodation and bearing elements of tradition. A comparative analysis of twenty contemporary examples and attempts of G.N.T.O., in the Xenia hotels and traditional settlements is being carried out. The examples highlight and isolate some stereotypes-cliches that are repeated from the past until today, either in the form of imitation or with a more original look in the past, and create a common aesthetics. The aim of this work is to explore concepts such as authentic experience, cultural tourism, alternative tourism, aesthetics of tradition and the relation of stereotypes of tradition to contemporary architecture. Ultimately, this thesis includes an initial recording and classification of elements that constitute the touristic experience and which refer to tradition either in a critical manner or not.

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

Προοίμιο Αφορμή για την παρούσα ερευνητική εργασία ήταν το ενδιαφέρον μου για τους παραδοσιακούς οικισμούς, ιδιαίτερα τους νησιωτικούς, και το πάθος μου για την αναζήτηση αυθεντικών εμπειριών μέσω του ταξιδιού. Από τα πρώτα έτη των σπουδών μου αντιλήφθηκα ότι το ενδιαφέρον μου στρεφόταν συνεχώς γύρω από τον άνθρωπο και τον χώρο. Ο συνδυασμός της διαμονής μου, σε μια μεσογειακή πόλη, των εργασιών της σχολής που είχαν ως περιοχή μελέτης την πόλη των Χανίων, καθώς και η πρακτική μου άσκηση στο Κέντρο Αρχιτεκτονικής Μεσογείου, μου ενίσχυσαν το ενδιαφέρον για την Μεσόγειο. ∆ίνοντας περισσότερη προσοχή στο κλίμα, το τοπίο, τον τόπο, τον τουρισμό, και τη σχέση του ανθρώπου και της αρχιτεκτονικής με τα παραπάνω. Συνεπώς η επιλογή του θέματος της προπτυχιακής ερευνητικής μου εργασίας, προσπάθησε να συνδυάσει όλα τα χαρακτηριστικά που με ενδιέφεραν. Η εργασία, με τίτλο «Σύγχρονες μεταφράσεις της ανώνυμης αρχιτεκτονικής, στη μεταπολεμική Ελλάδα» πραγματεύεται τη διερεύνηση της έννοιας της παράδοσης για έναν τόπο και τη μετάφραση στοιχείων της ανώνυμης αρχιτεκτονικής. ∆ιερευνώντας έννοιες όπως είναι ο τόπος, το τοπίο, ο κριτικός τοπικισμός, και η σύγχρονη αρχιτεκτονική σύνθεση. Ύστερα από ένα χρόνο στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Μεσογειακά Μέλλοντα», οι ορίζοντες μου άνοιξαν και θέλησα να εξελίξω την παραπάνω έρευνα, και να τονίσω την σχέση του τουρισμού και της παράδοσης και να προσπαθήσω να αποδείξω την ύπαρξη μιας νέας «παραδοσιακής τάσης». Τέλος ένα πρόσφατο ταξίδι μου σε ένα μικρό χωριό στην Τανζανία, το Gongo, μου έδωσε το έναυσμα για να ζήσω μια αυθεντική εμπειρία, που στηρίζεται στην παράδοση αλλά συνδυάζει και κάποιες από τις σύγχρονες ανάγκες και να αντιληφθώ- να κατανοήσω την διαφορά του ταξιδιώτη και του τουρίστα. Θα ήθελα να ευχαριστήσω, τον επιβλέποντα καθηγητή μου Γ. Αίσωπο για τις πολύτιμες συζητήσεις και την βοήθειά του στην παρούσα ερευνητική. Καθώς και την οικογένεια μου και τους φίλους μου για τις πολύωρες συζητήσεις επάνω στα ταξίδια και την αρχιτεκτονική και την υπομονή και αγάπη που έδειξαν τους τελευταίους μήνες που ήταν στο επίκεντρο των συζητήσεων η παρούσα ερευνητική.

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

Περιεχόμενα

Εισαγωγή ...................................................................................................................................11

Κεφάλαιο 1 | Ο τουρισμός στην Ελλάδα ..................................................................................... 14 1α | Η εξέλιξη του τουρισμού στην Ελλάδα ........................................................................... 14 1β | Οι κυριότεροι τουριστικοί πόροι στην Ελλάδα ............................................................... 21 1γ | Μορφές τουρισμού, η περίπτωση του πολιτιστικού τουρισμού ....................................23 1δ) Το πρόγραμμα του ΕΟΤ για τους παραδοσιακούς οικισμούς και την τουριστική ανάπτυξη ..................................................................................................................................26 1ε) Οι επιπτώσεις του τουρισμού ...........................................................................................32

Κεφάλαιο 2 | Η αυθεντική εμπειρία του τουρισμού .................................................................36 2α) Ο ταξιδιώτης και ο τουρίστας ...........................................................................................36 2β)Η αυθεντική εμπειρία του τουρίστα .................................................................................39 2γ) Η περίπτωση της Ελλάδας ................................................................................................43

Κεφάλαιο 3 | Παράδοση και τουρισμός .....................................................................................50 3α) Η παράδοση και ο τουρισμός σήμερα .............................................................................50 3β) Η οικονομία του διαμοιρασμού, το παράδειγμα της airbnb ..........................................52 3γ) Τα κλισέ- στερεότυπα του τουρισμού | Παραδείγματα σύγχρονης τουριστικής αρχιτεκτονικής επηρεασμένης από την παράδοση ..............................................................55

Συμπεράσματα .............................................................................................................................74

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

Εισαγωγή «… πλήρης είναι ο άνθρωπος που ταξίδεψε πολύ και άλλαξε είκοσι φορές τον τρόπο σκέψης του και της ζωής του. Οι μικρές και πανομοιότυπες συνήθειες που αποκτά ο άνθρωπος κατά τη διάρκεια της ζωής του, και μέσα από τη μονοτονία του τόπου όπου ζει, είναι σκιές που καλύπτουν τα πάντα. Ο χαρακτήρας του ανθρώπου, η σκέψη, η φιλοσοφία, η θρησκεία, γίνονται πιο πλούσιες και πιο αληθινές σ’ εκείνον που είδε τη φύση και την κοινωνία από περισσότερες οπτικές γωνίες…» G.Sigaux1 Το παραπάνω απόσπασμα, δηλώνει τον πραγματικό λόγο του ταξιδιού, την αναζήτηση της αυθεντικότητας και της προσωπικής αλήθειας του κάθε ταξιδιώτη. Η παρούσα ερευνητική εργασία πραγματεύεται τη διερεύνηση της έννοιας της αυθεντικής εμπειρίας του τουρίστα σε ένα παραδοσιακό τόπο κατοίκισης και την ανακάλυψη της εξέλιξης της παραδοσιακής αισθητικής. Η εργασία δομείται σε τρείς ενότητες, η πρώτη ενότητα μελετά την εξέλιξη του τουρισμού στην Ελλάδα, η δεύτερη ενότητα εξετάζει την έννοια της αυθεντικότητας σε ένα ταξίδι μέσα από την παράδοση και η τρίτη ενότητα προσπαθεί να βρει την ισορροπημένη σχέση ανάμεσα στον τουρισμό και την παράδοση. Πιο συγκεκριμένα, στην πρώτη ενότητα αναφερόμαστε στην εξέλιξη του τουρισμού στην Ελλάδα, χωρίζοντας την σε τρεις μεγάλες περιόδους, ύστερα ακολουθούν οι κυριότεροι τουριστικοί πόροι στην Ελλάδα, που βοηθούν στην τουριστική ανάπτυξη. Η συγκεκριμένη μελέτη ακολουθεί μια χρονική ακολουθία θίγοντας περιληπτικά τα βασικά ρεύματα στον τουρισμό. Η ενότητα αργότερα επικεντρώνεται σε μία συγκεκριμένη μορφή τουρισμού, τον πολιτιστικό τουρισμό, όπου γίνεται αναφορά στους παραδοσιακούς οικισμούς και στο πρόγραμμα του ΕΟΤ για την διατήρηση και ανάδειξη τους, καθώς και στις συνέπειες και τα αποτελέσματα του προγράμματος. Τέλος, εξετάζονται οι επιπτώσεις του τουρισμού σε έναν τόπο και στη χώρα γενικότερα. Στην δεύτερη ενότητα, αναλύεται η αυθεντική εμπειρία του τουρίστα. Αρχικά γίνεται ένας διαχωρισμός στην έννοια του ταξιδιώτη και του τουρίστα και στο πώς έχει αλλάξει τα τελευταία χρόνια, η σχέση του ταξιδιώτη με τον τόπο που επισκέπτεται. Σε δεύτερη φάση γίνεται μια ανάλυση, από διάφορους επιστήμονες και κοινωνιολόγους, με σημαντικότερο τον Dean MacCanell, για την έννοια της αυθεντικότητας σε έναν προορισμό. Και καταλήγουμε, στην περίπτωση του ελλαδικού χώρου και των παραδοσιακών οικισμών. Η τρίτη και τελευταία ενότητα, προσπαθεί να συνδέσει τις δύο παραπάνω, αναλύοντας την σχέση της παράδοσης και του τουρισμού σήμερα, τονίζοντας την επιτακτική ανάγκη που υπάρχει για διατήρηση και ανάπτυξη της πολιτιστικής κληρονομιάς και δίνοντας βάση στις σύγχρονες ανάγκες του ατόμου. Έπειτα, μελετώνται οι σύγχρονες τάσεις του τουρισμού, με έμφαση στον πολιτιστικό τουρισμό και στην νέα τάση της οικονομίας του διαμοιρασμού, όπου αναλύεται το παράδειγμα της airbnb και των ηλεκτρονικών πλατφορμών κατοίκισης. Με αποτέλεσμα, να δίνεται έμφαση στη δημιουργία τουριστικών καταλυμάτων που έχουν ως προτεραιότητα τους την οικειότητα, την αυθεντική εμπειρία και τις ανέσεις του τουρίστα, δημιουργώντας μια νέα τάση, μια νέα παραδοσιακή αισθητική. Τέλος, παρατίθενται και αναλύονται παραδείγματα σύγχρονης νησιωτικής τουριστικής αρχιτεκτονικής επηρεασμένης από την παράδοση, που συγκρίνονται με παραδείγματα των προγραμμάτων του ΕΟΤ και αποδεικνύουν την νέα παραδοσιακή αισθητική. Σκοπός της εργασίας είναι να γίνει μια απόπειρα διερεύνησης της σχέσης του τουρισμού και της παράδοσης, της θέσης της αρχιτεκτονικής και του αρχιτέκτονα στον τουρισμό, της έννοιας της αυθεντικότητας και της κατασκευασμένης αυθεντικότητας και της δημιουργίας μιας νέας παραδοσιακής αισθητικής, ως αποτέλεσμα της αλλαγής των συνθηκών. 1

G.Sigaux, 1965, Histoire du tourisme, Paris, Ed. DEcouverte de la Science

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

Κεφάλαιο 1 | Ο τουρισμός στην Ελλάδα 1α | Η εξέλιξη του τουρισμού στην Ελλάδα Στο κεφάλαιο αυτό θα γίνει μια σύντομη ιστορική αναδρομή του τουρισμού της Ελλάδας για την καλύτερη κατανόηση των μετέπειτα πληροφοριών. Η εξελικτική διαμόρφωση των προτύπων ανάπτυξης και των τουριστικών υποδομών στην Ελλάδα επηρεάστηκε από την ιστορική, την οικονομική και την χωρική αναπτυξιακή διάσταση, η οποία συνδέεται με την ανάδειξη ορισμένων από των βασικότερων χαρακτηριστικών της ζήτησης στη χώρα αλλά και των αντίστοιχων υποδομών προσφοράς οι οποίες αναπτύσσονται για να ανταποκριθούν σε αυτή τη ζήτηση. Στην Ελλάδα η διάσταση αυτή επηρεαζόταν για πολλά χρόνια από τον διεθνοποιημένο χαρακτήρα της ζήτησης. Από τα πρώτα χρόνια της ανάπτυξης του ελληνικού τουρισμού, ο περιηγητικός τουρισμός παραμένει δυναμικός. Η ανάπτυξη του τουρισμού στη χώρα μας θα μπορούσε να χωριστεί σε τρία μεγάλα στάδια (από το 1950 έως σήμερα), σύμφωνα με τον Π. Τσάρτα2. Στην παρούσα εργασία, θα γίνει και μια μικρή αναφορά σε ένα στάδιο πριν από το 1950. Οι ασταθείς πολιτικοκοινωνικές συνθήκες στις αρχές του 20ου αιώνα, ο παγκόσμιος πόλεμος και η μικρασιατική καταστροφή, με επακόλουθο την επιτακτική ανάγκη προσφυγικής περίθαλψης, συρρίκνωσαν τα όρια της κρατικής παρέμβασης στον τουρισμό, ως σχεδόν τα μέσα της δεκαετίας του ’20. Με αποτέλεσμα, η σχέση της Ελλάδας με τον τουρισμό να ξεκινά δειλά μετά τις αρχές του 20ου αιώνα, με έμφαση στην ιστορία της και στον σημαντικό πολιτισμό της και με την εμφάνιση του περιηγητισμού3. Οι πρώτοι ταξιδιώτες είχαν έντονη την αίσθηση της αντίφασης, μεταξύ της προσδοκίας και του βιώματος. Συχνότατα, το ταξίδι για τους περισσότερους αποτελούσε μια παλινδρόμηση ανάμεσα στη λογοτεχνική φαντασία και την αποκαρδιωτική πραγματικότητα, όπως σημειώνει ο Α. Βλάχος4. Την περίοδο εκείνη υπήρχε έντονη καταγραφή των ταξιδιών μέσω προσωπικών ημερολογίων που δημοσιεύονταν και στον ευρωπαϊκό τύπο. Η ραγδαία ανάπτυξη του ταξιδιού βασιζόταν στη μαζική παραγωγή και διάχυση οπτικών ερεθισμάτων που είχαν προηγηθεί. Οι ταξιδιωτικές αυτές αναφορές από τους δυτικούς περιηγητές, τα ποικίλα κείμενα και οι αναφορές τους στην λατρεία του ελληνικού τοπίου και περισσότερο στη λατρεία των μνημείων του, θεωρώντας ότι το ελληνικό τοπίο μέσα του περιέχει ατόφια σύμβολα του χθες, έδωσαν μια νέα τροπή στο ελληνικό κράτος που αναζητούσε την ταυτότητα του. Έτσι, η πρώτη προσπάθεια για τη δημιουργία νομικού πλαισίου για τον τουρισμό που σταδιακά θα αντικαταστήσει τον περιηγητισμό, χρονολογείται στο τέλος του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου με την ίδρυση του Γραφείου Ξένων και Εκθέσεων5 το 1914, του οποίου διάδοχος είναι ο ΕΟΤ. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1930, τοποθετούνται 2

Τσάρτας, Π. 2010, Ελληνική τουριστική ανάπτυξη. Χαρακτηριστικά, διερευνήσεις, προτάσεις, Αθήνα, Εκδόσεις Κριτική. Πολλοί διανοούμενοι και αστοί προσανατολίζονται ιδεολογικά στην ελληνική ύπαιθρο, στο εξω-αστικό τοπίο, «στας φυσικάς καλλονάς», αλλά και «στην μελέτην και διαφύλαξιν των ιστορικών μνημείων». 4 Ο ελληνικός τουρισμός στα πρώτα του βήματα: Τόποι, τοπία και εθνικός εαυτός, Στο βιβλίο : Αίσωπος, Γ. 2015,Τοπία τουρισμού : Aνακατασκευάζοντας την Ελλάδα (Tourism Landscapes- Remaking Greece), μτφ. Α. Ζαφειρίου, Αθήνα, εκδόσεις Δομές 5 Ανάμεσα στις αρμοδιότητες της νεοσύστατης υπηρεσίας ήταν, μεταξύ άλλων, η μέριμνα για τις συγκοινωνίες, η εποπτεία των ξενοδοχείων, η φροντίδα για τον εξωραϊσμό των πόλεων και των αρχαιολογικών χώρων, η ευθύνη για τη λειτουργία των λουτροπόλεων, η οργάνωση και εποπτεία εορτών και παραστάσεων και η διαφήμιση της χώρας στο εξωτερικό. Το 1929 αναβαθμίζεται το Γραφείο Ξένων και Εκθέσεων σε αυτόνομο οργανισμό. Ως σημαντικές αρμοδιότητες του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού ορίζονται η περαιτέρω διευκόλυνση και προστασία των περιηγητών με την παράλληλη άρση των νομοθετικών φραγμών για τις μετακινήσεις εντός της επικράτειας, η ενίσχυση των ξενοδοχείων μέσα από την παροχή επαρκών πιστώσεων και βέβαια η ενίσχυση της προβολής της χώρας στο εξωτερικό. Στο πλαίσιο αυτών των πρωτοβουλιών η Ελλάδα αποτελεί πλέον έναν σημαντικό προορισμό στις κρουαζιέρες που οργανώνουν στην Ανατολική Μεσόγειο οι μεγαλύτερες ακτοπλοϊκές εταιρείες και ταξιδιωτικά γραφεία διεθνούς κύρους. 3

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

οι ρίζες όχι μιας πρώτης αλλά πάντως μιας συνεκτικής προσέγγισης του θαλάσσιου τοπίου, μέσω της σύμπραξης μιας σειράς καλλιτεχνών6 : φωτογράφων, ζωγράφων, λιθογράφων, αρχιτεκτόνων, δημοσιογράφων, που δραστηριοποιήθηκαν μέσα στο ανερχόμενο τότε τουριστικό κύκλωμα7. Οι καλλιτέχνες αυτοί εικονογραφούσαν πολυτελή έντυπα, που δεν περιορίζονταν αποκλειστικά πλέον στα μνημεία, αλλά στη συνύπαρξη ιστορικού παρελθόντος και ελληνικού τοπίου8. Πρόκειται για την πρώτη κρατική πρωτοβουλία στον χώρο των τουριστικών εγκαταστάσεων, μια πρακτική που θα αποτελέσει μεταπολεμικά τον κριό της τουριστικής ανάπτυξης της χώρας. Τα έντυπα αυτά, σύμφωνα με τους οπτικούς ιστορικούς, προσπαθούσαν να καταστήσουν το τουριστικό προϊόν ‘οικείο’ και αναγνωρίσιμο πριν καταναλωθεί9, με τον τρόπο αυτό αυξήθηκε και η ζήτηση. Αυτή η διαδικασία στηριζόταν σε μια εκτεταμένη «κουλτούρα της εικόνας», στην οποία οι τουρίστες εκπαιδεύονται και ακολουθούν. Έτσι, παρατηρούμε ότι η ραχοκοκαλιά της τουριστικής προσφοράς από την εποχή του Grand Tour10, έως το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, παρέμενε το πολιτισμικό απόθεμα με έμφαση στα – γνωστά– μνημεία του κλασικού πολιτισμού, μέσω αφηγήσεων και εντύπων. Ο πόλεμος λειτούργησε ως τομή για το τουριστικό φαινόμενο, πολλές κοινωνικές σχέσεις μεταλλάχτηκαν, τολμηροί σχεδιασμοί εκπονήθηκαν και δεδομένες σχέσεις εξουσίας έτυχαν αναδιαπραγμάτευσης. Η φυσιογνωμία των μεταπολεμικών ταξιδιωτών μεταπλάστηκε, ενώ σύμφωνα με τον Α. Βλάχο, τα ίδια τα κράτη εκμεταλλεύτηκαν εντατικότερα το φαινόμενο για να επωφεληθούν από μια οικονομική δραστηριότητα που συσχετιζόταν παράλληλα με ένα κατοχυρωμένο πλέον στην ιδρυτική διακήρυξη του ΟΗΕ (1948). «Στην αυγή της μεταπολεμικής Ανασυγκρότησης, ο σχεδιασμός του ελληνικού τουρισμού ξετυλίχτηκε προοδευτικά, όντας σημαίνον τμήμα του αμερικανικού Σχεδίου Μάρσαλ»11. Παρόλο που η αρχική φάση του Σχεδίου συνδέθηκε με την αντιμετώπιση των επειγουσών αναγκών της χώρας και τη γενικότερη ανάπτυξη της κατεστραμμένης από τον πόλεμο ελληνικής οικονομίας, περιείχε και βασικές στρατηγικές τουριστικών αναπτυξιακών πολιτικών σχεδιασμού που θα ακολουθούνταν σχεδόν μέχρι σήμερα. Αυτές επηρέασαν το πρόγραμμα της ελληνικής κυβέρνησης στον τουριστικό τομέα. Το πρώτο στάδιο ανάπτυξης (1950-1965) μπορεί να χαρακτηριστεί «ως μια περίοδος όπου κυριαρχούσαν αυτόνομοι περιηγητές τουρίστες σε υποτυπώδεις υποδομές και ήταν μια περίοδος βασισμένη στον πολιτιστικό τουρισμό και στον τουρισμό διακοπών»12. Η βάση των τουριστών ήταν συνήθως στην Αθήνα, καθώς οι δυνατότητες πρόσβασης σε άλλες περιοχές ήταν ιδιαίτερα δύσκολη, λόγω της έλλειψης υποδομών. Το 1950 γίνεται η πρώτη προσπάθεια για καλυτέρευση αυτών των υποδομών, πρόκειται για μια περίοδο δυναμικής ανασυγκρότησης της ελληνικής οικονομίας, στην οποία ο τουρισμός έχει δευτερεύοντα ρόλο. Τα ελάχιστα ξενοδοχεία υψηλών προδιαγραφών βρίσκονται στην Αθήνα και λιγότερο στην Θεσσαλονίκη, στην υπόλοιπη Ελλάδα η κατάσταση είναι εξαιρετικά προβληματική. 6 Φωτογράφοι όπως η Nelly’s και ο Γ. Βαφιαδάκης, ζωγράφοι όπως ο Σπ. Βασιλείου, αρχιτέκτονες όπως ο Δ. Μωρέττης και δημοσιογράφοι όπως ο Σ. Μελάς, ο Κ. Ουράνης και ο Ν. Ζαρίφης, κά. 7 αναδύθηκε αυτό που θα μπορούσε να περιγραφεί ως η πρώτη «κατασκευή της Αιγαιακότητας». 8 Η Ελλάδα διαφημίζεται και ως προορισμός ορεινών διακοπών για τους λάτρεις του αυτοκινήτου, ενώ στο φυλλάδιο που εκδίδει ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού σε πέντε γλώσσες, παρουσιάζονται τον Δεκέμβριο του 1931 για πρώτη φορά τα τουριστικά περίπτερα που αναγείρονται στους αρχαιολογικούς χώρους του Σουνίου, της Κορίνθου, της Δήλου και της Φαιστού σε μορφές που παραπέμπουν σε ιδεατές αναπαραστάσεις ανασκαφικών δεδομένων. 9 Βλ. Sturken Μ. Cartwright, L. 2003, Practices of looking: an introduction to visual culture, Oxford: Oxford University Press, 2003 και Paul Burke, αυτοψία: οι χρήσεις των εικόνων ως ιστορικών μαρτυριών, Αθήνα. 10 Το Grand Tour ήταν το παραδοσιακό ταξίδι της Ευρώπης, των νεαρών και ευγενών κυρίως Ευρωπαίων. Το έθιμο κράτησε κυρίως από το 1660 έως την εξάπλωση των σιδηροδρομικών δικτύων στα τέλη της δεκαετίας του σαράντα του δεκάτου ενάτου αιώνα. Πρωταρχικός σκοπός του ταξιδιού ήταν η επαφή με την κλασσική αρχαιότητα, την Αναγέννηση και την Ευρωπαϊκή αριστοκρατία. 11 Ο ελληνικός τουρισμός στα πρώτα του βήματα: Τόποι, τοπία και εθνικός εαυτός, Στο βιβλίο : Αίσωπος, Γ. 2015,Τοπία τουρισμού: Ανακατασκευάζοντας την Ελλάδα (Tourism Landscapes- Remaking Greece), μτφ. Α. Ζαφειρίου, Αθήνα, εκδόσεις Δομές 12 Τσάρτας, Π. 2010, Ελληνική τουριστική ανάπτυξη. Χαρακτηριστικά, διερευνήσεις, προτάσεις, Αθήνα, Εκδόσεις Κριτική.

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

Οι περισσότεροι τουρίστες επισκέπτονται περιοχές με αρχαιολογικό ενδιαφέρον (Πελοπόννησος, ∆ελφούς, Αττική). Μετά το 1960, ο Αργοσαρωνικός έρχεται σιγά σιγά στο προσκήνιο μαζί με την Κέρκυρα και την Ρόδο, όπου έχουν την πρώτη οργανωμένη παρουσία αλλοδαπών tour operators και αλυσίδες ξενοδοχείων. Την ίδια περίοδο γίνεται γνωστή και η Μύκονος, όπου είναι ο λόγος που αναδεικνύονται τα επόμενα χρόνια ως τουριστική περιοχή τα νησιά των Κυκλάδων. Το 1961, αρχίζει το πρώτο πενταετές πρόγραμμα τουριστικής ανάπτυξης της χώρας, με βασικές αρχές την ανάδειξη όχι μόνο των μνημείων, αλλά και του φυσικού τοπίου13, η ανάπτυξη του θαλάσσιου τουρισμού, η τουριστική ανάπτυξη νέων περιοχών – στην ηπειρωτική χώρα κυρίως– ενώ απευθύνεται πλέον, όχι μόνο στα υψηλά, αλλά και στα μεσαία κοινωνικά στρώματα. «Η προώθηση μιας πολιτικής κινήτρων δεν φέρνει τα αναμενόμενα αποτελέσματα, γιατί ελάχιστοι ιδιώτες επιχειρηματίες αποφασίζουν να ριψοκινδυνέψουν και να επενδύσουν στον έως τότε άγνωστο κλάδο του τουρισμού και έτσι το ελληνικό κράτος αναγκάζεται να παίξει ο ίδιος το ρόλο του ιδιώτη επιχειρηματία»14. Κατασκευάζοντας την ιστορική πλέον αλυσίδα ξενοδοχείων, «Ξενία», μονάδες μικρής συνήθως δυναμικότητας με υψηλό βαθμό εξυπηρετήσεων, με υπεύθυνο τον αρχιτέκτονα Α. Κωνσταντινίδη. Με την ίδρυση των Ξενία15 αναστρέφεται το επενδυτικό κλίμα και οι ιδιώτες αρχίζουν να ανακαλύπτουν τα θετικά στοιχεία του τουρισμού και να αρχίζουν να αναλαμβάνουν τη δημιουργία «τουριστικών ζωνών» 16. Η μετακίνηση των τουριστών γίνεται με τη βοήθεια λεωφορείων, ενώ σιγά σιγά εμφανίζονται στην πρωτεύουσα τα πρώτα τουριστικά και ταξιδιωτικά πρακτορεία. Αυτή την περίοδο η οργανωτική, περιβαλλοντική, οικονομική και κοινωνική διάσταση του τουριστικού φαινομένου είναι περιορισμένη και εντοπίζεται χωρικά σε συγκεκριμένες περιοχές, όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Σημαντικό ρόλο στην ακτοπλοΐα έπαιξε το κρουαζιερόπλοιο «Σεμίραμις» το οποίο πραγματοποιούσε τις πρώτες οργανωμένες κρουαζιέρες στο Αιγαίο, ναυλωμένο από τον ΕΟΤ. Σταδιακά βελτιώθηκαν οι μετακινήσεις στην θάλασσα, καθώς το ελληνικό κράτος αγόρασε από τις ιταλικές πολεμικές επανορθώσεις πλοία τα οποία δόθηκαν σε σημαντικούς εφοπλιστές της εποχής. Στο πρώτο αυτό στάδιο ανάπτυξης, η Ελλάδα αρχίζει να κατατάσσεται στους τουριστικούς προορισμούς των μεγάλων ταξιδιωτικών οργανισμών. Χαρακτηριστικά αυτής της περιόδου, είναι η εποχικότητα και η έλλειψη οργάνωσης στις παρεχόμενες υπηρεσίες, ενώ έμφαση δίνεται στους αλλοδαπούς τουρίστες, οι ημεδαποί και η ζήτηση που προκαλούν προς το παρόν αγνοούνται. Τέλος, ο τουρίστας στο μεγαλύτερο μέρος της χώρας σε αυτήν την περίοδο παραμένει αξιοθέατο. Στο δεύτερο στάδιο ανάπτυξης (1965-1985) ξεκινά η ανάπτυξη του οργανωμένου τουρισμού διακοπών, η αριθμητική αύξηση και η χωρική επέκταση των τουριστικών υποδομών καθώς ο τουρισμός γίνεται υπολογίσιμος τομέας για την εθνική οικονομία. Την περίοδο αυτή δίνεται βάση στους αλλοδαπούς τουρίστες. Ο τουρισμός διακοπών καλοκαιριού με έμφαση στην ξεκούραση και την ψυχαγωγία υπερτερεί του πολιτιστικού τουρισμού, και οι περισσότεροι τουρίστες κάνουν μια γρήγορη ξενάγηση στα αρχαία μνημεία. Η αύξηση του τουρισμού και η σχετικά μεγάλη παραμονή στη χώρα επέβαλε τη δημιουργία σύγχρονων υποδομών στα καταλύματα, στη μετακίνηση και στα πρακτορεία, οι βάσεις για μια μεγάλη συστηματική ανάπτυξη είχαν πλέον τεθεί. 13

Αναλυτικότερα, όσον αφορά στην πρώτη παράμετρο αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι «ο Ελληνικός Τουρισμός δεν θα έπρεπε πλέον να βασίζεται μόνον εις τα αρχαία μνημεία, ως εγένετο εις το παρελθόν, αλλάεπίσης να δίδη έμφασιν εις τας φυσικάς καλλονάς του τοπίου μας, αι οποίαι ανταποκρίνονται εις την νέαν κλίσιν του ανθρώπου προς την φύσιν, και να υπογραμμίζη τας συγχρόνους ανέσεις και την πολυτέλειαν της ζωής» 14 Ο.π 15 Το πρόγραμμα του ΕΟΤ περιλαμβάνει 88 νέες τουριστικές μονάδες που θα κατασκευασθούν σε επιλεγμένα σημεία της ελληνικής επαρχίας για να δημιουργηθούν νέοι πόλοι έλξης του τουριστικού ρεύματος 16 Η εκτέλεση μιας σειράς τουριστικών έργων πλήρους αξιοποιήσεως προνομιακών περιοχών, οδήγησε τον Ελληνικό Τουρισμό να σπάσει το “φράγμα της “υποαναπτύξεως”. Οι ξένοι που επισπεύτηκαν την Ελλάδα το 1965, πέρασαν μαζί με τις κρουαζιέρες το 1.000.000 άτομα».

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

Οι τουριστικές περιοχές πολλαπλασιάστηκαν σε όλη την παραλιακή ζώνη και στους νησιωτικούς νομούς και λόγω της κρατικής πολιτικής, που ενισχύει την τουριστική ανάπτυξη με επενδύσεις σε υποδομές και επιχειρήσεις αναδεικνύοντας με αυτό τον τρόπο τον τουρισμό σε έναν από τους βασικούς παράγοντες της οικονομικής ανάπτυξης της χώρας. Παρά την γρήγορη ανάπτυξη του τουρισμού, δεν δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στον προγραμματισμό της ανάπτυξης αυτής, δεν έγινε χωροταξικός και αναπτυξιακός σχεδιασμός σε εθνικό και τοπικό επίπεδο, δεν έγιναν περιβαλλοντικές μελέτες, μελέτες κοινωνικών επιπτώσεων, κόστους-ωφέλειας, μελέτες απασχόλησης και ανθρώπινου δυναμικού, οικονομική οργάνωση και διαχείριση με αποτέλεσμα να ξεκινήσει μια κριτική για τα όποια οφέλη της τουριστικής ανάπτυξης στην οικονομία, στην κοινωνία και το περιβάλλον. Σε αυτό το στάδιο ο τουρίστας αποκτά χαρακτηριστικά του πελάτη και συχνά του προϊόντος, μια εξέλιξη που συνδέεται με τις σημαντικές αλλαγές στην κοινωνικοοικονομική δομή των τουριστικών περιοχών, τα κίνητρα των τουριστών που επισκέπτονται τη χώρα και τα οργανωτικά χαρακτηριστικά της νέας τουριστικής υποδομής. Οι πλειονότητα των τουριστών επιλέγει τα οργανωμένα ταξίδια από πρακτορεία και έτσι χάνεται η αυτονομία της προηγούμενης περιόδου. Η μαζικότητα σε ορισμένες περιοχές οδηγεί τους τουρίστες στην αναζήτηση νέων λιγότερο πολυσύχναστων προορισμών. Οι τουρίστες που ενδιαφέρονται για τον πολιτιστικό τουρισμό, την παράδοση και το περιβάλλον αρχίζουν να αποφεύγουν τα ταξίδια κατά την καλοκαιρινή περίοδο, αναζητώντας λιγότερο αναπτυγμένες περιοχές για μια πιο «αυθεντική εμπειρία» διαμονής. Επιπλέον ο τουρισμός αυτής της περιόδου αρχίζει να αναφέρεται και στους κατοίκους της χώρας. Αρχίζει η ανάπτυξη του κάμπινγκ και άλλων συμπληρωματικών καταλυμάτων οικογενειακού τύπου. Αυξάνεται, επίσης, ο αριθμός των παραθεριστικών κατοικιών σε περιοχές γύρω από τα μεγάλα αστικά κέντρα. Με αφετηρία τη δεκαετία του 1970, η επόμενη δεκαετία χαρακτηρίζεται ως η «δεκαετία των ενοικιαζόμενων δωματίων» κατά τον Π. Τσάρτα. Τα καταλύματα αυτά κατασκευάζονται με δάνεια που δίνει το κράτος ώστε να ενισχύσει την περιφερειακή ανάπτυξη στην ελληνική ύπαιθρο. Την πολιτική αυτή ενίσχυσαν και οι tour operators, εξασφαλίζοντας ως πελάτες τους ιδιοκτήτες. Το αποτέλεσμα δεν ήταν ιδιαίτερα θετικό, διότι δημιουργήθηκε μια τεράστια υποδομή που πολλές φορές λειτουργούσε παράνομα, η οποία λειτουργούσε παράλληλα, κι συχνά ανταγωνιστικά, προς τα ξενοδοχεία. Η δικτατορία (1967-1974) ενίσχυσε συστηματικά ανορθολογικές επενδύσεις στον ιδιωτικό τομέα σε πολλές τουριστικές περιοχές χωρίς αναπτυξιακό και χωρικό σχεδιασμό και προγραμματισμό όσον αναφορά την έκταση, τον όγκο που καταλαμβάνουν τα κτίρια αλλά και τη θέση στην οποία κατασκευάζονται, με αποτέλεσμα να υπάρχει αδυναμία αποπληρωμής των δανείων τα επόμενα χρόνια, αλλά και υποβάθμιση του περιβάλλοντος και των παρεχόμενων υπηρεσιών. Το 1975, γίνεται μια προσπάθεια από τον ΕΟΤ επαναχρησιμοποίησης και διατήρησης επιλεγμένων παραδοσιακών οικισμών που θα χρησιμοποιηθούν ως καταλύματα φιλοξενίας, μέσα από τα «Προγράμματα Παραδοσιακών Οικισμών και Ενοικιαζομένων ∆ωματίων». Το πρόγραμμα αυτό θα αναλυθεί περαιτέρω στα επόμενα κεφάλαια. Στο τρίτο και τελευταίο στάδιο ανάπτυξης (1985 – σήμερα) κυριαρχεί ο βιομηχανοποιημένος μαζικός τουρισμός, αρχίζουν και εμφανίζονται σημαντικά προβλήματα από την άναρχη ανάπτυξη και γίνεται τμηματοποίηση της τουριστικής ζήτησης. Στην αρχή της περιόδου κυριαρχούν τα πλήρως οργανωμένα τουριστικά πακέτα και ο αριθμός των τουριστών πολλές φορές ξεπερνά τον τοπικό πληθυσμό. Οι περισσότεροι τουρίστες έρχονται στην Ελλάδα με πτήσεις charter, και πηγαίνουν στον τελικό προορισμό τους, αυτό έχει ως αποτέλεσμα η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη να περιθωριοποιούνται από πλευρά τουριστικής ζήτησης και να μετατρέπονται σε σταθμούς ή πύλες εισόδου των τουριστών της χώρας. Ο προορισμός αποκτά αυτοδύναμη σημασία στις διαδικασίες προσφοράς και ζήτησης του τουριστικού προϊόντος. Έτσι, οι τουριστικές περιοχές όλο και 17

