"WE", a comment on Utopia

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

2

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

«Ο παράδεισος, έτσι όπως συμβατικά περιγράφεται, είναι ένα μέρος τόσο μάταιο, τόσο αδιάφορο, τόσο άχρηστο, τόσο άθλιο, που κανείς δεν επιχείρησε ποτέ να περιγράψει μία ολόκληρη μέρα στον παράδεισο, παρ’ ότι αρκετοί έχουν περιγράψει μία μέρα στην ακροθαλασσιά»

Τζωρτζ Μπέρναρντ Σω, ιρλανδός συγγραφέας (Νομπέλ 1925)

3

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

4

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

ΕΜΕΙΣ

ΈΝΑ ΣΧΌΛΙΟ ΣΤΗΝ

ΟΥΤΟΠΊΑ

Καούρη Βασιλική Ζωή Μακρυγιάννη Διονυσία Επιβλέπων Καθηγητής: Σπανομαρίδης Αθανάσιος Έτος 2018- 2019 Πανεπιστήμιο Πατρών

5

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

6

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ ΠΕΡΙΕΧΌΜΕΝΑ Περίληψη

10

Abstract

11

Προοίμιο

13

LE CORBUSIER Βιογραφία

15

Ville Radieuse

21

Ανάλυση Ville Radieuse

25

Μέσα από τα λόγια του Le Corbusier

37

ΟΥΤΟΠΙΑ Ού- τόπος

49 7

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Ιστορική Αναδρομή

53

Τα χαρακτηριστικά της Ουτοπίας

67

ΖΑΜΙΑΤΙΝ Λίγα λόγια για τον Ζαμιάτιν

71

ΕΜΕΙΣ

75

Το Μονοκράτος

79

Η επιδημία της Ψυχής

101

(ΟΥ- ΤΟΠΟΣ)2, Δυστοπία

111

Το γυαλί ράγισε

115

Τα χαρακτηριστικά της Δυστοπίας

125

8

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Η ΔΥΣΤΟΠΙΑ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΟΥΤΟΠΙΑ

129

Η ΓΝΩΣΗ

139

ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΑ

145

Συμπεράσματα

149

ΠΗΓΕΣ Βιβλιογραφία

152

9

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

ΠΕΡΊΛΗΨΗ Η κοινωνία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την εξέλιξη. Η ανάγκη για εξέλιξη οδήγησε στη συνεχή αναζήτηση της ιδανική κοινωνίας, της ουτοπίας. Πρόθεση μας είναι να γίνει σαφές ότι με το πέρασμα των χρόνων πολλά στοιχεία της αρχιτεκτονικής της νεωτερικότητας παρερμηνεύθηκαν και διαδόθηκαν χωρίς τους πρωταρχικούς τους στόχους. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα, να απομονωθούν στοιχεία του μοντερνισμού, χωρίς την ιδεολογία τους, και ο μοντερνισμός να εκφυλιστεί σε μία συγκεκριμένη τυπολογία. Αντλώντας συμπεράσματα από δύο ακραία, και διαδορετικα εκ πρώτης όψεως, παραδείγματα, της αρχιτεκτονικής σκέψης του Le Corbusier και του έργου του Ζαμιάτιν, ασκούμε κριτική στον τρόπο που διαδόθηκε η νεωτερικότητα. Στόχος της έρευνας μας είναι η συνειδητοποίηση της συμβολής του αρχιτέκτονα στον «σχεδιασμό κοινωνιών» με στόχο την ευημερία, στις οποίες ο άνθρωπος, ως αναπόσπαστο κομμάτι τους, κατοικεί οικειοποιώντας το περιβάλλον.

10

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

ABSTRACT Society is tightly connected to development. The need for development led to the constant search for the ideal society, the utopia. Our intention is to indicate that throughout the years many features of modern architecture were misinterpreted and disseminated different from their initial aims. As a result, features of modernism were isolated from their ideological context and modernism degenerated into a particular typology.

Drawing conclusions from two extreme and ostensibly different examples, the architectural thought of Le Corbusier and the work of Zamyatin, we critically comment on the way modernism was disseminated.

The aim of our research is the understanding of the architect’s contribution to «societal design» with an eye to prosperity. Humanity is an inextricable part of such societies, where it lives by «appropriating» the environment.

11

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

12

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

ΠΡΟΟΊΜΙΟ Οι άνθρωποι πάντα αναζητούσαν τον παράδεισο, την ιδανική κοινωνία. Σε όλες τις ιστορικές περιόδους υπάρχουν είτε σχέδια είτε κείμενα που περιγράφουν την ουτοπία. Αφετηρία για αυτή την ερευνητική αποτέλεσαν προβληματισμοί σχετικά με το πώς φανταζόταν κάθε φορά ο άνθρωπος την ιδανική κοινωνία, την ουτοπία. Μέσω της απόπειρας να καταγραφεί μία ιστορική αναδρομή ουτοπιών, εστιάσαμε στο μυθιστόρημα του Ζαμιάτιν το ΕΜΕΙΣ και στον Le Corbusier. Η έρευνα αποτελεί έναν προβληματισμό για το πως οι αρχές της νεωτερικότητας επηρέασαν την αρχιτεκτονική σκέψη και την εξέλιξη της πόλης κατά τον 20ου αιώνα.

