The original 1887 Esperanto proposal, back in print for a new millennium
Dr. Esperanto’s International Language, Introduction & Complete Grammar by Ludovic Lazarus Zamenhof por angloj
HazÄąrlayan: Vasil Kadifeli 1
Saluton ! ●
Mia nomo estas Vasil Kadifeli
●
Mi studis en Boğaziçi Universitato
●
Mi laboris kiel komputika programisto
●
Mi nun estas 58 jaraĝa kaj pensiulo
●
Mi komencis lerni Esperanton en la jaro 2012
●
Ĉu vi komprenas min?
2
A. Alfabe Aa Bb Cc Ĉĉ Dd Ee Ff Gg Ĝg (a)
(bo)
(tso)
Hh Ĥĥ Iı (ho)
(kho)
(i)
(ço)
(do)
(e)
(fo)
(go)
(co)
Jj
Ĵĵ Kk Ll Mm Nn
(yo)
(jo)
(ko)
(lo)
(mo)
(no)
Oo Pp Rr Ss Ŝŝ Tt Uu Ŭŭ Vv Zz (o)
(po)
(ro)
(so)
(şo)
(to)
(u)
(uo)
(vo)
(zo)
Ŭu yarım sesli bir harftir, her zaman “a” ve “e” harflerinin ardında kullanılır, “aŭ” veya “eŭ” gibi, ve tek bir hece oluşturur. Sesliler (Türkçede mevcut olmayan sesler)
3
B. Dilin parçaları >>> Esperanto dilinde kelime değil kökler vardır. <<< 1. Belirsiz artikel yoktur, sadece belirleyici bir artikel, sayıya, ismin hallerine göre değişmez.
la, vardır ve cinslere,
2. Cins isimler “kök” sonuna -o eklenerek oluşturulur. Çoğul form için -j eklenir. İsmin iki hali vardır: yalın ve i-/e- hali (akuzatif). Bunun için yalın hale -n eklenir ör. kök: libr' , yalın hali: libr'o , i-/e- hali: libr'on Diğer isim halleri edatlarla oluşturulur; in-hali (genitif) de; e-hali (datif) al ; ablatif formlar da kun (“ile”) ve el (-den hali) ile oluşturulur. ör. frat'o, frat'a, la frat'on, de la frat’o, al la frat’o, el la frat’o, kun la frat'o...
4
3. Sıfatlar köklere -a eki eklenerek oluştururlar. Sıfatın sayı ve hali tarif ettiği ismin sayı ve haline uyar. ör. grand'a libr'o - bel'aj libr'oj - bon'ajn libr'ojn Karşılaştırmalarda üstünlük derecesi ilgili sıfatın önüne pli (daha); mükemellik derecesi plej (en fazla) kelimeleri eklenerek oluşturulur. “göre, -den, -dan” (ingilizcedeki “than”) kelimesi ol partikülü ile ifade edilir, ör., pli blank'a ol neĝ'o. (kardan daha beyaz) 4. Kardinal rakamlar ismin hallerine göre değişmezler. Bunlar: 1 unu 5 kvin 9 naŭ ör. 2 du 6 ses 10 dek 1959 mil naŭ'cent kvin'dek naŭ 3 tri 7 sep 100 cent 2017 du'mil dek'sep 4 kvar 8 ok 1000 mil 5
Sıralı rakamlar kardinal rakamlara -a eklenerek oluşturulurlar, aynen sıfatlar gibi, ör., unu'a, “ilk”; du'a, “ikinci”, vs. Çarpımlar için (ör “üç kat”, “dört kez”, vs.) -obl eki eklenir, ör., tri'obl'a, “üç kat/kere/kez”. Kesirler için -on eki eklenir, öe. du'on'o, “yarım”, kvar'on'o, “çeyrek/dörtte bir”. Topluluk ifade eden rakamlar için -op eki eklenir, ör. kvar'op'o, “dörtlü”, kvar'op'e, “dörtlü şekilde”. Dağıtımlar için ön ek po partikülü kullanılır, ör., po kvin, “beşer”. Zarf niteliğinde olanlar için -e eki kullanılır, ör., unu'e, “öncelikle / ilk olarak”, kvin’e, “beşinci olarak” vs.