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

περισσότερο τυποποιούνται με στόχο να ανταποκριθούν στα χαρακτηριστικά της ζήτησης των σύγχρονων-καταναλωτών. Η Ελλάδα καταφέρνει και γίνεται ένας «κλασικός» μεσογειακός προορισμός. Η νόμιμη υποδοχή σε βοηθητικά καταλύματα φτάνει το 1991, και με αυτόν τον τρόπο προστίθεται στην ξενοδοχειακή υποδομή μια παράλληλη υποδομή που απευθύνεται στα μικρά και μεσαία εισοδήματα. Στο στάδιο αυτό, οι τουρίστες είναι συχνότερα «προϊόντα» παρά «πελάτες», αφού το πλαίσιο της συνάντησης τους με τους ντόπιους στις περισσότερες περιπτώσεις δεν επιτρέπει καμία ουσιαστική επαφή. Οι παρεχόμενες υπηρεσίες είναι ιδιαίτερα φτωχές, και οι τουρίστες κάνουν παράπονα για την ποιότητα του ελληνικού τουριστικού προϊόντος, με αποτέλεσμα το ελληνικό κράτος να αναζητά, και πάλι, λύσεις στα προβλήματα της υποδομής. Επιπλέον, η συστηματική ανάλυση των επιπτώσεων στην οικονομία, την κοινωνία και το περιβάλλον αυτή τη περίοδο αναδεικνύει τα τεράστια προβλήματα που έχουν δημιουργηθεί κυρίως σε τοπικό επίπεδο και η κρατική τουριστική πολιτική προσπαθεί να θέσει όρους και πλαίσια στην τουριστική ανάπτυξη, με όχι πολύ επιτυχημένο αποτέλεσμα. Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται πέρα από την προσπάθεια αναβάθμισης του τουριστικού προϊόντος, απέναντι στο διεθνές ανταγωνισμό, και στην συνεχή τμηματοποίηση της τουριστικής ζήτησης, η οποία συνεχώς εξειδικεύεται. Το αποτέλεσμα αυτής της εξειδίκευσης οδηγεί σε εξειδικευμένους τύπους προσφοράς, σε ειδικές και εναλλακτικές μορφές τουρισμού. Έτσι αυτές οι μορφές τουρισμού αρχίζουν να καταλαμβάνουν σημαντικό ποσοστό της ζήτησης, αν και σε επίπεδο προσφοράς στις περισσότερες από αυτές λείπουν οι υποδομές και το εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό. Επακόλουθο των παραπάνω αλλαγών είναι η αναδιάρθρωση του τουριστικού τομέα, λαμβάνοντας υπόψη τα νέα δεδομένα της ζήτησης και τα προβλήματα που έχουν συσσωρευτεί από το προηγούμενο κύριο πρότυπο ανάπτυξης, του οργανωμένου μαζικού τουρισμού διακοπών. Η ίδρυση του πρώτου Υπουργείου Τουρισμού το 1989 (που θα επιβιώσει μέχρι και το 1996) και η δημιουργία εντός του ΕΟΤ εξειδικευμένων διευθύνσεων (όπως π.χ. Θαλασσίου Τουρισμού ή Πολιτιστικών Εκδηλώσεων) αντικατοπτρίζουν την παραπάνω εξέλιξη. Την περίοδο αυτή παρατηρείται και αύξηση των οργανωμένων και αυτόνομων ταξιδιών των Ελλήνων στο εσωτερικό της χώρας, γεγονός που συνδέεται με τα νέα καταναλωτικά και κοινωνικά πρότυπα μιας διευρυμένης μεσαίας τάξης στη χώρα. H ανάληψη των Ολυμπιακών αγώνων, από την Αθήνα το 2004 συνέβαλε ιδιαίτερα θετικά στην αναβάθμιση των υποδομών της πρωτεύουσας αλλά και στην προβολή τόσο της ίδιας όσο και της χώρας. Η εξέλιξη ουσιαστικά ανατρέπει τις τάσεις χωρικής εξάπλωσης της τουριστικής δραστηριότητας ανακατευθύνοντας εκ νέου τον κρατικό σχεδιασμό προς την αναγέννηση της Αττικής, ως τουριστικό προορισμό. Η οικονομική κρίση στην Ευρώπη έχει ως συνέπεια τη μείωση της τουριστικής δαπάνης στη χώρα με επακόλουθο τη στροφή στα καταλύματα μεσαίων κατηγοριών και στα καταλύματα αυτοεξυπηρέτησης και αυτονομίας των τουριστών(self –catering) που απευθύνονται κυρίως σε οικογένειες. Επιπρόσθετα, παρατηρείται η σταδιακή εγκατάλειψη του κλασικού τύπου ξενοδοχειακών υποδομών και την αναζήτηση περισσότερο σύνθετων υπηρεσιών και υποδομών (μπανγκαλόουζ και επιπλωμένα διαμερίσματα). Τα τελευταία χρόνια έχουν εμφανιστεί ηλεκτρονικές πλατφόρμες κατοίκισης, όπως είναι η airbnb, που έχει δώσει στην χώρα μας μια διαφορετική τροπή στον τουρισμό, αλλά αυτό θα αναλυθεί περαιτέρω σε επόμενα κεφάλαια. Ανακεφαλαιώνοντας, ο τουρισμός για τα 60 χρόνια από το 1950 μέχρι και το 2010 αποτέλεσε το μεγαλύτερο εγχείρημα οικονομικού και κοινωνικού εκμοντερνισμού17 της χώρας. Η Ελλάδα

17 Ενός εκμοντερνισμού όμως του είδους που ο Marshall Berman17 θα αποκαλούσε ως τον «μοντερνισμό της υπανάπτυξης», «…αναγκασμένου να βασίζεται σε φαντασιώσεις και όνειρα της νεωτερικότητας υποχρεωμένου να θρέφεται από την οικειότητα και την πάλη με αντικατοπτρισμούς και φαντάσματα».

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

αποτελεί ένα ισχυρό τουριστικό προϊόν18 που προσελκύει εκατομμύρια τουρίστες κάθε χρόνο, λόγω κυρίως της αφθονίας και τις ποικιλομορφίας των φυσικών πόρων που διαθέτει όπως επίσης και της πλούσιας πολιτιστικής και θρησκευτικής κληρονομιάς της . Όπως παρατηρήσαμε παραπάνω, η συντριπτική πλειοψηφία των τουριστών επισκέπτονται την χώρα μας για τον ήλιο, τη θάλασσα, τις ακρογιαλιές, την αναψυχή (πρότυπο των 4s) και τους αρχαιολογικούς χώρους. Παρά όμως, τα πλεονεκτήματα και τις ευκαιρίες που έχει ο τουρισμός, υπάρχουν και αρκετές απειλές και αδυναμίες για το τουριστικό προϊόν της Ελλάδος. Ο διεθνής αυξανόμενος ανταγωνισμός στην τουριστική αγορά, η απαίτηση των καταναλωτών για περισσότερες και καλύτερες υπηρεσίες αλλά και για τουριστικά προϊόντα σε χαμηλότερες τιμές και η καθοριστική επιρροή των tour operators είναι κάποια από αυτά. Περνώντας από διάφορα στάδια, ο τουρισμός, είχε πολλές θετικές αλλά και αρνητικές επιπτώσεις που θα αναλυθούν και παρακάτω.

Το τουριστικό προϊόν είναι ένα σύνθετο προϊόν όπου για την παράγωγη και την πρόσφορα του απαιτείται ο συνδυασμός ανθρώπινων και φυσικών πόρων, υποδομών, υπηρεσιών, επιμέρους αγαθών κτλ. Είναι ένα μείγμα για του οποίου την παράγωγη και πρόσφορα χρειάζεται η συνεργασία πολλών διαφορετικών κλάδων της οικονομίας. Περιλαμβάνει από τα φυσικά η τεχνικά θέλγητρα που έχει ένας προορισμός, την προσβασιμότητα στον προορισμό αυτόν, τις υπηρεσίες που παρέχονται (εισιτήρια, διαμονή, ψυχαγωγία κ.α.) διάφορα αλλά προϊόντα που παρέχονται για την ικανοποίηση των αναγκών των ταξιδιωτών μέχρι και την τιμή. Σύμφωνα με όσα αναφέρει ο Βαρβαρέσος (2000), το τουριστικό προϊόν εκ φύσεως θεωρείται ετερογενές και απαρτίζεται από ένα μείγμα υλικών και άυλων στοιχείων.

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

1β | Οι κυριότεροι τουριστικοί πόροι στην Ελλάδα Η τουριστική επισκεψιμότητα σε μία χώρα εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, όπως είναι το κλίμα, το τοπίο, η φύση και τα μνημεία πολιτισμού που έχει να επιδείξει κ.α. Οι κυριότεροι τουριστικοί πόροι της Ελλάδας είναι το κλίμα, ο πολιτισμός, η παράδοση, το φυσικό και δομημένο περιβάλλον, καθώς και οι ποικιλία των τύπων και επιπέδων υποδομής η οποία ανταποκρίνεται στα χαρακτηριστικά της διεθνούς ζήτησης. Το κλίμα στην Ελλάδα είναι ιδιαίτερα καλό, ο συνδυασμός ενός ήπιου θερμού και ξερού κλίματος είναι αναμφίβολα ένα θετικό στοιχείο για την προσέλκυση τουριστών, ιδιαίτερα τους καλοκαιρινούς μήνες. Επιπλέον ο χειμώνας είναι ήπιος, με σχετικά όχι πολλές βροχοπτώσεις, με αποτέλεσμα να μεγαλώνει η περίοδος, περίπου οκτώ μήνες, που μπορεί η χώρα να δεχθεί τουρίστες. Όπως επισημαίνει και ο Π. Γιαννόπουλος «ο βίος εν Ελλάδι είναι υπαίθριος. Οκτώ μήνας το έτος ο άνθρωπος ζει ευδαιμονώς εις το ύπαιθρον.» Ένας από τους βασικούς λόγους που οι τουρίστες επιλέγουν την Ελλάδα για διακοπές είναι η πληθώρα των αρχαίων μνημείων και αρχαιολογικών τόπων, καθώς και τα μουσεία. Μια ακόμη σημαντική πλευρά της πολιτιστικής παράδοσης αποτελεί και η θρησκευτική παράδοση, η οποία είναι φανερή από το πλήθος των μοναστηριών και των ναών διαφόρων ιστορικών περιόδων19. Ως τουριστικός πόρος, η υποδομή της χώρας, ιδιαίτερα σε τουριστικά καταλύματα, είναι ιδιαίτερα πλούσια σε ποικιλία τύπων καταλυμάτων και για όλες τις διαφορετικές οικονομικές ομάδες. Τα τελευταία χρόνια πολλά ξενοδοχεία λειτουργούν με το σύστημα all- inclusive, στο οποίο ο πελάτης καλύπτει το σύνολο σχεδόν όλων των αναγκών του μέσα στο ξενοδοχείο, το σύστημα αυτό έχει δημιουργήσει προβλήματα στην παράλληλη υποδομή του τουριστικού τομέα, διότι υποβαθμίζει συχνά την ουσιαστική ταξιδιωτική εμπειρία, καθώς ο τουρίστας περιορίζεται σχεδόν αποκλειστικά στο ξενοδοχείο. Όσον αναφορά, το φυσικό περιβάλλον της χώρας, είναι ιδιαίτερα πλούσιο, πέρα από τις παραθαλάσσιες περιοχές ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρατηρείται και στις ορεινές περιοχές τα τελευταία χρόνια20. Εξαιρετικά πλούσιο είναι και το δομημένο περιβάλλον που κυρίως βρίσκεται στην ύπαιθρο και που θα μας απασχολήσει πολύ στην παρούσα ερευνητική εργασία. Η τοπική αρχιτεκτονική παράδοση σε συνδυασμό με τον πλούσιο λαϊκό πολιτισμό δημιούργησαν εξαιρετικά δείγματα δομημένου περιβάλλοντος στην ελληνική ύπαιθρο. Μετά το 1990 καταβάλλονται συστηματικές προσπάθειες ανάδειξης αυτών των περιοχών, μέσα από προγράμματα ανάπτυξης αστικού και πολιτιστικού τουρισμού. Επιπλέον μέσω διαφημίσεων και ταινιών γίνεται προβολή των φυσικών και δομημένων περιοχών. Τα ελληνικά νησιά θεωρούνται αυτοδύναμος και αυτόνομος τουριστικός πόρος καθώς αποτελούν εδώ και πολλά χρόνια στερεότυπες εικόνες της διαφήμισης της χώρας στο εξωτερικό. Σε όλο αυτό είχαν βοηθήσει και οι καμπάνιες του ελληνικού οργανισμού τουρισμού (ΕΟΤ), όπου η χώρα διαφημίζεται με την αναζήτηση των 4s (sun,sand,sex,sea)21. Τέλος, ένας επιπλέον πόρος είναι η θετική εικόνα που έχει η χώρα σε όσους την έχουν επισκεφθεί αλλά και σε όσους δεν την έχουν επισκεφθεί, αντισταθμίζοντας την αρνητική κριτική που ασκείται στα θέματα της ποιότητας των υποδομών και των υπηρεσιών. Σύμφωνα με έρευνες, οι περισσότεροι τουρίστες που έρχονται στην Ελλάδα δεν έρχονται μόνο μία φορά, έτσι η θετική αυτή εικόνα έχει 19

Επιπλέον, εκτός από ον αρχαίο πολιτισμό υπάρχει στη χώρα και μια λιγότερο διεθνώς γνωστή πλούσια πολιτιστική παράδοση σχετικά με τη μουσική, το τραγούδι, το θέατρο και την παραγωγή χειροποίητων αντικειμένων τέχνης. Τέλος, η γαστρονομία και η οινοποιία τα τελευταία χρόνια καταβάλλει συστηματικές προσπάθειες οργανωμένης προβολής. 20 Η χλωρίδα της χώρας θεωρείται από τις πλουσιότερες σε όλη την Ευρώπη, καθώς υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός υγροβιότοπων, λιμνών και δασών σε πολλές περιοχές της χώρας. 21 Παραδοσιακά, τα ελληνικά νησιά αποτέλεσαν έναν από τους κυριότερους πόλους έλξης σε όλη τη μεταπολεμική περίοδο, συμβάλλοντας στη διαμόρφωση ενός προτύπου ανάπτυξης το οποίο στηρίχτηκε στις καλοκαιρινές διακοπές.

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

προέλθει από την γενικότερη εντύπωση που προκαλεί η χώρα ως ποιότητα διαμονής και ως ποιότητα επικοινωνίας με τον τοπικό πληθυσμό. «Η διάρκεια στο χρόνο της θετικής αυτής εικόνας σε συνδυασμό με τους επαναλαμβανόμενους τουρίστες κατατάσσουν την Ελλάδα στους προορισμούς με σταθερότητα στην τουριστική ζήτηση»22. Η Ελλάδα ενώ ξεκίνησε δειλά στον χώρο του τουρισμού, με έναν μικρό αριθμό πόλων έλξης κατάφερε σταδιακά να αποκτήσει ένα μεγάλο αριθμό τουριστικών περιοχών. Η μεταπολεμική τουριστική ανάπτυξη οδήγησε τελικά την προσφερόμενη τουριστική υποδομή της χώρας σε μια σταδιακή εξειδίκευση, όπως αναφέραμε και παραπάνω. Τα πρότυπα της τουριστικής ανάπτυξης στον Ελλαδικό χώρο, συμφώνα με το βιβλίο Ελληνική τουριστική ανάπτυξη. Χαρακτηριστικά, διερευνήσεις, προτάσεις χωρίζονται σε τρείς μεγάλες ομάδες,(1) την ομάδα προτύπων οργανωμένου μαζικού τουρισμού διακοπών23, (2) την ομάδα προτύπων ειδικών και εναλλακτικών μορφών τουρισμού24 και (3) την ομάδα προτύπων με ειδικά χαρακτηριστικά25. Συμπεραίνουμε, λοιπόν, ότι η Ελλάδα έχει πολύ μεγάλο πλούτο τουριστικών πόρων και πολύ μεγάλο αριθμό τουριστικών περιοχών και πόλων έλξης, οι οποίοι δεν είναι ισομερώς αναπτυγμένοι. Η ζήτηση είναι από ανθρώπους με χαμηλά και μεσαία εισοδήματα για αυτό το λόγο οι υποδομές των καταλυμάτων προσαρμόστηκαν σε αυτές τις συνθήκες26. Τέλος, υπάρχουν πολλά διαφορετικά τουριστικά πρότυπα, δίνοντας την δυνατότητα σε διαφορετικές ομάδες ανθρώπων να επισκέπτονται τη χώρα.

Τσάρτας, Π. 2010, Ελληνική τουριστική ανάπτυξη. Χαρακτηριστικά, διερευνήσεις, προτάσεις, Αθήνα, Εκδόσεις Κριτική. Η πρώτη ομάδα χωρίζεται σε υποκατηγορίες, στο πρότυπο βιομηχανοποιημένου μαζικού οργανωμένου τουρισμού σε ξενοδοχεία, στο πρότυπο μαζικού οργανωμένου τουρισμού και στο πρότυπο οργανωμένου ή αυτόνομου μαζικού τουρισμού σε συμπληρωματικά καταλύματα. 24 Η δεύτερη ομάδα διαχωρίζεται σε πέντε υποκατηγορίες προτύπων κινήτρων, στο «ύπαιθρος- αθλητισμός –περιβάλλον», στο «πολιτισμός- εκπαίδευση- επιστήμη», στο ευεξία- υγεία- κοινωνική πολιτική, στο ¨επαγγελματικά ταξίδια-συνέδρια-incentivesεκθέσεις» και στο πρότυπο «θάλασσα- αθλητισμός- περιήγηση». Πρόκειται για πρότυπα που συνδέονται σε υψηλό βαθμό με κάποια κίνητρα ταξιδιών τα οποία σχετίζονται με τις ειδικές νέες και εναλλακτικές μορφές τουρισμού. 25 Τέλος η τελευταία ομάδα προτύπων αφορά πρότυπα αυτόνομου νεανικού περιηγητικού τουρισμού, ταξιδιών μικρής διάρκειας εκτός καλοκαιρινής περιόδου, παραθεριστικής κατοικίας, διαμονή σε κάμπινγκ ή στο ύπαιθρο και τέλος ένα αυτόνομο πρότυπο : τους συστηματικούς χρήστες του διαδικτύου. 26 Με χαρακτηριστικά τον μεγάλο αριθμό από κλίνες και τα βοηθητικά οικογενειακά καταλύματα με χαμηλή ποιότητα υπηρεσιών. 23

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

1γ | Μορφές τουρισμού, η περίπτωση του πολιτιστικού τουρισμού

Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται στροφή του παγκόσμιου τουρισμού προς τις εναλλακτικές μορφές, όπως αναφέραμε και προηγουμένως, λόγω του γεγονότος ότι ο σύγχρονος τουρίστας είναι πιο ενημερωμένος και με υψηλότερες απαιτήσεις. Μια τέτοια μορφή, που μας απασχολεί ιδιαίτερα στην παρούσα ερευνητική εργασία, είναι και ο πολιτιστικός τουρισμός27, που συμπεριλαμβάνει τους παραδοσιακούς οικισμούς28 ως μέρος της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της χώρας. Υπάρχουν πολλοί ορισμοί29 για τον πολιτιστικό τουρισμό, σήμερα, ο επικρατέστερος, σύμφωνα με την Οργάνωση για την Εκπαίδευση στον Τουρισμό και την Αναψυχή ATLAS (Richards 1996), είναι ο παρακάτω: «όλες τις μετακινήσεις ανθρώπων μακριά από τον συνήθη τόπο διαμονής τους σε συγκεκριμένα πολιτιστικά αξιοθέατα, όπως είναι οι χώροι της πολιτιστικής κληρονομιάς, καλλιτεχνικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις, τέχνες και θέατρο». Ο πολιτιστικός τουρισμός συνδέεται αδιαμφισβήτητα με τις έννοιες της πολιτιστικής κληρονομιάς και γενικότερα των πολιτιστικών πόρων στους οποίους συγκαταλέγονται οι αρχαιολογικοί και ιστορικοί χώροι και τα μνημεία, τα παντός είδους μουσεία, το δομημένο περιβάλλον (κτήρια αρχιτεκτονικού ή ιστορικού ενδιαφέροντος, παραδοσιακοί οικισμοί κ.ά.), και στοιχεία του σύγχρονου πολιτισμού των κοινωνιών που ζουν στους τουριστικούς προορισμούς (φεστιβάλ, εικαστικές και παραστατικές τέχνες, λαϊκός πολιτισμός). Από το κείμενο της Χάρτας των Βρυξελλών30 ορίζεται ότι ο πολιτιστικός τουρισμός είναι «μια μορφή τουρισμού, που μεταξύ άλλων έχει σκοπό του την ανακάλυψη των μνημείων και τοποθεσιών. Η επισκεψιμότητα την οποία προκαλεί και το οικονομικό όφελος, που προκύπτει από αυτήν για το κοινωνικό σύνολο, συμβάλλουν στη διατήρηση και την προστασία των πολιτιστικών αγαθών, τα οποία με τη σειρά τους συμβάλλουν στην πολιτιστική εκπαίδευση. Σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να επιδιώκεται μακροπρόθεσμα η αλλαγή συμπεριφοράς του κοινού, ώστε να αποτρέπονται οι αρνητικές επιπτώσεις του τουρισμού. Στο ζήτημα αυτό θεωρείται ότι συμβάλει η 27

Οι έννοιες του πολιτισμού και της πολιτιστικής κληρονομιάς λαμβάνουν θέση στη μεγάλη συζήτηση, που πραγματοποιείται τα τελευταία χρόνια και αφορά στις θεωρίες και στις στρατηγικές για την ανάπτυξη. Αποφασιστικής σημασίας για το γεγονός αυτό υπήρξε ο ρόλος της Παγκόσμιας Δεκαετίας Πολιτιστικής Ανάπτυξης της UNESCO (1988-1997), καθώς οι διεθνείς έρευνες και πολιτιστικές συνεργασίες, που πραγματοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια της απέδειξαν ότι ο πολιτισμός μπορεί να αναλάβει ρόλο του κοινωνικού ρυθμιστή και ότι μπορεί να κεφαλαιοποιηθεί ως αναπτυξιακό μέγεθος (UNESCO 1987). Στη συνέχεια, η Παγκόσμια Διάσκεψη Κορυφής των Ηνωμένων Εθνών για την Αειφόρο Ανάπτυξη στο Γιοχάνεσμπουργκ (2002) αναγνώρισε την πολιτιστική πολυμορφία ως τον τέταρτο πυλώνα της βιώσιμης ανάπτυξης, παράλληλα με τους καθιερωμένους από τη Διάσκεψη του Ρίο (1992) τρεις πυλώνες: Οικονομία Κοινωνία και Περιβάλλον. Μετά από πρόταση της UNESCO η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών το (Φεβρουάριος 2011) στο Ψήφισμα 65/166 για τον Πολιτισμό και Ανάπτυξη, αναγνωρίζει «ότι ο πολιτισμός [του οποίου η κληρονομιά αποτελεί μέρος] είναι ένα βασικό συστατικό της ανθρώπινης ανάπτυξης» (UN 2011) και υιοθετεί με επόμενα σχετικά ψηφίσματα το σύνθημα Culture is the heart of sustainable development. 28 Η δεκαετία του ’70 αποτέλεσε μια κρίσιμη χρονική περίοδο για την πολεοδομική και κοινωνική εξέλιξη των ελληνικών οικισμών. Το φαινόμενο της αστυφιλίας οδήγησε στην ερήμωση ενός μεγάλου αριθμού οικισμών και κατ’ επέκταση και παραδοσιακών με αποτέλεσμα την απουσία οποιουδήποτε ενδιαφέροντος για την αρχιτεκτονική και κοινωνική αναβίωση τους. Η άναρχη πολεοδομική εξέλιξη και η ανεξέλεγκτη δόμησή στην Ελλάδα την ίδια περίοδο, η απουσία ελέγχου και η έλλειψη οργανωμένης προσπάθειας αναγέννησης των παραδοσιακών συνόλων οδήγησαν στην αρχιτεκτονική διάβρωση πολλών παραδοσιακών οικισμών. 29 Σύμφωνα με την Χάρτα Πολιτιστικού Τουρισμού(1976 Βρυξέλλες από 17 διεθνής οργανισμούς, μεταξύ των οποίων ICOMOS και WTO) ο πολιτιστικός τουρισμός ορίζεται ως μια εναλλακτική μορφή τουρισμού προοριζόμενη όχι μόνο για την ανακάλυψη μνημείων, συνόλων και τοποθεσιών, αλλά και για την διατήρηση και την προστασία τους. Με την ίδια ερμηνευτική οπτική στην Νέα Χάρτα Πολιτιστικού Τουρισμού (Μεξικό 1999 ICOMOS) διαπιστώνεται πως ο πολιτιστικός τουρισμός αποτελεί παράγοντα γνώσης και κοινωνικής ανάπτυξης, αλλά θα πρέπει να αναπτύσσεται στα πλαίσια της φέρουσας ικανότητας, των ευαίσθητων τόπων πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς, ώστε να μην εξελιχθεί σε παράγοντα αρνητικών πιέσεων, ιδιαίτερα όταν η υποδομή των τόπων αυτών είναι περιορισμένη ή ανεπαρκής 30 Κατά τη διάρκεια του Διεθνούς Σεμιναρίου των Βρυξελλών (8-9 /11/1976) για τον τουρισμό (Séminaire international Tourisme et humanisme contemporain) συζήτησαν και υπέγραψαν τη Χάρτα Πολιτιστικού Τουρισμού δεκαοκτώ κυβερνητικοί και μη διεθνείς οργανισμοί μεταξύ των οποίων ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού, η Διεθνής Οργάνωση Ξενοδόχων, η Διεθνής Ομοσπονδία Ξενώνων Νεότητας, Η Παγκόσμια Ομοσπονδία Ταξιδιωτικών Επιχειρήσεων, Europa Nostra, η Παγκόσμια Ένωση Αρχιτεκτόνων, το Διεθνές Συμβούλιο Μνημείων και Τοποθεσιών (ICOMOS),το οποίο εισηγήθηκε και το σχετικό κείμενο (ICOMOS 1976).

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

εκπαίδευση των νέων, που από τα πρώτα της στάδια θα πρέπει να προσανατολίζεται στην κατανόηση της κληρονομιάς»31. Τα κυριότερα πλεονεκτήματα του πολιτιστικού τουρισμού είναι τα εξής (Σπιλάνης 2000, Tsartas 2003): • Προστατεύει, αναδεικνύει και αξιοποιεί τους πολιτιστικούς πόρους και γενικότερα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της περιοχής στην οποία αναπτύσσεται. • Είναι ανεξάρτητος από την εποχικότητα, καθώς δεν επηρεάζεται σχεδόν καθόλου από τις κλιματολογικές συνθήκες. Επομένως, συμβάλλει στην επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου, εκτός της περιόδου αιχμής. • ∆ιαχέει ευρύτερα το τουριστικό ρεύμα με την ανάδειξη νέων προορισμών σε λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές. • Προσελκύει τουρίστες υψηλότερου εισοδήματος και μορφωτικού επιπέδου, οι οποίοι συνήθως παρατείνουν τη διαμονή τους σε ένα συγκεκριμένο μέρος και συμμετέχουν σε περισσότερες δραστηριότητες. • Είναι φιλικός προς το φυσικό περιβάλλον, σε αντίθεση προς τον μαζικό τουρισμό, ο οποίος προκαλεί υποβάθμιση και αλλοίωση του περιβάλλοντος. • ∆ημιουργεί νέες προοπτικές απασχόλησης για ειδικευμένο προσωπικό. • Αποτελεί ένα από τα κυριότερα μέσα της σύγχρονης στρατηγικής για την αναζωογόνηση των αστικών κέντρων μέσω του πολιτισμού. Στην χάρτα των Βρυξελλών, διατυπώθηκε, επίσης, η προϋπόθεση να διασφαλίζεται ο σεβασμός της αυθεντικότητας και της ποικιλίας των πολιτιστικών αξιών στους τόπους προορισμού, ώστε να διατηρείται η ελκυστικότητά τους, αλλά και να παραδίδονται αλώβητοι στις επόμενες γενεές. Σύμφωνα με τα παραπάνω, οι παραδοσιακοί οικισμοί ως βασικό κομμάτι της πολιτιστικής κληρονομιάς είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι με τον τουρισμό. Ο τουρίστας στην περίπτωση αυτή αναζητά επαφή με νέους πολιτισμούς, με τα ήθη και τα έθιμα τους, μέσω των οικισμών και της καθημερινής ζωής. Έτσι, η διατήρηση και η βιωσιμότητα των οικισμών αυτών είναι αναγκαία για τον τουρισμό στην Ελλάδα, αλλά και για την ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς32, με αποτέλεσμα το αμφίδρομο όφελος μεταξύ του πολιτιστικού τουρισμού και των ιστορικών κτιριακών συνόλων. Το 1975, γίνονται οι πρώτες προσπάθειες σύνδεσης του πολιτιστικού τουρισμού και των παραδοσιακών οικισμών, με τη βοήθεια του ΕΟΤ. O τουρισμός χρησιμοποιείται σε αυτή την περίπτωση ως εργαλείο διάσωσης των παραδοσιακών οικισμών, για αυτήν την προσπάθεια θα αναφερθούμε αναλυτικά στο επόμενο κεφάλαιο. Έπειτα ακολουθεί ο “μαζικός” χαρακτηρισμός των οικιστικών συνόλων33 το 1978. Η προσπάθεια όμως δεν συνοδεύεται με επαρκή κίνητρα (οικονομικά, φορολογικά κλπ.), που θα επέτρεπαν την ουσιαστική συμμετοχή των ιδιοκτητών των ακινήτων, με αποτέλεσμα να μην αντιμετωπιστεί σαν θετική εξέλιξη και σαν σημαντική αναβάθμισή από πολιτισμική και μορφολογική άποψη, που θα μπορούσε να έχει πολλαπλά οφέλη και για τους ίδιους τους κατοίκους των οικισμών. Τα οφέλη από την προώθηση του πολιτιστικού τουρισμού είναι πολλά και σημαντικά όπως είδαμε για την ανάπτυξη ενός τόπου και την προστασία και διατήρηση της πολιτιστικής του ταυτότητας. H πολιτιστική κληρονομιά ενός τόπου αποτελεί βασική συνιστώσα του πολιτιστικού τουρισμού και μία 31 Αυγερινού-Κολώνια, Σ., Πολιτιστικός και δημιουργικός τουρισμός: Μία νέα παράμετρος παραγωγικής αναζωογόνησης και αναβίωσης των ιστορικών κέντρων των πόλεων, academia edu

32 Στο ελληνικό θεσμικό πλαίσιο η πρώτη αναφορά για προστασία των αξιόλογων οικιστικών συνόλων έγινε αρκετά νωρίς με το άρθρο 79 του ΓΟΚ 1973 για την διατήρηση κτιρίων η οικισμών ιδιαίτερου χαρακτήρα. 33 Μπορεί κανείς να διακρίνει από τους πολυάριθμους και αξιόλογους οικισμούς στο σύνολο της χώρας οι μεγαλύτερες συγκεντρώσεις χαρακτηρισμένων παραδοσιακών οικισμών χωροθετούνται στον νησιωτικό, παραθαλάσσιο και ορεινό χώρο της ηπειρωτικής χώρας. Αυτό μπορεί να εξηγηθεί από το γεγονός ότι η γεωγραφική απομόνωση τόσο των νησιών όσο και του ορεινού χώρου συνέβαλε έμμεσα στην προστασία των οικισμών από εξωγενείς επιρροές και κατ’ επέκταση στη διαχρονική διατήρηση των αρχιτεκτονικών και πολεοδομικών χαρακτηριστικών τους, κάτι που δεν συνέβη στους υπόλοιπους οικισμούς της χώρας, που δέχθηκαν αναπτυξιακές επιρροές και πληθυσμιακές πιέσεις. (Παπαγεωργίου Μ., Ποζουκίδου Γ. 2014)

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

αξιόλογη εγγύηση για προοπτική ανάπτυξης των οικισμών, ενώ συμβάλλει σε μεγάλο βαθμό στην προσέλκυση τουριστών με ενδιαφέρον για τον πολιτισμό και υψηλό εισόδημά. Ο χαρακτηρισμός των οικισμών ως παραδοσιακών τους θέτει αυτόματα σε μια προνομιούχα θέση με ευκαιρίες ανάπτυξης. Η διατήρηση των οικισμών με παραδοσιακό χαρακτήρα δεν μπορεί να γίνει απλώς με την συντήρηση τους και την μετατροπή τους σε τόπους μουσειακού χαρακτήρα, διότι μια τέτοια αντιμετώπιση δεν είναι βιώσιμη, πρέπει η διατήρηση τους να είναι ένα τμήμα μιας ευρύτερης αναπτυξιακής διαδικασίας στην οποία να ενταχθούν με τον απαραίτητο σεβασμό στον χαρακτήρα τους, ώστε να μην αλλοιωθούν το ύφος και τα χαρακτηριστικά τους. ∆υστυχώς όμως , παρά τις προσπάθειες34 που έχουν γίνει δεν υπάρχει μια ολοκληρωμένη στρατηγική τουριστικής ανάπτυξης των παραδοσιακών οικισμών και παρατηρούμε, αποσπασματικές επεμβάσεις, που έχουν χάσει την παραδοσιακή τους φυσιογνωμία, λόγω αυτού. Τα περισσότερα παραδείγματα, με αλλοιωμένη παραδοσιακή φυσιογνωμία τα συναντάμε σε περιοχές με πολύ έντονη τουριστική ανάπτυξη35. Οι περισσότεροι από τους οικισμούς που βρίσκονται μακριά από τους αναπτυξιακούς πόλους και άξονες της χώρας36, προστατεύονται από την πιθανή διάβρωση του παραδοσιακού χαρακτήρα τους κρατώντας σε απόσταση την ανεξέλεγκτη οικιστική ανάπτυξη. Απεναντίας, ο χαρακτηρισμός τους αργότερα οδήγησε στην τουριστική τους ανάπτυξη, προσδίδοντας μια μοναδικότητα στον δεσμό του ελληνικού τοπίου με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική (κυρίως την νησιωτική) κάνοντας την ευρέως γνωστή στο διεθνές προσκήνιο. Πέρα από τα θετικά αποτελέσματα που έχει ο πολιτιστικός τουρισμός, θα πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί37, με τον αριθμό των επισκεπτών, να μην υπερβαίνει τη φέρουσα ικανότητά του τόπου, πολύ περισσότερο δε όταν οι τουριστικές υποδομές των τόπων αυτών είναι περιορισμένες ή ανεπαρκείς. Ιδιαίτερα για τις ακραίες περιπτώσεις τουριστικής ανάπτυξης, επισημαίνεται ο κίνδυνος που διατρέχουν οι τοπικές κοινωνίες υποδοχής, να χάσουν οριστικά τις πολιτιστικές τους ταυτότητες και να καταστραφεί η αυθεντικότητα και η σημασία της πολιτιστικής κληρονομιάς τους. Συμπερασματικά, παρατηρούμε ότι η συνέργεια του τουρισμού με τους παραδοσιακούς οικισμούς είναι απαραίτητη για την βιωσιμότητα και των δύο. Ο τουρισμός αποτελεί ίσως τον σημαντικότερο τομέα ανάπτυξης για την χώρα και ένας παραδοσιακός οικισμός αποτελεί προνομιακό πόλο χρηματοδοτικών κινήτρων για επενδύσεις. Η σωστή προστασία και φροντίδα υπό προϋποθέσεις μπορεί να αποτελέσει ευκαιρία για ανάπτυξη ενός τόπου. Ένας τρόπος να ενισχυθεί η βιωσιμότητα των παραδοσιακών οικισμών είναι η ενίσχυση δραστηριοτήτων που συνδέονται με τις παραδοσιακές τοπικές δραστηριότητες (γεωργικές, κτηνοτροφικές, παραγωγής και διάθεσης τοπικών προϊόντων κλπ.). Αποτέλεσμα αυτού αυτό είναι η επέκταση της περιόδου παραμονής των μονίμων κατοίκων στους οικισμούς ενώ παράλληλα θα ενισχυθεί και η παραδοσιακή εικόνα τους, η οποία δεν είναι συνδεδεμένη μόνο με το κτηριακό υπόβαθρό αλλά και με την τοπική ζωή και τα τοπικά ήθη.