13

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

14

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Ο Le Corbusier, (γεννημένος 6 Οκτωβρίου 1887, πέθανε 27 Αυγούστου, 1965, Cap Martin, Γαλλία), είναι διεθνούς επιρροής αρχιτέκτονας και πολεοδόμος. Γεννήθηκε στην ελβετική πόλη La Chaux-de-Fonds, ονομάστηκε CharlesÉdouard Jeanneret, και ήταν ο δεύτερος γιος της οικογένειας του. Στα δεκατρία του έτη, εντάχθηκε στην Σχολή Καλών Τεχνών της πόλης του. Διδάχτηκε κάποιες δεξιότητες της ωρολογοποιίας, όπως η χάραξη και το σμάλτο. Στη Σχολή Καλών Τεχνών, ο Le Corbusier εκπαιδεύτηκε την ιστορία της τέχνης, το σχέδιο και το αισθητική του art nouveau. Τελικά επέλεξε την τέχνη αντί την ωρολογοποιία, με πρόθεση να γίνει ζωγράφος. Ο καθηγητής του επίσης επέμενε να ασχοληθεί και με την αρχιτεκτονική. Ο Corbusier έλαβε μέρος σε τοπικά έργα και σχεδίασε το πρώτο του σπίτι το 1907. Μετά από αυτό, ο ίδιος επέλεξε να περιοδεύσει σε μέρη όπως η Ιταλία, το Μόναχο, η Βιέννη και το Παρίσι, όπου πήρε μαθήματα με διάσημους αρχιτέκτονες

LE CORBUSIER Βιογραφία

15

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ όπως ο Peter Behrens και ο Auguste Perret. Αυτή του η έκθεση σε διάφορες μορφές αρχιτεκτονικής το 1910 και το 1911, αργότερα τον βοήθησε εφευρέσει κάποια βασικά αρχιτεκτονικά ευρήματα όπως τα πέντε σημεία της αρχιτεκτονικής. Κατασκεύασε ένα νέο σύστημα μέτρησης γνωστό ως "Modulor". Η σειρά Fibonacci, η χρυσή τομή και άλλες σημαντικές έννοιες αποτέλεσαν τη βάση του Modulor. Το 1912 επέστρεψε στην πόλη όπου γεννήθηκε και στράφηκε στη διδασκαλία. Ο αρχιτέκτονας-ζωγράφος μετακόμισε στο Παρίσι το 1917 και εργάστηκε ως αρχιτέκτονας. Ωστόσο, η κλίση του ήταν περισσότερο προς τη ζωγραφική. Έγραψε το βιβλίο Apres les cubisme, το οποίο ασχολήθηκε με ένα νέο αντικυβιστικό καλλιτεχνικό κίνημα που ονομάζεται, 'Καθαρολογία'. Το 1920, εντάχθηκε στην ομάδα του Paul Dermee για να δημοσιεύσει ένα περιοδικό που ασχολείται με αυτή την καθαρή τέχνη με τίτλο «L'Esprit Nouveau ». Στη συνέχεια, ο Charles-Edouard Jeanneret υιοθέτησε το πιο διάσημο όνομα Le Corbusier. Το 1923, δημοσίευσε το «Vers une Architecture».

16

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

17

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Το 1928, επέστρεψε στον τομέα του σχεδιασμού επίπλων. Ο αρχιτέκτονας-ζωγράφος προχώρησε στον πολεοδομικό σχεδιασμό και σχεδίασε διάφορα κτίρια με βάση τις απόψεις του για τον πολεοδομικό σχεδιασμό. Επέτεινε τις ιδέες του για την αστικοποίηση και έφερε ένα βιβλίο με τίτλο: «La Ville radieuse », το 1935. Στη δεκαετία του 1950, ο ταλαντούχος αρχιτέκτονας σχεδίαζε και έκτισε διάφορα διοικητικά κτίρια στην πόλη το τότε νεοσυσταθέν έδαφος της Ένωσης Chandigarh, στην Ινδία.

18

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

19

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

20

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

Ville Radieuse

Η Ville Radieuse αντιπροσωπεύει ένα από τα χαρακτηριστικά σχέδια του Le Corbusier για την δημιουργία μιας ιδανικής πόλης που οργανώνεται βάσει των αρχών του λειτουργισμού και έχει ως στόχο τον επαναπροσδιορισμό της κοινωνίας σε μια εξολοκλήρου καινούργια γραμμική πόλη. Η προσέγγιση του αρχιτέκτονα στο να οραματιστεί την Ville Radieuse ήταν μια επέκταση των άλλων αντίστοιχων πόλεων στις οποίες εργαζόταν, τη Ville Contemporaine και το Plan Voisin.

21

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Η ιδέα βασίζεται στην ανοικοδόμηση μιας πόλης, μεγάλης έκτασης μετά από τις καταστροφικές συνέπειες του πολέμου. Η πρόταση του δεν υλοποιήθηκε ποτέ και αρχικά την παρουσίασε ο ίδιος το 1924 και το 1933 εκδόθηκε σε βιβλίο δίνοντας της την αντίστοιχη ονομασία. Ο σχεδιασμός της πόλης έχει ως βασικό πυρήνα σχεδιασμού την αντιμετώπιση ζητημάτων υγιεινής στην διαβίωση της πόλης, την αντιμετώπιση κυκλοφοριακών προβλημάτων, την ηχορύπανση και την εκμετάλλευση σε χώρους που δεν χρησιμοποιούνται. Σύμφωνα με τα λεγόμενα του πάνω στο σχεδιαστικό κομμάτι της έρευνας του είχε αναφέρει πως «ο σχεδιασμός μιας αρμονικής πόλης πρέπει να γίνεται από σχεδιαστές που αντιλαμβάνονταιτην επιστήμη της πολεοδομίας χωρίς πολιτικές ή άλλες πιέσεις συμφερόντων και μόλις το σχέδιο ολοκληρωθεί να εφαρμοστεί χωρίς παρεκκλίσεις»

22

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

23

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

24

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

Χαρακτηριστικά Ville Radieuse

Το σχέδιο της Ville Radieuse προσπαθεί να δώσει λύση στα υπάρχοντα προβλήματα που είχε αναγνωρίσει ο ίδιος ο αρχιτέκτονας: υπερβολική συγκέντρωση ανθρώπων στα κέντρα των πόλεων, μειωμένη πυκνότητα κατοίκισης, περιορισμένο - μη λειτουργικό δίκτυο μέσων μεταφοράς, μειωμένος αριθμός σε πάρκα και σε ελεύθερους χώρους. Η αρμονία αποτελεί την δομή ολόκληρης της πόλης και ολόκληρης της ζωής των ανθρώπων.