6
7
5. Şahıs zamirleri: Mi Vi Li, ŝi, ĝi Si Oni
ben Ni biz sen Vi siz o (erkek,dişi,nötr) Ili onlar kendi, kendisi geri dönüşlü (refleksif) zamirdir, özne olarak kullanılmaz birisi, insanlar, ...
İyelik zamirleri sıfat formundadırlar. ör. mi'a, vi'a, li'a... benim, senin, onun Zamirlerin halleri isimlerde olduğu gibidir: ör. mi, mi'a, mi'n, de mi, al mi, el mi, kun mi... Refleksif zamir hakkında ör. (Esperanto’nun bir zorluğu) : Mi lav’as mi’ajn man’ojn kendi ellerimi yıkıyorum Li lav’as li’ajn man’ojn o (erkek) onun (erkeğin) ellerini yıkıyor Li lav’as si’ajn man’ojn o (erkek) kendi ellerini yıkıyor 8
6. Zarflar kökün sonuna -e eklenerek oluşturulur. ör. Vi parol'as rapid'e “hızlı (şekilde) konuşuyorsun” Karşılaştırma dereceleri aynen sıfatlarda olduğu gibidir, ör., mi'a patro'o kant'as pli bon'e ol mi, “babam benden daha iyi şarkı söyler”. 7. Tüm edatlar yalın formu kullanırlar. (yani edatlara bu kurallar uygulanmaz)
9
Edatlar
10
8. Fiiller şahısların sayısına göre şekil değiştirmezler, ör. mi far'as ... “ben ...yapıyorum / yaparım”; la patr'o far'as ... “baba ... yapıyor / yapar”; ili far'as ... “onlar ... yapıyorlar / yaparlar”. Fiilin formları: a) Şimdiki zaman: b) Geçmiş zaman: c) Gelecek zaman: ĉ) Dilek kipi: d) Emir hali: e) Mastar formu:
-as -is -os -us -u -i
mi far'as, li far'is, ili far'os, ŝi far'us, ni far'u, far'i,
“ben yaparım/yapıyorum” “o (erkek) yapacak” “onlar yapacaklar” “o (kadın) yapsaydı/yapardı” “biz yapalım” “yapmak”
Daha karmaşık zamanlar için “ortaç”lar kullanılır. Ortaçların formları “sıfat”, “zarf” ve “isim”dir. Ortaçlar bu dokümanın sonunda anlatılmaktadırlar. 11
Yardımcı fiil “esti” ör. mi est'as vir’o, mia patr'o est'as bon’a hom’o, ili est’as alt’aj,
“ben (bir) erkeğim”; “benim babam iyi (bir) adamdır”; “onlar uzun boyludurlar”.
Yardımcı fiilin zaman formları: a) Şimdiki zaman: -as mi est'as, b) Geçmiş zaman: -is li est'is, c) Gelecek zaman: -os ili est'os, ĉ) Dilek kipi: -us ŝi est'us, d) Emir hali: -u vi est'u, e) Mastar formu: -i est'i,
“ben ...im”. “o (erkek) ... idi”. “onlar ... olacaklar”. “o (kadın) ... olurdu”. “sen ... ol”. “olmak”.
Yardımcı fiil de ortaç formları ile aynı komplike zaman formlarına sahiptir, Gene “sıfat”, “zarf” ve “isim” şeklindedirler. 12
C. Korelatifler (Tablo kelimeleri)
Ĉu –Esperanto’da bir tek soru formu vardır, bununla soru cümleleri
başlatılır, Türkçe anlamı: “... mı/mi/mıdır/midir/miyiz/misiniz?” vs gibidir. 13 Bu soruya verilen cevaplar Jes/Ne kelimeleri ile başlar...