Το θεσμικό πλαίσιο, τα στρατηγικά σχέδια και γενικότερα η πολιτική που ακολουθείται δεν προσεγγίζει τους οικισμούς για μια ολοκληρωμένη αναβίωση τους με αποτέλεσμα και να μην εκμεταλλεύεται πλήρως τα τουριστικά οφέλη από αυτούς. Οι αρνητικές επιπτώσεις της αλόγιστης και χωρίς μέτρο τουριστικής εκμετάλλευσης προορισμών με αξιόλογη πολιτιστική κληρονομιά οδήγησε διεθνείς οργανισμούς όπως ο ΟΗΕ μέσω της UNESCO να σχεδιάσουν και να προτείνουν ένα πολιτισμικό κεντρικό μοντέλο βιώσιμής ανάπτυξης, επαναπροσδιορίζοντας τις έννοιες της ανάπτυξης και του πολιτισμού. Σύμφωνα με αυτό, ο πολιτιστικός τουρισμός οφείλει να αναπτυχθεί μέσα σε αυστηρά οριοθετημένα πλαίσια και να επιτύχει προσδιορισμένους και ξεκάθαρους στόχους. 36 Με εξαίρεση κάποιους οικισμούς όπως τα Ζαγοροχώρια με την πόλη των Ιωαννίνων, τους οικισμούς του Πηλίου με τον Βόλο και περιπτώσεις παραδοσιακών οικισμών που αποτελούν τμήματα πόλεων κλπ 37 Αυτή η ανησυχία εκφράστηκε και από τη νέα Διεθνή Χάρτα Πολιτιστικού Τουρισμού, που υιοθετήθηκε στο Μεξικό το 1999 από το Διεθνές Συμβούλιο Μνημείων και Τοποθεσιών ICOMOS (1999). Η Χάρτα ακολουθεί την ίδια ερμηνευτική γραμμή, όσον αφορά στην έννοια του πολιτιστικού τουρισμού, με αυτήν του 1976. Εκτιμά ότι ο πολιτιστικός τουρισμός αποτελεί παράγοντα με μεγάλη εκπαιδευτική και κοινωνική σημασία, επειδή δίνει τη δυνατότητα στους τουρίστες να μαθαίνουν περισσότερα για τον πολιτισμό των τόπων, που επισκέπτονται. 35

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

1δ) Το πρόγραμμα του ΕΟΤ για τους παραδοσιακούς οικισμούς και την τουριστική ανάπτυξη

Το πρόγραμμα του ΕΟΤ ξεκίνησε το 1975 και κύριος σκοπός του ήταν να συντηρηθούν, να αναστηλωθούν και να διατηρηθούν κτίρια και σύνολα της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής και να διαμορφωθούν σε ξενώνες ή σε κτίρια κοινής χρήσης, όπως μουσεία, εστιατόρια, κοινοτικά γραφεία, υφαντήρια κλπ. Με την αναβίωση-αξιοποίηση των οικισμών στις παραπάνω χρήσεις, γίνεται ξεκάθαρη η σχέση με τον τουρισμό. Το πρόγραμμα αυτό αρχικά, περιελάμβανε έξι οικισμούς: Βάθεια Μάνης, Βυζίτσα Πηλίου, Μεστά Χίου, Οία Σαντορίνης, Πάπιγκο Ηπείρου και Φισκάρδο Κεφαλονιάς. Εκτός από τους οικισμούς αυτούς αναστηλώθηκαν και μεμονωμένα κτίρια σε άλλες περιοχές, Αρεόπολη, Αρναία, Καρυσχάδες, Μακρυνίτσα, Μηλιές, Μονεμβασιά, Ψαρά, Κρανάη του Γυθείου, στη ∆ημητσάνα, στην Κύθνο, στις Πινακάτες. Από τους οικισμούς διαλέχτηκαν κτίρια αξιόλογης αρχιτεκτονικής και υπογράφηκαν συμβόλαια με τους ιδιοκτήτες τους για δεκαετή ή δεκαπενταετή παραχώρηση της επικαρπίας τους στον ΕΟΤ, έναντι μιας μικρής αποζημίωσης. Αξίζει να σημειωθεί ότι στην περίπτωση των οικισμών η επιλογή απαιτούσε να είναι κηρυγμένοι ως διατηρητέοι, στην συνέχεια ελέγχθηκε η χωροταξική τους κατανομή και η χαρακτηριστική τοπική μορφολογία και τέλος αν υπήρχε λειτουργική επάρκεια και σύνδεση με αξιόλογους πόλους οικιστικού και φυσικού κάλλους. Ο ΕΟΤ ανέλαβε την υποχρέωση να τα επισκευάσει, να τα διαρρυθμίσει σε ξενώνες38 και, αφού τα λειτουργήσει, να τα επιστρέψει στους ιδιοκτήτες τους. Παράλληλα, πραγματοποιήθηκαν και ορισμένα απαραίτητα έργα υποδομής (ύδρευση, αποχέτευση, δρόμοι) καθώς και διάφορα άλλα συμπληρωματικά έργα (πλατείες, καλντερίμια, κρήνες, στερεώσεις μνημείων κλπ.) με τη συνεργασία της τοπικής αυτοδιοίκησης39. Χαρακτηριστικό αυτής της προσπάθειας ήταν, η επέμβαση να μην αλλοιώνει καθόλου το χαρακτήρα των κτισμάτων και του οικισμού, να διατηρηθεί40 η ίδια πλαστικότητα των γραμμών και των επιφανειών, απαραίτητο στοιχείο της μορφολογίας των κτιρίων σε σχέση με το φως και τη σκιά, με ελαχιστοποιημένες και διακριτικές παρεμβάσεις. Χρησιμοποιήθηκαν τα κατά τόπους παραδοσιακά υλικά, καθώς και ντόπιοι τεχνίτες και εργάτες και παραδοσιακός εξοπλισμός στο εσωτερικό των καταλυμάτων. Εκτός από την εξωτερική όψη των κτηρίων, όπου πολλές φορές χρησιμοποιούσαν φωτογραφίες για να μην διαφέρει με το παλιό, ξαναφτιάχτηκαν και οι εσωτερικοί χώροι. Στους εσωτερικούς χώρους διατηρήθηκε ο παραδοσιακός τους χαρακτήρας, χρησιμοποιήθηκαν παλιά κρεβάτια και παλιά αντικείμενα για εξοπλισμό, όπως πίνακες λαϊκής τέχνης ή υφαντά. Στην Βυζίτσα, στο Πήλιο και σε άλλους ορεινούς οικισμούς, σε κάποια από τα παλιά αρχοντικά αποκαταστήθηκαν ή δημιουργήθηκαν εκ νέου- βάσει φωτογραφιώντοιχογραφίες στα ταβάνια, από ειδικούς καλλιτέχνες, με τον τρόπο αυτό οι τουρίστες μπορούσαν να αναβιώσουν μια ολική αυθεντική εμπειρία διαμονής. Ο Χ. Σφαέλλος, είχε δηλώσει ότι «Ο ρόλος του τουρισμού είναι, χωρίς να αλλοίωση την γνησιότητα της μορφής του, να βελτιώση τας συνθήκας διαβιώσεως εις αυτό και να παράσχη συγχρόνως ανέσεις εις τους παραθεριστάς» και ο Ι. ∆εσποτόπουλος συμπληρώνει ότι τα «τουριστικά χωριά, μπορούν να χρησιμοποιηθούν κυρίως ως επέκταση και συμπλήρωση υφιστάμενων χωρίων». Επιπλέον θεωρεί ότι τα χωριά αυτά συνιστούν τη δυσκολότερη περίπτωση καθόσον το τουριστικό χωριό έχει προκύψει από το «χωριό» που δεν είναι τουριστικό. «Η αντιστροφή συνήθως δημιουργεί 38

Πραγματοποιήθηκαν αναστηλώσεις και διαρρυθμίσεις σε κτίρια, δημιουργώντας συνολικά 700 κλίνες. Σύμφωνα με τον Κ. Κατσιγιάννη, η πολιτεία ενθαρρύνει ανάλογες δράσεις, αφού προβλέπεται η επιδότηση για τη μετατροπή υπαρχόντων παραδοσιακών κτισμάτων σε τουριστικά καταλύματα, με ποσοστό 40% της συνολικής δαπάνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του αναπτυξιακού νόμου. 40 Η αρχιτεκτονική επέμβαση στηρίχθηκε στη διατήρηση όλων των χαρακτηριστικών μορφολογικών στοιχείων των κτιρίων και της λειτουργικής τους δομής με αποκατάσταση των κατεστραμμένων τμημάτων βάσει τεκμηριωμένων στοιχείων. 39

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

ψεύτικη σκηνοθεσία χωριού εκ των προτέρων θνησιγενή». Τέλος προτείνει στον ΕΟΤ να αξιοποιήσει «σχεδόν εγκαταλελειμμένους παλαιούς οικισμούς στα νησιά και αλλού, εγκαταλελειμμένα μοναστήρια, πύργους και κάστρα». Το παραπάνω πρόγραμμα του ΕΟΤ με την υλοποίηση του έγινε η αφορμή να επανεκτιμηθεί το παραδοσιακό δυναμικό της χώρας τόσο από τους αρμόδιους φορείς όσο και από τον ευρύ κοινό. Γενικότερα είχε ιδιαίτερα ευνοϊκή υποδοχή σε τοπικό επίπεδο, τόσο από την πλευρά των κατοίκων των οικισμών, όσο και από τους ιδιοκτήτες των σπιτιών που μετατράπηκαν σε ξενώνες και διαπιστώθηκαν αρκετές ευεργετικές επιπτώσεις στους οικισμούς. Το έργο αυτό έχει αναγνωριστεί διεθνώς με βραβεία και διακρίσεις41 και για πρώτη φορά έγιναν γνωστοί και στο εξωτερικό οι παραδοσιακοί οικισμοί ως τουριστικοί προορισμοί. Το παράδειγμα της Οίας42, στη Σαντορίνη, είναι από τα πιο χαρακτηριστικά, λόγω των ιδιαίτερων πολεοδομικών43 και αρχιτεκτονικών44 χαρακτηριστικών της επέμβασης αλλά και της επιτυχίας της ως τουριστικού προορισμού. Το κύριο αρχιτεκτονικό χαρακτηριστικό είναι τα "υπόσκαφα" σπίτια, που συνήθως έχουν στενή πρόσοψη και μεγάλο βάθος45. Η στέγαση των κτισμένων τμημάτων γίνεται με θόλους ή σταυροθόλια με ένα είδος χυτής καλουπωτής κατασκευής. Τα υλικά είναι η πέτρα, κόκκινη ή μαύρη, και η θηραϊκή γη που μαζί με τον ασβέστη κάνουν ένα πολύ ισχυρό κονίαμα. Ο τρόπος αυτός της κατασκευής επιτρέπει τη δημιουργία ποικιλίας μορφών με μεγάλη πλαστικότητα46. Ο κοινόχρηστος και ο ιδιωτικός χώρος συνδέονται έτσι ώστε μερικές φορές ταυτίζονται. Σημαντικό χαρακτηριστικό είναι η οριζόντια ιδιοκτησία. Η αυλή του ενός είναι το δώμα του άλλου, ή κάτω από έναν ελεύθερο χώρο υπάρχει υπόσκαφη κατοικία47. Σήμερα, η Οία, με παραπάνω από 7000 κλίνες έχει αναπτυχθεί και αυξάνεται με υπερβολική ταχύτητα η τουριστική της ανάπτυξη και επιβάλλεται η λήψη αυστηρών μέτρων για την προστασία του οικισμού, όχι πλέον από την εγκατάλειψη, αλλά αντίθετα από την ανάπτυξη. Με την γρήγορη τουριστική ανάπτυξη, ο οικισμός αντιμετώπισε προβλήματα όπως η περιβαλλοντική επιβάρυνση και η αλλοίωση του παραδοσιακού χαρακτήρα (αύξηση οικοδόμησης χωρίς όρους ένταξης στο αρχιτεκτονικό περιβάλλον της περιοχής, ανεξέλεγκτη αύξηση καταστημάτων υγειονομικού ενδιαφέροντος, ηχορύπανση κ.α). Για να αντιμετωπιστούν αυτά τα προβλήματα, έγινε μια προσπάθεια να κατανοηθεί η πολεοδομική οργάνωση του οικισμού και μέσω των χρήσεων γης.

Το πρόγραμμα του ΕΟΤ για την Οία είχε διεθνή αναγνώριση, έχοντας κερδίσει το 1979 το Βραβείο Europa Nostra και το Βραβείο Αρχιτεκτονικής της Biennale το 1984 στη Σόφια (Βουλγαρία). Το 1940 η Οία είχε μόλις 1.348 κατοίκους. Η πείνα του 1942, η απομάκρυνση του εργοστασίου καλτσοβιομηχανίας "Δαρζέντα" που λειτουργούσε από το 1930, οι σεισμοί του 1928 και του 1956, έδωσαν το οριστικό χτύπημα στο χωριό που πέθαινε σιγά-σιγά. Οι Οιάτες μεταναστεύουν στον Πειραιά, στη Δραπετσώνα (Λιπάσματα), στο Λαύριο (Μεταλλεία) και στην Ηλιούπολη (στο εργοστάσιο καλτσοβιομηχανίας Δαρζέντα). Η γεωργία αρχίζει κι αυτή να εγκαταλείπεται. Ας σημειωθεί ότι η γεωργική έκταση είναι 3.600 στρέμματα. Τα σπίτια κλείνουν το ένα μετά το άλλο, για να φτάσουμε στο 1977 σε πληθυσμό 306 κατοίκων. 43 Ο οικισμός έχει αναπτυχθεί γραμμικά στο φρύδι του γκρεμού προς την "Καλντέρα" σε υψόμετρο από 70 μ. έως περίπου 100 μ., σε έκταση 200 στρεμμάτων με άξονα τον κεντρικό πεζόδρομο, που συγκεντρώνει και τις περισσότερες κύριες εξυπηρετήσεις, διαχωρίζοντας δυο γειτονιές. 44 Η Οία είναι χαρακτηρισμένη ως παραδοσιακός οικισμός και προστατεύεται με ειδικό διάταγμα, το οποίο καθορίζει ζώνες οικιστικές, προσδιορίζει χρήσεις, καθώς και όρους δόμησης (Π.Δ/γμα ΦΕΚ 817/Δ/93). 45 Μπροστά είναι η "σάλα", πίσω η κρεβατοκάμαρα, που φωτίζεται και αερίζεται μέσα από τη σάλα. Ο διαχωριστικός τοίχος επαναλαμβάνει τα ανοίγματα του εξωτερικού τοίχου, δηλαδή έχει πόρτα στη μέση, 2 παράθυρα δεξιά και αριστερά και ένα παράθυρο - φεγγίτη πάνω από την πόρτα. Η κουζίνα είναι μια μικρή και χαμηλή γωνιά συνήθως χτιστή με θόλο που επικοινωνεί με τη σάλα. Η τουαλέτα είναι ανεξάρτητη στην αυλή. Οι σκάλες, οι καμινάδες και όλα τα επί μέρους στοιχεία έχουν ένα μοναδικό χαρακτήρα. 46 Αξιόλογα επίσης είναι τα καραβοκυραίκα σπίτια, με ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες όψεις με αυστηρή γεωμετρική λιτότητα, με επενδύσεις με λαξευμένο κόκκινο πορί, και με πιλάστρα. Η στέγαση γίνεται με μοναστηριακούς θόλους, με "σκάφες" και με σταυροθόλια. Η επιρροές είναι κυρίως βενετσιάνικης και νεοκλασικής αρχιτεκτονικής. Χαρακτηριστικό αρχιτεκτονικό στοιχείο σε κάθε κτίσμα είναι η στέρνα συλλογής του βρόχινου νερού, καθώς και τα "κοντούτα", τα κανάλια δηλαδή που οδηγούν τα νερά της βροχής στη στέρνα. 47 Σημαντικό είναι το εθιμικό δίκαιο της εποχής που καθόριζε τους τρόπους δόμησης. 42

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

Χωρίζοντας τον οικισμό σε δυο ζώνες και ορίζοντας τις χρήσεις γης, με τον τρόπο αυτό κατάφεραν να περιορίσουν τα προβλήματα που δημιουργούσε η τουριστική ανάπτυξη. Στους υπόλοιπους οικισμούς είχαμε πιο ήπια ανάπτυξη, χωρίς να προκύπτουν τα παραπάνω προβλήματα, αντιθέτως δημιουργήθηκαν νέες θέσεις εργασίας και θετικά αποτελέσματα. Το παράδειγμα της Βάθειας48, είναι ένα παράδειγμα εγκατάλειψης και μη επιτυχίας του προγράμματος. Αυτό συνέβη, λόγο της απότομης αλλαγής των χρήσεων γης, την μη συμμετοχή των κατοίκων στο εγχείρημα- λόγο δυσπιστίας και επιφυλακτικότητας στο κράτος και στον τουρισμό-. Επίσης, ένας από τους σημαντικότερους λόγους, ερήμωσης του οικισμού ήταν το γεγονός ότι δεν ήταν καθορισμένη η μετέπειτα χρήση των κατοικιών, στα συμβόλαια που είχαν υπογραφεί, και οι κάτοικοι της Βάθειας διαφωνούσαν μεταξύ τους, με αποτέλεσμα να μην βρεθεί ο τρόπος να κρατήσουν ζωντανή αυτήν την προσπάθεια αναβίωσης. Τα επόμενα χρόνια, στη σειρά των αναπτυξιακών νόμων49 που ακολούθησαν, η προσπάθεια αναβίωσης των παραδοσιακών οικισμών αρχίσε να ενδυναμώνεται. Στους στόχους του πλαισίου ήταν η δημιουργία δικτύων φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος που θα αναδείκνυαν και θα αξιοποιούσαν τους πολιτιστικούς και ιστορικούς πόρους50 και θα τους συνέδεαν με τη σύγχρονη κοινωνική, πολιτιστική και οικονομική δραστηριότητα με έμφαση στην προώθηση τοπικών προϊόντων υψηλών προδιαγραφών. Η Π. Μποζινέκη51, η οποία συμμετείχε στο πρόγραμμα του ΕΟΤ ως επικεφαλής στην Οία της Σαντορίνης επισημαίνει ότι «…το ιστορικό κέλυφος και το σύγχρονο κοινωνικό σύνολο, θεωρώ πως είναι οι δύο πόλοι της κατ' αρχήν αντίθεσης –όπως εμφανίζεται– που υπάρχει ανάμεσα στην διατήρηση και την ανάπτυξη, προβλήματα που ανακύπτουν στην διαδικασία της προστασίας των παραδοσιακών αρχιτεκτονικών συνόλων» και συμπληρώνει « "διατήρηση- συντήρηση" αλλά και την "ανάπτυξη", που θα εντάσσει το παραδοσιακό σύνολο στη σύγχρονη ζωή και θα εξασφαλίζει τις προϋποθέσεις ώστε η σύγχρονη ζωή να εντάσσεται, να μπορεί να λειτουργήσει και να αναπτυχθεί στο παραδοσιακό κέλυφος. Με τις κατάλληλες προϋποθέσεις η "δυναμική προστασία" όχι μόνο δεν εμποδίζει την ανάπτυξη ενός τόπου, αλλά παράλληλα μπορεί να αποτελεί ένα βασικό κοινωνικό και οικονομικό στοιχείο για την ανάπτυξή του». Η τουριστική υπερκατανάλωση πολλές φορές αλλοιώνει και εξαντλεί τους φυσικούς και πολιτιστικούς πόρους ενός τόπου. Για το σκοπό αυτό επιβάλλεται η εφαρμογή κανόνων, και μιας πολιτικής που θα προστατεύσει το περιβάλλον και τον πολιτισμό από την άναρχη τουριστική ανάπτυξη, συνδυάζοντας αρμονικά τους όρους "ανάπτυξη" και "προστασία". Χρειάζεται πραγματικά μεγάλη προσπάθεια για την ισορροπία ανάμεσα στα δύο. Στην προσπάθεια αυτή θα μπορούσαν να συμβάλλουν τα παρακάτω μέτρα, σύμφωνα με την Π. Μποζινέκη : • Σχεδιασμός της τουριστικής ανάπτυξης με καθαρά περιβαλλοντικά κριτήρια και αρμονικότερη κατανομή γεωγραφικά. • Καθορισμός των δεικτών "ποσότητας και ποιότητας τουριστών" (τουριστικής χωρητικότητας) σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο, με τις κατάλληλες ποιοτικές και ποσοτικές προδιαγραφές. • Αξιολόγηση και ανάπτυξη και των άλλων εναλλακτικών οικονομικών δραστηριοτήτων.

48 Στο παράδειγμα της Βάθειας, δεν υπήρχαν δημόσιες υποδομές. Έτσι χρειάστηκε να φτιαχτεί ένας χώρος υποδοχής και εξυπηρέτησης, ένα καφενείο, ένα εστιατόριο, ένα μικρό λαογραφικό μουσείο, κοινόχρηστοι χώροι υγιεινής και υποδομές ρεύματος και ύδρευσης. 49 Το 1986 το ΥΠΕΘΟ με τον ΕΟΤ στην προσπάθεια τους να ελέγξουν και να θέσουν κάποια όρια στην τουριστική ανάπτυξη και συγχρόνως να προωθούν την αναβίωση των οικισμών έλαβαν μέτρα καθορίζοντας περιοχές Ελέγχου Τουριστικής Ανάπτυξης.(ΦΕΚ 797 Β/ 86).Στις περιοχές αυτές επιτρέπεται η περαιτέρω δημιουργία τουριστικών καταλυμάτων ορισμένων μόνο λειτουργικών μορφών και τάξεων. Σε περιπτώσεις όπου τα καταλύματα είναι πάνω από την φέρουσα δυνατότητα ενός τόπου, χαρακτηρίζονται Τουριστικά κορεσμένες περιοχές. 50 αρχαιολογικοί χώροι, ιστορικοί τόποι, παραδοσιακοί οικισμοί, παραδοσιακά ήθη και έθιμα 51 Μποζινέκη-Διδώνη, Π. Παραδοσιακοί οικισμοί και τουριστική ανάπτυξη, το πρόγραμμα του ΕΟΤ 1975-1995, το παράδειγμα

της Οίας Σαντορίνης

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

• ∆ιερεύνηση και διάδοση των νέων μορφών τουρισμού, ήπιου χαρακτήρα, σε αντιδιαστολή με την "αγρία" τουριστική ανάπτυξη. • Προώθηση ολοκληρωμένων προγραμμάτων προστασίας και ανάδειξης της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. • Ευαισθητοποίηση, πληροφόρηση, εκπαίδευση του κοινού από τη σχολική ηλικία, για τις βαθύτερες αξίες της πολιτιστικής κληρονομιάς και την ανάγκη διάσωσής της. Ο ρόλος του αρχιτέκτονα σε όλη αυτή την προσπάθεια είναι αφ' ενός να "διατηρήσει" αλλά και να "αναδείξει" τις βαθύτερες αξίες των παραδοσιακών οικισμών, εντάσσοντάς τα ξανά στη σύγχρονη ζωή, εξασφαλίζοντας μ' αυτό τον τρόπο την ιστορική συνέχεια του περιβάλλοντός, πιστεύοντας αυτό που έγραψε ο Α. Κωνσταντινίδης:"Σπουδάζοντας τις δυνάμεις εκείνες που σε άλλα περασμένα χρόνια έχτισαν έργα και μορφές, ξυπνάμε μέσα στον ίδιο τον σύγχρονο εαυτό μας τον πιο αληθινό του κόσμο." Η επιτακτική ανάγκη διατύπωσης συγκεκριμένων, αλλά και εναλλακτικών, προτάσεων μετάβασης από τη σημερινή πραγματικότητα της υποβάθμισης των οικισμών σε μια άλλη, που θα εμφυσήσει ζωή στα ερείπια, απαιτεί μια συνολική θεώρηση, η οποία ξεπερνάει την κατά τα άλλα αναγκαία αποτύπωση των οικισμών με τις μεθόδους και τα εργαλεία της αρχιτεκτονικής και της τοπογραφίας. Για τη συνολική αντιμετώπιση των προβλημάτων, από τα πρώτα στάδια αναγνώρισης των οικισμών, είναι απαραίτητη η διατύπωση ενός ευέλικτου και πολυσήμαντου προγράμματος52 το οποίο να ιεραρχεί τόσο τις διαδοχικές φάσεις των παρεμβάσεων όσο και την στρατηγική της υλοποίησης τους. Οι παρεμβάσεις αυτές καθώς και οι νέες προσαρμογές, θα πρέπει να απομακρυνθούν από τον στενό ιστορικισμό και την επιφανειακή αντιγραφή μορφών, περιβλημάτων και κενών εικόνων, και να προσαρμοσθούν στα δεδομένα του παρόντος, έτσι ώστε οι προτάσεις και τα σχέδια να συγκρατούν τη ζωή και να απευθύνονται στην ανθρώπινη κοινότητα. ∆ημιουργώντας έτσι, μια αρχιτεκτονική που «δεν απορρίπτει το παλιό γιατί είναι παλιό ούτε το καινούργιο γιατί είναι καινούργιο αλλά από αυτά πληροφορείται για ότι παραμένει αιώνια επίκαιρο53». Ο ∆. Αντωνακάκης επισημαίνει ότι, «Στο μέτρο που οι παραλλαγές προκύπτουν από τη ουσία της ιδέας της σύμβασης ανανεώνοντας την, προσφέροντας μια νέα ανάγνωση και φωτίζοντας άλλες πλευρές της, όλα είναι καλά, η παράδοση λειτουργεί. Αν όχι, τότε υπάρχει απλώς απομίμηση και φτηνή αντιγραφή54». Πολλές φορές, στις Κυκλάδες και όχι μόνο, τα καινούργια κτίρια που χτίζονται με νέους σύγχρονους τρόπους, δεν έχουν καμία σχέση με την παράδοση και ύστερα καλύπτονται με μια «παραδοσιακή επιδερμίδα», με αποτέλεσμα, οι μορφές να μην προκύπτουν ως απόρροια των δομικών αναγκών, δημιουργώντας ένα σκηνικό κατασκευασμένο, που χαρακτηρίζεται από αχρονικότητα. ∆ημιουργώντας αυτό που αποκαλεί ο Urry55 ως «μεταμοντέρνο τοπικό ιδίωμα», το οποίο είναι η αναπαράσταση του χρόνου στο χώρο όταν πλαστογραφείται, ώστε να παράσχει την εικόνα του αυθεντικού. Ο F. Roche, με έντονη κριτική απέναντι στον τουρισμό, αναφέρει «…τα νησιά των Κυκλάδων κλείνονται στο παρελθόν, στην τεχνητή αυθεντικότητα, όπου οι νησιώτες μετατράπηκαν στους σπιτονοικοκύρηδες ενός ζωολογικού πάρκου για τουρίστες…» 52

Πολλοί μελετητές θεωρούν ότι πρέπει να δημιουργηθεί εξ’ αρχής ένα αναπτυξιακό πλάνο με πολυεπίπεδη συνεργασία σε τοπικό, περιφερειακό, εθνικό ακόμα και ευρωπαϊκό επίπεδο, όπου θα γίνετε συστηματική μελέτη με ακριβή επίγνωση των προβλημάτων, μέσα από απαραίτητες και ολοκληρωμένες μελέτες, αλλά που θα επανεξετάζεται σε τακτά χρονικά διαστήματα και θα αναθεωρεί, εάν χρειάζεται, τα δεδομένα και θα προχωρά σε αλλαγές52. Εννοείται ότι, στο πρόγραμμα αυτό ο σχεδιασμός και οι όποιες επεκτάσεις θα πρέπει να γίνονται από πολεοδόμους, χωροτάκτες και αρχιτέκτονες με αυστηρούς κανόνες για μια ήπια ανάπτυξη του τουρισμού και οι πολίτες θα πρέπει να είναι ενεργοί, και να πληροφορούνται κατάλληλα ώστε να συμμετέχουν στην οποιαδήποτε αλλαγή. 53 Paul Valery: Introduction a la méthode de Leonardo da Vinci, Editions Gallimard 1957. 54 Δ. Αντωνακακής, η παράβαση: υπευθυνότητα και νομιμοποιήσεις, Πρακτικά συνεδρίου ,ΤΕΕ/ΤΑΚ Ομάδα εργασίας για τη διατύπωση ενός πλαισίου αρχών για παρεμβάσεις σε παραδοσιακούς οικισμούς, μέρος Α, ημερίδα στις 16.02.2018 στον Άγιο Νικόλαο Κρήτης με θέμα « παραδοσιακοί οικισμοί- υπάρχει μέλλον» 55 Urry, J, κείμενο Μπούσιου, Π. La biennale di Venezia: lo mostra international di architectura- το Αιγαίο μια διάσπαρτη πόλη

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

Ο ∆. Αντωνακάκης συμπληρώνει ότι « …Το πρόβλημα όμως δεν είναι αν αρνιόμαστε το παρελθόν, ή αν το χρησιμοποιούμε. Ούτε αν αρνιόμαστε την σημερινή πραγματικότητα. Σήμερα μπορούμε να γνωρίζουμε σχεδόν με την ίδια ακρίβεια, το χθες και το 3.500 π.Χ.. Όλος αυτός ο πλούτος της ανθρώπινης εμπειρίας και προσπάθειας είναι στα χέρια μας. Οφείλουμε να τον κατανοήσουμε. Οφείλουμε να αναζητήσουμε τι υπήρχε πίσω από τις μορφές που τον είχαν εκφράσει. Ποιες δραστηριότητες κάλυπταν, ποιες ιδέες τις στήριζαν, ποιες αξίες υπηρετούσαν και να επιχειρήσουμε να δώσουμε μέσα στο πλαίσιο των δικών μας τεχνολογικών δυνατοτήτων την δική μας σημερινή ερμηνεία. Κι αυτή η ερμηνεία απαιτεί τόλμη γιατί οφείλει να είναι ένα βήμα έκφρασης του αύριο μέσα από το σήμερα, που λίγοι μπορούν να προσεγγίσουν. Κι όλα αυτά αν μιλάμε για μια παράδοση, ζωντανή συνέχεια της ιστορίας. Όπου το πρόβλημα δεν είναι πως θα την συντηρήσουμε, αλλά πως θα την πάμε παρακάτω, πως θα την συνεχίσουμε, προχωρώντας μπροστά σαν άνθρωποι σημερινοί που αμφιβάλουν για να κατανοήσουν και δημιουργούν για να μετατοπίσουν τα ερωτηματικά». Έτσι, συμπεραίνουμε, ότι το ζήτημα δεν είναι η μουσειακή προσέγγιση των ανθρώπινων τόπων για χάρη του τουρισμού αλλά η διερεύνηση της δυνατότητάς τους να παραμείνουν ζωντανοί και βιώσιμοι πολλαπλασιάζοντας τις σημερινές αντοχές και δυνατότητες τους. Οι σύγχρονες προσεγγίσεις της παράδοσης και η αναζήτηση της αυθεντικότητας οδηγούν σε μία νέα αισθητική. Ανακεφαλαιώνοντας, η προσπάθεια του ΕΟΤ αποτέλεσε μια σημαντική ευκαιρία για τους παραδοσιακούς οικισμούς της χώρας, σε σχέση με τον τουρισμό. Η ανάπτυξη σε μερικούς οικισμούς ήταν ραγδαία με αποτέλεσμα την υπερκατοίκιση του οικισμού. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, στο παράδειγμα της Οίας, να πρέπει να υπάρξει και νέος αναπτυξιακός σχεδιασμός ώστε να αποφευχθεί ο κίνδυνος της μετατροπής του οικισμού σε ένα τόπο ξενοδοχείων και η άναρχη δόμηση του να καταστρέψει παραδοσιακά τμήματα του οικισμού θα πρέπει να επανεξετασθούν χωροταξικά οι χρήσεις γης και να εφαρμοσθεί έλεγχος στην αυξανόμενη δόμηση56. Επίσης παρατηρήσαμε ότι ο ρόλος του αρχιτέκτονα είναι ιδιαίτερα σημαντικός στην διατήρηση και ανάπτυξη των οικισμών και η συνεργασία του με διάφορους φορείς και τους κατοίκους σε συνδυασμό με ένα αναπτυξιακό πρόγραμμα μπορεί να οδηγήσει σε θετικά αποτελέσματα.