25

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

26

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Στο σχέδιο αποτυπώνεται η πόλη, η οποία διαθέτει μια σειρά από παρόμοιους ουρανοξύστες τοποθετημένους στο πάνω μέρος της, ανάμεσα στους οποίους εντάσσεται ζώνη πρασίνου. Οι ουρανοξύστες διαρθρώνονται σε καρτεσιανό σύστημα συντεταγμένων, δίνοντας στην πόλη χαρακτηριστικά μιας ζωντανής μηχανής. Η κάτοψη του σχεδίου έχει αντλήσει αρχές σχεδίασης από τον άνθρωπο του Βιτρουβίου, μιμούμενη τα μέλη του ανθρώπινου σώματος κεφάλι, χέρια, πόδια, σπονδυλική στήλη. Σημαντικό ρόλο παίζουν η αναλογία και οι γεωμετρικές σχέσεις. Η ζώνη εργασίας τοποθετείται βόρεια, διαθέτει ουρανοξύστες, οι οποίοι έφταναν σε ύψος 200μ. και είχαν την δυνατότητα να φιλοξενήσουν 8000 εργαζόμενους.

27

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Το κέντρο του σχεδίου καταλαμβάνει η οργάνωση του αστικού χώρου με την χρήση ζωνών και τον διαχωρισμό σε χρήσεις κατοικιών, εργασιών σε εμπόριο και αναψυχή. Ο σταθμός μαζικών μέσων μεταφοράς βρίσκεται σε κεντρικό σημείο, με σκοπό την εξυπηρέτηση των γύρω οικιστικών περιοχών.

28

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Η περιοχή στην οποία διαμορφώνονται οι κατοικίες αποτελείται από κτήρια τα οποία είναι προκατασκευασμένα και χωρίζονται στα χαρακτηριστικά διαμερίσματα «unités». Οι μονάδες αυτές διαθέτουν μια ποικιλία από εργαστήρια για παραδοσιακούς χειροτέχνες, οι οποίοι δεν μπορούν να εξασκήσουν τις τέχνη τους σε εργοστάσια μαζικής παραγωγής. Επίσης υπάρχουν αίθουσες συσκέψεων διαφορετικής κλίμακας για πολλαπλές δραστηριότητες. Στις καφετέριες, εστιατόρια και καταστήματα, στα οποία οι πολίτες έχουν την δυνατότητα να κοινωνικοποιηθούν. Σε κάθε μονάδα υπάρχει ένα γυμναστήριο κανονικού μεγέθους, στην οροφή υπάρχει γήπεδο τένις, πισίνα και ακόμα και τεχνικές παραλίες με άμμο.

29

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Τα ψηλά κτήρια καλύπτουν μόνο το 15% της γης και ο ανοιχτός χώρος γύρω τους είναι επιμελώς διαμορφωμένος σε παιδικές χαρές, κήπους και πάρκα.

30

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Οι βασικότερες υπηρεσίες οι οποίες προσφέρονται από τις μονάδες κάνουν δυνατή μια νέα έννοια της οικογένειας. Ο Le Corbusier οραματίστηκε μια κοινωνία η οποία θα πραγματοποιούσε την ισότητα εργασίας μεταξύ ανδρών και γυναικών. Επιπλέον τεκμηριώνει το τέλος της οικογένειας σαν οικονομική μονάδα στην οποία η γυναίκα αναλαμβάνει εξολοκλήρου τις οικιακές εργασίες και ο άνδρας την παροχή του μισθού. Το καθάρισμα, το μαγείρεμα και η ανατροφή των παιδιών αποτελούν αρμοδιότητα του κράτους. Το κάθε κτήριο παρέχει κέντρο καθημερινής φροντίδας, ιατρεία, σχολείο, συνεργατικό καθαριστήριο, παροχή καθαρισμού και κατάστημα τροφίμων. Αυτές είναι οι υπηρεσίες, οι οποίες προσφέρονται σαν επιβράβευση για τις 8 ώρες πειθαρχημένης εργασίας στο εργοστάσιο ή στο γραφείο.

31

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Ως προς το μέγεθος τους οι μονάδες αυτές φτάνουν τα 50 μέτρα καθ’ ύψος και στεγάζουν 2700 κατοίκους λειτουργώντας σαν ένα κάθετο χωριό το οποίο παρέχει όλα τα απαραίτητα για την ομαλή λειτουργία του. Κάποιες από αυτές ήταν η τροφοδοσία η φύλαξη των παιδιών από ειδικευμένους παιδαγωγούς. Όταν η μητέρα και ο πατέρας φεύγουν από το διαμέρισμα το πρωί για τις δουλειές τους, τα παιδιά τους, τους συνοδεύουν στον ανελκυστήρα. Οι γονείς, τους αφήνουν στον όροφο στον οποίο υπάρχει το σχολείο ή το κέντρο ημερήσιας φροντίδας και τα παραλαμβάνουν μετά από την δουλειά.