D. Ekler Ă&#x2013;n ekler bodisekeksfigemalmisprare-
bo'patr'o ; bo'fratin'o dis'don'i ; dis'fal'i ; dis'iÄ?'i ; dis'e ek'lern'i ; ek'dorm'i ; ek'star'i ; ek'u! eks'edzo ; eks'amik'o ; eks'instru'ist'o fi'libr'o ; fi'ulo ; fi'e ge'patroj ; ge'frat'oj ; ge'sinjor'oj mal'hel'a ; mal'dekstr'a ; mal'o ; mal'e mis'uz'i ; mis'kompren'i ; mis'a pra'hom'o ; pra'temp'o re'vid'i ; re'san'iÄ?'i ; re'e
14
Son ekler -aĉ-ad-aĵ-an-ar-
dom'aĉ'o ; hund'aĉ'o ; aĉ'e leg'ad'i ; rigard'ad'i ; ad'e tinrk'aĵ'o ; nov'aĵ'o ; aĵ'o urb'an'o ; islam'an'o ; an'o hom'ar'o ; vort'ar'o ; arb'ar'o ; vagon'ar'o ; ar'o
-ĉj-ebl-ec-eg-ej-
patr'o / pa'ĉj'o ; onkl'o / o'ĉj'o ; Petr'o / Pe'ĉj'o leg'ebl'a ; vid'ebl'a ; ebl'e klar'ec'o ; bel'ec'o ; hom'ec'e ; ec'o pord'eg'o ; varm'eg'e ; eg'e lern'ej'o ; labor'ej'o ; ej'o
-em-end-er-estr-et-
fleg'em'a ; manĝ'em'a ; em'o pag'end'a ; far'end'a ; end'as pan'er'o ; mon'er'o; er'o urb'est'o ; biblio'tek'estr'o ; estr'o tabl'et'o ; man'et'o ; hom'et'o ; et'a
15
-id-ig-iĝ-il-
hund'id'o ; kat'id'o ; id'o sat'ig'i ; unu'ig'o ; ig'i san'iĝ'i ; en'am'iĝ'i ; iĝ'i ŝlos'il'o ; manĝ'il'o ; il'o
-in-ind-ing-ism-ist-
patr'in'o ; fraŭl'in'o ; in'o vid'ind'a ; hav'ind'a ; ind'a plum'ing'o ; botel'ing'o ; ing'o naci'ism'o ; Budh'ims'o bak'ist'o ; labor'ist'o
-nj-obl-on-op-uj-
patr'in'o / pa'nj'o ; onkl'in'o / o'nj'o ; Linda ; Li'nj'o du'obl'a ; mult'obl'ig'i ;obl'e tri'on'o ; on'ig'i ;on'o ses'op'e ; tri'op'o mon'uj'o ; suker'uj'o ; uj'o
-ul-um-
fremd'ul'o ; manĝ'em'ul'o ; ul'o plen'um'i ; tend'um'i ; um'i
16
E. Genel Kurallar 9. Her kelime yazıldığı gibi okunur, Türkçe’de olduğu gibi. 10. Vurgu sondan bir önceki hecededir. Türkçe’de vurgu yoktur. ör. fe.nest.ro, Eŭ.ro.po, al.me.naŭ, aŭ.to 11. Birleşik kelimeler basitçe iki kelimenin (isim) birleşimi ile oluşturulur. Ana kelime başta durur. ör. vapor'o + ŝip'o – vapor'ŝip'o ŝip'o + vapor'o – ŝip'vapor'o ör. san'a , sağlıklı,
mal'san'a , sağlıksız,
(ŝipo de vaporo) (vaporo de ŝipo)
mal'san'ul'o , sağlıksız adam,
mal'san'ul'ej'o sağlıksız adam yeri yani... hastane! 17
12. Bir cümlede tek bir “olumsuzluk” olur ör. Mi ne vidas ion Mi nenion vidas Mi nenion ne vidas
Bir şey görmüyorum Hiçbir şey görüyorum Hiçbir şey görmüyorum
(doğru) (doğru) (yanlış)
13. “Nereye?” (yön) soran sorularda ve cevaplarında -i/-e hali (akuzatif) kullanılır: ör. kie'n vi ir'as? dom'o'n, London'o'n
“nereye gidiyorsun?” “eve, Londra’ya”.