1ε) Οι επιπτώσεις του τουρισμού

Η ταχύτατη τουριστική ανάπτυξη της μεταπολεμικής περιόδου, πέρα από την πολύ έντονη συμβολή της στην οικονομία της χώρας57 επέφερε και πολλές σημαντικές αλλαγές τόσο στην κοινωνία όσο και στον πολιτισμό. Ξεκινώντας από τις κοινωνικές επιπτώσεις παρατηρούμε ότι ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη αυτών των περιοχών είχαν και οι κάτοικοι, όπου στην αρχή ήταν αρκετά δύσκολο για αυτούς να κατανοήσουν τις αλλαγές που έπρεπε να γίνουν στην περιοχή τους. ∆εν υπήρχε εξειδικευμένο προσωπικό και δεν υπήρχαν και οι υποδομές. Σιγά σιγά οι αγροτικές δουλειές άρχισαν να αντικαθιστώνται από τον τουρισμό, και πολλοί μετανάστες να επιστρέφουν στον τόπο τους για να ασχοληθούν με την περιουσία τους και τον τουρισμό. Θα μπορούσαμε να χωρίσουμε σε τρεις περιόδους58 την επαφή των τουριστών με τους ντόπιους, τις ίδιες περιόδους που έχουμε χωρίσει τις φάσεις του τουρισμού παραπάνω. Στην πρώτη 56

Ρηγόπουλος, Δ. 2008, «Η χρυσή ελληνική αρχιτεκτονική του ’60», εφημερίδα Η Καθημερινή Ο τουρισμός αποτελεί για την ελληνική οικονομία, έναν από τους σημαντικότερους πυλώνες ανάπτυξης και εισροής εσόδων. Η συνεισφορά του τουρισμού στο Α.Ε.Π. εκτιμήθηκε57 στο 16,2%, για το 2009, το οποίο αντιστοιχεί σε €35 δις περίπου. Αντίστοιχα η συμβολή του στην απασχόληση εκτιμάται στο 19,6% του συνόλου των απασχολουμένων. Με βάση τις ετήσιες αφίξεις τουριστών και τα έσοδα για το ίδιο έτος, η Ελλάδα κατατάσσεται στην 24η θέση μεταξύ 133 χωρών στον τομέα του τουρισμού και των ταξιδιών 58 Σύμφωνα με τον Π. Τσάρτα 57

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

φάση (1955-1970), συναντάμε μικρές ομάδες ανθρώπων που αναζητούν τον τοπικό πολιτισμό και επισκέπτονται συγκεκριμένους αρχαιολογικούς χώρους. Οι ελάχιστες υποδομές στο οδικό δίκτυο, στις μεταφορές και στην επικοινωνία δυσκολεύουν τον τρόπο μετακίνησης των τουριστών, χωρίς όμως αυτό να δημιουργεί παράπονα. Απεναντίας, δημιουργούνται περισσότερες προσωπικές επαφές με τους ντόπιους και θεωρούν πιο «αυθεντική» την εμπειρία τους. Από την άλλη πλευρά, οι ντόπιοι αν και επιφυλακτικοί εντυπωσιάζονται με την παρουσία των τουριστών και τον ενθουσιασμό που έχουν για τα μνημεία, τα παλιά αντικείμενα και τον τόπο τους. Η επικοινωνία των τουριστών με τους ντόπιους παραμένει σε ένα πρωτογενές επίπεδο και η εμπορική της διάσταση είναι ακόμα περιορισμένη. Στην δεύτερη περίοδο (1970-1958), οι σχέσεις αλλάζουν. Η γρήγορη και μεγάλη τουριστική ανάπτυξη και η επιβολή του προτύπου των 4 «s» συμβάλλει στο να υπάρχουν τουρίστες που αναζητούν στην Ελλάδα μόνο τις διακοπές ψυχαγωγίας αδιαφορώντας για τον τοπικό πολιτισμό. Οι τουρίστες της προηγούμενης περιόδου, που αναζητούν την αυθεντικότητα της πολιτιστικής παράδοσης είναι ελάχιστοι και οι σχέσεις μεταξύ των τουριστών και των κατοίκων, λόγω των γρήγορων ρυθμών και αλλαγών, δεν επιτρέπουν την ουσιαστική επικοινωνία μεταξύ τους. Οι τουρίστες γίνονται «πελάτες» και οι πρώτες κατηγοριοποιήσεις και τα στερεότυπα εμφανίζονται δίνοντας την εικόνα μιας εμπορικής αντιμετώπισης στην οποία οι τουρίστες – προϊόντα κατανέμονται σε «καλούς», «κακούς», «ακριβούς» και «βολικούς». Στην τελευταία περίοδο(1985έπειτα), υπάρχουν ακόμα πιο έντονα τα δύο είδη τουριστών. Από την μια οι τουρίστες που συμπεριφέρονται ως πελάτες, έχοντας απαιτήσεις για τις παρεχόμενες υπηρεσίες και προτιμούν προορισμούς με ανεπτυγμένο τον οργανωμένο τουρισμό και από την άλλη τουρίστες που κυνηγούν την αυθεντικότητα, την επικοινωνία με τους ντόπιους και ταξιδεύουν σε μέρη που είτε δεν έχουν ακόμα αναπτυχθεί τουριστικά είτε έχουν μόλις αναπτυχθεί. Κοινή επιδίωξη είναι η αποφυγή των τουριστικών περιοχών όπου η μαζικοποίηση και η βιομηχανοποιημένη προσφορά υπηρεσιών έχουν οδηγήσει σε ουσιαστική επαφή με τους ντόπιους και σε υποβάθμιση των παρεχόμενων υπηρεσιών. Την περίοδο αυτή οι ντόπιοι επαναπροσδιορίζουν τις προτεραιότητες τους, σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, απέναντι στις επιπτώσεις του τουρισμού. Η λύση που προτείνεται είναι η βελτίωση της επικοινωνίας με τους τουρίστες, μέσω της προσφοράς διαφορετικών προτύπων τουρισμού και εξειδίκευσης των υπηρεσιών. Σε κάποιες περιοχές γίνονται προσπάθειες βελτίωσης της επικοινωνίας μέσα από εκδηλώσεις γνωριμίας και προβάλλοντας πολλά στοιχεία της τοπικής παράδοσης. Πέρα από την κρίση στην επικοινωνία ανάμεσα στους κατοίκους και τους τουρίστες, ο τουρισμός είχε φέρει κάποιες αρνητικές επιπτώσεις στη ζωή των ντόπιων. Οι κάτοικοι αναφέρονταν σε χαλάρωση των ηθών, απώλεια πολιτιστικής ταυτότητας, καταστροφή του περιβάλλοντος, άναρχη δόμηση, κακή συμπεριφορά τουριστών κ.α όλα αυτά προκύπτουν διότι ο τουρισμός αυξήθηκε με πολύ μεγάλη ταχύτητα και χωρίς ένα οργανωμένο πλάνο ανάπτυξης. Επιπλέον έρευνες αναφέρουν59 ότι οι σχέσεις μεταξύ των συγχωριανών έχουν χειροτερέψει λόγω των οικονομικών συμφερόντων που δημιούργησε ο τουρισμός και προκάλεσαν αντιζηλίες και ανταγωνισμό ανάμεσα στους κατοίκους και επίσης υπάρχει έλλειψη της παλιάς οικειότητας και αλληλεγγύης. Βέβαια, δεν ήταν μόνο ο τουρισμός που επέφερε αυτές τις αλλαγές στους τόπους. Όπως κάθε αλλαγή έτσι και ο τουρισμός είχε και θετικά και αρνητικά αποτελέσματα στη ζωή των ανθρώπων και στο περιβάλλον. Οι ντόπιοι στράφηκαν σε νέες περισσότερο αστικοποιημένες μορφές διασκέδασης, παραμερίζοντας την παράδοση. Έτσι η παραδοσιακή αγροτική κοινωνική δομή έδωσε σταδιακά τη θέση της σε μια πιο αστική δομή, με αποτέλεσμα ο τουρισμός να λειτουργήσει σαν «ιμάντας μεταβίβασης» των δυναμικών επιρροών στους κατοίκους. Όμως είναι 59 Τσάρτας, Π. 2010, Ελληνική τουριστική ανάπτυξη. Χαρακτηριστικά, διερευνήσεις, προτάσεις, Αθήνα, Εκδόσεις Κριτική. Σελ 272

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

ακόμα πρόωρο να μιλάμε για «διαδικασίες εκσυγχρονισμού και αστικοποίησης της κοινωνικής δομής των τουριστικών περιοχών, καθώς πολλοί παράγοντες επηρεάζουν μια τέτοια εξέλιξη, με αποτέλεσμα να έχουμε μια κοινωνική δομή η οποία είναι επιφανειακά εκσυγχρονισμένη ενώ ουσιαστικά παραμένει παραδοσιακή και προσδεμένη στα κοινωνικά πρότυπα του αγροτικού χώρου»60. Εκτός από τις κοινωνικές και πολιτιστικές επιπτώσεις, η γρήγορη ανάπτυξη του τουρισμού επέφερε και αλλαγές και στο δομημένο περιβάλλον. Η γρήγορη τουριστική ανάπτυξη και η εκτεταμένη εκμετάλλευση της πολιτιστικής κληρονομιάς ενός τόπου, όπως είναι οι παραδοσιακοί οικισμοί και τα ιστορικά κέντρα των πόλεων, συχνά, οδηγούν στην αλλοίωση των μοναδικών χαρακτηριστικών τους, δημιουργούνται φθορές σε αρχαιολογικούς χώρους, μνημεία και παραδοσιακούς οικισμούς από την παρουσία μεγάλου αριθμού τουριστών, γίνετε υποβάθμιση του τοπίου σε περιοχές με ιστορικό και πολιτιστικό ενδιαφέρον λόγω της ανέγερσης ξενοδοχείων, και υποβάθμιση της σημασίας και της αισθητικής τους61. Επιπρόσθετα, η πλήρη αλλαγή χρήσης σε περιοχές οικισμών που αναπτύσσονται τουριστικά, διχοτομώντας τις χρήσεις και τις λειτουργίες του. Ένα ακόμα πρόβλημα που παρατηρείται είναι οι παραλιακές ζώνες των τουριστικών περιοχών, όπου ακολουθούν ένα συγκεκριμένο στυλ αναγνωρίσιμο από τους τουρίστες, με τις επιχειρήσεις εστίασης και εμπορίου στη σειρά και την έντονη χρήση «πολιτιστικών στερεοτύπων» στη διακόσμηση και την προβολή των εστιατορίων, με φωτογραφίες από τα φαγητά, την ελληνική μουσική, το ζορμπά, τα αρχαία, τη θάλασσα κ.α. που προσπαθούν να πείσουν για την «αυθεντικότητα» τους, ενώ καταφέρνουν ακριβώς το αντίθετο, από κάποιους πιο συνειδητοποιημένους τουρίστες. Με τον τρόπο αυτό χάνεται η μοναδικότητα του κάθε τόπου. Τέλος, η ανάπτυξη ενός μεγάλου αριθμού οικισμών με επιχειρήσεις ενοικιαζόμενων δωματίων που χαρακτηρίζονται από τη μονοσήμαντη χρήση τους, και πολύ συχνά η αρχιτεκτονική τους επιδιώκει να έχει στοιχεία από την τοπική παράδοση, που αντιγράφονται και καταλήγουν να δημιουργούν ένα τοπίο «ψευδό- παραδοσιακού οικισμού» αποπροσανατολίζοντας με αυτόν τον τρόπο την αυθεντική εμπειρία του τουρίστα, όπως θα αναλύσουμε και στο επόμενο κεφάλαιο.

οπ Έχει υπάρξει αισθητική υποβάθμιση της παραδοσιακής «εικόνας» πολλών τουριστικών περιοχών λόγω της ανέγερσης σύγχρονων κτιρίων χωρίς αρχιτεκτονική μελέτη και σεβασμό στο υπάρχον.

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

Κεφάλαιο 2 | Η αυθεντική εμπειρία του τουρισμού Το ταξίδι ανανεώνει τις αισθήσεις, και πράγματα χιλιοειπωμένα σε ξαφνιάζουν σα να τα βλέπεις για πρώτη φορά. Ν. Καζαντζάκης

2α) Ο ταξιδιώτης και ο τουρίστας Η περιήγηση του κόσμου, είναι μια δραστηριότητα που έχει τις ρίζες τις πολύ βαθιά στο παρελθόν. Από πολύ παλιά, οι άνθρωποι είχαν την ανάγκη να ταξιδεύουν για να ανακαλύπτουν, να εξερευνούν, να μαθαίνουν και να διαμορφώνονται. Οι περιηγητές ήταν άνθρωποι με πολύ έντονη περιέργεια για το διαφορετικό. Το διαφορετικό βλέμμα ενατένισης του κόσμου και η μυστικιστική τάση τους, σχετικά με την αναζήτηση μιας μυστηριακής, άγνωστης πλευράς της ζωής, οι επιδιώξεις και τα όνειρα τους αποτέλεσαν το “κλειδί” για την ουσιαστική ανάγνωση και παρατήρηση του κόσμου, για την αναγκαιότητα ύπαρξης της εμπειρίας, της ανακάλυψης και της αποκάλυψης του ταξιδιού. Οι περιηγητές πίστευαν ότι το ταξίδι δεν διευρύνει απλά τον νου του ανθρώπου, αλλά τον βελτιώνει και τον καλυτερεύει. Με το ταξίδι δεν μετακινείται ο άνθρωπος απλώς, από έναν τόπο σε έναν άλλον, αλλά τον βοηθά να αναγνωρίσει τη βαθύτερη γνώση του εαυτού του62. O F.Schuon αναφέρει ότι « το ταξίδι αποτελεί έναν τρόπο ύπαρξης, μια πνευματική και συνειδησιακή κατάσταση και ενδεχομένως μια μορφή διαλογισμού. Κάθε ταξίδι είναι ένα προσκύνημα, κάθε ταξίδι οδηγεί στον ιερό βωμό της καρδιάς»63. Ο Σ. Βαρβαρέσος64 αναφέρει χαρακτηριστικά ότι οι μεγάλοι ταξιδιώτες αναζητούν την μυστηριακή, άγνωστη πλευρά της ζωής και οι επιδιώξεις και τα όνειρα τους βοηθούν να αναγνώσουν και να παρατηρήσουν τον κόσμο, να ξεχωρίσουν την αυθεντική εμπειρία και να ανακαλύψουν και να αποκαλύψουν έναν τόπο. Με την πάροδο των χρόνων και την εμφάνιση του μαζικού τουρισμού ο περιηγητής αλλάζει έννοια και μετατρέπεται σε τουρίστα. Ο τουρίστας αντιπροσωπεύει ένα άτομο το οποίο κινείται και μεταφέρεται στο χώρο, από τις επιταγές της μόδας και ενός καλά οργανωμένου εμπορίου ψευδαισθήσεων και αναψυχής, κουβαλώντας μαζί του μια διαμορφωμένη εικόνα του κόσμου. Έτσι, χάνεται η αρχική βαρύτητα της λέξης, ο τουρίστας υποβαθμίζεται σε ταξιδιώτη δεύτερης κατηγορίας. Αρχίζει και αντιμετωπίζεται ως μια ανταλλακτική χρηματική μονάδα και όχι ως ένα άτομο που αναζητά. Η εμπορευματοποίηση του προϊόντος επεκτείνεται στην ίδια την εμπορευματοποίηση του τουρίστα, ξεχνώντας τα ιδεολογικά ερείσματα που στήριζαν τη «φιλοσοφία του ταξιδεύειν». Έτσι η έννοια του τουρίστα-εμπορεύματος, κατά τον Βαρβαρέσο απεικονίζει ένα άτομο, «το οποίο δεν μετακινείται σύμφωνα με τις επιταγές του ταξιδιού, αλλά μεταφέρεται αποτελώντας αντικείμενο συναλλαγής»65. Όλα τα παραπάνω έχουν ως αποτέλεσμα ο τουρισμός να μην εκλαμβάνεται πλέον ως παράγοντας σύσφιξης σχέσεων μεταξύ των λαών, ως ένας παράγοντας πολιτισμού και συναδέλφωσης, αλλά ως μια επιχείρηση με σκοπό το κέρδος.

62 Ο Λάο Τσε υποστηρίζει την ανθρωποκεντρική διάσταση του ταξιδιού λέγοντας ότι «αυτός που γνωρίζει τους άλλους είναι σοφός. Αυτός που γνωρίζει τον εαυτό του είναι πεφωτισμένος». 63 Schuon, F.1993, ταξιδιωτικοί διαλογισμοί, Αθήνα, εκδόσεις Πεμπτουσία 64 Βαρβαρέσος, Σ., 2017, Η χαμένη τέχνη του ταξιδιού : Aπό τον ταξιδιώτη στον τουρίστα, ένας εναλλακτικός οδηγός αναζήτησης, Αθήνα, εκδόσεις Παπαζήση 65 Ο τουρίστας θέλει να αισθάνεται μοναδικός, ακόμα και όταν είναι μέρος της μάζας, θα πρέπει να αντιπροσωπεύει τον μύθο( Αδάμ και Εύα, αρχέγονο). Η λατρεία του για τον μύθο και την αυταπάτη, που του προσφέρουν οι διαφημίσεις, συνιστούν τα κίνητρα του σύγχρονου τουρίστα, αντανακλούν τις φοβίες του και οριοθετούν το προφίλ του ανεκπαίδευτου τουρίστα που είναι μέλος μιας κινούμενης μάζας.

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

Στο πλαίσιο της τουριστικής προσφοράς και ζήτησης εισάγεται πλέον με συστηματικό τρόπο το τοπικό φολκλόρ, που θα αναλύσουμε παρακάτω, τόσο από την τουριστική βιομηχανία όσο και από τις τοπικές διοικήσεις, με αποτέλεσμα το τοπικό «πολιτιστικό γίγνεσθαι» να μετατρέπεται σε τουριστικό προϊόν, πολλές φορές μη «αυθεντικό». Έτσι, ο ντόπιος μετατρέπεται σε αντικείμενο εμπορευματοποίησης και ο τουρίστας σε ανταλλακτική χρηματική μονάδα. Ο τρόπος του ταξιδιού συχνά μπορεί να μη διαφέρει μεταξύ των περιηγητών και των τουριστών66, διαφέρουν όμως οι αναζητήσεις του περιηγητή-ταξιδιώτη, η ικανοποίηση του εσωτερικού του κόσμου, που αποτελεί και την απώτερη επιδίωξη του. Στην αναζήτηση της εσωτερικότητας δεν μετράει ο όγκος των πραγμάτων που θα δει ο ταξιδιώτης αλλά η αυθεντική προσέγγιση αυτών. Ο Βαρβαρέσος στο βιβλίο του, η χαμένη τέχνη του ταξιδιού, επισημαίνει ότι « ο ταξιδιώτης δεν αντιπροσωπεύει ένα ζευγάρι μάτια που κοιτάζουν τον περιβάλλοντα κόσμο, αλλά ένα διερευνητικό βλέμμα που προσπαθεί να εξερευνήσει τον κόσμο, να ανακαλύψει το άγνωστο και το ανεξερεύνητο, και να εμβαθύνει στην “τέχνη του ταξιδιού”. Όσο περισσότερο παρατηρεί ο ταξιδιώτης τόσο πιο διορατικά βλέπει, αρχίζει και ξεχωρίζει το ψεύτικο από το αυθεντικό, την πραγματικότητα από την αυταπάτη». Και συμπληρώνει λέγοντας ότι, «η ψυχή του ταξιδιώτη είναι εκείνη που ερμηνεύει τον βαθμό σύλληψης και οργάνωσης του ταξιδιού, την αλήθεια και την ταυτότητα του. Η χυδαιότητα και ο μιμητισμός, μέσα από τη μαζικοποίηση των μετακινήσεων, διαμορφώνουν μια συγκρουσιακή κατάσταση, απόρροια της υπάρχουσας διακριτικότητας. Ένα κλίμα ανταγωνισμού αναπτύσσεται μεταξύ του ταξιδιώτη και των κλώνων του, του τουρίστα»67. Ανακεφαλαιώνοντας, η έννοια του περιηγητή άλλαξε πολύ τα τελευταία χρόνια και πήρε μια αρνητική χροιά, όμως η παρατήρηση, η εξερεύνησή του τόπου και η δημιουργία και ενεργοποίηση χώρων που επιτρέπουν την ώσμωση εμπειριών και την πραγμάτωση επιθυμιών, μπορούν να βοηθήσουν ώστε να βρεθεί ξανά μια αρμονική συνύπαρξη μεταξύ των τουριστών και των ντόπιων και μια αυθεντική εμπειρία για τον τουρίστα σε έναν τόπο. Κλείνοντας παραθέτω ένα απόσπασμα του Ν. Καζαντζάκη, που θεωρεί ότι η πραγματική γνώση μιας χώρας προκύπτει μέσα από την ουσιαστική επαφή του ταξιδιώτη με τη χώρα, με τη βοήθεια της «γνώσης της αφής».

«Μαζεύω τα σύνεργά μου: όραση, ακοή, γέψη, όσφρηση, αφή, μυαλό, βράδιασε πια, τελεύει το μεροκάματο, γυρίζω σαν τον τυφλοπόντικα σπίτι μου, στο χώμα. Όχι γιατί κουράστηκα να δουλεύω, δεν κουράστηκα, μα ο ήλιος βασίλεψε». Ν. Καζαντζάκης

Μια μεγάλη διαφορά ανάμεσα στον ταξιδιώτη και στον τουρίστα είναι ο κίνδυνος και οι δυσκολίες. Ο ταξιδιώτης δεν γνώριζε πότε θα επιστρέψει σε αντίθεση με τον τουρίστα που το ταξίδι του προϋποθέτει πριν από την έναρξη του την ασφαλή επιστροφή. 67 Βαρβαρέσος, Σ., 2017, H χαμένη τέχνη του ταξιδιού: Από τον ταξιδιώτη στον τουρίστα, ένας εναλλακτικός οδηγός αναζήτησης, Αθήνα, εκδόσεις Παπαζήση

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

2β) Η αυθεντική εμπειρία του τουρίστα

Η έννοια της αυθεντικότητας και της αυθεντικής εμπειρίας απασχόλησε πολλούς κοινωνιολόγος και ανθρωπολόγους, εδώ και πολλές δεκαετίες, λόγο της αλλαγής της έννοιας του περιηγητή και της αύξησης του μαζικού τουρισμού. Θα γίνει μια μικρή αναφορά σε κάποιους σημαντικούς κοινωνιολόγους, που προσπαθούν να εξηγήσουν την αυθεντική εμπειρία στον τουρισμό68. Μια πρώιμη διατύπωση είναι η ανάλυση του Boorstin σχετικά με το "ψευδο-συμβάν" το 1964, ο οποίος ισχυρίζεται ότι οι σύγχρονοι Αμερικανοί δεν μπορούν να βιώσουν ένα «Πραγματικό γεγονός», αλλά ευδοκιμούν σε «ψευδο-γεγονότα», θέτοντας τον τουρισμό ως ένα πρωταρχικό παράδειγμα. Ο μαζικός τουρισμός έχει δημιουργήσει γκρουπ ανθρώπων που βρίσκουν ευχαρίστηση καθοδηγούμενοι από έναν οδηγό μακριά από τους ντόπιους, σε συγκεκριμένους προορισμούς που έχουν δημιουργηθεί από τα μέσα ενημέρωσης και τις διαφημίσεις. Τα μέσα ενημέρωσης και οι διαφημίσεις έχουν δημιουργήσει-διαμορφώσει, με την πάροδο του χρόνου, εικόνες με ιδανικά τοπία, κατευθυνόμενες εικόνες, που παρέχουν στους τουρίστες «ψεύτικες εμπειρίες». Κάποια χρόνια αργότερα, το 1975, ο L.Turner και ο J. Ash στο βιβλίο τους, The Golden Hordes, τοποθετούνται για τον τρόπο με τον οποίο ο τουρίστας βρίσκεται στο κέντρο του αυστηρά οριοθετημένου κόσμου. Οι «αναπληρωτές γονείς», όπως τους ονομάζουν (ταξιδιωτικοί πράκτορες, διευθυντές ξενοδοχείων, κ.α) προσπαθούν να “ανακουφίσουν” τον τουρίστα από την ευθύνη και να τον προστατεύσουν από την σκληρή πραγματικότητα. Η φροντίδα τους περιορίζει τον τουρίστα στην παραλία και σε ορισμένα εγκεκριμένα σημεία, προσπαθώντας να τους προσφέρουν τα περίπλοκα στοιχεία κάποιων κουλτούρων και πολιτισμών, με ιδιαίτερα απλό τρόπο, μετατρέποντας κάποιες φορές τις μορφές της τοπικής τέχνης σε τουριστικό κιτς. Το αποτέλεσμα αυτών των προσπαθειών, είναι η δημιουργία πανομοιότυπων ξενοδοχείων, τουριστικών αξιοθέατων και τόπων, ενός κόσμου που μας κρατάει σε “ασφάλεια”. Λίγο επικριτικά για την παραπάνω διατριβή, ο Cohen υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει ένας τουρίστας, αλλά διάφοροι τουριστικοί τύποι και τρόποι τουριστικής εμπειρίας. Αυτό που θεωρεί ως «βιωματικό», δεν βασίζεται στις συμβατικές τουριστικές υπηρεσίες, αλλά στην απόρριψη τέτοιων τρόπων οργάνωσης της τουριστικής δραστηριότητας. Θεωρεί ότι, με αυτόν τον τρόπο επιτρέπεται σε πολλούς ανθρώπους να επισκεφθούν περιοχές που διαφορετικά δεν θα μπορούσαν, και να έχουν τουλάχιστον μερικές επαφές-εμπειρίες με τους «περίεργους» τόπους που συνάντησαν. Το 1976 ο Dean MacCannell69, διατυπώνει τη θεωρία της «οργανωμένης-κατασκευασμένης αυθεντικότητας», όπου ο τουρισμός αναπόφευκτα οδηγεί στη σταδιακή νοηματική βεβήλωση των τουριστικών προορισμών, γεγονός που μετασχηματίζει την εκάστοτε κοινωνία υποδοχής. Όλοι οι τουρίστες, για τον MacCannell, αναζητούν την αυθεντικότητα. Ο τουρίστας είναι ένα είδος σύγχρονου προσκυνητή που αναζητά την αυθεντικότητα σε άλλους «χρόνους» και άλλους «τόπους» μακριά από αυτό την καθημερινή ζωή. Οι τουρίστες δείχνουν ιδιαίτερη γοητεία στην «πραγματική ζωή» των άλλων. Η σύγχρονη αναστάτωση της πραγματικής ζωής, ο εκσυγχρονισμός των σχέσεων, της ιστορίας, της εργασίας, και η ταυτόχρονη εμφάνιση μιας γοητείας για την «πραγματική αυθεντική ζωή» των άλλων είναι τα εξωτερικά σημεία ενός σημαντικού κοινωνικού επαναπροσδιορισμού της αλήθειας και της πραγματικότητας70. Ο αμερικάνος αναλυτής στήριξε τις έρευνες του και στην θεωρία του Erving Goffman , για τον δομικό καταμερισμό της κοινωνίας. 68

Σύμφωνα με το βιβλίο των Urry, J, και Larsen J, 2011,The Tourist Gaze 3.0, Sage Πρωτοπόρος στην έρευνα του τουρισμού στα πεδία της κοινωνιολογίας και της ανθρωπολογίας 70 Στις προ-σύγχρονες κοινωνίες, που ήταν βασισμένες στις διαπροσωπικές σχέσεις, η έννοια της αλήθειας προστατευόταν από κανόνες. 69

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

Ο E. Goffman ανέλυσε έναν δομικό καταμερισμό της κοινωνικής καθιέρωσης, που τον αποκαλεί «προσόψεις» και «πίσω περιοχές». Οι «προσόψεις» είναι ο χώρος που συναντιούνται οι τουρίστεςπελάτες με τους επισκέπτες, ενώ οι «πίσω περιοχές» είναι ο χώρος χαλάρωσης και προετοιμασίας των ντόπιων. Οι περιοχές αυτές, υποστηρίζουν τις μεγαλύτερες πεποιθήσεις σχετικά με τη σχέση από την αλήθεια στην οικειότητα. Στην κοινωνία μας η οικειότητα έχει μεγάλη σημασία, αντιμετωπίζεται ως ο πυρήνας της κοινωνικής αλληλεγγύης και θεωρείται από κάποιους ως ηθικά ανώτερα του ορθολογισμού, ως περισσότερο «πραγματικού»71. Οι περισσότεροι τουρίστες δεν έχουν την ανάγκη να βρεθούν στις «πίσω περιοχές» και αρκούνται στην δημιουργημένη πραγματικότητα. Ο όρος «τουρίστας» χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο, και από τον MacCanell, ως χλευαστική ετικέτα, για κάποιον που φαίνεται ικανοποιημένος με την προφανώς, μη αυθεντική εμπειρία του. Ουσιαστικά, η ποικιλία της κατανόησης που παρουσιάζεται ενώπιων των τουριστών ως ιδανική είναι μια αυθεντική και αποσαφηνισμένη εμπειρία μιας πτυχής κάποιας κοινωνίας. Από την άλλη πλευρά υπάρχουν κάποιοι, περιηγητές που παρακινούνται από μια επιθυμία να δουν τη ζωή όπως βιώνεται πραγματικά, ακόμη και να γίνουν ένα με τους ντόπιους, και να εισβάλουν στη ζωή της κοινωνίας που επισκέπτονται ή τουλάχιστον, εκεί που τους επιτρέπεται να «κρυφοκοιτάξουν». Ο MacCanell, συμπληρώνει ότι « Η τουριστική συνείδηση παρακινείται από την επιθυμία για την αυθεντική εμπειρία και ενώ ο τουρίστας μπορεί να θεωρεί ότι κινείται προς αυτή την κατεύθυνση συχνά να καταλήγει σε μια εμπειρία που δεν είναι πάντα αυθεντική. Είναι πολύ εύκολο να μπερδευτούν οι έννοιες της πρόσοψης και της πίσω περιοχής, και αυτό που εκλαμβάνεται ως η είσοδος μέσα σε μία πίσω περιοχή, στην πραγματικότητα να είναι η είσοδος μέσα στην πρόσοψη μιας περιοχής που είναι οργανωμένη εκ των προτέρων για τουριστική επίσκεψη»72. Έτσι, στην σύγχρονη κοινωνία μας, ο όρος του Goffman, για τις πίσω περιοχές, παίρνει και άλλες διαστάσεις. Πολλοί τουρίστες διαλέγουν περιηγήσεις, που οργανώνουν διάφοροι κοινωνικοί φορείς, και που τους δίνεται η δυνατότητα να έχουν πρόσβαση σε εγκαταστάσεις που κανονικά είναι κλειστές, με σκοπό να ανακαλύψουν την εσωτερική λειτουργία ενός τομέα. Με αυτόν τον τρόπο έχουν την πεποίθηση ότι ζουν μια αυθεντική εμπειρία και πως έγιναν μέρος ενός συνόλου. Στην πραγματικότητα όμως, μάλλον αυτού του είδους οι περιηγήσεις, δεν είναι οι «πίσω περιοχές» αλλά μια οργανωμένη πίσω περιοχή, ένα είδος μουσείου διαβίωσης. Κάποιοι τουρίστες συνειδητοποιούν, κάποιες φορές, πως αυτό που βλέπουν στο παρασκήνιο δεν είναι παρά άλλο ένα σόου. Ο MacCanell επισημαίνει ότι « η τρέχουσα δομική ανάπτυξη της κοινωνίας χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση της τουριστικής διάστασης παντού. Αυτή η διάσταση μπορεί να ονομαστεί σκηνική τοποθεσία, τουριστική τοποθεσία ή απλώς, μια τοποθεσία ανάλογα με το πόσο σκόπιμα έχει επεξεργαστεί για να εκτίθεται για τους τουρίστες». Τα χαρακτηριστικά των τοποθεσιών αυτών είναι, ότι ο μόνος λόγος που χρειάζεται για να τα επισκεφθεί κάποιος είναι για τα δει. Οι τοποθεσίες είναι συχνά όχι μόνο αντίγραφα των πραγματικών καταστάσεων, αλλά αντίγραφα που παρουσιάζονται όπως αποκαλύπτονται περισσότερο πραγματικά από ότι η ίδια η πραγματικότητα. Κάποιες φορές το ψέμα που περιλαμβάνεται σε μία εμπειρία παρουσιάζεται σαν ειλικρινής αποκάλυψη, αυτό συμβαίνει επιτηδευμένα με τη βοήθεια του περίπλοκου σχεδιασμού της εμπειρίας. Ο D. Boorstin73 ονομάζει την επιφανειακά σχεδιασμένη εμπειρία, «ψευδο-γεγονός» και υποστηρίζει ότι οι ίδιοι οι τουρίστες προκαλούν αυτή τη συμπεριφορά. Βέβαια, σύμφωνα με τον MacCanell, καμία έρευνα δεν υποστηρίζει τον ισχυρισμό του Boorstin, απεναντίας θεωρεί ότι οι τουρίστες απαιτούν την 71

Αυτό στηρίζεται στην θεωρία ότι εάν δεις κάποιον στον «πίσω χώρο» αντιλαμβάνεσαι καλύτερα για το ποιος πραγματικά είναι. MacCanell, D. 2015, ο τουρίστας ανάλυση της σύγχρονης κοινωνίας, επιμ. Θεοδωροπούλου Ε., Αθήνα, επιστημονικές εκδόσεις Παρισιανού 73 H προσέγγιση του είναι μια νοσταλγική ανάλυση για κάποια παλαιότερη εποχή με ευδιάκριτη διάκριση μεταξύ των τάξεων και με απλούστερες κοινωνικές αξίες που υπολογίζονται με βάση έναν προγραμματισμό, από την πίσω περιοχή ενάντια στην πρόσοψη μέχρι το αληθινό και το ψεύτικο 72

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

αυθεντικότητα, απλώς πολλοί δεν είναι σε θέση να την αναγνωρίσουν. Παρατηρούμε λοιπόν, ότι η τουριστική εμπειρία που προέρχεται από την τουριστική τοποθεσία βασίζεται στην μη αυθεντικότητα, και είναι επιφανειακή σε σύγκριση με την πραγματική μελέτη ενός τόπου. Για να μπορέσει μια συμμετοχή στα δρώμενα του τόπου να είναι αυθεντική και να παράγει συναισθήματα οικειότητας και πραγματικής εμπειρίας, πρέπει ο περιηγητής να καταβάλει προσπάθεια και να εισχωρήσει στην πραγματική ζωή των περιοχών που επισκέπτεται. Συνοπτικά ο MacCanell, θεωρεί ότι « Ο τουριστικός τρόπος να εμπλακείς με τους ντόπιους είναι να εισχωρήσεις σε μια αναζήτηση για τις αυθεντικές εμπειρίες, αντιλήψεις και ιδέες. Η αναζήτηση για την αυθεντικότητα χαρακτηρίζεται από στάδια που οδηγούν στη μετάβαση από την πρόσοψη στον πίσω χώρο. Η μετακίνηση από στάδιο σε στάδιο αντιστοιχεί στην ανάπτυξη τουριστικής κατανόησης(…)»74. Τα στάδια είναι τα εξής : 1ο στάδιο : η πρόσοψη του Goffman, δηλαδή το είδος του κοινωνικού χώρου που οι τουρίστες προσπαθούν να κατακτήσουν ή να κατευθυνθούν πίσω. 2ο στάδιο : μια τουριστική περιοχή-πρόσοψη που έχει διακοσμηθεί για να φαίνονται μερικές λεπτομέρειες, όπως μια πίσω περιοχή. 3ο στάδιο : μια περιοχή-πρόσοψη που οργανώνεται συνολικά για να μοιάσει με μια πίσω περιοχή. 4ο στάδιο : μια πίσω περιοχή που είναι ανοιχτή στους ξένους. 5ο στάδιο : μια πίσω περιοχή που μπορεί να καθοριστεί ή να αλλάξει λίγο, επειδή επιτρέπεται στον τουρίστα να ρίξει μια ματιά. 6ο στάδιο : η πίσω περιοχή του Goffman, το είδος ενός κοινωνικού χώρου που παρακινεί την τουριστική συνείδηση. Οι Pearce και Moscardo75 επεξεργάζονται περαιτέρω την έννοια της αυθεντικότητας, υποστηρίζοντας ότι είναι απαραίτητο να γίνει μια διάκριση μεταξύ της αυθεντικότητας της ρύθμισης και της αυθεντικότητας των προσώπων που βλέπουν. Ενώ οι Diller και Scofidio υποστηρίζουν ότι ο τουρισμός αναλαμβάνει την κατασκευή ενός «απολυμασμένου παρελθόντος» στο οποίο ο τουρίστας μπορεί να γυρίσει ως αμέτοχος παρατηρητής χωρίς καμία συνέπεια στις μελλοντικές εξελίξεις76. «Στο χώρο που ξαναπαίζεται ο χρόνος, ο τουρίστας απροβλημάτιστος αποδέχεται το ρόλο του ‘‘θεατή’’ σ΄ένα εικονικό κόσμο μιας Ελλάδας, για παράδειγμα, που κατοικείται από θεούς του Ολύμπου και φιλόξενες οικογένειες και έχει πάντα καλό καιρό, καταγάλανες θάλασσες και ασπρισμένους οικισμούς»77. Όπως αντιλαμβανόμαστε, δεν είναι ιδιαίτερα εύκολο να διεισδύσει κάποιος μέσα στα πραγματικά και εσωτερικά γεγονότα άλλων κοινωνιών, ειδικά σε τουριστικά μέρη, όπου τα θέματα είναι πιο σύνθετα, δεν είναι εύκολο να διακρίνει τις απλές πράξεις από τις αυθεντικές εκφράσεις των πραγματικών χαρακτηριστικών, με αποτέλεσμα αυτό που εκλαμβάνεται ως αληθινό να είναι η παρουσίαση μιας κατάστασης που έχει βασιστεί στη δομή της πραγματικότητας, αλλά είναι κατασκευασμένη. Το αυθεντικό αξιοθέατο δεν μπορεί να αγοραστεί. Η αυθεντική εμπειρία θεωρείται διαθέσιμη μόνο σε εκείνους που έχουν εμπειρία, γνώση, διορατικότητα και προσπαθούν να σπάσουν τους δεσμούς της καθημερινής ύπαρξης τους και να αρχίσουν να «ζουν». Ο Jonathan Culler78, θεωρεί ότι ένα από τα χαρακτηριστικά του σύγχρονου δυτικού τρόπου σκέψης, είναι η

74 MacCanell, D. 2015, ο τουρίστας ανάλυση της σύγχρονης κοινωνίας, επιμ. Θεοδωροπούλου Ε., Αθήνα, επιστημονικές εκδόσεις Παρισιανού 75 1986, Turner and Manning, 1988, Urry, J, Larsen J, 2011,The Tourist Gaze 3.0, Sage publications 76 D & S, Back to the Front: Tourisms in War, ed. Diller & Scofidio, F.R.A.C. Basse Normandie, Princeton Architectural Press,France 1994, σ. 37. 77 Τσιγαρίδα, Ε. , το αυθεντικό- οι μύθοι και οι αλήθειες της τουριστικής αρχιτεκτονικής- Άρης Κωνσταντινίδης και ΕΟΤ, βιβλιοθήκη ΤΕΕ. 78 D & S, Back to the Front: Tourisms in War, ed. Diller & Scofidio, F.R.A.C. Basse Normandie, Princeton Architectural Press,France 1994, σ. 34.