32

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Η οικογένεια ανασυντάσσεται το απόγευμα, ίσως στην πισίνα ή στο γυμναστήριο και όταν τα μέλη της οικογένειας επιστρέφουν στο διαμέρισμα το βρίσκουν ήδη καθαρό, τα ρούχα έχουν επιστραφεί καθαρά, το φαγητό που είχαν παραγγείλει το πρωί έχει ήδη παραδοθεί και είναι έτοιμο για σερβίρισμα. Μεμονωμένες οικογένειες θα μπορούσαν να επιλέξουν αν ήθελαν να μαγειρέψουν το δικό τους φαγητό, να καθαρίζουν τα ρούχα τους, οι οικογένειες να καλλιεργούν τα δικά τους λαχανικά στους κήπους τους ή ακόμα και να μεγαλώνουν τα παιδιά. Στην Ville Radieuse ωστόσο αυτές οι δραστηριότητες έχουν γίνει ψυχαγωγικά χόμπι σαν την ξυλουργική και την ύφανση.

33

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Όσον αναφορά τον δημόσιο χώρο γύρω από τις κατοικίες, για την αποφυγή του θορύβου και την ύπαρξη επαρκούς φωτισμού, ανάμεσα στις κατοικίες τοποθετούνται πάρκα τα οποία τις περιβάλλουν. Η ζώνη των κατοικιών αποτελεί το κέντρο της πόλης και διαχωρίζεται από την ζώνη βιομηχανίας μέσω μεγάλης έκτασης πρασίνου. Η ύπαρξη ζώνης πρασίνου στα άκρα της πόλης την περιβάλει και την οριοθετεί. Στο κέντρο επίσης του σχεδίου τοποθετούνται διάφορες δραστηριότητες όπως πολιτιστικές και του εμπορίου. Η ζώνη βιομηχανίας τοποθετείται στο νότιο άκρο του σχεδίου. Άλλη μια αρχή του μοντέρνου κινήματος την οποία εφαρμόζει ο αρχιτέκτονας στο σχέδιο του είναι η διαφοροποίηση των κινήσεων των οχημάτων από των πεζών με σκοπό την διευκόλυνση των μεταφορών.

34

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

35

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

36

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

Μέσα από τα λόγια του Le Corbusier

«Το σχέδιο είναι ένα “λογικό και λυρικό μνημείο” της ικανότητας του ανθρώπου να οργανώνει1. » «France needs a father” “it doesn’t matter who2» Σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα το σχέδιο της Ville Radieuse πραγματοποιείται από μια ελίτ ειδικών οι οποίοι είναι αποστασιοποιημένοι από την κοινωνική πίεση. Ο Le Corbusier ως καθολικός δημιουργός επιζητεί την εκκαθάριση του ιστορικού αστικού τοπίου και την εξολοκλήρου σχεδίαση του εκ νέου, με σκοπό την επίλυση όλων των υπαρχόντων προβλημάτων. Αντιμετώπισε έναν κόσμο, ο οποίος απειλούταν από το χάος και την κατάρρευση. Μετά τον πόλεμο η Ευρώπη είχε πληγεί ανεπανόρθωτα. Όπως ο ίδιος είπε «Ο μηδενισμός του χρόνου είναι το «χώνεμα» της βαθιάς ιστορίας και 1 Fishman, R., Urban utopias in the twentieth century Ebenezer Howard, Frank Lloyd Wright, and Le Corbusier, Cambridge MIT Press, 1982, 229 2 Fishman, 238, 239

37

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ της λαϊκής παράδοσης μαζί.»1 Με άλλα λόγια, η ιστορία αποτελεί κινητήριο δύναμη για ένα νέο ξεκίνημα, αλλά όχι αυτοσκοπό. Στην Ville Radieuse κάθε πτυχή της παραγωγικής ζωής καθορίζεται από το σχέδιο του αρχιτέκτονα, διευκολύνοντας τους πολίτες. Σύμφωνα με το σχέδιο οι υπηρεσίες χορηγούνται στους πολίτες και ατομικά ταιριάζουν στις ανάγκες της κοινωνίας, οδηγώντας την σε παραγωγική εξέλιξη. Σύμφωνα με τον Le Corbusier φαινόταν ότι η πειθαρχία, θα μπορούσε να δημιουργήσει την τάξη που επιζητούσε έντονα. Ο συντονισμός της πόλης πρέπει να γίνει συνειδητός και καθολικός. «Πάνω απ’ όλα η κοινωνία χρειάζεται αρχές και σχέδιο. Η πολεοδομία πρέπει να εξασφαλίζει την ατομική ελευθερία και ταυτόχρονα να επωφελείται και να δρέπει τα καλά της συλλογικής δράσης.»2 1 Τουρνικιώτης, Π., Η διαγώνιος του Le Corbusier, Εκκρεμές, 2010, 32 2 Le Corbusier, Η χάρτα των Αθηνών, μτφ. Κουρεμένος Σ., Ύψιλον/Βιβλία, 2003, 12

38

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Πίστευε ότι μόνο μια κυβέρνηση, η οποία είναι εξοπλισμένη με μονοσήμαντο δυναμισμό, θα μπορούσε να εγκαινιάσει την εποχή της αρμονίας. Η προσέγγιση του στα πολιτικά ανάλωνε τον εαυτό του σε μια απεγνωσμένη αναζήτηση για την απόλυτη αρχή, η οποία θα έλεγχε τα πάντα στα σχέδια του. Μια τέτοια πόλη η οποία έχει φτιαχτεί την εποχή της μηχανής δεν θα είχε ποτέ την ανάγκη για συνδιαλλαγή, αυτό θα οδηγούσε στο χάος. Σύμφωνα με τον Le Corbusier μόνο μια απόλυτη αρχή θα μπορούσε να κάνει το σχέδιο του πραγματικότητα, δηλαδή μόνο μια αναπόσπαστη δύναμη θα μπορούσε να οδηγήσει στην τελειότητα και την αλήθεια του σχεδίου του. Σε σχεδιαστικό επίπεδο η σύγκρουση της πόλης και της υπαίθρου, και σε όλα όσα αυτή συνεπάγεται για τη σύγχρονη δημιουργία, δεν απαντά νοσταλγικά, ούτε διχαστικά . Ο ίδιος υποστήριζε ότι η πόλη θα πρέπει να εξελίσσεται από 39