14. Tüm edatların tek ve kesin bir anlamı vardır. Eğer anlama göre hiç biri uygun değilse belirsiz anlamı olan je edatı kullanılır; ör. ĝoj'i je tio; rid'i je tio “buna memnun olmak; buna gülmek”. enu'o je la patr'uj'o, “vatan için hasret çekmek”. 18
15. Yabancı kelimeler, yani bir çok dilde aynı şekilde kullanılan kelimeler değişikliğe uğramadan kullanılırlar, tek şart dilin gramerine uygun formda olmalarıdır. Bu sadece ana kelime için geçerlidir, türev kelimeler Esperanto dilbilgisi kurallarına gore oluşturulurlar: ör. “theater” için teatr'o, ama “theatrical” için teatr'a kullanılmalı, (teatrical'a veya teatrikal’a gibi bir form değil) vs. 16. “la” artikelindeki “a” harfi ve cins isimlerin sonundaki “-o” eki gerekirse (özellikle şiirlerde) ses uyumu uğruna (euphoniae gratia) düşürülebilir. ör. de la mond'o --- de l’ mond’o;
19
F. Geçişlilik (Transitiv'ec'o) Esperanto’da iki çeşit fiil vardır (Esperanto’nun bir zorluğu) : 1) Geçişli 2) Geçişsiz
(Transitiv'aj) – bir objesi olup onu etkileyenler (Ne'transitiv'aj) – objesi olmayıp özneyi etkileyenler
Geçişli fiilerde fiil objesi -n (-i/-e hali, akuzatif eki) ile işaretlenir. ör. Mi am'as vi'n - Mi pied'ir'as Esperanto’da fiilleri modifiye edip çeşidini değiştiren iki tane ek vardır: 1) -ig- fiili geçişsizden geçişliye çevirir ör. Mi dorm'as – Mi dorm'ig'as la infan'on 2) -iĝ- fiili geçişliden geçişsize çevirir ör. Mi registr'is mi'n – Mi registr'iĝ'is 20
G. Kelime kökleri (Radik'oj) Esperanto kelimelere değil, köklere (radik'oj) sahiptir demiştik. Bu köklerin dile giren ilk kelime formuna dayanan bir karakterleri vardır. Ör: bel' – “güzellik” anlamlı kök sıfat karakterlidir: bel'a lit' – “yatak” anlamlı kök isim karakterlidir: lit'o nask' – “doğma/doğurma” anlamlı kök geçişli fiil karakterlidir: nask'i dorm' – “uyku/uyuma” anlamlı kök geçişsiz fiil karakterlidir: dorm'i Bir kökten yola çıkarak muhtelif eklerle hemen hemen diğer tüm formları oluşturmak mümkündür. Ama fiil üretirken bazı kurallar vardır: Karakter sıfat isim fiil (geçişli) fiil (geçişsiz)
Kök bel' lit' nask' dorm'
Geçişli-1 bel'ig'i en'lit'ig'i nask'i dorm'ig'i
Geçişsiz-0 bel'iĝ'i en'lit'iĝ'i nask'iĝ'i dorm'i
(tablodaki sayılar fiilin değerliliğini yani etkiledikleri obje sayısını gösterir)
Geçişli-2 nask'ig'i 21
H. Akuzatif -n (akuzativ'o) Geçişli fiilin doğrudan objesini gösterir. (Esperanto’da yaşanan ilk zorluklardandır) ör: Mi hav’as libr’on
Benim kitabım var
Mi vol’as suker’on
Ben şeker istiyorum
Mi met’is la libr’on sur la tabl’on
Kitabı masanın üzerine koydum