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

πίστη ότι η αυθεντικότητα έχει κατά κάποιον τρόπο χαθεί κι ότι μπορεί να ξαναβρεθεί σε άλλες κουλτούρες και στο παρελθόν. Τέλος θα δοθεί ένα παράδειγμα από τον Ronald Barthes που προσπαθεί να ορίσει την έννοια του μη πραγματικού-αυθεντικού σπιτιού με ‘βασκικό στυλ’ στο Παρίσι «Αισθάνομαι σαν να λάμβανα εγώ προσωπικά μια τυραννική εντολή να ονομάσω αυτό το αντικείμενο ένα βασκικό σαλέ: ή ακόμη καλύτερα να το δω με την ίδια οντότητα του βασκικού. Αυτό συμβαίνει, επειδή η έννοια εμφανίζεται σε εμένα όλη την οικειοποίηση της φύσης της: έρχεται και επιδιώκει να με υποχρεώσει προκειμένου να αναγνωρίσω το σύνολο των προθέσεων που το έχουν παρακινήσει και το έχουν τακτοποιήσει εκεί ως σημάδι μιας μεμονωμένης ιστορίας… Και αυτό το κάλεσμα, προκειμένου να είναι πιο τυραννικό, έχει συμφωνήσει με όλο τον τρόπο της εξαθλίωσης : όλα αυτά που προσδιορίζουν το (πραγματικό) βασκικό σπίτι στο επίπεδο της τεχνολογίας- η σιταποθήκη, τα εξωτερικά σκαλοπάτια, το υπόστεγο των περιστεριών κλπ. – έχουν παραλειφθεί, παραμένει μόνο μια συνοπτική διαταγή που δεν συζητείται. Και η προσκόλληση είναι τόσο ειλικρινής που θεωρώ ότι αυτό το σαλέ δημιουργήθηκε επί τόπου, για εμένα, όπως ένα μαγικό αντικείμενο που αναπηδά επάνω στην παρούσα ζωή μου χωρίς οποιοδήποτε ίχνος της ιστορίας να το έχει προκαλέσει».

Εικ. 11 , Προσωπικό αρχείο, Τανζανία, χωριό Gongo 2018

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

2γ) Η περίπτωση της Ελλάδας

Όπως διαπιστώθηκε παραπάνω, κάποιοι τουρίστες δεν μπορούν να αντιληφτούν την διαφορά ανάμεσα στην αυθεντική και την μη αυθεντική εμπειρία. Στην Ελλάδα, οι περισσότεροι τουρίστες δεν έρχονται σε επαφή με την αληθινή παράδοση, με την ουσία της ελληνικής παραδοσιακής καθημερινότητας στην ιστορική της διάσταση, δηλαδή στις αλλεπάλληλες μεταβολές και τροποποιήσεις που αυτή υπέστη κατά τη διάρκεια των αιώνων, αλλά με μια «αναβίωση» κάποιων στοιχείων79. Αυτό ξεκίνησε, στις αρχές της δεκαετίας του 1970, όπου η ανάπτυξη του τουρισμού συνέπεσε με την πρώτη συστηματική εκδήλωση των τάσεων του φολκλορισμού, με αποτέλεσμα να σχηματιστεί το σύγχρονο υπόδειγμα διαχείρισης του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού. Σύμφωνα με τον Μ. Γ. Βαρβούνη80 «Ο λαϊκός πολιτισμός μεταπολεμικά ήρθε στο προσκήνιο ως αναβίωση και όχι ως επιβίωση, όχι ως προσπάθεια επανόδου στην πολιτισμική ιδιοπροσωπεία του λαού αλλά ως κίνημα επιφανειακών αναπαραστάσεων, με στόχο να θηρευθεί το γραφικό και το παραδοσιακό. Αυτό δεν λειτούργησε θετικά για τον τόπο και για τους τουρίστες, καθώς επρόκειτο για μια επιφανειακή προσέγγιση81, που δεν στηριζόταν σε μελέτες και στην κατανόηση των λαϊκών πολιτισμικών φαινομένων, αλλά επικεντρωνόταν στην προσπάθεια αναπαραγωγής τους στα πλαίσια ενός θεάματος που θα προσφερόταν στους τουρίστες». Ο ΕΟΤ προώθησε μέσω των διαφημίσεων και των αφισών, μαζί με τον αρχαίο και τον σύγχρονο λαϊκό πολιτισμό ως θέλγητρο για την προσέλκυση τουριστών. Η τεράστια όμως διαφορά ήταν ότι δεν προβαλλόταν ο πραγματικός ελληνικός λαϊκός πολιτισμός της εποχής αλλά η φολκλορική του αναπαράσταση, σύμφωνα με τον Βαρβούνη, που λειτουργεί ως πόλος έλξης τουριστών. Ο ελληνικός λαός πίστεψε πολύ σε αυτή την ιδέα, που υποστηριζόταν και από την δικτατορία, και μετά από κάποια χρόνια θεωρούσε καθήκον του να μεταλαμπαδεύσει τις παραποιημένες παραδόσεις στους τουρίστες, ενεργούσε από φιλοπατρία και ο στόχος του ήταν να βοηθήσει τον τόπο του να ξεφύγει από τη μεταπολεμική οικονομική και κοινωνική καχεξία της ελληνικής επαρχίας. Την δεκαετία του ‘90, η χρήση του τοπικού λαϊκού πολιτισμού για την προσέλκυση τουριστών ακολουθεί τις ίδιες πρακτικές αλλά τώρα οι σκοποί των διοργανωτών ξεπερνούν την φιλοπατρία, προσδοκούν οικονομικά και συμβολικά κέρδη από την τουριστική ανάπτυξη, αποβλέπουν ακόμη και στην ψηφοθηρία. Στο προσκήνιο μπαίνουν και οι «ελληνικές βραδιές». Όλα αυτά οδηγούν σε μια μη αυθεντική γνωριμία των επισκεπτών με τον λαϊκό πολιτισμό και την παράδοση. Όλα τα παραπάνω, υπάγονται στην κατηγορία της «σκηνοθετημένης αυθεντικότητας» (staged authenticity), η οποία όπως παρατηρεί ο Β.Πούχνερ82 αναπτύχθηκε κυρίως στις επιστήμες του τουρισμού, και χαρακτηριστικά σημειώνει ότι, «η μανία του ταξιδιού και της απόδρασης από το σκληρό, ανταγωνιστικό και αγχώδες παρόν σε έναν ου-τόπο αποτελεί τη βάση για τις ουτοπίες που η τουριστική βιομηχανία προσφέρει μέσω των ταξιδιωτικών γραφείων και πρακτορείων». Εννοείται πως δεν υπάρχουν μόνο φολκλορικά φαινόμενα στις τουριστικές περιοχές, αλλά και εορτασμοί που έχουν ως βάση κάποια παλαιότερα δεδομένα που ανασυντίθενται σε μια νέα 79

Ένα παράδειγμα τέτοιας αναβίωσης είναι το αποκριάτικο δρώμενο «μπουράνι» που γίνεται στον Τύρναβο της Θεσσαλίας. Η αναδιοργάνωση και επαναπροβολή του οποίου σχετίζεται άμεσα με τη μαζική μετακίνηση εσωτερικών τουριστών, όπου το μεγάλο ενδιαφέρον του κόσμου οδήγησε στη σύσταση ειδικών σωματείων για την αναπαράσταση του δρωμένου. Πρόκειται ουσιαστικά για μια εκδοχή οικονομικής εκμετάλλευσης και αξιοποιήσεις των εθίμων, που μερικές φορές λειτουργεί ως γενεσιουργός αιτία για την παραγωγή και αναπαραγωγή πολιτισμικών μορφωμάτων. 80 Βαρβούνης, Μ.Γ. 2013, Σειρά : λαϊκοί πολιτισμοί, Ελληνικός λαϊκός πολιτισμός και τουρισμός, Αθήνα, εκδόσεις πεδίο 81 Ο συνδυασμός των δρώμενων με την προσφορά δειγμάτων από τοπικά προϊόντα δίνει στον τουρίστα μια ιδέα του λαϊκού πολιτισμού του τόπου. Ταυτόχρονα κάποιες εκδηλώσεις σχετικά με τον αρχαίο πολιτισμό και την ιστορία του τόπου δίνουν την εντύπωση, στον λιγότερο ενημερωμένο τουρίστα, της «αδιάσπαστης συνέχειας» του ελληνικού πολιτισμού ανά τους αιώνες και πως η επίσκεψη του θα μπορούσε να είναι μια αδιάκοπη περιδιάβαση από το παρελθόν στο παρόν. 82 Πούχνερ, Β. «η έννοια της σκηνοθετημένης αυθεντικότητας στην έρευνα του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού», στο βιβλίο του Δοκίμια Λαογραφικής θεωρίας, Αθήνα σ.69-81

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

δυναμική σύνθεση. Ένα παράδειγμα, αυτού του φαινομένου, είναι τα πανηγύρια με τοπικά προϊόντα που δεν έχουν θρησκευτικές ρίζες. Ένα ακόμη θετικό παράδειγμα, αυθεντικής εμπειρίας στον τουρισμό, ήταν οι γυναικείοι συνεταιρισμοί. Η θέση της γυναίκας στην ελληνική κοινωνία αλλά και μέσα στην οικογένεια άλλαξε, και ενισχύθηκε άμεσα και αποτελεσματικά. «Οι γυναικείοι συνεταιρισμοί έδωσαν το έναυσμα για αυτήν την αλλαγή, με τα διάφορα προϊόντα που παρήγαγαν και πουλούσαν στους τουρίστες, αλλά και μέσω των αρχών της ελληνικής παραδοσιακής οικιακής φιλοξενίας της οποίας εφάρμοζαν στην καθημερινή διαχείριση των αγροτουριστικών αυτών εγκαταστάσεων, ενίσχυαν το «τουριστικό βίωμα» και την γνωριμία με τον τόπο και τον πολιτισμό»83. Οι γυναίκες κατάφεραν και εισήγαγαν πολλά στοιχεία του λαϊκού πολιτισμού, όχι στη φολκλορική αλλά στη ζωντανή εκδοχή τους, δηλαδή όχι ως αναβιώσεις αλλά ως επιβιώματα στην καθημερινή τουριστική πράξη και πρακτική, “δίνοντας” στους τουρίστες μια αυθεντική εμπειρία. Συμπερασματικά, παρατηρούμε ότι στην περίπτωση που ο τουρισμός είναι το κύριο μέσο οικονομικής ανάπτυξης μιας περιοχής και βασίζει την ανάπτυξή του στη “σκηνοθεσία” μιας διακοσμητικής προώθησης της ιστορίας και του πολιτισμού της περιοχής, υπάρχουν σοβαρές επιπτώσεις στον τόπο84, αλλοιώνοντας την πολιτιστική τους ταυτότητα. Η καθηγήτρια Ε. Μαϊστρου85 συμπληρώνει ότι «Οι δυσμενείς επιπτώσεις εμφανίζονται στις περιπτώσεις όπου ο τουρισμός ωθεί προς τη «σκηνογραφική» ανάδειξη του παρελθόντος, και την οικονομική υπερεκμετάλλευση του τόπου στον οποίο αναπτύσσεται : Η μετατροπή παραδοσιακών κτισμάτων σε τουριστικά καταλύματα, ενίοτε αλλοιώνει τη μορφή και τη δομή τους και υποβαθμίζει τα ιστορικά τους στοιχεία. Η ανάπτυξη του τουριστικού εμπορίου και της αναψυχής επιδρά αρνητικά στην εικόνα του δημόσιου χώρου. Η σκηνογραφική εικόνα της «παράδοσης» ευτελίζει τα κτίσματα και τον χώρο. Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική αντικαθίσταται από την αρχιτεκτονική της Παράδοσης». Με την πάροδο του χρόνου ο τουρισμός βελτιώνεται ποιοτικά και οι φολκλορικές αντιμετωπίσεις στην παράδοση μπορούν να αλλάξουν, με τη βοήθεια της «εφαρμοσμένης λαογραφίας86» αλλά και παραδειγμάτων όπως είναι οι γυναικείοι συνεταιρισμοί, έτσι ώστε οι τουρίστες να μάθουν σε βάθος την λαογραφική πραγματικότητα. Επιπλέον, χρειάζεται να γίνει αλλαγή της τουριστικής πολιτικής και να αναπτυχτούν νέες μορφές τουρισμού με ηπιότερες επιπτώσεις στο φυσικό και δομημένο περιβάλλον. Η «ολοκληρωμένη διαχείριση προστασίας» των συνόλων η οποία βασίζεται στην αναγνώριση του ιδιαίτερου χαρακτήρα του κάθε τόπου, και στη σύνταξη ενός ολοκληρωμένου σχεδίου που περιλαμβάνει μέτρα, νομοθετικές ρυθμίσεις, στρατηγική προστασίας, πληροφόρηση και συμμετοχικές διαδικασίες, έργα ανάδειξης του δημόσιου χώρου και αναζωογόνησης υποβαθμισμένων περιοχών και οδηγίες σχεδιασμού, μπορεί να βοηθήσει ιδιαίτερα στην ισορροπία μεταξύ της οικονομίας και της διατήρησης του αυθεντικού χαρακτήρα του τόπου. Ο MacCanell επισημαίνει ότι «Η αποκατάσταση των παραδόσεων είναι ουσιαστικό συστατικό για τη σύγχρονη κοινωνία και συνείδηση. Είναι υπενθυμίσεις της απομάκρυνσης μας από το παρελθόν και τις παραδόσεις μας. Αλλά δεν είναι η μόνη βάση για τον τουρισμό και τις επισκέψεις»87. Ο C. Graña88 83

Βαρβούνης, Μ.Γ. 2013, Σειρά : λαϊκοί πολιτισμοί, Ελληνικός λαϊκός πολιτισμός και τουρισμός, Αθήνα, εκδόσεις πεδίο Οι νέες επεκτάσεις αλλοιώνουν τα όρια του ιστορικού δομημένου χώρου, και αυξάνουν τους συντελεστές δόμησης αλλοιώνοντας την ογκομετρία του και τη σχέση του με το τοπίο. Επιπλέον, η ατμοσφαιρική ρύπανση και ο θόρυβος από την αύξηση της κυκλοφορίας, η ανεπάρκεια των τεχνολογικών δικτύων να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις των τουριστικών περιόδων, η άναρχη εγκατάσταση νέων χρήσεων, και η ποιοτική έκπτωση του δημόσιου χώρου, υποβαθμίζουν την ποιότητα ζωής. 85 Μαϊστρου, Ε. τουριστική ανάπτυξη και πολιτιστική ταυτότητα, ο πολλαπλός ρόλος του αρχιτέκτονα, Αθήνα 86 Σύμφωνα με τον W. Puchner, «o όρος ‘εφαρμοσμένη λαογραφία’ περιγράφει ένα φαινόμενο ‘χρήσης’ και μια πρακτική, η οποία συναντιέται κυρίως στις τέχνες αλλά δεν είναι άγνωστη και στην επιστήμη: η ‘χρήση’ στοιχείων του λαϊκού πολιτισμού σε γνωστικά πεδία και επίπεδα της κουλτούρας που δεν ανήκουν πια σ’ αυτόν» 87 MacCanell, D. 2015, ο τουρίστας ανάλυση της σύγχρονης κοινωνίας, επιμ. Θεοδωροπούλου Ε., Αθήνα, επιστημονικές εκδόσεις Παρισιανού 88 O César Graña, κοινωνιολόγος και ανθρωπολόγος, σε μια μελέτη του γράφει: « Η καταστροφή των τοπικών παραδόσεων και η επίθεση στο ‘παρελθόν’, που διαιωνίζεται από την εκβιομηχάνιση και τον παγκόσμιο εκσυγχρονισμό, φαίνεται να ευαισθητοποιεί έναν μεγάλο αριθμό ατόμων, ώστε να ενδιαφερθούν για τα λείψανα της προβιομηχανικής ζωής. Αυτό το ενδιαφέρον είναι τόσο έντονο, που εν μέρει είναι υπεύθυνο για μια από τις σημαντικότερες και πιο χαρακτηριστικές σύγχρονες 84

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

συμπληρώνει πως «οι τουρίστες δεν περιορίζονται σε μια αναζήτηση των παραδοσιακών στοιχείων που αποκαθίστανται και που ενσωματώνονται στον μοντέρνο κόσμο, ψάχνουν επίσης για τη φυσική και σύγχρονη κοινωνική έλξη στην ίδια εικόνα». Στην αναζήτηση της αυθεντικής εμπειρίας θα μπορούσε να συμβάλλει και ο δημιουργικός τουρισμός, στη διαμόρφωση του οποίου αναλαμβάνουν σημαντικό ρόλο οι δημιουργικές βιομηχανίες και τα παραδοσιακά επαγγέλματα τέχνης89. Ο δημιουργικός τουρισμός, θεωρείται μια ειδική περίπτωση πολιτιστικού τουρισμού που χαρακτηρίζεται από συμμετοχικό, ψυχαγωγικό και εκπαιδευτικό χαρακτήρα και εμπεριέχει δημιουργικότητα. Πέρα από την συμβολή του στη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, προσκαλεί τους τουρίστες να συμμετάσχουν σε τοπικές δραστηριότητες, συμβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο στην ανθεκτικότητα και στη βιωσιμότητα των ιστορικών πόλεων, βιώνοντας μια αυθεντική εμπειρία. ∆ημιουργεί κίνητρα στις δημιουργικές βιομηχανίες να βελτιώσουν τους χώρους παραγωγής τους διαμορφώνοντας τους ώστε να είναι φιλικότεροι στην επικοινωνία με το κοινό και τη μεταφορά γνώσεων. Σύμφωνα με την Σ. Αυγερινούμια γόνιμη αλληλεπίδραση μεταξύ των παραδοσιακών επαγγελμάτων τέχνης, της δημιουργικής βιομηχανίας με την τουριστική βιομηχανία αναμένεται να προσφέρει σημαντικά οφέλη για την επίτευξη μιας παραγωγικής αναζωογόνησης, στον αντίποδα μιας στείρας μουσειοποίησης η και της επέκτασης καταναλωτικών τουριστικών χρήσεων στα κέντρα των ιστορικών πόλεων. Γενικότερα παρατηρούμε ότι η ανάμειξη των γυναικών και των ανθρώπων με γνώσεις στην παράδοση φέρει μια προοδευτική σύνδεση ανάμεσα στον τουρισμό και στον λαϊκό πολιτισμό, αυξάνει την ποιότητα και ενεργοποιεί την πολιτισμική πιστότητα των τουριστικών εκμεταλλεύσεων, με αποτέλεσμα την βελτίωση της εικόνας του ελληνικού λαού και του πολιτισμού στους ξένους τουρίστες. Η διατήρηση της πολιτιστικής ταυτότητας πρέπει να αναγνωριστεί ως απαραίτητη για την κάλυψη των υπαρξιακών αναγκών του ανθρώπου, και τη διατήρηση της ιστορικής του ταυτότητας, και να επιδιώκει την αυθεντική επίσκεψη και γνωριμία με το χώρο και όχι τη σκηνογραφική του επίδειξη και κατανάλωση90. Κλείνοντας, παραθέτω ένα πιλοτικό πρόγραμμα, το ΠΟΛΗ², που αφορά την ανακάλυψη της ταυτότητας στην πόλη και την αυθεντική εμπειρία, που δημιουργήθηκε από τον δήμο Αθηναίων91, μέσα στο 2018, και καλεί τους κατοίκους και τους επαγγελματίες της Αθήνας να συν-διαμορφώσουν την ταυτότητα της πόλης, κάνοντας πράξη τις δικές τους προτάσεις για πιο λειτουργικό και ελκυστικό δημόσιο χώρο. Στόχος του προγράμματος είναι η αναβάθμιση της εικόνας της Αθήνας και της ποιότητας ζωής στο κέντρο και τις γειτονιές της Αθήνας. Το ΠΟΛΗ² περιλαμβάνει δύο δράσεις: πρώτον τις «παρεμβάσεις στην πόλη» που προβλέπει οικονομική υποστήριξη για την υλοποίηση προτάσεων των πολιτών για ήπιες, μικρής κλίμακας, παρεμβάσεις στην πόλη και δεύτερον το «κατάστημα στο κέντρο» που προβλέπει την αξιοποίηση εγκαταλελειμμένων καταστημάτων του κέντρου της Αθήνας και έχει στόχο να δώσει πνοή στις υποβαθμισμένες περιοχές. Το πρόγραμμα λειτουργεί με βάση την μέθοδο του «αστικού βελονισμού», δηλαδή την σημειακή επέμβαση, και αναπτύσσεται στο πλαίσιο της στρατηγικής του δήμου Αθηναίων για βιώσιμη τοπική ανάπτυξη, που θα έχει αποτέλεσμα να δημιουργηθούν χώροι, στην πρωτεύουσα, όπου θα συνδράμουν σε μια αυθεντική εμπειρία. βιομηχανίες : τον τουρισμό. Τα πιο φιλόδοξα μνημεία των προηγούμενων τρόπων ζωής (…) έχουν περιοριστεί τώρα στα αντικείμενα τέχνης. Γεγονότα “οικογενειακά”, όπως οι ταυρομαχίες ή οι βασιλικές πομπές, η αίγλη των όποιων ήταν μόνο προσιτή στους ντόπιους, πωλούνται τώρα στους ξένους επισκέπτες ως πολιτιστικές, ειδυλλιακές εικόνες από τις καλώς οργανωμένες γραφειοκρατίες ιδιωτικού και κυβερνητικού χαρακτήρα(…)» 89 Richards Greg, Tourism, Creativity and Creative Industries, Tilburg University/NHTV, Paper presented at the conference Creativity and Creative Industries in Challenging Times, NHTV Breda,November2012. 90 Ο MacCanell υποστηρίζει ότι κάθε υποκινούμενη προσπάθεια να συντηρηθεί η φύση και να αντιπροσωπευτούν αυθεντικά οι πρωτόγονοι πολιτισμοί και τα έθιμα του παρελθόντος συμβάλλει σε μια αντίθετη τάση – το παρόν είναι περισσότερο ενοποιημένο σε σχέση με το παρελθόν του, περισσότερο σε έλεγχο της φύσης και είναι λιγότερο προϊόν της ιστορίας. 91 Το πρόγραμμα υλοποιείται από την Εταιρεία Ανάπτυξης και Τουριστικής Προβολής του Δήμου, η οποία έχει ως κύρια αποστολή τη δημιουργία και ανάδειξη της ταυτότητας της πόλης, και υπογράφεται από το This is Athens

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

Ένα παράδειγμα του προγράμματος, είναι ένα κατάστημα στο κέντρο της Αθήνας και συγκεκριμένα στην πλατεία Θεάτρου, από την δημιουργική ομάδα - Άι Λαβ Άθενς πρότζεκτ Το Άι Λαβ Άθενς πρότζεκτ, είναι μια πολυπολιτισμική δημιουργική πλατφόρμα προβολής της «αληθινής εικόνας» της Αθήνας. Αναδεικνύοντας στοιχεία του αστικού τοπίου με απενοχοποιημένη διάθεση, χωρίς πρόθεση ωραιοποίησης και μιμητισμού, το πρότζεκτ προτρέπει την πλήρη αποδοχή αλλά και την αισθητική επιβολή των στοιχείων που καθιστούν μοναδικό το περιβάλλον της Αθήνας. Η ομάδα του συγκεκριμένου project δηλώνει «Οι επισκέπτες θα έχουν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με το πρότζεκτ παρακολουθώντας θεματικές εκθέσεις φωτογραφίας και συμμετέχοντας σε δημιουργικά φωτογραφικά σεμινάρια αστικού αυτοπροσδιορισμού» και συμπληρώνουν λέγοντας ότι « Όταν δεν αποδέχεσαι το τοπίο που σε περιβάλλει, όταν προσπαθείς να το “κλέψεις” φωτογραφικά, να κρύψεις την αληθινή αισθητική του δύναμη, καταλήγεις μιμητής, χωρίς να μπορείς να δημιουργήσεις πραγματικά μέσα σε αυτό. Το πρότζεκτ θέλει να επικοινωνήσει την πόλη σε καλλιτέχνες, τουρίστες, δημιουργούς, διαφημιστές, παραγωγούς, παρουσιάζοντας την Αθήνα ως πηγή έμπνευσης και ανακαλύπτοντας την κρυμμένη γοητεία της». Το πρόγραμμα αυτό θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μια «σκηνοθετημένη αυθεντικότητα», όπου οι συμμετέχοντες λειτουργούν ως ηθοποιοί, δημιουργώντας στην πόλη μια νέα πραγματικότητα. Ένα αντίστοιχο παράδειγμα, μεγαλύτερης κλίμακας και αρκετά αμφιλεγόμενο συναντάμε στην περίπτωση του οικισμού των Καψαλιανών στο Ρέθυμνο στην Κρήτη. Ένα χωριό που αναστηλώθηκε εξ’ αρχής και μετατράπηκε σε ξενοδοχείο. Το Kapsaliana Village Hotel, είναι μέλος των Ιστορικών Ξενοδοχείων της Ευρώπης, και υποστηρίζει ότι προσφέρει μια εμπειρία διακοπών «με απόλυτο σεβασμό στην ιστορία, την παράδοση και την αρχιτεκτονική του τόπου». Ο αρχιτέκτονας και ιδιοκτήτης του ξενοδοχείου Μύρων Τουπογιάννης θεωρεί ότι έδωσε μια νέα πνοή και ζωή στο χωριό, διατηρώντας ακέραια την αυθεντική αρχιτεκτονική και τη χωροταξία του χωριού και σεβόμενος την παράδοση και την ιστορία του. Τα Καψαλιανά ήταν μετόχι της Μονής Αρκαδίου. Η ιστορία του ξεκινά το 1600 όταν χτίστηκε η εκκλησία και συνεχίζεται με τη δημιουργία του ελαιοτριβείου το 1763. Η ενασχόληση με την ελιά και τη γη φέρνει στην περιοχή τους πρώτους κατοίκους και έτσι γύρω από το ελαιοτριβείο χτίζονται οι πρώτες κατοικίες, που στην ακμή του φτάνουν να στεγάζουν 13 οικογένειες και 50 κατοίκους. Σήμερα ο οικισμός των Καψαλιανών αναπλάστηκε σε ένα ξενοδοχείο – χωριό. Σταδιακά και με προσοχή, σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα, οι κατοικίες, ο ελαιόμυλος, η εκκλησία και οι βοηθητικοί χώροι έγιναν δωμάτια και σουίτες, εστιατόριο, πισίνα, καθιστικό, με φυσικά υλικά, όπως το ξύλο, η πέτρα και η τερακότα. Τα Καψαλιανά θεωρείται παραδοσιακός, κρητικός οικισμός, χαρακτηρισμένος με Προεδρικό ∆ιάταγμα ως «Υψηλής Πολιτιστικής Αξίας». Χωρίς να έχει υποστεί αλλοιώσεις ο οικισμός είναι αντιπροσωπευτικό δείγμα της Κρητικής αρχιτεκτονικής. Κυριαρχούν οι καθαροί γεωμετρικοί όγκοι, ενός ή δύο ορόφων, όπου συνδέονται κ συνδυάζονται μεταξύ τους με τις εξωτερικές αυλές, τις πέτρινες σκάλες και τις καμάρες, στο εσωτερικό του υπάρχουν παλιά έπιπλα, λαϊκής τέχνης, που βοηθούν σε μια ολοκληρωμένη αυθεντική εμπειρία. Οι υπηρεσίες που προσφέρει το ξενοδοχείο-χωρίο βασίζονται και στις γύρω περιοχές, ο τουρίστας μπορεί να μάθει όλες τις απαραίτητες πληροφορίες για τη διαδικασία της απόσταξης της ρακής, τη συγκομιδή της ελιάς, για διάφορα πανηγύρια, αλλά να έρθει και σε επαφή με τη φύση και τον τόπο. Επιπλέον το μοναστηριακό ελαιοτριβείο έχει μετατραπεί σε χώρος προβολών, όπου γίνονται προβολές μίνι ντοκιμαντέρ για το παρελθόν, για τη διαδικασία αποκατάστασης του παραδοσιακού οικισμού αλλά και ταινίες για την παράδοση και την παραγωγή του ελαιόλαδου. Τέλος οι τουρίστες μπορούν να γευτούν την παραδοσιακή κρητική κουζίνα και διάφορα τοπικά εδέσματα. Στο site τους επισημαίνουν ότι «Το Kapsaliana Village Hotel αποτελεί μια ολοκληρωμένη πρόταση διαμονής για όλους όσοι αναζητούν την επαφή με τη φύση, την ιστορία, την ηρεμία και την αισθητική».

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

Θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε αυτή την προσπάθεια ιδιαίτερα αξιόλογη καθώς δίνει στον τουρίστα μια ξεχωριστή εμπειρία να μείνει σε έναν παραδοσιακό οικισμό, είναι όμως μια αυθεντική εμπειρία;! Ή είναι μια κατασκευασμένη αυθεντική εμπειρία;!. Το γεγονός ότι ο οικισμός αυτός έχει μετατραπεί εξ ολοκλήρου σε ξενοδοχείο θα μπορούσε να θεωρηθεί ιδιαίτερα αρνητικό, καθώς δεν υπάρχουν πλέον μόνιμοι κάτοικοι και δεν συνεχίζεται η ιστορία και η ζωή του. Συνεχίζεται βέβαια με διαφορετικό τρόπο, είναι όμως αρκετό;!. Είναι ο σωστός τρόπος να αναβιώσει ένας οικισμός;! ή όλα γίνονται για τον βωμό του χρήματος και του τουρισμού;!. Βέβαια, το γεγονός ότι περιτριγυρίζεται από άλλους παραδοσιακούς οικισμούς με μόνιμους κατοίκους ίσως καθησυχάζει λίγο τις αρνητικές συνέπειες, είναι όμως αρκετό;!. Μία ισορροπημένη ίσως σχέση μεταξύ του τουρισμού και του χωριού, των τουριστών και των μόνιμων κατοίκων θα ευνοούσε τα Καψαλιανά, όπου θα μπορούσαν να θεωρηθούν μια ιδιαίτερη λύση αυθεντικής διαμονής. Το παράδειγμα αυτό, θέτει αρκετούς προβληματισμούς για το μέλλον των οικισμών και της παράδοσης. Μπορεί ο τουρισμός να βοηθήσει στην αναβίωση των εγκαταλελειμμένων οικισμών;! Μπορεί η αναβίωση αυτή να προσφέρει μια αυθεντική εμπειρία στον τουρίστα;! Θεωρώ ότι η σωστή μελέτη των στοιχείων ενός οικισμού, η μετάφραση αυτών στα δεδομένα και τις ανάγκες της σύγχρονης εποχής καθώς και ο σωστός προγραμματισμός ανάπτυξης του τουρισμού, μπορεί να οδηγήσει σε εξαιρετικά αποτελέσματα. Η συνύπαρξη των ντόπιων με τους τουρίστες, η ανάπτυξη σε συνδυασμό με την προστασία και την διατήρηση, το ιστορικό κέλυφος σε ισορροπία με το σύγχρονο κοινωνικό σύνολο μπορούν να επιφέρουν στον τόπο μόνο αυθεντικές εμπειρίες και θετικά αποτελέσματα (οικονομικά και κοινωνικά). Μπορούν να καταφέρουν να μετατρέψουν τους εγκαταλελειμμένους οικισμούς και πάλι, σε «δοχεία ζωής», όπως χαρακτηριστικά έλεγε ο Α. Κωνσταντινίδης για την ανώνυμη αρχιτεκτονική και τους παραδοσιακούς οικισμούς.

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

Κεφάλαιο 3 | Παράδοση και τουρισμός 3α) Η παράδοση και ο τουρισμός σήμερα

Ο τουρισμός τα τελευταία χρόνια, προσπαθεί να αμβλύνει την εποχικότητα, να απεξαρτηθεί βαθμιαία από τον μαζικό τουρισμό, να κάνει ανακατανομή της τουριστικής κίνησης σε περιφερειακή βάση και να δώσει βάση στην προστασία του περιβάλλοντος, στο οποίο περιλαμβάνονται και οι τοπικές κοινωνίες ως αποδέκτες νέων καταναλωτικών προτύπων. Έτσι, πληθαίνουν και οι προσπάθειες που επιδιώκουν να αναδείξουν με τελείως διαφορετικό τρόπο τον ελληνικό πολιτισμό και την παράδοση92. Έχοντας ως βάση την προστασία και ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς93 και των στοιχείων της τοπικής παράδοσης επικεντρώνονται στην ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού για επιλεκτικό τουρισμό. Βέβαια, όπως έχουμε αναφέρει, η ανάδειξη των στοιχείων της παράδοσης πρέπει να γίνει με πολύ προσεκτικό τρόπο έτσι ώστε να μην έχουμε αποτελέσματα «ψευδό-παράδοσης». Τα τελευταία χρόνια οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού94 σε συνδυασμό με άλλες ειδικές μορφές τουρισμού αποτελούν ένα σημαντικό πρότυπο ανάπτυξης. Αυτό το πρότυπο ανάπτυξης στοχεύει σε μία «άλλη» τουριστική Ελλάδα με βασικές παραμέτρους το περιβάλλον και την τοπική σχεδιασμένη βιώσιμη ανάπτυξη με ιδιαίτερα θετικές επιπτώσεις σε τοπικό επίπεδο, με έμφαση στην “αυθεντική” εμπειρία. Στην Ελλάδα αυτό το πρότυπο ανάπτυξης, ενώ διαθέτει αρκετά πλεονεκτήματα, άργησε να ανταποκριθεί, επιμένοντας στην ανάπτυξη και προβολή μόνο ενός τμήματος των πόρων που διαθέτει - τον ήλιο και τη θάλασσα (πρότυπο 4s)-, αυτό πιθανότατα συνέβη λόγω της λανθασμένης αντίληψης95 ότι ο ειδικός τουρισμός δεν έχει δυναμική ζήτηση96. Ενώ συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο, η αναζήτηση ήπιων βιώσιμων προτύπων ανάπτυξης έχουν θετικότερες επιπτώσεις σε τοπικό επίπεδο από εκείνες του μαζικού οργανωμένου τουρισμού. Με αποτέλεσμα, να αναδεικνύεται το πολιτιστικό περιβάλλον ως ένας από τους βασικούς παράγοντες οικονομικής, κοινωνικής και πολιτιστικής ανάπτυξης της Ελλάδας.

Οι παραδοσιακοί οικισμοί φέρουν βασικά στοιχεία της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, της πολιτιστικής κληρονομιάς και της φυσιογνωμίας της Ελλάδας, αποτελώντας εντυπωσιακά αξιοθέατα της χώρας και ελκυστικούς τόπους για τους κατοίκους αλλά και τους επισκέπτες. Στους τόπους αυτούς αποτυπώνονται και εκφράζονται τρόποι ζωής, τεχνικές μέθοδοι, καλλιτεχνικά ρεύματα και κοινωνικές σχέσεις που διαμορφώθηκαν στο πέρασμα του χρόνου. Η βαθειά μελέτη και η γνώση της πραγματικής παράδοσης μπορούν να εμπνεύσουν τις σύγχρονες αρχιτεκτονικές αντιλήψεις και να διαμορφώσουν νέες συμπεριφορές, όπου με τις κατάλληλες επεμβάσεις μπορούν να βοηθήσουν και στην ήπια τουριστική ανάπτυξη. Ο κάθε τόπος πρέπει να κατανοήσει την ιδιαίτερη ταυτότητα του και να επενδύσει πάνω σε αυτή, προσεκτικά και με το απαραίτητο σχεδιαστικό πλάνο, έτσι ώστε να δημιουργηθούν τόποι ποιοτικοί με βάση την παράδοση αλλά και τις ανάγκες του σύγχρονου ανθρώπου. 93 Η διατήρηση και ανάπτυξη της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς σήμερα, είναι περισσότερο αναγκαία από ποτέ, αφού αποτελεί και τουριστικό πόρο ανεκτίμητης αξίας. Καθώς, συμβαδίζει με τις δύο κύριες κατευθύνσεις της σημερινής τουριστικής πολιτικής: την καλύτερη διαχείριση του μαζικού τουρισμού, με τη σταδιακή σωστή αξιοποίηση των μη τουριστικά ανεπτυγμένων περιοχών. και την ανάπτυξη των ειδικών μορφών τουρισμού για την προσέλκυση τουριστών ειδικών ενδιαφερόντων. Κατσιγιάννης, Κ., η συμβολή του ΕΟΤ στην αρχιτεκτονική των τουριστικών εγκαταστάσεων, βιβλιοθήκη ΤΕΕ 94 Η αποτίμηση της πορείας ανάπτυξης των ειδικών και εναλλακτικών μορφών τουρισμού δείχνει ότι αυτή δεν προγραμματίστηκε αλλά ήταν αποτέλεσμα των περιβαλλοντικών επιπτώσεων της τουριστικής ανάπτυξης του 1980, δηλαδή της μόλυνσης του φυσικού περιβάλλοντος, την αισθητική ρύπανση, τις συγκρούσεις στις χρήσεις γη, την υπερεκμετάλλευση του φυσικού περιβάλλοντος λόγω της υπερβολικής και άναρχης δόμησης κ.α. Στην αναζήτηση αυτή αμφισβητήθηκε το πρότυπο των 4 «s» και έπαιξε σημαντικό ρόλο η επιστημονική αποτίμηση των επιπτώσεων της τουριστικής ανάπτυξης, η αλλαγή των κινήτρων των τουριστών, η αλλαγή της νοοτροπίας των επιχειρηματιών και η νομοθεσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την προώθηση και θέσπιση μέτρων σχετικά με τον εναλλακτικό τουρισμό. 95 Βλ. ΣΕΤΕ, πρόταση σχεδίου μάρκετινγκ για τον ελληνικό τουρισμό «τώρα ή ποτε», ΣΕΤΕ, Αθήνα,2004 σ.14-25 96 Οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού έχουν το θετικό ότι έχουν τρεις διαφορετικούς τρόπους ζήτησης, είτε ως αυτόνομη ζήτηση για κάποιο από αυτά τα προϊόντα (π.χ. οικοτουρισμό), είτε ως ζήτηση η οποία αφορά περισσότερα προϊόντα (π.χ. αγροτουρισμό και πολιτιστικό τουρισμό), είτε, τέλος, ως συμπληρωματική ζήτηση σε ένα ταξίδι τουρισμού και διακοπών.