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ μόνη της, απελευθερωμένη από τα δεσμά του παρελθόντος αλλά ταυτόχρονα να επωφελείται από αυτό. «Δεν διακατέχεται από θλίψη για τον χαμένο παράδεισο, παρά την οργή που νιώθει για την «εισβολή» του σύγχρονου αστικού πολιτισμού στα εδάφη της πρωτόγεννους δημιουργίας. Αναγνωρίζει μια αναπότρεπτη φθορά της παράδοσης, αλλά αρνείται την ιδέα πως η πόλη θα έπρεπε «να επιστρέψει στην ύπαιθρο» και τοποθετεί τον εαυτό του στην αντίθετη κατεύθυνση «Η πόλη πρέπει να συνεχίσει τον δρόμο της και να αναπαραχθεί από μόνη της».1 Ο δημιουργός ήθελε να φτιάξει μια πόλη βασισμένη στην οργάνωση και την ελευθερία. Ότι οικοδομούμε με βάση την γεωμετρία είναι τέλειο, θείο. Ο Le Corbusier ξοδεύει μεγάλο μέρος του σχεδιασμού στην προσφορά υπηρεσιών στους κατοίκους. Οι κατοικίες αποτελούσαν το κέντρο της αστικής ζωής. Η κατοικημένη περιοχή ενσωματώνει την 1 Τουρνικιώτης, 63, 64

40

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ νέα θέση του Le Corbusier περί υποστηρικτικής ισότητας. Η συνεργασία αποτελεί βασική αρχή για την ομαλή λειτουργία της νεοσύστατης πόλης. Τα διαμερίσματα τα οποία σχεδιάζει τα «unités» αντιπροσωπεύουν την εφαρμογή των τεχνικών μαζικής παραγωγής. Η έμφαση σε αυτά δεν είναι στα ατομικά διαμερίσματα αλλά στις συλλογικές υπηρεσίες που παρέχονται στους πολίτες. Αποτελούν μια αριστοτεχνική έκφραση κλίμακας, πολυπλοκότητας και επιτήδευσης.

«Plans are not political» έγραψε ο ίδιος1 «αν η πόλη γινόταν μια ανθρώπινη πόλη, θα ήταν μια πόλη χωρίς τάξεις»2. Για την δημιουργία τους δεν σκέφτηκε ούτε τους πλούσιους ούτε τους φτωχούς αλλά τον άνθρωπο. Ήθελε να απομακρυνθεί από τον σχεδιασμό πλούσιων κατοικιών που θα μπορούσαν να αποβούν σπάταλες αλλά και από την ιδέα της ελάχιστης 1 Fisherman, 228 2 Fisherman, 230, 231

41

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ κατοίκισης και να δημιουργήσει κατοικίες υγιεινής διαβίωσης. Πίστευε ότι τα σπίτια θα μπορούσαν να φτιαχτούν σύμφωνα με την «ανθρώπινη κλίμακα». Τα «unites» αποτελούν υψηλή αρχιτεκτονική για έναν νέο πολιτισμό και ο ίδιος τόνισε ότι αυτός ο σχεδιασμός θα μπορούσε να εκτιμηθεί πραγματικά μόνο αφού η κοινωνία θα είχε εξελιχτεί. Δεν το απασχόλησαν ποτέ προβλήματα όπως το λάσπωμα στα πάρκα ή ο βανδαλισμός στον ανελκυστήρα. Στην Ville Radieuse, το έγκλημα και η φτώχια δεν υπάρχουν πια, γιατί δεν τους δίνεται η ευκαιρία να υπάρχουν. Αλλά αν τα unites βλέπουν στο μέλλον, οι ρίζες τους βρίσκονται στις ουτοπικές ελπίδες του δέκατου ένατου αιώνα για μια τέλεια συνεργατική κοινωνία. «the architecture of happiness» «the essential joys»1 1 Fisherman, 234

42

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ «Η Ville Radieuse είναι στο χαρτί» ανήγγειλε. «Όταν μια τεχνική εργασία συντάσσεται (με στοιχεία και αποδείξεις), υπάρχει. H Ville Radieuse θα αποσπούσε την αγωνία, και θα επιτύγχανε την επικράτηση ενάντια στο σκοτάδι –υπάρχει στο χαρτί.»

O Le Corbusier υπέβαλε ακόμη και την οικογένεια στον αυστηρό διαχωρισμό μεταξύ εργασίας και παιχνιδιού, που σηματοδοτεί την Ville Radieuse. Η οικογένεια ανήκει στην σφαίρα του παιχνιδιού. Ουσιαστικά παύει να υπάρχει κατά την διάρκεια της εργάσιμης ημέρας «Περιμένουμε την επιβεβαίωση από την αρχή η οποία θα έρθει και θα επικρατήσει.»1 Ο Le Corbusier οραματίστηκε την τέλεια εικόνα για μια βιομηχανική ιδεατή κοινωνία όταν αυτή βρισκόταν σε 1 Fisherman, 235, 236