La kat’o kur’as sur la tabl’o
Kedi masanın üzerinde koşuyor
La kat’o kur’as sur la tabl’on
Kedi masanın üzerine doğru koşuyor
La 29’an de oktobr’o ni fest’as la respublik’on Ekimin 29’unda cumhuriyeti kutluyoruz
22
I. Karmaşık Fiil Zamanları (Ortaçlar) (Particip’oj) Aktif
Pasif
Şimdiki
-ant
-at
Geçmiş
-int
-it
Gelecek
-ont
-ot
ör. far'ant'a far'at'a far'ant'e far'at'e far'ant'o far'at'o far'int'a far'it'a far'int'e far'it'e far'int'o far'it'o far'ont'a far'ot'a far'ont'e far'ot'e far'ont'o far'ot'o
(şimdi yapmakta olan) (şimdi yapılmakta olan) (şimdi yaparken) (şimdi yapılırken) (şimdi yapan) (şimdi yapılan) (geçmişte yapmış olan) (geçmişte yapılmış olan) (geçmişte yaparken) (geçmişte yapılırken) (geçmişte yapan) (geçmişte yapılan) (gelecekte yapacak olan) (gelecekte yapılacak olan) (gelecekte yaparken) (gelecekte yapılırken) (gelecekte yapan) (gelecekte yapılan)
23
Bu fiiller zamanı belirten yardımcı fiil est'i ile birlikte oluşturulurlar. Yardımcı fiil işin esas zaman noktasınıı, ortaçın formu ise o zaman noktasına göre işin oluş durumunu belirtir. Ancak zarf ve isim formları da vardır. Örnekler: Ŝi est'as far'ant'a kuk'on Ŝi est'is kant'ant'a far'ant'e la kuk'on La kuk'o est'as far'at'a de ŝi Ŝi romp'is la bovl'on far'ant'e la kuk'on La kuk'o far'ate, romp'iĝ'is la bovl'o La far’ant'o de la kuk'o est'is mi'a amik'o La far’int’o de ĉi tiu kuk’o el’ir’is el la dom’o O keki yapmakta - şu anda devam eden aktif ortaç form O keki yaparken şarkı söylemekteydi - geçmiş zamanda devam eden aktif ortaç form + süregelen zarf formu Kek onun tarafından yapılıyor - şu anda devam eden pasif ortaç form O keki yaparken kaseyi kırdı - süregelen zarf formu Kek yapılırken, kase kırıldı - süregelen pasif zarf formu Keki yapmakta olan, benim arkadaşımdı - süregelen aktif isim formu Bu kekin yapıcısı, evden dışarı çıktı – süresi bitmiş aktif isim formu
24
J. Mi ne sci'as kie mi las'is la
bast'on'on;
Mi ne sci'as ki'e mi las'is la baston'o'n; Ä&#x2030;u vi Ä?i'n ne vid'is? mi ne sci
= = =
I not know
I not
as
=
sign of the present tense
do know
kie mi las
= = =
where I leave
where I
is
=
sign of the past tense
have left
la baston
= =
the stick
the
o
=
sign of the substantive
n
=
sign of the objective
stick; 25
Mi ne sci'as ki'e mi las'is la baston'o'n; ĉu vi ĝi'n ne vid'is?
ĉu
ĉu
=
whether, if employed in questions
vi
vi
=
you, thou
ĝi
=
it, this
n
=
sign of the objective case
it
ne
=
not
not
vid
=
see
=
sign of the past tense
ĝi'n ne vidis?
is
whether you
have seen?
26
Dankon! Ä&#x153;is revido!
27