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

Σύμφωνα με έρευνα97 η οποία προβλέπει την εξέλιξη του τουρισμού έως το 2020, οι επισκέπτες θα πρέπει να έχουν τη δυνατότητα να εξατομικεύουν κάθε πλευρά της εμπειρίας διαμονής98. Ο εκσυγχρονισμός και η ανάπλαση υπαρχόντων τουριστικών υποδομών θα προάγει εναλλακτικά τουριστικά μοντέλα, ενταγμένα στα οικιστικά σύνολα της εκάστοτε περιοχής, δίνοντας έναν προσωπικό χαρακτήρα σε κάθε μικρή μονάδα έτσι ώστε ο επισκέπτης να βρίσκει αυτό που κάθε φορά επιθυμεί, προσαρμοσμένο στις ιδιαίτερες απαιτήσεις του. Αυτό το τουριστικό μοντέλο που βασίζεται στην εξατομίκευση των προσφερόμενων υπηρεσιών αξιοποιεί τις υπάρχουσες υποδομές γιατί βασίζεται στις προσωπικές σχέσεις, προάγει διαφορετικά είδη τουρισμού και δίνει τη δυνατότητα της επιμήκυνσης της τουριστικής περιόδου. Στο συγκεκριμένο σημείο, θα αναφέρω μια προσπάθεια ενός workshop, που έγινε στην Κρήτη, τον Οκτώβριο του 2018, με θέμα «ανακαλύπτουμε την αυθεντική Κρήτη και τους θησαυρούς που κρύβει», που διοργανώθηκε από την Περιφέρεια Κρήτης σε συνεργασία με το FVW, έναν δημοσιογραφικό οργανισμό Τουρισμού στη Γερμανία, και την υποστήριξη του ΕΟΤ. Σκοπός του προγράμματος ήταν να γνωρίσουν99 την εναλλακτική Κρήτη και να δημιουργήσουν, από κοινού με τους ανθρώπους του τουρισμού, την καλύτερη στρατηγική για τη διείσδυση στην αγορά και την αύξηση των πωλήσεων. Το σλόγκαν που συνόδευε το πρόγραμμα ήταν η «αειφορία οδηγεί σε μακροζωία». To πρόγραμμα αυτό, μας αποδεικνύει για άλλη μια φορά, την σημασία των εναλλακτικών μορφών ενέργειας στον τουρισμό και την σύγχρονη τάση για την αναζήτηση μιας αυθεντικής εμπειρίας. Γενικότερα, στις μέρες μας, οι τουρίστες-καταναλωτές επιδεικνύουν όλο και μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση για περιβαλλοντικά ζητήματα. Πολλοί τουρίστες υπολογίζουν ήδη το «ενεργειακό αποτύπωμα» («ecological footprint»)100που αφήνει το ταξίδι τους στον προορισμό, με αποτέλεσμα ένας διαρκώς αυξανόμενος αριθμός ξενοδοχειακών επιχειρήσεων να προωθούν πολιτικές και λύσεις φιλικές προς το περιβάλλον. Οι τουρίστες αρχίζουν και προσεγγίζουν και πάλι τις διακοπές με την έννοια της αυτοεκπλήρωσης, της εμπειρίας και του «ευ ζην». Γυρνώντας στην νοοτροπία του ταξιδιώτη, στην απόκτηση εμπειριών με προσοχή όμως, πλέον και στις «αποκλειστικές» και προσωποποιημένες υπηρεσίες101. Οι ταξιδιώτες θέλουν να ζήσουν μια αυθεντική εμπειρία σε έναν τόπο, με σεβασμό στο περιβάλλον και στα ήθη και τα έθιμα τους. Προσπαθούν να ανακαλύψουν, την γαλήνη του κάθε τόπου και να νιώσουν οικειότητα σε αυτόν, χωρίς να παραμελούν την άνεση τους. Τέλος, η οικονομική κρίση των τελευταίων ετών, επηρέασε και τον κλάδο του τουρισμού, με τους τουρίστες να μην μπορούν να χρηματοδοτήσουν τις διακοπές τους αναζητώντας νέους τρόπους, όπως είναι η αλλαγή του προορισμού, επιλέγοντας έναν προορισμό κοντινότερο στην μόνιμη κατοικία τους, ή μικρότερης διάρκειας διακοπές και επιλογή «φθηνών» προορισμών.

Hotels 2020: Beyond Segmentation, Fast Future Research Ο παραδοσιακός τρόπος διαχωρισμού των τουριστών θα εκλείψει και θα αντικατασταθεί από σειρά εξατομικευμένων υπηρεσιών στο πλαίσιο δημιουργίας ενός μοντέλου ολοκληρωμένης εξυπηρέτησης. Αυτό σημαίνει ότι οι επισκέπτες του μέλλοντος θα είναι σε θέση να προσαρμόζουν στις απαιτήσεις τους κάθε πλευρά της ταξιδιωτικής τους εμπειρίας, η οποία συμπεριλαμβάνει την τεχνολογία, τις ξενοδοχειακές υπηρεσίες, τα δωμάτια, το ταξίδι, τις τιμές και την επικοινωνία. 99 Το FVW workshop περιλαμβάνει πενθήμερη επίσκεψη και φιλοξενία στην Κρήτη. Επισκέψεις σε αξιοθέατα, παραδοσιακά και πολιτιστικά σημεία, γαστρονομία, θεάματα, ξενοδοχεία, βιωματικές εμπειρίες που δένουν τον τόπο με τους διαμορφωτές κοινής γνώμης (decision makers) και μία συνεδριακή ημέρα, για τις εργασίες του θέματος με τη συμμετοχή εκπροσώπων των μεγάλων tour operators, εξειδικευμένους τουριστικούς πράκτορες και συντακτική ομάδα του fvw με εκπροσώπους από τον προορισμό, τόσο από τους φορείς, όσο και από τον τουρισμό και την επιχειρηματικότητα. 100 Βλ. http://www.footprintstandards.org 101 Εξάλλου οι κοινωνικοοικονομικές αλλαγές που συντελούνται με ραγδαίο ρυθμό τα τελευταία χρόνια, συντελούν στη διαφοροποίηση της καταναλωτικής συμπεριφοράς των τουριστών σε παγκόσμιο επίπεδο με συνέπεια ο περιορισμένος χρόνος για διακοπές να αντικαθίσταται με ουσιαστικές διακοπές, που σημαίνει εξατομικευμένες, αυθεντικές, με σεβασμό στην τοπική κουλτούρα και το περιβάλλον. ΣΕΤΕ, Ελληνικός Τουρισμός 2020: Πρόταση για το νέο αναπτυξιακό μοντέλο, Ο Τουρισμός Πρωταγωνιστής στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη της Ελλάδας, Αθήνα, 2010, σελ. 36-37. 98

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

3β) Η οικονομία του διαμοιρασμού, το παράδειγμα της airbnb

Όπως αναφέραμε, η αλλαγή της συμπεριφοράς των τουριστών, κυρίως λόγω των νέων δημογραφικών και οικονομικών δεδομένων, οδηγεί στην ραγδαία εξάπλωση της χρήσης του διαδικτύου, όπου πολλοί τουρίστες σχεδιάζουν τα ταξίδια τους, απαιτώντας οικονομικότερα βιώσιμα τουριστικά προϊόντα,102 καθώς και ατομικές και αυθεντικές τουριστικές εμπειρίες, μέσα από ηλεκτρονικές πλατφόρμες. Ένα παράδειγμα μιας τέτοιας πλατφόρμας είναι η Airbnb και άλλες παρεμφερείς. Η Airbnb είναι μια υπηρεσία που επιτρέπει την έμμισθη ενοικίαση, τη βραχυχρόνια μίσθωση καταλυμάτων σε όλο τον κόσμο. Πρόκειται για μια μεγάλη διαδικτυακή κοινότητα η οποία προσφέρει την δυνατότητα στον ταξιδιώτη να αναζητήσει και να κάνει κράτηση σε κατοικίες οπουδήποτε στον κόσμο, ενώ παράλληλα, δίνει την δυνατότητα στον ιδιοκτήτη της κατοικίας να εισπράττει ένα επιπλέον εισόδημα. Γενικότερα, οι ηλεκτρονικές αυτές πλατφόρμες103 προβάλλουν τη φιλοξενία και τη διαμονή ως μια διαφορετική και αυθεντική ταξιδιωτική εμπειρία σε σχέση με αυτή της διαμονής σε ξενοδοχειακά καταλύματα. Με τον τρόπο αυτό διαφημίζουν μια μοναδικότητα στις προσφερόμενες υπηρεσίες. Συγκεκριμένα η Airbnb104, αναφέρει για την ίδια την εταιρεία: «..Τα παραδοσιακά ξενοδοχεία εξειδικεύονται στις υπηρεσίες. Λειτουργούν με εγχειρίδιο. Εμείς είμαστε ειδικοί στη φιλοξενία η οποία προέρχεται από την καρδιά...Έχουμε εκδημοκρατίσει τη φιλοξενία και είμαστε οι πραγματικοί επαναστάτες. Εμείς δεν προσφέρουμε μια διαμονή, αλλά ένα σπίτι...Με την Airbnb δεν ταξιδεύεις στο Παρίσι. Αλλά ζεις στο Παρίσι....Η Airbnb προωθεί την παγκόσμια ειρήνη και τη δημιουργία ενός καλύτερου κόσμου...» Κάτι που αλλάζει συνολικά τον χάρτη στην αγορά τουρισμού παγκοσμίως. Αυτή είναι η λεγόμενη οικονομία διαμοιρασμού. Η οικονομία του διαμοιρασμού, είναι μια νέα εναλλακτική οικονομική δραστηριότητα η οποία εξαπλώθηκε ραγδαία τα τελευταία χρόνια και αποτελεί ένα νέο τρόπο διάθεσης και κατανάλωσης αγαθών και υπηρεσιών. Η ανάπτυξή της στηρίχθηκε τόσο στις δυνατότητες όσο και στην δυναμική του διαδικτύου, ασκώντας σημαντική επίδραση στις αγορές όπου αναπτύσσεται. Σύμφωνα με την Α. Χρηστίδου, διευθύντρια του 102

Βαρύτητα δόθηκε περισσότερο στην ισορροπημένη ανάπτυξη των περιοχών υποδοχής, με κύριες παραμέτρους αυτές της προστασίας του περιβάλλοντος (φυσικού και ανθρωπογενούς), της ανάπτυξης της τοπικής κοινωνίας και οικονομίας με τρόπο που θα σέβεται τις βασικές αρχές της βιωσιμότητας. Ο όρος που υιοθετήθηκε για να αποδώσει αυτό το "είδος" ανάπτυξης είναι "βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη" και περιλαμβάνει τον τύπο τουρισμού που δραστηριοποιείται ισόρροπα στην τοπική κοινωνική, οικονομική, πολιτισμική και περιβαλλοντική δομή της κάθε τουριστικής περιοχής, διαμορφώνοντας παράλληλα όρους (υποδομές, τεχνογνωσία, υπηρεσίες) για τη συνεχή ανατροφοδότησή του (Pearce, 1992· Komilis, 1994·Coccossis και Nijkamp, 1995) Βασικό μέσο επίτευξης της βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης συνιστά η Τοπική Ατζέντα 21 (ΤΑ 21) και η εφαρμογή των αρχών της στο ευρύτερο πεδίο του τουρισμού. Η ΤΑ 21 αποτελεί ουσιαστικά την τυπική εξουσιοδότηση προς τις τοπικές αυτοδιοικήσεις, που δόθηκε στα πλαίσια της Ατζέντα 21 (υιοθετήθηκε το 1992 στο Rio de Janeiro) προκειμένου αυτές να σχεδιάσουν τη δική τους πορεία προς τη βιώσιμη ανάπτυξη. Οι σχετικές με την ΤΑ 21 διαδικασίες παρέχουν στους τοπικούς φορείς τη δυνατότητα να ασκήσουν ουσιαστικό έλεγχο στην ανάπτυξη του τουρισμού σε τοπικό επίπεδο, εξασφαλίζοντας ότι οι τουριστικές επιχειρήσεις ικανοποιούν τις βασικές οικονομικές τους απαιτήσεις, λειτουργώντας ταυτόχρονα με τρόπο που ευνοεί τη βιώσιμη ανάπτυξη (CEC, 2002· UNEP, 2003). Η επιδίωξη της βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης μέσω της εφαρμογή των αρχών της ΤΑ 21, εξασφαλίζει ότι ο τουριστικός σχεδιασμός και η τουριστική ανάπτυξη κινούνται στην κατεύθυνση της συνειδητοποίησης των περιβαλλοντικών, οικονομικών και κοινωνικών επιδράσεων που μπορεί να έχουν, τόσο σε βραχυχρόνιο όσο και σε μακροχρόνιο ορίζοντα. Με τον τρόπο αυτό ο τουρισμός συνδέεται με τη γενικότερη τοπική ανάπτυξη και διαχείριση του περιβάλλοντος, αυξάνοντας ταυτόχρονα τη σημασία του για την τοπική οικονομίακαι κοινωνία. Παράλληλα, επιτυγχάνεται η συνεργασία των τοπικών τουριστικών επιχειρηματιών με τους φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης, αναβαθμίζεται ο ρόλος των δεύτερων ως συντονιστικών και καθοδηγητικών φορέων, ενώ συχνά, επιτυγχάνεται η προσέλκυση εξειδικευμένων διεθνών τουριστικών επιχειρήσεων και περιβαλλοντικά συνειδητοποιημένων τουριστών (WCED, 1987). 103 Ο H.Wiedenhofer, Γ.Γ. της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας των Ενώσεων Εργαζομένων στον Αγροδιατροφικό και Τουριστικό Τομέα, επισημαίνει ότι «Η ψηφιακή επανάσταση διευκόλυνε τις συναλλαγές μέσω διαδικτυακών πλατφορμών συνδυάζοντας τη ζήτηση με την προσφορά, επιτρέποντας συναλλαγές σε μία κλίμακα που τα προηγούμενα χρόνια ήταν αδύνατον να πραγματοποιηθούν» 104 Η ονομασία Airbnb προέρχεται από την αρχική ονομασία της πλατφόρμας «AirBed and Breakfast». Οι Μπράιαν Τσέσκι και Τζο Γκέμπια καθώς έψαχναν τρόπο να λύσουν κάποια οικονομικά θέματα απέκτησαν την ιδέα να ενοικιάσουν σε ξένους ταξιδιώτες χώρο διαμονής μέσα στο διαμέρισμά τους, δηλαδή ένα φουσκωτό στρώμα (AirBed) και πρωινό (Breakfast)

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

Ξενοδοχειακού Επιμελητήριου Ελλάδος (Ξ.Ε.Ε), «η οικονομία του διαμοιρασμού, “sharing economy”, αφορά τη χρήση πόρων ή περιουσιακών στοιχείων που βρίσκονται σε κατάσταση αδράνειας υπο-εκμετάλλευση δυναμικότητας, με απώτερο σκοπό να επιτευχθεί οικονομικό, περιβαλλοντικό ή κοινωνικό όφελος»105. Η νέα αυτή κατάσταση έχει ανησυχήσει αρκετά τον ξενοδοχειακό τομέα106, μιας και πολλοί επισκέπτες προτιμούν την οικονομικότερη και άνετη διαμονή τους σε ένα διαμέρισμα, από τη διαμονή τους σε ένα δωμάτιο ξενοδοχείου. «Η οικονομία του διαμοιρασμού στον τουρισμό έχει φανατικούς υποστηρικτές αλλά και επικριτές107. Οι υποστηρικτές της υπερθεματίζουν την εύκολη πρόσβαση σ’ ένα ευρύ φάσμα υπηρεσιών, όπου πολύ συχνά είναι και ποιοτικές αλλά και προσφέρονται σε τιμές προσιτές αφού αποφεύγεται η διαμεσολάβηση τρίτων όπου και αυξάνει το κόστος. Από την άλλη, εκείνοι που ασκούν κριτική αναφέρονται σε θέματα όπως, αθέμιτος ανταγωνισμός, μείωση θέσεων εργασίας, φοροδιαφυγή και εγείρουν θέματα υγιεινής και ασφάλειας108»109. Ένα ακόμα, αρνητικό της ηλεκτρονικής πλατφόρμας κατοίκισης, που συμβαίνει λόγο της γρήγορης και μεγάλης ανάπτυξης της110, είναι η ανεξέλεγκτη χρήση της, από τον οποιοδήποτε, με χαμηλή ή και καθόλου φορολογία, που έχει ως αποτέλεσμα οι κάτοικοι της περιοχής να μην βρίσκουν σπίτια και τα ενοίκια να έχουν αυξηθεί υπερβολικά. Πιο συγκεκριμένα, η Αθήνα, το νότιο Αιγαίο και η Κρήτη, αντιμετωπίζουν πολύ μεγάλα προβλήματα στο θέμα της στέγασης.

105

Χρηστίδου, Α, «Η επίδραση της οικονομίας του διαμοιρασμού στον τουρισμό» Το πρόβλημα είναι πως, αν όχι το σύνολο αυτής της οικονομικής δραστηριότητας, αλλά σίγουρα ένα μεγάλο μέρος αυτής, δεν εντάσσεται σε κάποιο νομοθετικό πλαίσιο. 107 Στην Ιαπωνία από την άλλη, η οικονομία του διαμοιρασμού στην διαμονή, παρουσιάζεται ως ένας εναλλακτικός τρόπος διαμονής στους διεθνείς τουρίστες μέσω του οποίου έρχονται σε επαφή με την καθημερινή ζωή των ντόπιων, κάτι όμως το οποίο προωθούν συμπληρωματικά, με την υπάρχουσα ξενοδοχειακή υποδομή. Υπουργείο και εμπλεκόμενοι φορείς συνεργάζονται στενά ώστε να δημιουργήσουν ένα πλαίσιο συνεργασίας. 108 European Parliament Research Service “The sharing economy and tourism. Tourist accommodation”, September 2015 109 Γκούρη, Ν. 2017, Οικονομία του Διαμοιρασμού στον Τουρισμό, Αθήνα. 110 Συγκεκριμένα, στην Αττική, η οποία κατέχει τη μερίδα του λέοντος, με το 23.9% των διαθέσιμων ακινήτων να εντοπίζεται εκεί, τα 54 διαθέσιμα ακίνητα το 2010, έγιναν 255 το 2011, 641 το 2012, 1.254 το 2013, 2.752 το 2014, 6.721 το 2015, 14.221 το 2016, 23.440 το 2017 για να αγγίζει τα 30.184 ακίνητα το 2018. Ακολουθούν το Νότιο Αιγαίο, με 25.730 ακίνητα να βρίσκονται διαθέσιμα το 2018 και η Κρήτη με 21.811. Στις δυο αυτές περιφέρειες συγκεντρώνεται το 20,4% και 17,3% αντίστοιχα. Σε αυτές τις τρεις περιφέρειες συγκεντρώνεται το 61,6% των ακινήτων. 106

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

Στον παρακάτω πίνακα μπορούμε να δούμε τις διαφορές ανάμεσα στα ξενοδοχεία και στα καταλύματα τύπου Airbnb. Παράγοντες

Νόμιμες Τουριστικές Επιχειρήσεις

Μη νόμιμες επιχειρήσεις μέσω της Οικονομίας του ∆ιαμοιρασμού

Τιμή

Υψηλότερη τιμή

Χαμηλότερη τιμή

Αυθεντικότητα

Ομοιομορφία παρεχόμενου τουριστικού προϊόντος

Περιβάλλον

Κατανάλωση ενέργειας

Επικοινωνία

Άμεση επικοινωνία

∆εν υπάρχει πάντα διαπροσωπική επαφή με τον ιδιοκτήτη και τον πελάτη

Αξιοπιστία

Υπάρχει ακρίβεια στα συστήματα κρατήσεων, ακόμη και στην περίπτωση λάθους, ο πελάτης ικανοποιείται

Τα συστήματα κρατήσεών βασίζονται στον προμηθευτή. Σε περίπτωση λάθους ο καταναλωτής δεν μπορεί να ικανοποιηθεί επαρκώς .

∆ιαφάνεια

Οι επιχειρήσεις λόγω νομοθεσίας πρέπει να αναφέρουν την διεύθυνσή τους, την τιμή πώλησης κλπ

Υγιεινή & Ασφάλεια

Οι επιχειρήσεις χρειάζονται απαραίτητα όλες τις νόμιμες άδειες για την λειτουργία τους και για την προστασία των καταναλωτών

Ποιότητα

Τουλάχιστον ένα βασικό επίπεδο

Οι καταναλωτές πιστεύουν ότι ζουν με το ίδιο τρόπο όπως και οι ντόπιοι. Πιο αυθεντική εμπειρία Λιγότερη κατανάλωση ενέργειας

Κάποιες φορές ψευδείς καταχωρήσεις

∆εν εξασφαλίζεται η προσωπική ασφάλεια και η δημόσια υγεία

Αμφίβολη

Πηγή: Queensland Tourism Industry Council, “The Sharing Economy”, Ιούλιος 2014

Σύμφωνα με την μελέτη της Grant Thornton111, η οικονομία του διαμοιρασμού έχει ως αποτέλεσμα τη στέρηση εσόδων από τον ξενοδοχειακό κλάδο αφενός, αλλά και αφετέρου απώλειες δημοσίων εσόδων αφού δεν υπάρχει κάποιο θεσμικό πλαίσιο που να επιτρέπει τη δήλωση και κατά συνέπεια την φορολόγηση αυτών112. Έτσι, «κρίνεται απαραίτητο να δημιουργηθεί μια ολοκληρωμένη δομή ενσωμάτωσης της οικονομίας διαμοιρασμού στο σύνολο του επίσημου τουριστικού κλάδου, να υπάρξει θεσμική θωράκιση για αποφυγή αρνητικών επιδράσεων και να ελαχιστοποιηθούν οι στρεβλώσεις του ανταγωνισμού σε επίπεδο ξενοδοχειακών μονάδων»113. Ένα ακόμα αποτέλεσμα της οικονομίας του διαμοιρασμού είναι η αλλοίωση της φυσιογνωμίας της πόλης, δημιουργώντας 111 Grant Thornton: Διεθνής επιχειρηματικός σύμβουλος, παροχής ελεγκτικών, φορολογικών και συμβουλευτικών υπηρεσιών για αγορές κεφαλαίων και ρυθμιστικές αρχές. Στοιχεία από την Grant Thornton, “Λειτουργία και επίδραση της Οικονομίας διαμοιρασμού στον ξενοδοχειακό κλάδο στην Ελλάδα»,2015 112 Το Ξενοδοχειακό Επιμελητήριο της Ελλάδας τον Σεπτέμβριο του 2015, παρουσίασε την πρώτη μελέτη η οποία και τεκμηριώνει με στοιχεία το μέγεθος των απωλειών που υφίσταται η ελληνική οικονομία από την οικονομία του διαμοιρασμού και ειδικότερα από την λειτουργία των παράνομων τουριστικών καταλυμάτων. 113 Γκούρη, Ν. 2017, Οικονομία του Διαμοιρασμού στον Τουρισμό, Αθήνα.

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

ανισορροπία μεταξύ τουριστικού και οικιστικού περιβάλλοντος. Στο τέλος του 2018 έγιναν κάποιες τροποποιήσεις στο νομικό πλαίσιο σχετικά με τη βραχυχρόνια μίσθωση ακινήτων στο πλαίσιο της οικονομίας του διαμοιρασμού114. Το νομικό πλαίσιο μεταβλήθηκε δεδομένου ότι δημιουργούσε δυσχέρειες εφαρμογής της φορολογικής νομοθεσίας και παράλληλα δεν ρύθμιζε επαρκώς την οικονομία διαμοιρασμού. Σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία ο κάθε ενοικιαστής φορολογείται ανάλογα με το εισόδημα115 και τις ενοικιάσεις που έχει κάνει. Επιπλέον στο νομοθετικό πλαίσιο, ορίστηκε η μίσθωση κάθε ακινήτου να μην υπερβαίνει τις ενενήντα (90) ημέρες ανά ημερολογιακό έτος και για νησιά κάτω των δέκα χιλιάδων (10.000) κατοίκων τις εξήντα (60) ημέρες ανά ημερολογιακό έτος. Εν κατακλείδι η νέα τουριστική δραστηριότητα της χώρας εκμεταλλευόμενη τις δυνατότητες που προσφέρει το διαδίκτυο κατάφερε να αυξήσει τους μεμονωμένους τουρίστες που επισκέπτονται τη χώρα και άλλαξε τα δεδομένα στον τουρισμό. Είναι απαραίτητο να βρεθούν νέοι καινοτόμοι τρόποι που θα φέρουν μια βιώσιμη ισορροπία μεταξύ του τουρισμού, της κοινωνίας και του τόπου, σε μια εποχή που η διαχωριστική γραμμή κατοικίας και καταλύματος είναι ανήσυχη.

3γ) Τα κλισέ- στερεότυπα του τουρισμού | Παραδείγματα σύγχρονης τουριστικής αρχιτεκτονικής επηρεασμένης από την παράδοση «Το πραγματικό ταξίδι της ανακάλυψης δεν συνίσταται στην αναζήτηση νέων τοπίων, αλλά στην απόκτηση νέας προοπτικής» Μαρσέλ Προυστ H ραγδαία εξέλιξη του τουρισμού, η οικονομία του διαμοιρασμού, η παγκοσμιοποίηση και η εμμονή των τουριστών για την αναζήτηση της αυθεντικότητας έχει ως αποτέλεσμα τα ξενοδοχειακά καταλύματα να ψάχνουν νέους τρόπους για να προσεγγίσουν τους τουρίστες. Στρέφονται στην εξατομικευμένη εμπειρία και στην παράδοση δημιουργώντας μια νέα αισθητική στα ξενοδοχεία και προωθώντας μια νέα ατμόσφαιρα, βασισμένη στην οικειότητα, την άνεση, την πολυτέλεια μέσω ενός συνδυασμού παράδοσης και σύγχρονων αναγκών. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να ανακαινίζονται ή να σχεδιάζονται εκ νέου ξενοδοχεία με παρόμοιο στυλ και με κάποια στερεότυπα-κλισέ116: στοιχεία κενά νοήματος, στην αρχιτεκτονική. Χρησιμοποιούνται στοιχεία εντυπωσιασμού, που αποτυπώνονται σε στοιχεία της σύγχρονης ευζωίας και έχουν σχέση με το lifestyle και την κουλτούρας της ευεξίας117 αλλά και στοιχεία από την ελληνική και μεσογειακή παράδοση σε συνδυασμό με τις σύγχρονες τάσεις της διακόσμησης. Στοιχεία, που επαναλαμβάνονται, όπως τα χτιστά έπιπλα, τα παραδοσιακά αντικείμενα, αντικείμενα λαϊκής τέχνης συνδυάζονται με την πισίνα υπερχείλισης, το λευκό χρώμα, το open plan, τα μπάνια σε “έκρηξη”, την ανεμπόδιστη σχεδιασμένη θέα, τα ξύλινα deck, κ.ά. δημιουργώντας την εντύπωση της πολυτέλειας, αλλά παράλληλα δημιουργώντας μια παρόμοια εμπειρία σε έναν τόπο. Η νέα αυτή αισθητική προσπαθεί να φέρει στοιχεία του παρελθόντος στο σήμερα και να δημιουργήσει μια νέα εμπειρία.

114

Έφερε ο πρόσφατα δημοσιευθείς Νόμος 4472/2017 Σύμφωνα με το άρθρο 40, τα εισόδημα από ακίνητη περιουσία φορολογείται σύμφωνα με την ακόλουθη κλίμακα: 0 – 12.000 ευρώ: 15%, 12.0001 – 35.000 ευρώ: 35%, 35.001 ευρώ και άνω: 45% 116 κλισέ (μτφ.) στερεότυπος τρόπος έκφρασης, συμπεριφοράς κτλ., που έχει καταντήσει κενός περιεχομένου από την υπερβολική χρήση: H ομιλία του ήταν γεμάτη ~. [λόγ. < γαλλ. cliché] 117 Συμπεριλαμβανομένου του καλλωπισμού του σώματος, κυρίως μέσω παραδοσιακών πρακτικών δανεισμένων από την Άπω Ανατολή, προστέθηκαν στα εσωτερικά των ξενοδοχείων και των θέρετρων (με τη μορφή «add-ons»). 115

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

Μελετώντας και κατανοώντας τη λογική των κλισέ, μπορούμε να εξελίξουμε τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, είτε με την υπονόμευση και ανατροπή τους, είτε με την υπερβολική χρήση τους που θα έχει ως αποτέλεσμα να αποκτήσουν νέο νόημα. Η κριτική απέναντι στα κλισέ, και όχι η καθαρή μίμηση τους μπορεί να φέρει νέες προοπτικές στην παραδοσιακή αισθητική και στην αυθεντική εμπειρία του τουρίστα. Στην παρούσα ερευνητική θα γίνει μια συγκριτική μελέτη με αρκετά τουριστικά καταλύματα, νησιωτικής αρχιτεκτονικής, με σκοπό να αποδειχθεί η “νέα παραδοσιακή” αισθητική και η εμπειρία που προσφέρουν. Τα παραδείγματα που επιλέχθηκαν, προσπαθούν να επαναπροσδιορίσουν τη σημασία του τουριστικού καταλύματος ως προσφερόμενο πολιτιστικό προϊόν και να τα προωθήσουν ως μια νέα αυθεντική εμπειρία για τον επισκέπτη, συνδέοντάς τα με τον τόπο, την ιστορία και τον πολιτισμό του κάθε νησιού. Θα γίνει μια μικρή ανάλυση της ατμόσφαιρας, της αισθητικής, της λογικής του σχεδιασμού και της επίπλωσης στα ξενοδοχεία Ξενία του ΕΟΤ και στους παραδοσιακούς οικισμούς του ΕΟΤ, έτσι ώστε να αποδειχθεί ότι η νέα τάση δανείζεται στοιχεία της παράδοσης. Ξεκινώντας, θα παρατηρήσουμε τα ξενοδοχεία Ξενία, του ΕΟΤ, ως προς την επίπλωση και την γενικότερη σχεδιαστική προσέγγιση. Οι βασικές αρχές που ακολουθούνται στο γενικό αρχιτεκτονικό στυλ, όσον αφορά την απλή φόρμα, την ειλικρίνεια της κατασκευής, τη λειτουργικότητα, τα φυσικά υλικά, το χρώμα και την υφή, επηρεάζουν και την επίπλωση και τον εξοπλισμό των δωματίων. Ο σχεδιασμός, η παραγωγή και η επιλογή νέων επίπλων και εξοπλισμού στα ξενοδοχεία Ξενία, ακολουθεί την αρχιτεκτονική και την αισθητική του μοντέρνου κινήματος118, με συνδυαστική χρήση σύγχρονων και παραδοσιακών υλικών (συνήθως μέταλλο και ξύλο). Το μοντέρνο κίνημα στην Ελλάδα, είχε επιρροές από την παράδοση και την λαϊκή ανώνυμη αρχιτεκτονική.119 Όλα τα έπιπλα ήταν σχεδιασμένα και από τον Α. Κωνσταντινίδη και τους υπόλοιπους αρχιτέκτονες. Στόχος της μελέτης ήταν η τυποποίηση, για οικονομικούς και τεχνικούς λόγους. Τα έπιπλα είναι γεωμετρικά με φυσικό ξύλο που συνδυάζεται με δέρμα και ύφασμα, το οποίο συμβάλλει με το χρώμα στην ανάδειξη του γεωμετρικού όγκου. Στην τυπολογία των επίπλων στα δωμάτια διακρίνουμε μόνο κινητά έπιπλα. Η ντουλάπα ως έπιπλο δεν υφίσταται αλλά υπάρχει στην είσοδο του δωματίου ως τμήμα του δομημένου χώρου ως «εσοχή». Τα κινητά πλέον έπιπλα είναι το κρεβάτι, με το ανεξάρτητο κομοδίνο - κεφαλάρι, ο καναπές που μπορεί να μετατραπεί σε κρεβάτι, το έπιπλο γραφείου- τουαλέτας, το κάθισμα γραφείου, το κάθισμα-πολυθρόνα, το βοηθητικό χαμηλό τραπέζι και το βοηθητικό κάθισμα. Όσον αφορά το σχεδιασμό των καθισμάτων που τοποθετούνται στους δημόσιους χώρους, διακρίνονται τουλάχιστον τρεις διαφορετικοί τύποι καθισμάτων, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την καρεκλά "Grand Comfort" (Le Corbousier, P. Jeanneret, Ch. Perriand, 1928), η οποία επανασχεδιάστηκε και χρησιμοποιήθηκε εκτενώς στα ξενοδοχεία. Παρατηρούμε ότι τα ξενοδοχεία Ξενία, έχουν επηρεαστεί από κάποια έπιπλα της παράδοσης, αλλά ιδιαίτερα από τον μοντερνισμό, δημιουργώντας νέα σχέδια ή αντιγράφοντας κάποια υπάρχοντα. Όπως έχουμε αναφέρει οι οικισμοί που επιλέχθηκαν από τον ΕΟΤ για να διατηρηθούν και να αναδειχθούν, χρησιμοποίησαν έπιπλα χειροποίητα, αυθεντικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, ξύλινα σε καφέ ή μπλε χρώμα. Τα πιο χαρακτηριστικά έπιπλα της εποχής ήταν οι ξύλινες-ψάθινες καρέκλες, τα ξύλινα τραπέζια, τα μεταλλικά τραπέζια τύπου καφενείου, οι ξύλινοι καναπέδεςντιβάνια, τα σκαμπό, επιπλέον το χώρο διακοσμούσαν πολύχρωμα μαξιλάρια, ψάθινα αποθηκευτικά βαλιτσάκια και χαλάκια-κουρελούδες, κιούπια, πήλινα ή πορσελάνινα βάζα και πιάτα. Ενώ σε πολλές κατοικίες κυριαρχούσαν τα χτιστά έπιπλα, οι πεζούλες και οι εσοχές που χρησιμοποιούνταν 118

Για παράδειγμα, η πολυθρόνα της Βαρκελώνης - L. Mies Van der Rohe 1929, LC2, 3, η μεγάλη πολυθρόνα άνεσης - Le Corbusier κ.λπ. 119 Β.Κατραμαδάκη, Σύγχρονες μεταφράσεις της ανώνυμης αρχιτεκτονικής στην μεταπολεμική Ελλάδα, ερευνητική εργασία, επιβλ. Δ.Χατζησάββα, Πολυτεχνείο Κρήτης, 2016

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

και ως αποθηκευτικοί χώροι. Παρατηρούμε ότι εγκαταλείφτηκε η αναφορά στο μοντέρνο κίνημα και υιοθετήθηκε ξανά η αναφορά στην παράδοση. Θα προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε παρόμοιας λογικής επίπλωση στα σύγχρονα παραδείγματα, για να αποδείξουμε ότι η νέα αισθητική που έχει δημιουργηθεί στις μέρες μας, έχει τις ρίζες της στην παραδοσιακή.