43

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

44

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ παγκόσμια οικονομική ύφεση. Μετά τον παγκόσμιο πόλεμο και βλέποντας αυτή την οικονομική καταστροφή απέδειξε την αναγκαιότητα ύπαρξης μια νέας αρχής. Η ύφεση αυτή που είχε εκδηλωθεί ήταν μια εποχή επιχειρησιακών προβλημάτων, η οποία θα οδηγούσε στην δεύτερη εποχή μηχανής. Στην πρώτη εποχή μηχανής (1830-1930) η μηχανή είχε καταπιέσει τον άνθρωπο. Ήταν η εποχή της ασχήμιας, της απληστίας, της αντιπαράθεσης και της καταπίεσης. Η δεύτερη εποχή της μηχανής θα αποτελούσε την γενιά της αρμονίας, στην οποία οι δυνατότητες της μηχανής για ελευθερία θα συνειδητοποιούνταν, θα ήταν η εποχή της Ville Radieuse. Αναφερόταν στην Ville Radieuse σαν να είχε ήδη επιλύσει τα προβλήματα της εποχής εκείνης. Παρόλη την έκρηξη αυτοπεποίθησης και θετικισμού, βαθειά μέσα του υπήρχε φόβος. Η θέρμη με την οποία ανέπτυξε 45

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ τα οράματα της μελλοντικής αρμονίας αντικατόπτριζαν την αγωνία και την καταστροφή την οποία έβλεπε γύρο του. Ήταν ενήμερος ότι η εποχή της μηχανής θα μπορούσε να καταστρέψει αλλά και να δημιουργήσει. Ο Le Corbusier φοβόταν ότι η δεύτερη εποχή της μηχανής δεν θα μπορούσε ποτέ να επιτευχθεί. Αυτή η εποχή των προβλημάτων θα μπορούσε να αποβεί κρίσιμη στον πολιτισμό.

46

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

47

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

48

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

ΟΥΤΟΠΙΑ Ού- τόπος

Η ουτοπία είναι σύνθετη λέξη , προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις ου (αρνητικό μόριο) και τόπος (ουδέτερο), δηλαδή ‘πουθενά’ ή ‘σε κανέναν τόπο’. Η λέξη εμφανίζεται για πρώτη φορά το 1516 στη νεολατινική, από το ομώνυμο έργο του Άγγλου φιλοσόφου Sir Thomas More (Τόμας Μουρ) «De optimo reipublicae statu deque nova insula Utopia» («Περί καταστάσεως της αρίστης πολιτείας και της νέας νήσου Ουτοπίας»). Στο έργο του, περιγράφεται η Ουτοπία ως ένα νησί στο οποίο επικρατεί η τέλεια κοινωνική οργάνωση, με ιδανικούς -για τα δεδομένα της εποχήνόμους, κοινωνική διάρθρωση και πολιτικό σύστημα. Έτσι, η λέξη έγινε συνώνυμη του «ιδανικού τόπου» και πέρασε σε όλες τις γλώσσες και στην ελληνική (τον 19ο αιώνα). Σύμφωνα με τον Μπαμπινιώτη, το δεύτερο συνθετικό της «ουτοπίας», η λέξη «τόπος» εμφανίζεται για πρώτη φορά στην ελληνική στον Αλκαίο, τον 7ο π.κ.ε. αιώνα και στον Αισχύλο. Η ετυμολογία του είναι άγνωστη.

49

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Διατυπώθηκε η άποψη ότι πρόκειται για λέξη πελασγική, ενώ έχουν επίσης προταθεί και διάφοροι άλλοι συσχετισμοί, όπως με τα λιθουανικά tapti = γνωρίζω, tenku = εκτείνω, tampu = γίνομαι, καθώς και με το tepo = χτυπώ, της αρχαίας σλαβικής. Καμιά από τις παραπάνω απόψεις όμως δεν έχει τεκμηριωθεί.

50

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

51

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

52

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

Ιστορική Αναδρομή

Ο ιδανικός τόπος εμφανίζεται ιστορικά σε διάφορες εποχές ξεκινώντας από την αρχαιότητα. Πάντα ο άνθρωπος αναζητούσε τον Παράδεισο, έναν ιδανικό τόπο. Η λέξη «παράδεισος» (περίκλειστος κήπος) προέρχεται από τη μηδική λέξη paridaiza, «περίφραξη», με το pari να σημαίνει «περί» και το daiza «τείχος / τοίχος». ). Το αρχαίο περσικό ισοδύναμο του παραδείσου είναι paridaida. Η λέξη αυτή μπήκε στην ελληνική γλώσσα τον 4ο αιώνα π.χ. από τον ιστορικό Ξενοφώντα, δίνονται την ελληνική κατάληξη δημιούργησε τη λέξη παράδεισος. Τη λέξη παράδεισος επέλεξαν κατά την ελληνιστική περίοδο οι μεταφραστές της Παλαιάς Διαθήκης, οι Εβδομήκοντα, για να αποδώσουν τον εβραϊκό όρο για τον Κήπο της Εδέμ, όπου ο Θεός τοποθέτησε τον Αδάμ και την Εύα. Ο Παράδεισος των πρωτοπλάστων ήταν ειδυλλιακός και εκείνοι απολάμβαναν κάθε χαρά, αλλά και τη διαρκή παρουσία του Θεού. Ο Πλάτωνας (427-346 μ.κ.ε.) είναι από τους πιο γνωστούς 53

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ κι ο πιο πολυδιαβασμένους στην εποχή μας φιλόσοφος της αρχαιότητας. Αποφάσισε να φτιάξει ένα ιδεατό καταφύγιο γνώσεων και ιδεών, μια ουτοπία. Οι πηγές περιγράφουν τον Κήπο της Ακαδημίας σαν ένα ήσυχο και υγρό, κατάφυτο ειδυλλιακό τόπο με αηδόνια και νερά. Ένα από τα πιο σημαντικά βιβλία που έγραψε, είναι η «Πολιτεία» ή «Περί δικαίου» στο οποίο εξηγεί το ουτοπικό καθεστώς του. Η πολιτεία του χρονολογείται περίπου μετά την λήξη του πελοποννησιακού πολέμου (431-404 π.χ.). Ο Πλάτωνας εισάγει μέσω της ουτοπίας του την ιδανική μορφή διακυβέρνησης. Μια από τις πιο θεμελιώδεις έννοιες σε αυτό το βιβλίο είναι η δικαιοσύνη. Η ιδιοκτησία, η προσωπική ζωή και η οικογένεια δεν υφίστανται. Σε αυτή την ιδανική κατάσταση, υπάρχουν τρεις κατηγορίες: οι φιλόσοφοι-βασιλείς, οι φύλακες και οι δημιουργοί. Οι τρεις διαφορετικές κοινωνικές τάξεις συμμετέχουν αμοιβαία στην κοινή ωφέλεια, έτσι ώστε να εξυπηρετούνται τα συμφέροντα 54

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ όλων. Ο Αριστοφάνης, ο μεγαλύτερος κωμικός ποιητής της αρχαιότητας και ένας από τους μεγαλύτερους παγκοσμίως, γεννήθηκε τον 5ο αιώνα π. Χ. Γνώρισε τη φρίκη και τις καταστροφικές συνέπειες του Πελοποννησιακού πολέμου, γι’ αυτό και όλα τα έργα του με το σατιρικό πνεύμα του και παραθέτουν τα αποτελέσματα της ηθικής παρακμής της Αθήνας. Το έργο του όρνιθες αποτελεί ύμνος στην αναζήτηση μιας ουτοπίας. Στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, δύο απογοητευμένοι φίλοι από την Αθήνα, αποφασίζουν να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους και να αναζητήσουν ένα καλύτερο κόσμο κοντά στα πουλιά. Ο Αριστοφάνης γράφει τις «Όρνιθες» το 414 π. Χ. και αντιπαραθέτει στην πραγματικότητα του πολέμου και της πολιτικής φιλονικίας, ένα κόσμο εξωπραγματικό γεμάτο φαντασία.

55

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Ο Ιππόδαμος ο Μιλήσιος ήταν Έλληνας αρχιτέκτονας, πολεοδόμος, φυσικός, μαθηματικός, μετεωρολόγος και φιλόσοφος, θεωρούμενος και ως «πατέρας της πολεοδομίας». Το «διαμαντένιο πλέγμα» που επινόησε ήταν μια σειρά από ευρείες και ευθείες οδούς που τέμνονταν σε γωνίες 45 και 135 μοιρών. Το σύστημα αυτό βασιζόταν στη χάραξη παράλληλων δρόμων, που τέμνονται κάθετα, ώστε να δημιουργούνται οικοδομικά τετράγωνα και κανονικές πλατείες και ονομάστηκε «Ιπποδάμειος νέμεσης». Ο Βιτρούβιος ήταν Ρωμαίος συγγραφέας, αρχιτέκτονας και μηχανικός. Στο έργο του περί αρχιτεκτονικής το οποίο περιλαμβάνει κείμενα αρχιτεκτονικής θεωρίας και πρακτικής, περιλαμβάνει κανόνες για ιδανικές αναλογίες βασισμένες στις αναλογίες του ανθρώπινου σώματος. Κατά τον Μεσαίωνα οι μοναστηριακοί κήποι είχαν πολλαπλές χρήσεις. Με πολλούς τρόπους, η κηπουρική ήταν η κύρια μέθοδος παροχής τροφής για τα νοικοκυριά, 56

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ αλλά περιλάμβανε και περιβόλια, νεκροταφεία και κήπους αναψυχής, καθώς και ιαματικές και πολιτιστικές χρήσεις. Κάθε τύπος κήπου είχε το δικό του σκοπό και νόημα, συμπεριλαμβανομένης της ιατρικής, της τροφής και του πνευματικού σκοπού. Οι ουτοπίες της Αναγέννησης προσπαθούν να δώσουν λύσεις στα προβλήματα της εποχής τους και, όπως αναφέρει και ο Νούτσος, «ασκούν κριτική στις κατακτήσεις ή τις υποσχέσεις της αστικής κοινωνίας… ασκούν κριτική στο φεουδαρχικό σύστημα με βάση τα νέα δεδομένα και τις προοπτικές της αστικής κοινωνίας». Το καλοκαίρι του 1484 με την επιδημία πανούκλας η οποία ξέσπασε και μη έχοντας εφεύρει το φάρμακο για τον περιορισμό της, ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι αποφάσισε να δουλέψει πάνω σε μια σειρά σχεδίων για την δημιουργία μιας πόλης η οποία θα ήταν πιο υγειονομική. Η ιδεατή του πόλη είχε σχεδιαστεί δίνοντας ιδιαίτερη προσοχή στην απόρριψη 57

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ αποβλήτων, σχεδίαση υδρορροών και συστημάτων αποχέτευσης αλλά παρέμεινε μη υλοποιημένη. Ο Τόμασο Καμπανέλα έγραψε την «Ηλιούπολη», την ιδανική του πόλη το 1613, επηρεασμένος από την πολιτεία του Πλάτωνα. Η πόλη αυτή διοικείται από πεφωτισμένους του λόγου του θεού και η εργασία πραγματοποιείται με έναν τρόπο κατά τον οποίο υπάρχει ένα κοινό όφελος για την κοινωνία. Σε αυτή την κοινότητα καταργείται η έννοια της ατομικής ιδιοκτησίας, η φτώχια και ο υπέρμετρος αδικαιολόγητος πλούτος και μέτρο όλων αποτελεί η αστρολογία. Αντίστοιχα η «Χριστιανούπολη» του J.V. Antreae (λόγιος, ουμανιστής), εκδόθηκε το 1619, επηρεασμένη από τα έργα του Καμπανέλα και Μορ. Στο βιβλίο του «Περιγραφή της Χριστιανούπολης» εξιστορεί τους θεσμούς της πολιτείας που οργανώθηκαν στο νησί Καφάρ Ζαλάμα από ναυαγούς οι οποίοι το εξιστορούν αναγκασμένοι να ζήσουν εκεί.