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

Η προσέγγιση στα σύγχρονα παραδείγματα είναι ολιστική, προωθώντας μια νέα αισθητική, με στοιχεία από την παράδοση και την σύγχρονη εποχή. Η προσοχή στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, στην επιλογή των επίπλων αλλά και οι επιπλέον παροχές προσπαθούν να δημιουργήσουν αυτή τη νέα αυθεντική εμπειρία. Αυτή η εμπειρία επιτυγχάνεται με την δημιουργία ενός εναλλακτικού χώρου φιλοξενίας όπου ο επισκέπτης αισθάνεται ότι ζει σε ένα οικείο περιβάλλον, με χαλαρή ατμόσφαιρα, όπου οι πολυτέλειες και οι υπηρεσίες προσφέρονται διακριτικά. Τα περισσότερα ξενοδοχεία χρησιμοποιούν απλά υλικά, ακατέργαστες επιφάνειες, λευκούς καμπυλωμένους τοίχους, ξύλο, γήινα χρώματα, πέτρινους τοίχους, δημιουργώντας μια αίσθηση οικειότητας. Τα τουριστικά καταλύματα προσφέρουν όλες τις σύγχρονες ανέσεις, συνήθως διαθέτουν πισίνα, σπα ή Jacuzzi με απλότητα και λιτές μορφές. Τις περισσότερες φορές ο δημόσιος χώρος αποκτά την αστική διάταξη ενός παραδοσιακού ελληνικού οικισμού, και τα δωμάτια είναι μέρος ενός συνόλου. Η κατανομή των κτιρίων και οι κυβιστικές μορφές τους αναφέρονται στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική και την αστική διάταξη των οικισμών των νησιών του Αιγαίου. Ανεξάρτητα από το επίπεδο πολυτέλειας που υπάρχει στο κάθε κατάλυμα, η νέα παραδοσιακή αισθητική, προσπαθεί να προσφέρει άνεση και υψηλή αισθητική. Κάποια παραδείγματα με μεγαλύτερη επιτυχία. Θα δοθεί ιδιαίτερη βάση στην επίπλωση των παραδειγμάτων, διότι με τη βοήθεια τους δημιουργείται η κατάλληλη ατμόσφαιρα στο εσωτερικό. Στις περισσότερες περιπτώσεις τα έπιπλα, είναι ξύλινα, μπαμπού, ψάθινα με μικρή χρήση μετάλλου, ή χτιστά ενώ η διακόσμηση ολοκληρώνεται αρκετές φορές με φυσικά υφάσματα και εξωτικά αξεσουάρ, δημιουργώντας ένα ιδανικό καταφύγιο που έχει τις ρίζες του στην παραδοσιακή μεσογειακή αρχιτεκτονική. Τα παραδείγματα θα μπορούσαν να χωριστούν σε δυο μικρότερες ενότητες, με λίγο διαφορετικά χαρακτηριστικά. Η πρώτη ενότητα (minimal αισθητική) περιλαμβάνει παραδείγματα λιτής αισθητικής με αυθεντικά παραδοσιακά ελληνικά στοιχεία ενώ η δεύτερη ενότητα, (μποέμ αισθητική)παραδείγματα με λιτή αισθητική σε συνδυασμό με μεσογειακά παραδοσιακά στοιχεία. Το κάθε παράδειγμα θα συνοδεύεται με επεξεργασμένες φωτογραφίες, όπου θα προσπαθούν να απομονώσουν τα χαρακτηριστικά, που εντοπίζονται σε κάθε χώρο, και προσδίδουν την νέα αισθητική που θεωρούμε ότι έχει δανειστεί κάποια στοιχεία από την ελληνική και μερικές φορές από τη μεσογειακή παράδοση. Το πρώτο παράδειγμα (εικ.1), βρίσκεται στην Οία της Σαντορίνης, πρόκειται για μια αποκατάσταση ενός παλαιού διώροφου κτιρίου με στάβλο, ξυλόφουρνο, αποθήκες και δεξαμενές βρόχινου νερού που βρισκόταν σε ημι-ερειπωμένη κατάσταση. Την αποκατάσταση ανέλαβε το 2018, το γραφείο kapsimalis architects, που είχε ως στόχο την απόλυτη διατήρηση της αρχικής μορφής του κτιρίου και του εσωτερικού του χώρου. Η λευκή πλαστικότητα των υπόσκαφων του παλαιού ισογείου διατηρήθηκε και συμπληρώθηκε με νέα χειροποίητα κτιστά έπιπλα. Σε αντίθεση, οι γραμμές και οι γεωμετρίες του εσωτερικού χώρου της παλαιάς κατοικίας σον όροφο, τονίστηκαν και αναδείχθηκαν με την προσθήκη χειροποίητων ξύλινων επίπλων με χρώμα και νέου δαπέδου από δρύινες σανίδες, που είχαν αναφορές στην παράδοση και στην λαϊκή επίπλωση. Στο έργο χρησιμοποιήθηκε επίσης τοπική πέτρα, παραδοσιακή πατητή τσιμεντοκονία και θερμομονωτικοί πλίνθοι. Το δεύτερο παράδειγμα (εικ.2),, αναφέρεται στο ξενοδοχείο Aenaon Villas, στη Σαντορίνη, σχεδιασμένο από τους Γ. Ζαχαρόπουλο και Γ. Αλεξίου, το 2009. Το ξενοδοχείο είναι χτισμένο με “παραδοσιακό” στυλ, με απόλυτο σεβασμό στην κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική και σε απόλυτη αρμονία με το φυσικό περιβάλλον, ενώ στο εσωτερικό, οι βίλες είναι διακοσμημένες λιτά, με χτιστούς καναπέδες και ξύλινα έπιπλα, με βάση την παραδοσιακή κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική. Συνεχίζοντας στην Σαντορίνη (εικ.3),, στο Cavo Tagoo, ανακαινισμένο το 2016 παρατηρούμε ένα παλαιό αυθεντικό κυκλαδίτικο ακίνητο το οποίο μεταμορφώθηκε σε ένα τουριστικό κατάλυμα πολυτελείας. Τα φυσικά στοιχεία, η κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική και η σύγχρονη διακόσμηση με επιρροές από την παράδοση συνδυάζονται με το τοπίο δημιουργώντας μια αίσθηση οικειότητας στον 62

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

επισκέπτη. Η επίπλωση είναι πλούσια σε ξύλο και χαλκό ενώ υπάρχουν και κάποια χτιστά έπιπλα. Τα φωτιστικά στα υπνοδωμάτια είναι σχεδιασμένα από τον Σ. ∆ιαμαντά, ο οποίος δηλώνει ότι έχει επηρεαστεί από το τοπίο της Σαντορίνης, την τοπική κουλτούρα και το ηφαίστειο. Στη συνέχεια, θα αναφερθούμε στο Perivolas Hideaway (εικ.4),, που βρίσκεται στην Σαντορίνη και ήταν πρώην ορυχείο, που είναι προσβάσιμο μόνο από θαλάσσης ή από αέρος, καθώς διαθέτει ελικοδρόμιο. Ένα κτίριο του 1850, που ανακαινίστηκε και μετατράπηκε σε ξενοδοχείο-κέντρο καταδύσεων, διατηρώντας την παραδοσιακή αρχιτεκτονική του στο εξωτερικό και αναδεικνύοντας την νέα παραδοσιακή αισθητική στο εσωτερικό του. Έχουν επιλέξει να κυριαρχεί το λευκό χρώμα στο εσωτερικό με χτιστούς καναπέδες και κρεβάτια αλλά η μονοτονία να σπάει με έντονα χρώματα στα διακοσμητικά και ξύλινα τραπέζια. Το ξενοδοχείο είναι βραβευμένο με ευρωπαϊκό βραβείο αρχιτεκτονικής. Το επόμενο ξενοδοχείο (εικ.5), το Voras hotel είναι σχεδιασμένο από τους K-Studio, το 2018 και βρίσκεται στην Σαντορίνη. Πρόκειται για ένα ξενοδοχείο χτισμένο πάνω σε έναν ηφαιστειακό βράχο, με σεβασμό στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Έχουν χρησιμοποιηθεί γήινα χρώματα, και φυσικά υλικά, τα έπιπλα είναι χειροποίητα με έναν συνδυασμό σύγχρονης και παλαιάς αισθητικής, ενώ στους καμπυλωμένους τοίχους υπάρχουν εσοχές και χτιστοί καναπέδες. Οι επισκέπτες νιώθουν άνεση και ζεστασιά ανάμεσα στους λευκούς εσωτερικούς τοίχους και τα μαύρα ηφαιστειακά πετρώματα της Σαντορίνης. Με παρόμοια λογική λειτουργεί και το επόμενο παράδειγμα, το Andronis Concept Wellness Resort (εικ.6), στην Σαντορίνη. Σε αντίθεση με τους παραδοσιακούς λευκούς κύβους που κρέμονται γύρω από αυτό, το ξενοδοχείο αυτό φαίνεται σαν να βγαίνει από την ηφαιστειακή γη. Η διακόσμηση του στο εσωτερικό είναι λιτή, με χτιστά έπιπλα, εσοχές και ξύλινα τραπέζια. Το σκηνικό ολοκληρώνουν τα παλαιά αλλά επεξεργασμένα διακοσμητικά στοιχεία στο εσωτερικό, όπως είναι τα παλιά ξύλινα παντζούρια και οι καθρέφτες σε συνδυασμό με κάποια σύγχρονα έπιπλα. Το επόμενο παράδειγμα (εικ.7), βρίσκεται και πάλι στην Σαντορίνη και ονομάζεται Mystique, είναι σχεδιασμένο από την αρχιτέκτονα Μ. Καβάγια το 2007, ενώ η εσωτερική διακόσμηση ανήκει στο Γάλλο Frank Lefebvre και στην εταιρεία του Bleu Nature. Το ξενοδοχείο έχει μπεζ χρώμα και έχει καταργήσει όλες οι γωνίες, δημιουργώντας ένα καμπυλωτό περιβάλλον εξωτερικά και εσωτερικά, έμπνευση προερχόμενη από τις καμπύλες της Σαντορίνης και από τα παραδοσιακά Καπετανόσπιτα και τα υπόσκαφα, το οποία βρίσκονται χτισμένα μέσα στους βράχους. Ο F. Lefebvre, έχοντας ως βασικό υλικό το driftwood (ξύλο ξεβρασμένο στη θάλασσα ή παλαιωμένο) αλλά και βοτσαλωτές πέτρες, λακαρισμένο ξύλο, είναι υπέρ της απλότητας και της αρμονίας. Σχεδίασε ειδικά για το Mystique έπιπλα και εφαρμογές, συνδυάζοντας την παράδοση του νησιού, την μοναδικότητα του τοπίου και τις σύγχρονες απαιτήσεις δίνοντας μία αίσθηση εντελώς φυσική και συνάμα υπονοημένη και κρυμμένη και όχι φανταχτερή και κυριαρχούσα. Στη συνέχεια, αναφερόμαστε στο ξενοδοχείο (εικ.8) Strogili στην Οία. Το ξενοδοχείο αυτό, ακολουθεί την παραδοσιακή αρχιτεκτονική και στο εσωτερικό και στο εξωτερικό του. Τα έπιπλα του είναι επεξεργασμένα αυθεντικά κομμάτια της λαϊκής επίπλωσης, τα περισσότερα ξύλινα. Στο χώρο υπάρχουν και κάποια σύγχρονα διακοσμητικά, με έντονα χρώματα. Ένα ακόμα παράδειγμα, είναι το Andronikos Hotel (εικ.9) στην Σαντορίνη, από τους klabarchitecture, σχεδιασμένο το 2016. Το κτίριο είναι βασισμένο στην κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική, με κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στην διακόσμηση επηρεασμένα από την σύγχρονη εποχή. Όλα τα έπιπλα στο συγκεκριμένο παράδειγμα είναι χτιστά, σε λευκά και γήινα χρώματα. Την λευκότητα αυτή τη φορά την καταργούν τα έντονα υφάσματα και ο φωτισμός, ο οποίος εναλλάσσεται σε μωβροζ αποχρώσεις. Επιπλέον υπάρχουν και κάποια ξύλινα στοιχεία στο χώρο, που δημιουργούν κρυφούς φωτισμούς και αποθηκευτικούς χώρους. Τελευταίο παράδειγμα, της πρώτης υποενότητας είναι το Porto Fira Suites (εικ.10), στα Φηρά, του 2016. Το συγκεκριμένο παράδειγμα αρχίζει και μας εντάσσει σιγά σιγά στην δεύτερη ενότητα, 63

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

διότι έχει στοιχεία και από την κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική αλλά και από μια μεσογειακή αισθητική. Το εξωτερικό κέλυφος ακολουθεί την παραδοσιακή αρχιτεκτονική ενώ στο εσωτερικό παρατηρούμε έναν συνδυασμό από επεξεργασμένα παλαιά έπιπλα και έπιπλα σύγχρονα με παραδοσιακές επιρροές. Υπάρχουν εσοχές στους τοίχους και χτιστό κρεβάτι, ενώ τα υπόλοιπα έπιπλα είναι ξύλινα ή μεταλλικά, επιπλέον παρατηρούμε ότι υπάρχουν διακοσμητικά στοιχεία που θυμίζουν κουρελούδες.

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

Περνώντας στην δεύτερη κατηγορία θα αναλύσουμε το casa cook στην Κω (εικ.11), σχεδιασμένο από τον Η. Μαστρομηνά και τους συνεργάτες του, το 2017, ενώ τους εσωτερικούς χώρους τους έχει επιμεληθεί το γραφείο Lambs and Lions, που βρίσκεται στο Βερολίνο. Στο παράδειγμα αυτό είναι πολύ έντονη η χρήση ων φυσικών υλικών και οι επιρροές από διάφορους παραδοσιακούς πολιτισμούς της Μεσογείου. Η λιτή αισθητική σε συνδυασμό με τα διακοσμητικά αντικείμενα σε μποέμ120 στυλ επηρεασμένο σε κάποια σημεία από την μεσογειακή παράδοση, δημιουργεί την αίσθηση, στον τουρίστα, μιας ανέμελης ζωής γεμάτη απολαύσεις και χαλάρωση. Ψάθες, καλάθια, πλεκτές κουρτίνες έχουν χάσει την λειτουργική τους χρήση και χρησιμοποιούνται ως διακοσμητικά, ενισχύοντας την παραπάνω τάση. Παρατηρούμε ότι τα κρεβάτια είναι χριστά, υπάρχουν κάποια ψάθινα σκαμπό, ξύλινα τραπέζια και καρέκλες, μοκέτες-κουρελούδες που θυμίζουν την επίπλωση στα ελληνικά λαϊκά σπίτια. Το δεύτερο παράδειγμα, είναι το casa cook στην Ρόδο (εικ.12), όπου έχει σχεδιαστεί με την ίδια λογική με το πρώτο παράδειγμα, από την Β.Περνάρη, το 2018,με τη βοήθεια στο εσωτερικό από τους Lambs and Lions, τον Michael Schickinger και την Annabell Kutucu. Ο σχεδιασμός έχει βασιστεί στην ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική και στον νομαδικό τρόπο ζωής. Με τη βοήθεια των χειροποίητων αντικείμενων, προσπαθούν να δημιουργήσουν μια χαλαρή και ζεστή ατμόσφαιρα, εμπνευσμένη από ταξίδια σε όλο τον κόσμο. Το τρίτο παράδειγμα αναφέρεται στο ξενοδοχείο, Adorno Suites στη Μύκονο (εικ.13), σχεδιασμένο το 2018. Στην ιστοσελίδα του ξενοδοχείου αναφέρουν ότι «Το ολοκαίνουργιο κυκλαδίτικο συγκρότημα της κοσμοπολίτικης Μυκόνου σας προσκαλεί να ζήσετε μια ξεχωριστή εμπειρία πολυτελούς διαμονής που θέτει ως προτεραιότητα την άψογη φιλοξενία, με φόντο ένα σκηνικό μποέμ αισθητικής και χαλαρωτικής διάθεσης ». και σε αυτό το παράδειγμα συναντάμε την λιτή και μποέμ αισθητική, επηρεασμένη από την παράδοση. Στη συνέχεια, αναλύουμε το istoria hotel (εικ.14), το οποίο βρίσκεται στη Σαντορίνη και σχεδιάστηκε από το γραφείο Interior Design Laboratorium, το 2018. Το συγκεκριμένο ξενοδοχείο, ήταν μια εγκαταλελειμμένη κατοικία μπροστά στη θάλασσα, με πέντε στάβλους, οι οποίοι ήταν και η αφορμή για την ιδέα του ξενοδοχείου. Η οποία βασίζεται στις διαφορετικές τοποθεσίες της Μεσογείου και έχει σκοπό να δημιουργήσει μια νέα εμπειρία κατοίκισης. Είναι μια προσπάθεια να συνδυαστεί η μεσογειακή αρχιτεκτονική με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Σαντορίνης, δημιουργώντας έναν λιτό αλλά πολυτελή τρόπο κατοίκισης. Οι αρχιτέκτονες τονίζουν πως η επιλογή των υλικών (έγχρωμος παραδοσιακός σοβάς, μαύρη ηφαιστειακή πέτρα, μαύρη άμμος, πετρώδεις υφές στα εσωτερικά δάπεδα, πατητή τσιμεντοκονία) έγινε με στόχο ο επισκέπτης να τυλίγεται από μια γαλήνια αίσθηση πολυτέλειας. Η αρχιτεκτονική του έργου είναι απόλυτα επηρεασμένη από τη λαϊκή αρχιτεκτονική της Σαντορίνης, με τοξωτά ανοίγματα, καμπύλους και χοντρούς τοίχους. Στο εσωτερικό επιχειρήθηκε η απλοποιημένη αφαίρεση του κυκλαδίτικου στυλ με χαρακτηριστικές λεπτομέρειες, με χρήση επεξεργασμένων παλιών και νέων υλικών. Τα έπιπλα έχουν αναφορές στην παράδοση, είτε ως προς το υλικό είτε ως προς τη μορφή (χρησιμοποιήθηκε και η τεχνική της πλέξης με σχοινιά) και σχεδιάστηκαν ειδικά για το ξενοδοχείο. Το επόμενο παράδειγμα είναι το Αthina suites (εικ.15), στα Φηρά στην Σαντορίνη, το οποίο ανακαινίστηκε το 2016 από το γραφείο Tzortzos Interor Design Group. Στόχος της ανακαίνισης ήταν να δημιουργηθεί ένα ξενοδοχείο που θα συνδυάζει την πολυτέλεια με την μίνιμαλ αισθητική, της Σαντορίνης. Η επίπλωση είναι προσεκτικά επιλεγμένη. Τα έπιπλα του εξωτερικού χώρου είναι της

120

Η γαλλική λέξη Μποέμ (Bohème) αρχικά σήμαινε καταγωγή από τη Βοημία δηλαδή Βοημός και συνεκδοχικά αυτός που κάνει ζωή τσιγγάνου, χωρίς τη φροντίδα και τη σκέψη της επαύριον. Η ονομασία αυτή χρησιμοποιήθηκε από τους Γάλλους προκειμένου να χαρακτηρίσουν έτσι τους Παρισινούς λογοτέχνες και καλλιτέχνες, για τον ανέμελο τρόπο της σκέψης και της ζωής τους.

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

εταιρίας Vondom Italy, ενώ στη Βασιλική Σουίτα η επίπλωση είναι χειροποίητη ελληνική του Λεοντιάδη, με βάση την πολυτέλεια και την παράδοση. Ένα ακόμη παράδειγμα, της αισθητικής που συνδυάζει την μεσογειακή παράδοση με την λιτότητα και την πολυτέλεια είναι το olea all suite hotel (εικ.16), στη Ζάκυνθο των block722 architects+ (Σωτήρης Τσέργας, Κάτια Μαργαρίτογλου), του 2018. Το συγκεκριμένο παράδειγμα αναπτύσσεται βαθμιδωτά στην πλαγιά ενός λόφου. Κυρίαρχο στοιχείο το νερό, το οποίο συνδέει τους χώρους και προσφέρει μια μαγική αίσθηση γαλήνης. Οι αρχιτέκτονες υπογραμμίζουν ότι στόχος του σχεδιασμού ήταν ο επαναπροσδιορισμός του φυσικού περιβάλλοντος, μέσα από ελεύθερες χαράξεις που μιμούνται το φυσικό τοπίο, με στοιχεία νερού, φύτευσης και κατασκευών από φυσικά υλικά. Το νερό είναι πανταχού παρόν στην olea, με ρυάκια και πισίνες που περνούν ανάμεσα στις τροπικές-μοντερνιστικές δομές των νησιώτικων κύβων. Τα φυσικά υλικά όπως το ξύλο βελανιδιάς και το μπαμπού χαρακτηρίζουν τα έπιπλα και τα στοιχεία του εσωτερικού σχεδιασμού.. Σε όλες τις σουίτες και τις κοινόχρηστες περιοχές, τα γήινα χρώματα υπερισχύουν, ενώ η ατμόσφαιρα του φωτισμού ενθαρρύνει τη χαλάρωση. “Η ιδέα ήταν να δημιουργηθεί ένα θέρετρο, που αγκαλιάζει όλα όσα κάνουν αυτό το νησί τόσο υπέροχο, δοσμένα με έναν πιο σύγχρονο τρόπο. Από τους εγκάρδιους ανθρώπους και τα μοναδικά συστατικά της τοπικής κουζίνας, μέχρι την πλούσια βλάστηση και τις μαγευτικές παραλίες, η Ζάκυνθος έχει πολλές ουσιαστικές εμπειρίες να προσφέρει. Το Olea χρησιμοποιεί όλα τα παραπάνω και προσθέτει ένα κομμάτι μαγείας, μέσω του σύγχρονου minimal σχεδιασμού και του στοιχείου του νερού”, δήλωσε η Β.Ξένου από την Xenos Hotels Group. Το μεσογειακό, το παραδοσιακό και το μοντέρνο στοιχείο συναντά το εξωτικό και το αποτέλεσμα είναι ένα ξενοδοχείο «τροπικού μοντερνισμού». Η γενικότερη αισθητική του ξενοδοχείου αντιπροσωπεύει την σύγχρονη παραδοσιακή τάση που αναφερόμαστε. Ένα ακόμη παράδειγμα, βρίσκεται στο νησί της Μυκόνου, Kenshō Boutique Hotel & Suites (εικ.17), σχεδιασμένο από τον Αλέξανδρο Κολοβό, το 2017. Στόχος του συγκεκριμένου ξενοδοχείου είναι να συνδυάσει την της παραδοσιακή μυκονιάτικη αρχιτεκτονική με την μοντέρνα πολυτέλεια. Όλη η επίπλωση είναι από ξύλο, με ποικιλίες που κυμαίνονται από σφένδαμο, κεράσι, βελανιδιά και καρυδιά , σχεδιασμένα από διακεκριμένους σχεδιαστές όπως οι Kenneth Cobonpue και Patricia Urquiola, αυτά τα φυσικά ξύλινα έπιπλα συναντώνται με το σχιστόλιθο και την πέτρα και συνδυάζουν την κομψότητα και την πρακτικότητα σε τέλεια αρμονία, όπως αναφέρουν στην ιστοσελίδα τους. Η φυσική πέτρα σε συνδυασμό με το παλαιωμένο ξύλο, δεμένα με την Αιγαιοπελαγίτικη αρχιτεκτονική ανακαλούν μνήμες αυθεντικότητας και παράδοσης. Παραμένοντας στο νησί της Μυκόνου, θα αναλύσουμε το San Georgio hotel (εικ.18), το οποίο έχει σχεδιαστεί από τους Lambs and Lions, το 2012. Το συγκεκριμένο ξενοδοχείο, υπηρετεί την λιτή αισθητική, σε συνδυασμό με την παράδοση και το μποέμ στυλ. Το εξωτερικό κέλυφος του ξενοδοχείου είναι σχεδιασμένο με βάση την κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική ενώ η διακόσμηση συνδυάζει πολλούς πολιτισμούς. Στα δωμάτια παρατηρούμε, παραδοσιακά ξύλινα έπιπλα, είτε αυθεντικά που έχουν υποστεί κάποια επεξεργασία είτε σύγχρονα με παραδοσιακές επιρροές. Τα γήινα χρώμα σε συνδυασμό με τα διακοσμητικά στοιχεία, τις κουρελούδες και τα ψάθινα φωτιστικά, δημιουργούν μια οικεία ατμόσφαιρα στον τουρίστα. Συνδυάζει την φινέτσα της ζωής του μποέμ της δεκαετίας του '60 με μια σύγχρονη προσέγγιση επηρεασμένη από την παράδοση. Ένα ακόμα παράδειγμα, είναι το Santo Maris Oia Luxury Suites & Spa στην Σαντορίνη (εικ.19), με επιμέλεια στην διακόσμηση της εταιρίας SET S.A. και αρχιτέκτονα τον Παγκαλίδη Κύρο, του 2016. Κάθε κτήριο του ξενοδοχείου έχει χτιστεί βάσει των τοπικών παραδοσιακών τεχνικών ενώ το σύνολο των υλικών (πέτρα, ξύλο, τσιμεντοκονία και μάρμαρο, υλικά που πάντοτε χρησιμοποιούσαν οι ντόπιοι του νησιού για να χτίσουν τα δικά τους σπίτια από αρχαιοτάτων χρόνων), που χρησιμοποιήθηκαν κατά την κατασκευή του ήταν φιλικά προς το περιβάλλον και την ιστορία του νησιού. Το εξωτερικό όλων των κτιρίων είναι ασβεστωμένο και συνδυάζει με αυτόν τον τρόπο το 72

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

λευκό με το μπλε της θάλασσας, ενώ στο εσωτερικό παρατηρούμε έναν συνδυασμό της τοπικής αρχιτεκτονικής και της μποέμ αισθητικής. Χτιστά έπιπλα σε συνδυασμό με σύγχρονα έπιπλα που θυμίζουν παραδοσιακά, δημιουργούν την νέα αισθητική. Η SET S.A κατάφερε να συνδυάσει αρμονικά τις διαφορετικές περιόδους της παραδοσιακής κυκλαδίτικης αρχιτεκτονικής με τη σύγχρονη και εκλεπτυσμένη διακόσμηση. Το τελευταίο παράδειγμα αναφέρεται στο the wild hotel στον όρμο Καλαφάτη στη Μύκονο (εικ.20), σχεδιασμένο από τους Σ. Απέργη, Μ. Καραβά, Η. Παπαδάκη και Γ. Αναστασιάδη, ενώ το εσωτερικό επιμελήθηκε από τη moda bagno - Interni και Airtec, το 2018. Το ξενοδοχειακό συγκρότημα προέκυψε από την ανακατασκευή και επέκταση ενός παλαιού συγκροτήματος ενοικιαζόμενων δωματίων. Βασική σχεδιαστική απόφαση των αρχιτεκτόνων ήταν στη διαμόρφωση των όψεων ήταν η διατήρηση και ανάδειξη των στοιχείων και χαρακτηριστικών της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, με λευκούς και πέτρινους όγκους. Τα υλικά που επέλεξαν, η χαλαζιακή άμμος, πέτρες, χαλίκι, κυβόλιθο σε γήινες αποχρώσεις, επενδύσεις με φυσικά καλάμια και ψαθιά, στιβαροί κορμοί καρυδιάς στις πέργκολες και τις βεράντες, συνδέουν αρμονικά τον σχεδιασμένο χώρο με τα στοιχεία της φύσης. Η αισθητική που ακολουθείται για τη διαμόρφωση και διακόσμηση των εσωτερικών χώρων βασίζεται σε κυκλαδίτικες αναφορές οι οποίες παντρεύονται με σύγχρονα στοιχεία, δημιουργώντας την νέα παραδοσιακή αισθητική. Τα υλικά που επικρατούν, σύμφωνα με τους αρχιτέκτονες είναι η πατητή τσιμεντοκονία στα δάπεδα και ο πατητός σοβάς στους τοίχους, οι χτιστοί πάγκοι, τα ξύλινα έπιπλα από μασίφ δρυ και ψάθα ρατάν, τα αδρά ξύλινα κουφώματα και σκιάδια από επεξεργασμένη παλαιωμένη δρυ και τα κεραμικά διαχωριστικά σε φυσική απόχρωση. Παρατηρούμε ότι όλα τα παραπάνω παραδείγματα, ήταν χτισμένα σύμφωνα με την νησιώτική αρχιτεκτονική, με απλούς λευκούς ή σε γήινα χρώματα όγκους και στο εσωτερικό τους προσπαθούσαν να δώσουν μια νέα ατμόσφαιρα. Η ατμόσφαιρα αυτή, προσπαθεί να δημιουργήσει μια αίσθηση οικειότητας, πολυτέλειας και άνεσης στον επισκέπτη, δημιουργώντας του μια αυθεντική εμπειρία, μέσω των χρωμάτων, των υλικών και της επίπλωσης. Παρατηρήσαμε ότι η επίπλωση που χρησιμοποιήθηκε είχε επιρροές από την λαϊκή παραδοσιακή αρχιτεκτονική, που συναντήσαμε και στους οικισμούς του ΕΟΤ, ξύλινες και ψάθινες καρέκλες(Acapulco chair,σκηνοθέτη, κ.ά), τραπέζια, σκαμπό, ντουλάπες, ντιβάνια, καναπέδες, χτιστά έπιπλα, εσοχές στους τοίχους, κουρελούδες, πιθάρια, κιούπια και πολύχρωμα μαξιλάρια. Ενώ υπήρχαν και επιρροές από τα έπιπλα που χρησιμοποιήθηκαν στα Ξενία, δηλαδή έπιπλα που βασίζονταν στο μοντέρνο κίνημα αλλά είχαν και στοιχεία της παράδοσης, ιδιαίτερο παράδειγμα αποτελούν οι καρέκλες και τα φωτιστικά. Βλέπουμε ότι, πολλά στοιχεία της λαϊκής διακόσμησης όπως ήταν τα καλάθια, τα κιούπια και τα χαλάκιακουρελούδες, άλλαξαν χρήση και χρησιμοποιήθηκαν για διακοσμητικούς σκοπούς στα παραπάνω παραδείγματα. Ένα ακόμη στοιχείο που άλλαξε μορφή είναι τα διακοσμητικά πορσελάνινα ή κεραμικά πιάτα που κρεμούσαν στους τοίχους, στα παραδοσιακά σπίτια, που τα βλέπουμε απλοποιημένα, ψάθινα ή ξύλινα στα σύγχρονα ξενοδοχεία. Επιπλέον παρατηρούμε ότι η διακόσμηση επηρεάστηκε και από την νότια μεσογειακή παραδοσιακή αρχιτεκτονική, την αφρικάνικη, και την μποέμ αισθητική με ethnic στοιχεία, και είχε στόχο πάντα την απλότητα, την οικειότητα και την πολυτέλεια. ∆όθηκε έμφαση στο χειροτεχνικό, στο χειροποίητο και μη βιομηχανικό προϊόν. Τέλος, συμπεραίνουμε ότι η αρχιτεκτονική στην Ελλάδα και ειδικότερα στους νησιωτικούς προορισμούς δανείζεται στοιχεία από την παράδοση και τις σύγχρονες τάσεις και τα μεταφράζει στις σύγχρονες ανάγκες και εμπειρίες του ταξιδιώτη.

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

Συμπεράσματα Στην παρούσα ερευνητική διαπιστώσαμε ότι ο τουρισμός στην χώρα μας, πολλές θετικές αλλά και αρνητικές επιπτώσεις. Η πολύ γρήγορη αύξηση του τουρισμού σε συνδυασμό με τις δυσλειτουργίες του δημόσιου τομέα οδήγησε στην αλλοίωση κάποιων περιβαλλοντικών και παραδοσιακών στοιχείων της χώρας. Ο μαζικός τουρισμός δημιούργησε αρκετά προβλήματα στις περιοχές που ήταν έντονος. Πέρα από την Ελλάδα, σε αρκετά μέρη του κόσμου, έχουν δημιουργηθεί προβλήματα στο οικοσύστημα αλλά και στην ζωή των μόνιμων κατοίκων. Μία χώρα, που αντιμετωπίζει αυτό το πρόβλημα, είναι η Ταϊλάνδη, και πιο συγκεκριμένα η παραλία Maya Bay121 στο νησί Ko Phi Phi Leh, όπου εξαιτίας της μεγάλης και συνεχής ροής των τουριστών, που έχουν καταστρέψει περίπου το 80% των κοραλλιών γύρω από τον κόλπο, αναγκάστηκε να απαγορεύσει την έλευση των τουριστών μέχρι να επανέλθει ο κόλπος στην αρχική του κατάσταση. Βέβαια, δεν είναι η μοναδική χώρα, που αντιμετωπίζει αυτά τα προβλήματα, το πρόβλημα είναι διεθνές, η Ινδονησία κηρύχτηκε πέρυσι σε «κατάσταση εκτάκτου ανάγκης εξαιτίας των σκουπιδιών» ενώ οι Φιλιππίνες και συγκεκριμένα το resort Boracay, είχε απαγορεύσει τους τουρίστες για έξι μήνες, ώστε να καθαρίσουν την περιοχή από τον τεράστιο όγκο των σκουπιδιών. Πλέον, ξανά ανοίγει το resort, με αρκετούς περιορισμούς, κάποιοι εκ των οποίων είναι οι εξής : ο αριθμός των τουριστών που μπορούν να το επισκεφθούν μειώθηκε κατά πενήντα τις εκατό(19,000 την κάθε φορά), η χρήση του αλκοόλ απαγορεύτηκε στην παραλία, ενώ μειώθηκαν και τα ξενοδοχεία και τα εστιατόρια της περιοχής. Όλοι αυτοί οι περιορισμοί δημιουργήθηκαν έτσι ώστε ο μαζικός τουρισμός να μην ξανά καταστρέψει το οικοσύστημα της περιοχής. Η Ελλάδα, παρά την αύξηση του μαζικού τουρισμού, δεν έχει φτάσει σε τέτοιες ακραίες καταστάσεις, αν και αντιμετωπίζει αρκετά προβλήματα στους πιο γνωστούς προορισμούς της, είναι όμως επιτακτική η ανάγκη προστασίας πριν δημιουργηθούν μη αναστρέψιμα προβλήματα. Τα τελευταία χρόνια γίνονται αρκετές προσπάθειες, να στραφεί και η Ελλάδα, στις εναλλακτικές μορφές του τουρισμού έτσι ώστε να προστατευτεί το περιβάλλον, η παράδοση και ο πολιτισμό της. Για να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα που προκαλεί ο τουρισμός πρέπει να υπάρξει ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα τουριστικής ανάπτυξης, όπου θα συμμετέχουν πολλοί και διαφορετικοί φορείς από κάθε χώρα και θα επανεξετάζεται σε τακτά χρονικά διαστήματα. Θεωρώ, επίσης, ότι θα πρέπει να αλλάξει η νοοτροπία του σύγχρονου τουρίστα, να εκπαιδευτεί έτσι ώστε να σέβεται το περιβάλλον, τις συνήθειες, την παράδοση, την νοοτροπία και τα χαρακτηριστικά ενός τόπου, όπως γινόταν με τον ταξιδιώτη παλαιότερα. Θα πρέπει να μάθει να κυνηγά την αυθεντική εμπειρία σε έναν τόπο, να γίνετε ένα με αυτόν και με τους ανθρώπους που τον κατοικούν, και αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα να καταφέρει να σέβεται και να προσέχει τον τόπο που επισκέπτεται. Η βοήθεια όλων των φορέων122, μπορεί να οδηγήσει σε μια αυθεντική εμπειρία. Το κλειδί ανάμεσα στον τουρισμό και την προστασία θεωρώ ότι είναι η ισορροπία και ο προγραμματισμός. Όσον αναφορά, την αναζήτηση της αυθεντικής εμπειρίας σε έναν τόπο, είναι ιδιαίτερα δύσκολη, αλλά θεωρώ ότι θα πρέπει να μεταφράσουμε τα στοιχεία του τόπου, να κατανοήσουμε τις ενδότερες μορφές και σχέσεις του, το παρελθόν και τις συνθήκες που αναπτύχθηκαν τα στοιχεία του, να μην αντλήσουμε απλά μορφές, κοιτάζοντας μόνο την επιδερμίδα και αγνοώντας την ουσία, να 121

Η παραλία Maya Bay έγινε μια από τις πιο διάσημες στον κόσμο, λόγο της ταινίας «η παραλία» με πρωταγωνιστή τον Λεονάρντο Ντιο Κάπριο. Η ταινία γυρίστηκε εκεί το 2000 και έκτοτε έγινε από τους πιο ελκυστικούς τουριστικούς προορισμούς υποδεχόμενη καθημερινά τουλάχιστον 5.000 τουρίστες, αριθμός διπλάσιος από όσους μπορεί να φιλοξενήσει, σύμφωνα με τα τοπικά ΜΜΕ. 122 Θα πρέπει να τονιστεί η ανάγκη διεύρυνσης της διαδικασίας εκπαίδευσης και ενημέρωσης έτσι ώστε να συμπεριλαμβάνει και τους εμπλεκόμενους φορείς και επιστημονικές ομάδες (αρχιτέκτονες, μηχανικοί, εργολάβοι, διαχειριστές, κλπ.). Έτσι διαμέσου των ειδικών προγραμμάτων εκπαίδευσης αλλά και με την υποχρεωτική συμμετοχή θα γίνει δυνατή η ολοκληρωμένη προσέγγιση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, της προστασίας και της σωστής ανάδειξής της.

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

προσπαθήσουμε να εισχωρήσουμε διακριτικά στην νοοτροπία του. Θα ήταν παράλογο να θέλουμε να γυρίσουμε προς τα πίσω, στα χρόνια του ταξιδιώτη και στην λαϊκή αρχιτεκτονική, αλλά θα μπορούσαμε να διδαχθούμε πολλά αν μελετούσαμε τα στοιχεία αυτά εις βάθος. Για να φτάσουμε πιο κοντά σε μια αυθεντική εμπειρία διαμονής θα πρέπει να σεβαστούμε την παράδοση και τον τόπο και μέσω διάφορων προγραμμάτων, αναστήλωσης, διατήρησης και αναβίωσης οικισμών, να την συνεχίσουμε. Η συνέχεια της παράδοσης δεν είναι η μίμηση των μορφών του παρελθόντος, αλλά ο σεβασμός των αρχών που τις γέννησαν. Και, στόχος της διερεύνησης του παρελθόντος και των επιδράσεων του δεν πρέπει να είναι η επαναχρησιμοποίηση των σχεδιαστικών πρακτικών του παρελθόντος του αλλά ο εμπλουτισμός των συνθετικών επιλογών του παρόντος. Έτσι ώστε, οι επιλογές αυτές, να βοηθήσουν αργότερα σε μια ισορροπημένη αυθεντική εμπειρία του τουρίστα και στην βαθύτερη αναζήτηση του. Εν κατακλείδι, θεωρώ ότι η αναζήτηση της αυθεντικότητας μέσω της παράδοσης αποτελεί κύρια μέριμνα και για την τουριστική βιομηχανία, αλλά και για την αρχιτεκτονική. Τα τελευταία χρόνια οι τουρίστες αναζητούν αυτήν την αυθεντική εμπειρία και επιθυμούν να τη βιώσουν με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους, το airbnb και αντίστοιχες πλατφόρμες, καθώς και οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού προσπαθούν να βοηθήσουν στην αναζήτηση αυτή, με θετικά και αρνητικά αποτελέσματα. Η αναζήτηση αυτών των μορφών σε συνδυασμό με την αναζήτηση μιας συνολικής αυθεντικής εμπειρίας οδήγησε τα ξενοδοχεία να δημιουργήσουν μια νέα αισθητική. Η αισθητική αυτή βασίζεται σε κάποια στοιχεία της παράδοσης του τόπου και στις ανάγκες του σήμερα. Με τα παραδείγματα που μελετήσαμε, παρατηρήσαμε μια νέα ενιαία εικόνα των τουριστικών καταλυμάτων, που προσφέρει παρόμοιες εμπειρίες, αλλά που έχει πολλά στοιχεία από τα ξενοδοχεία του ΕΟΤ και τους παραδοσιακούς οικισμούς. Θεωρώ ότι η νέα αυτή παραδοσιακή αρχιτεκτονική, έχει δημιουργήσει μια κατασκευασμένη αυθεντική εμπειρία, μια εμπειρία που ο επισκέπτης αισθάνεται οικεία και άνετα με την βοήθεια των διακοσμητικών στοιχείων. Η περίοδος που διανύουμε, είναι μια ενδιάμεση περίοδος για την αρχιτεκτονική, που ψάχνει να βρει κάτι νέο, στηριζόμενη στο παραδοσιακό. Η σύγχρονη αρχιτεκτονική οφείλει να προσεγγίζει κριτικά το παρελθόν, ενώ την ίδια στιγμή οφείλει να μεταφράζει τις ανάγκες του σήμερα μέσα από την ανάγνωση του χθες. Η καινοτομία στην αρχιτεκτονική μπορεί να έρθει όταν ο αρχιτέκτονας φιλτράρει την ουσία του παρελθόντος και στην συνέχεια την «μπολιάζει» στις ανάγκες του παρόντος, έχοντας πάντα ένα όραμα για το μέλλον. Έτσι ώστε να δημιουργηθεί ένα πετυχημένο έργο όπου θα μπορεί να συνδυάσει τα θέλω του ιδιοκτήτη και του τουρίστα, με τον κάθε τόπο, μεταφράζοντας αυτό το διάλογο σε χώρο, μέσα στον οποίο «συμβαίνει» η ζωή. Ο αρχιτέκτονας Α. Ντάλας υπογραμμίζει ότι «Η αρχιτεκτονική καινοτομία χωράει παντού. Το κυκλαδίτικο τοπίο έχει πολύ ισχυρά χαρακτηριστικά και μία ομοιογένεια που οφείλουμε να διατηρήσουμε, γιατί είναι ο χαρακτήρας του τόπου τέτοιος. Παρόλα αυτά, οι διαφοροποιημένες προσθήκες δεν αποδυναμώνουν τον τόπο εφόσον, παρά τις διαφορές τους, εντάσσονται σε αυτόν. Αντίθετα, τον αναδεικνύουν. Οι περισσότεροι ίσως να νομίζουν ότι κάνοντας λευκά κτίρια παράγουμε κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική. Η ουσία δε βρίσκεται στο «χρώμα» αλλά στη «δομή», στις αναλογίες των όγκων και στο πώς οι όγκοι τοποθετούνται πάνω στο έδαφος. Ο κάθε τόπος, το κάθε οικόπεδο είναι ξεχωριστό και οι συνθήκες αμίμητες. Αυτό που εμείς θα αναζητούσαμε είναι η αυθεντικότητα στη δημιουργία και η εμπνευσμένη υλοποίηση123». Ο Κωνσταντινίδης υπογραμμίζει ότι η ζωή του και το έργο του γύρευαν «...να πιάσουν ό,τι μπορεί να είναι το πιο τέλειο, το πιο αληθινό. [....] Μαζί βέβαια και ό,τι το πιο ζωντανό, το πιο γνήσιο, το ολότελα αυθεντικό124». Οι αξίες που στρατεύεται να υπερασπίσει αντλούνται μέσα από την ιστορία του τόπου, την παράδοση και την ανώνυμη αρχιτεκτονική γιατί θεωρεί ότι «......έχουν δοκιμαστεί, πιο 123 124

Χαραμής, Θ. 30.6.2017, Σύγχρονη Αρχιτεκτονική, βαθιά Παραδοσιακή - Συνέντευξη με τον Αριστείδη Ντάλα , www.lifo.gr Α. Κωνσταντινίδης, Τα προλεγόμενα, Άγρα, Αθήνα 1989, σ. 66.

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

πρώτα, η χρησιμότητά τους, η βιολογική τους ζωντάνια, η χρονολογικά τεκμηριωμένη αυθεντικότητά τους». Κλείνοντας, παραθέτω ένα κείμενο του Μάνου Χατζιδάκι που τονίζει την αυθεντική παράδοση: « Σαν ξαναβρήκα μέσα μου την Κρήτη, μ’ εντυπωσίασε που οι νέοι της χορεύανε τη νύχτα κρητικούς χορούς, κι όχι ξενόφερτους, ντυμένοι γαμπριάτικα και μασουλώντας τσίχλα. Το βρήκα τούτο εξαίσιο και φωτεινό παράδειγμα για την απάνω χώρα. Μα όσο το βλεπα, τόσο και περισσότερο γινόμουν σκεφτικός και άρχιζα να ξεχωρίζω κάποιον κίνδυνο. Τον κίνδυνο του γραφικού. Αυτόν, που μας παρουσιάζει εύκολα, προκλητικά με το ιδιόμορφο πρόσωπό μας, χωρίς να χουμε μάθει, στο μεταξύ, να ζούμε άνετα και φυσικά την καταγωγή μας. Γιατί η παράδοση έχει αξία μονάχα όταν δεν στηρίζεται στην αναπαράσταση, αλλά στην καθημερινή και δίχως επιτήδευση ζωή μας. Όταν δηλαδή το κληροδότημα χρησιμοποιείται φυσικά, και δίχως την ανάγκη επεξήγησης. Τότε μονάχα οφείλει να υπάρχει. ∆ιαφορετικά, θα ναι καλό να εξαφανιστεί μέσα στον χρόνο, κι ας έχουμε πιο δεύτερες συνήθειες αποκτήσει. Γιατί η ποιότητα της κληρονομιάς ανήκει στη ζωντανή ύλη που περιέχουμε, κι όχι στο ήθος ή στο ύφος αλλοτινών καιρών». Αυτές οι σκέψεις θεωρώ ότι δεν ισχύουν μόνο για την μουσική αλλά για όλες τις τέχνες συμπεριλαμβανόμενης και της αρχιτεκτονικής, και της σχέσης της με τον τουρισμό. Η αρχιτεκτονική σε συνεργασία με την πολιτεία και τους κατοίκους μπορεί να δημιουργήσει τις υποδομές για έναν τουρισμό με ισορροπία, μέτρο και σεβασμό στον τόπο που παράγεται, με θετικά αποτελέσματα και για αυτούς που προσφέρουν την εμπειρία (ντόπιους, επιχειρήσεις, κράτος, κτλ.) αλλά και σε αυτούς που την απολαμβάνουν (τουρίστες-ταξιδιώτες). Εάν καταφέρουμε να δημιουργήσουμε αυτή την οργανωμένη και ισορροπημένη ανάπτυξη στον τουρισμό της Ελλάδας, τότε θα μπορέσουμε να δώσουμε την ευκαιρία στους ταξιδιώτες να βιώσουν πραγματικά τον κάθε τόπο και στους ντόπιους να μάθουν από τους ταξιδιώτες, δημιουργώντας μια σχέση εμπιστοσύνης και αλληλοσεβασμού.

∆εν μετρά τόσο ο όγκος, η συσσώρευση των πραγμάτων που επιδιώκει να δει ο ταξιδιώτης, όσο η προσέγγιση της μυστικής πλευράς των πραγμάτων. Μισελ λε Μπρις

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

Βιβλιογραφία

Βιβλία

Αίσωπος, Γ. 2015,Τοπία τουρισμού : Aνακατασκευάζοντας την Ελλάδα, μτφ. Α. Ζαφειρίου, Αθήνα, εκδόσεις ∆ομές. Βαρβαρέσος, Σ., 2017, η χαμένη τέχνη του ταξιδιού, από τον ταξιδιώτη στον τουρίστα, ένας εναλλακτικός οδηγός αναζήτησης, Αθήνα, εκδόσεις Παπαζήση. Βαρβούνης, Μ.Γ. 2013, Σειρά : λαϊκοί πολιτισμοί, Ελληνικός λαϊκός πολιτισμός και τουρισμός, Αθήνα, εκδόσεις πεδίο. Βασιλειάδης, ∆. (1975) Θεώρηση της αιγαιοπελαγίτικης αρχιτεκτονικής υπό ανήσυχη οπτική γωνία, Αθήνα: Οργανισμός ∆οξιάδη Κωνσταντινίδης, Α. 1989,Τα προλεγόμενα, εκδόσεις Άγρα, Αθήνα. Ουάιτ, Ε. 2002, Παρίσι : ένας περίπατος στα παράδοξα του, Αθήνα, εκδόσεις Μεταίχμιο. Σταυρίδης Σταύρος. (2010). Από την πόλη οθόνη στην πόλη σκηνή. Αθήνα, Ελληνικά γράμματα. Τσάρτας, Π. 2010, Ελληνική τουριστική ανάπτυξη. Χαρακτηριστικά, διερευνήσεις, προτάσεις, Αθήνα, Εκδόσεις Κριτική. Maccanell,D. 2015, ο τουρίστας ανάλυση της σύγχρονης κοινωνίας, επιμ. Θεοδωροπούλου Ε., Αθήνα, επιστημονικές εκδόσεις Παρισιανού. Ministry of tourism, Greek national tourism organization,(2009). Preservation and

development of traditional settlements(1975 – 1992) cultural heritage showcase(19932009) the GNTO programme, Athens. Simmel Georg. πόλη και ψυχή, μετάφραση Γ.Λυκιαρδοπούλου, εκδόσεις Ερασμος Schuon, F.1993, ταξιδιωτικοί διαλογισμοί, Αθήνα, εκδόσεις Πεμπτουσία. Urry, J, Larsen J, 2011,The Tourist Gaze 3.0, Sage publications.

Άρθρα

Αυγερινού-Κολώνια, Σ., Πολιτιστικός και δημιουργικός τουρισμός: Μία νέα παράμετρος

παραγωγικής αναζωογόνησης και αναβίωσης των ιστορικών κέντρων των πόλεων, academia.edu. Ζ.Γεωργιάδου, ∆.Φράγκου, Μαρνέλλος ∆., Xenia Hotels in Greece: A Holistic Approach to Modern Cultural Heritage, Volume 9, Number 2, February 2015 (Serial Number 87), David Publishing Company. Γκούρη, Ν. 2017, Οικονομία του ∆ιαμοιρασμού στον Τουρισμό, Αθήνα. ∆ώρης, Μ. «με τον Μιχάλη ∆ώρη», άνθρωπος + χώρος, ελληνικό αρχιτεκτονικό περιοδικό, εκδόσεις Καραγκούνη. Κατσιγιάννης, Κ., η συμβολή του ΕΟΤ στην αρχιτεκτονική των τουριστικών εγκαταστάσεων, βιβλιοθήκη ΤΕΕ. 87

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

Κίζης, Γ. ,1 Μαρτίου,2014, Aρχιτεκτονική παράδοση και εξέλιξη μέσα σε ιστορικό οικισμό, Περιοδικό Αρχιτέκτονες, μνημεία, αποκαταστάσεις, τεύχος 10. Κορώνη, Μ. , οι ιδιαιτερότητες του Ελληνικού χώρου: μια αστείρευτη πηγή έμπνευσης για το σχεδιασμό και την εφαρμογή νέων μορφών βιώσιμης ανάπτυξης του τουρισμού, βιβλιοθήκη ΤΕΕ Κωνσταντινίδης, Α. 1967: «Αρχιτεκτονική και τουρισμός», Αρχιτεκτονικά Θέματα, τεύχος 1 109-112, 318. Λιάλιος, Γ., 24.03.2015 Η αρχιτεκτονική του τουρισμού στην κρίση, εφημερίδα η καθημερινή. Μαϊστρου, Ε. τουριστική ανάπτυξη και πολιτιστική ταυτότητα, ο πολλαπλός ρόλος του αρχιτέκτονα, Αθήνα. Μάντζου, Π, 2003, it’s a small world after all, περιοδικό αρχιτέκτονες, τεύχος 40. Μαριάτος, Α. , Μολλά ∆. , 2014, Επάγγελμα και αναζήτηση αυθεντικότητας στην αρχιτεκτονική της υπαίθρου, περιοδικό «ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ», Τεύχος 10. Μποζινέκη-∆ιδώνη, Π. Παραδοσιακοί οικισμοί και τουριστική ανάπτυξη, το πρόγραμμα του ΕΟΤ 1975-1995, το παράδειγμα της Οίας Σαντορίνης. Μπουλούτα, Κ, Ντάνος, Α., Η ∆ιοίκηση μιας σύγχρονης τουριστικής επιχείρησης εν όψει της οικονομικής κρίσης, Τμήμα ∆ιοίκησης Επιχειρήσεων, ΤΕΙ Πειραιά. Ομάδα εργασίας «αρχιτεκτονική και τουρισμός» ελληνικού τμήματος UIA, Αρχιτεκτονική, τουρισμός και περιβάλλον : πρόκληση και προοπτικές, βιβλιοθήκη ΤΕΕ. Παρπαϊρης, Α. , η αρχιτεκτονική κληρονομιά και η τουριστική αξιοποίηση: σχέσεις αλληλεξάρησης, βιβλιοθήκε ΤΕΕ. Πρόντζας, Π., 2015,“Λειτουργία και επίδραση της Οικονομίας διαμοιρασμού στον ξενοδοχειακό κλάδο στην Ελλάδα», Grant Thornton. Εk magazine, the hotel issue, Νοέμβριος 2018, τεύχος 232. Σαπουνάκης, Α. Νικηφόρος, Γ. Πόλεις και Πολιτικές, Πέμπτη, 30 Νοεμβρίου 2017

Ταυτότητα και αναγνωρισιμότητα αιγαιοπελαγίτικων οικισμών. Τσάρτας, Π, Σταυρινούδης,Θ, 2006, Η εφαρμογή των αρχών της Τοπικής Ατζέντα 21 για τη βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη Λιγότερο Ευνοημένων Περιοχών: Η περίπτωση των μικρών νησιών του Αιγαίου Πελάγους, αειχώρος, τόμος 5, τεύχος 1. Τσιγαρίδα, Ε. , το αυθεντικό- οι μύθοι και οι αλήθειες της τουριστικής αρχιτεκτονικήςΆρης Κωνσταντινίδης και ΕΟΤ, βιβλιοθήκη ΤΕΕ. Φράγκου, ∆., 2016 H ανάδειξη της αρχιτεκτονικής πολιτιστικής κληρονομιάς ενός τόπου μέσα από την εμπειρία της διαμονής και η συμβολή του εσωτερικού χώρου, workshop Ξενία , Ανδρίτσαινα. Ρηγόπουλος,∆. 2008, Η χρυσή ελληνική αρχιτεκτονική του ’60, εφημερίδα η Καθημερινή. Troeva, V., αρχιτεκτονική, τουρισμός και ο ρόλος του αρχιτέκτονα- μύθοι και πραγματικότητες, βιβλιοθήκη ΤΕΕ. Urry, J, κείμενο Μπούσιου, Π. La biennale di Venezia: lo mostra international di

architectura- το Αιγαίο μια διάσπαρτη πόλη.

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

Πτυχιακές εργασίες και διδακτορικά

Αγγελάκη , Μ. 2017, Η ανατομία του Τουρισμού, πτυχιακή εργασία επιβλ. Φραγκούλης Α, σχολή διοίκησης και οικονομίας, τμήμα τουριστικών επιχειρήσεων , Ηράκλειο. Γεωργούλα, Φ. 2017 (Πτυχιακή Εργασία) Τάσεις στο ∆ιεθνή Τουρισμό, επιβλ. Πάτσικας , Σ., Αθήνα. Κατραμαδάκη, Β. Σύγχρονες μεταφράσεις της ανώνυμης αρχιτεκτονικής στην μεταπολεμική Ελλάδα, ερευνητική εργασία, επιβλ. ∆.Χατζησάββα, Πολυτεχνείο Κρήτης, τμήμα αρχιτεκτόνων μηχανικών, 2016 Κιούσης, Π. ερευνητική εργασία, «Παραδοσιακοί οικισμοί και Πολιτιστικός τουρισμός, μια ολοκληρωμένη προσέγγιση» επιβλ. Γ. Ποζουκίδου, αριστοτέλειο πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, τμήμα μηχανικών χωροταξίας και ανάπτυξης. Λαμπριάδης, ∆. ,2016, Βάθεια : η αναγέννηση που δεν έγινε ποτέ, Μια ανάλυση του Προγράμματος των Παραδοσιακών Οικισμών του ΕΟΤ στην Βάθεια Λακωνίας, επιβλ.Παππάς, Β. , Πανεπιστήμιο Πατρών, τμήμα αρχιτεκτόνων. Λάμπρου, Τ, ερευνητική εργασία, 2013, Αrchitourism, Ο ρόλος και η συμβολή της αρχιτεκτονικής στην τουριστική προβολή της Ελλάδας διεθνώς, επιβλ. Κωτσάκη, Α. Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών- Πολυτεχνείο Κρήτης. Μαρνέλλος ∆., Ζ.Γεωργιάδου, ∆.Φράγκου, Hotel furniture in Greek Modernity: “Xenia” and “Amalia” Hotels cases, Τμήμα Εσωτερικής Αρχιτεκτονικής, ∆ιακόσμησης και Σχεδιασμού Αντικειμένων, τεχνολογικό ίδρυμα Αθηνών. Μούσα, Μ., 2012, Πολιτικές για τον Τουρισμό Η υλοποίηση του οράματος για τον τουρισμό μέσα από το κτιριακό έργο του ΕΟΤ, πρόγραμμα ενίσχυσης βασικής έρευνας, τίτλος προγράμματος Μεταπολεμικός μοντερνισμός, Αρχιτεκτονική, Πολιτική και Τουρισμός στην Ελλάδα, 1950-1965, Εθνικό Μετσόβιο πολυτεχνείο, Αθήνα. Πρακτικά συνεδρίου, ΤΕΕ/ΤΑΚ Ομάδα εργασίας για τη διατύπωση ενός πλαισίου αρχών για παρεμβάσεις σε παραδοσιακούς οικισμούς, μέρος Α, ημερίδα στις 16.02.2018, με θέμα « παραδοσιακοί οικισμοί- υπάρχει μέλλον», Άγιο Νικόλαο Κρήτης. Πρακτικά συνεδρίου, ∆ιεθνές Συνέδριο ‘‘Πολιτιστικό Περιβάλλον και Τουρισμός: ο ρόλος του αρχιτέκτονα’’. ∆ιαδίκτυο

http://www.kapsalianavillage.gr/el/ https://www.archisearch.gr/architecture/%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%BF%CE%B9%CE%BA% CE%AF%CE%B1%CF%84%CF%81%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%AC%CF%81%CE%BF%CF%82%CF%84%CE%AE%CE%BD%CE%BF%CF%85%CE%BD%CF%84%CE%AC%CE%BB%CE%BB%CE%B1%CF%82/ http://kataskevesktirion.gr/%CE%B5%CE%BE%CE%BF%CF%87%CE%B9%CE%BA%CE%AE%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%BF%CE%B9%CE%BA%CE%AF%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%BF%CE%BD-

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

%CF%84%CF%81%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%AC%CF%81%CE%BF%CF%84%CE%B7%CF%82-%CF%84/ https://www.lifo.gr/articles/architecture_articles/155438 http://www.kathimerini.gr/958563/gallery/epikairothta/ellada/ta-arxitektonika-meltemiatwn-nhsiwn http://popaganda.gr/aristides-dallas-katoikia-tinos/ http://aristidesdallas.gr/projects/a-touch-of-new/ https://www.lifo.gr/articles/choice/149308?fbclid=IwAR1T1eLI9GnKnG_kYM0I5EoJjhie_5S61LIy7JKq3oR74Ub1xlwtz_KFSg https://www.eleftherostypos.gr/diethni/302537-kleinei-ep-aoriston-i-paralia-maya-baystin-tailandi/ http://www.polis2.thisisathens.org/paremvaseis/ http://hania.news/2018/10/25/%CE%BF%CE%B9%CE%B3%CE%B5%CF%81%CE%BC%CE%B1%CE%BD%CE%BF%CE%AF%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CE%BA%CE%B1%CE%BB%CF%8D%CF%80%CF%84%CE%BF%CF%85%CE %BD-%CF%84%CE%B7%CE%BD%CE%B1%CF%85%CE%B8%CE%B5%CE%BD%CF%84%CE%B9/?fbclid=IwAR3a6M6gR-Uckzj4SuJmPSFgTSPIuCjwCCBhyLDCnoHuASzS0IOdJKuCuQ https://www.academia.edu/ http://portal.tee.gr/portal/page/portal/library/BIBLIOUHKH www.unwto.org www.culture.gr https://issuu.com https://www.archdaily.com/886338/casa-cook-kos-hotel-mastrominas-architecture https://casacook.com/kos https://www.thomascook.com/destinations/greece/kos/marmari/casa-cook-kos/ https://casacook.com/rhodes https://www.thomascook.com/destinations/greece/rhodes/casa-cook-rhodes/ https://annabellkutucu.com/casa-cook-rhodes http://www.lambsandlions.com/casacookrhodes/ https://www.theguardian.com/travel/2016/jul/08/thomas-cook-casa-cook-new-boutiqueresort-rhodes-greece https://casalibrary.com/2016/08/24/bohemian-lifestyle-hotel-by-lambs-and-lions-casacook-rhodes/ http://www.adornosuites.gr/ https://istoriahotel.gr/ https://istoria-hotel-perissa-santorini.ibooked.gr/ https://www.thehoteltrotter.com/istoria-hotel-santorini/ http://www.idlaboratorium.gr/ http://www.athinasuites.com/ https://news.gtp.gr/2017/12/21/hotel-design-awards-2017-best-architects-greekhospitality/ https://oleaallsuitehotel.com/ https://www.block722.com/portfolios/olea-resort/ https://www.designhotels.com/hotels/greece/zakynthos/olea-all-suite-hotel-spa 90

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

https://www.iefimerida.gr/news/449501/olea-all-suites-xenodoheio-sti-zakyntho-poymoiazei-na-epipleei-sto-nero-eikones https://hotelmag.gr/ependuseis/olea-all-suite-hotel-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%B6%CE%AC%CE%BA%CF%85%CE%BD%CE%B8%CE%BF/ https://www.madeingreece.news/taksidi/olea-suite-hotel-sthn-zakyntho-tropikosmonternism https://www.kenshomykonos.com/el/architects-datafile/ http://www.architectsdatafile.co.uk/news/where-architecture-and-interior-design-trulyshine/ http://www.ili-ktirio.gr/0C32B6FF.el.aspx https://www.archilovers.com/projects/59912/san-giorgio-hotel.html https://www.sangiorgio-mykonos.com/en https://www.designhotels.com/hotels/greece/mykonos/san-giorgio-mykonos/made-byoriginals http://www.lambsandlions.com/san-giorgio-hotel-mykonos/ https://www.santomaris.gr/oia/el-gr https://www.businessnews.gr/article/125805/santo-maris-oia-otan-i-allileggyi-ginetaipraxi https://www.reader.gr/travel/hotels/santo-maris-oia-luxury-suites-spa http://thewildhotel.com/ http://modabagno.gr/wpmb/?p=7975 https://ek-mag.com/el/product/ek-magazine-232%CE%BD%CE%BF%CE%AD%CE%BC%CE%B2%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%82-2018/ https://www.aenaonvillas.gr/ https://www.whitelinehotels.com/hotels/greece/cyclades/santorini/aenaon-villas https://mygreecetravelblog.com/2014/05/10/aenaon-villas-traditional-design-blendsbeautifully-into-santorinis-spellbinding-caldera-landscape/ https://www.archilovers.com/projects/107237/aenaon-villas.html https://www.archdaily.com/901888/small-hotel-in-oia-castle-kapsimalis-architects https://hypebeast.com/2018/9/small-hotel-oia-castle-kapsimalis-architects https://www.kapsimalisarchitects.com/small-hotel-in-oia https://www.cavotagoo.com/santorini/ https://santorinidave.com/cavo-tagoo-hotel-santorini http://cavo-tagoo-santorini.santorinibesthotels.com/el/ https://www.elitetraveler.com/features/perivolas-hideaway-your-private-aegeanparadise http://travelmodus.com/perivolas-hideaway-thirassia-greece.html http://hideaway.gr/ https://voravillas.com/ https://www.designhotels.com/hotels/greece/santorini/vora https://www.k-studio.gr/project/belonias-suites/ https://voravillas.com/ 91

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

https://www.designhotels.com/hotels/greece/santorini/vora https://www.discovergreece.com/el/directory/accommodation/mystique-a-luxurycollection-hotel https://mystique.gr/ https://www.strogilisantorini.com/ https://www.archdaily.com/795008/andronikos-hotel-santorini-klab-architecture http://portofira.com/

Πηγές εικόνων

1. 2. 3.

Εξώφυλλο προσωπικό κολλάζ Προσωπικό κολλάζ Προσωπικό κολλάζ (Εικόνες 2-3)Το εσώφυλλο είναι εμπνευσμένο από τo τουριστικό πρότυπο της Ελλάδας 4s(sea,sun,se,sand) και από τις αφίσες του ΕΟΤ (το κομμάτι με τον οικισμό είναι 1961, έκδοση ΕΟΤ, καλλιτ. σύνθεση: Φ. Κάραμποτ.)

Κεφάλαιο 1 4. 5. 6. 7. 8.

Προσωπικό κολλάζ Διαγράμματα Μartin Parr Χάρτης Ελλάδας, αρχείο Β.Μποζινέκη και προσωπική επεξεργασία Φωτογραφίες του οικισμού της Σαντορίνης και της Βάθειας, αρχείο Β.Μποζινέκη

Κεφάλαιο 2 9. Προσωπικό κολλάζ 10. Διαγράμματα 11. Προσωπικό αρχείο, Τανζανία, χωριό gongo 2018 Κεφάλαιο 3 12. Προσωπικό κολλάζ 13. https://www.cnet.com/g00/news/airbnb-will-share-guest-information-with-chineseauthorities/?i10c.ua=1&i10c.encReferrer=aHR0cHM6Ly93d3cuZ29vZ2xlLmNvbS8%3d&i10c. dv=11

14. Προσωπικό κολλάζ με φωτογραφίες από προσωπικό αρχείο και pinterest

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

15. Προσωπικό κολλάζ, αρχεία από μουσείο Μπενάκη 16. Προσωπικό κολλάζ και φωτογραφίες από αρχείο της Β.Μποζινέκη 17. Παρ.1 προσωπικό κολλάζ και φωτογραφίες από https://www.archdaily.com/901888/small-hotel-in-oia-castle-kapsimalis-architects https://hypebeast.com/2018/9/small-hotel-oia-castle-kapsimalis-architects https://www.kapsimalisarchitects.com/small-hotel-in-oia 18. Παρ2. προσωπικό κολλάζ και φωτογραφίες από https://ek-mag.com/el/product/ekmagazine-232-%CE%BD%CE%BF%CE%AD%CE%BC%CE%B2%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%822018/ https://www.aenaonvillas.gr/ https://www.whitelinehotels.com/hotels/greece/cyclades/santorini/aenaon-villas https://mygreecetravelblog.com/2014/05/10/aenaon-villas-traditional-designblendsbeautifully-into-santorinis-spellbinding-caldera-landscape/ https://www.archilovers.com/projects/107237/aenaon-villas.html 19. Παρ. 3 προσωπικό κολλάζ και φωτογραφίες από https://www.cavotagoo.com/santorini/ https://santorinidave.com/cavo-tagoo-hotelsantorini http://cavo-tagoo-santorini.santorinibesthotels.com/el/ 20. Παρ.4 προσωπικό κολλάζ και φωτογραφίες από https://www.elitetraveler.com/features/perivolas-hideaway-your-private-aegeanparadise http://travelmodus.com/perivolas-hideaway-thirassia-greece.html http://hideaway.gr/ 20. Παρ. 5 προσωπικό κολλάζ και φωτογραφίες από https://voravillas.com/ https://www.designhotels.com/hotels/greece/santorini/vora

21. Παρ. 6 προσωπικό κολλάζ και φωτογραφίες από https://www.andronisboutiquehotel.com/?gclid=Cj0KCQiAg_HhBRDNARIsAGHLV5 0i974weGkFNt8FqmSNZ0RoSZ6V6SgskPdFXHgp9n3MOJOjojaXmoaAqU1EALw_wcB 22. Παρ. 7 προσωπικό κολλάζ και φωτογραφίες από https://www.gtp.gr/AccomodationDetails.asp?ID=10972 https://mystique.gr/

23. Παρ.8 προσωπικό κολλάζ και φωτογραφίες από https://www.strogilisantorini.com/ 24. Παρ.9. προσωπικό κολλάζ και φωτογραφίες από https://www.archdaily.com/795008/andronikos-hotel-santorini-klab-architecture 25. Παρ.10 προσωπικό κολλάζ και φωτογραφίες από http://portofira.com/

26. Παρ.11 προσωπικό κολλάζ και φωτογραφίες από https://www.archdaily.com/886338/casa-cook-kos-hotel-mastrominas-architecture https://casacook.com/kos https://www.thomascook.com/destinations/greece/kos/marmari/casa-cook-kos/

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

27. Παρ.12

προσωπικό

κολλάζ

και

φωτογραφίες

από

https://www.thomascook.com/destinations/greece/rhodes/casa-cook-rhodes/ https://annabellkutucu.com/casa-cook-rhodes http://www.lambsandlions.com/casacookrhodes/ https://www.theguardian.com/travel/2016/jul/08/thomas-cook-casa-cook-new-boutiqueresort-rhodes-greece https://casalibrary.com/2016/08/24/bohemian-lifestyle-hotel-by-lambs-and-lions-casacook-rhodes/ 28. Παρ. 13 προσωπικό κολλάζ και φωτογραφίες από http://www.adornosuites.gr/

29. Παρ. 14 προσωπικό κολλάζ και φωτογραφίες από https://istoriahotel.gr/ https://istoria-hotel-perissa-santorini.ibooked.gr/ https://www.thehoteltrotter.com/istoria-hotel-santorini/

30. Παρ. 15 προσωπικό κολλάζ και φωτογραφίες από http://www.athinasuites.com/ https://news.gtp.gr/2017/12/21/hotel-design-awards-2017-best-architects-greekhospitality/

31. Παρ.16 προσωπικό κολλάζ και φωτογραφίες από Παρ.16 προσωπικό κολλάζ και φωτογραφίες από https://oleaallsuitehotel.com/ https://www.block722.com/portfolios/olea-resort/ https://www.designhotels.com/hotels/greece/zakynthos/olea-all-suite-hotel-spa https://www.iefimerida.gr/news/449501/olea-all-suites-xenodoheio-sti-zakyntho-poymoiazei-na-epipleei-sto-nero-eikones https://hotelmag.gr/ependuseis/olea-all-suite-hotel-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%B6%CE%AC%CE%BA%CF%85%CE%BD%CE%B8%CE%BF/

32. Παρ.17 προσωπικό κολλάζ και φωτογραφίες από https://www.kenshomykonos.com/el/architects-datafile/ http://www.architectsdatafile.co.uk/news/where-architecture-and-interior-design-trulyshine/ 33. Παρ.18 προσωπικό κολλάζ και φωτογραφίες από http://www.iliktirio.gr/0C32B6FF.el.aspx https://www.archilovers.com/projects/59912/san-giorgio-hotel.html https://www.sangiorgio-mykonos.com/en https://www.designhotels.com/hotels/greece/mykonos/san-giorgio-mykonos/made-byoriginals http://www.lambsandlions.com/san-giorgio-hotel-mykonos/

34. Παρ.19 προσωπικό κολλάζ και φωτογραφίες από Παρ.20 προσωπικό κολλάζ και φωτογραφίες από https://www.santomaris.gr/oia/el-gr https://www.businessnews.gr/article/125805/santo-maris-oia-otan-i-allileggyi-ginetaipraxihttps://www.reader.gr/travel/hotels/santo-maris-oia-luxury-suites-spa

35. Παρ.20 προσωπικό κολλάζ και φωτογραφίες από http://thewildhotel.com/ http://modabagno.gr/wpmb/?p=7975

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------

https://ek-mag.com/el/product/ek-magazine-232%CE%BD%CE%BF%CE%AD%CE%BC%CE%B2%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%82-2018/

36. 37. 38. 39. 40. 41.

Παρ.21 προσωπικό κολλάζ και φωτογραφίες από βλ. παρ.11 Παρ.22 προσωπικό κολλάζ και φωτογραφίες από βλ. παρ. 12 Παρ.23 προσωπικό κολλάζ και φωτογραφίες από βλ. παρ. 14 Παρ.24 προσωπικό κολλάζ και φωτογραφίες από βλ. παρ. 16 Κατάλογος, προσωπικό κολλάζ Κατάλογος, προσωπικό κολλάζ Συμπεράσματα

42. Συμπεράσματα, προσωπικό κολλάζ

------------------------------------------------------------------------------------------------------- Αυθεντικές εμπειρίες τουρισμού --------------