58

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Τέλος ο Francis Bacon οδηγείται στη σύλληψη του έργου «Νέα Ατλαντίς» εμπνευσμένη από το μύθο της Ατλαντίδος του Πλάτωνα. Το βιβλίο του παρουσιάζει μια ουτοπική μυθιστορία που περιγράφει τη ζωή των χριστιανών αυτών που ναυάγησαν σε αυτό, ταξιδεύοντας από το Περού προς την Κίνα και την Ιαπωνία. Ο 18ος αιώνας του Διαφωτισμού, διαμορφώνεται από την εισαγωγή σε μια προοδευτική σκέψη από φιλοσόφους οι οποίοι προβάλουν την ελευθερία έκφρασης, την ισονομία, δικαιοσύνη και δημοκρατία. Οι ουτοπίες αυτής της εποχής παρουσιάζονται ως φανταστικά αφηγήματα μακρινών ιστοριών εκφράζοντας την δυσαρέσκεια της υπάρχουσας πολιτικής κατάστασης. Ταυτόχρονα παρουσιάζονται οι πρώτες βιομηχανικές μονάδες και ο Nicolas Ledoux το 1776 επιχειρεί να δημιουργήσει την πρώτη οργανωμένη βιομηχανική πόλη. Ο 19ος αιώνας συνδυάζεται με 3 σημαντικά γεγονότα 59

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ την βιομηχανική επανάσταση, την γαλλική επανάσταση και την εμφάνιση του σοσιαλισμού. Αυτές οι κοινωνικές μεταρρυθμίσεις ήταν καθοριστικές για τις ουτοπίες της εποχής.

O Robert Owen βρετανός ουτοπικός σοσιαλιστής και κοινωνικός μεταρρυθμιστής. Οι ιδέες του αφορούν την δημιουργία μικρών ιδανικών κοινοτήτων, οι κάτοικοι των οποίων σαν ομάδα θα εκμεταλλεύονταν τα διάφορα μέσα παραγωγής όπως οι βιομηχανικές μονάδες και η καλλιεργήσιμη γη. Το 1824 δημιουργεί την κοινότητα «New Harmony» στην οποία εφαρμόζει τις πρακτικές του.

O Henry de Saint - Simon οραματίστηκε μια νέα μορφή διακυβέρνησης, βασισμένη σε μια βιομηχανική κοινωνία όπου η πνευματική εξουσία θα διαχειριζόταν από επιστήμονες και η κοσμική από τους βιομήχανους. Θεωρούσε την πολιτική ως την επιστήμη της παραγωγής η οποία θα μετέτρεπε την χώρα σε εργοστάσιο, έτσι ώστε η μελλοντική κοινωνία να 60

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ λειτουργεί σαν μια μηχανή. Το 1826 ιδρύεται η εφημερίδα “le producteur’” η οποία συσπειρώνει τους οπαδούς του προσπαθώντας να προσελκύσει τον κόσμο σε έναν νέο βιομηχανικό σοσιαλισμό. Ο Francois Marie Charles Fourier στο βιβλίο του “ La Theorie des quatre mouvements”, το 1808 παραθέτει τις απόψεις του , χωρίζοντας την ανθρωπότητα σε περιόδους. Το 1822 στο βιβλίο του Traité de l’ association domestique agricole”(Fourier, 1822), περιγράφει μια πόλη την περίοδο του γκαραντισμού. Στην τέλεια αυτή κοινωνία κατοικούν ομάδες σε ένα συλλογικό σπάτε το φαλανστήριο. Ο Etienne Cabet (1788-1856) στο μυθιστόρημα του περιγράφει μια ευτυχισμένη κομμουνιστική χώρα, την Ικαρία, η οποία λειτουργεί σύμφωνα με την απόλυτη ισότητα. Ο William Morris στο βιβλίο του οραματίζεται μια κοινωνία όπου η κυβέρνηση δεν έχει λόγο ύπαρξης, η οποία θα υπάρχει στο μέλλον.

61

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Τον 19ο αιώνα οι ουτοπίες απομακρύνονται από την μυθοπλασία και το φανταστικό στοιχείο και προσεγγίζουν πιο πρακτικά ζητήματα. Οι ουτοπιστές βασίζονται σε αξίες όπως η ειρήνη, ελευθερία, δικαιοσύνη, εκπαίδευση, ισότητα, ομαδικότητα. Προσπαθούν να καταργήσουν τις κοινωνικές τάξεις και οραματίζονται την βέλτιστη συνθήκη του βιοτικού επιπέδου. Τις προσπάθειες επαναπροσδιορισμού των κοινωνιών των ουτοπικών σοσιαλιστών του 19ου αιώνα εξέλιξαν, στη νέα βιομηχανική εποχή στις αρχές του 20ου αιώνα, οι εξής αρχιτέκτονες: ο Ebenezer Howard, ο Frank Lloyd Wright και ο Le Corbusier. Από το πρώτο μισό του 19ου αιώνα, οι πόλεις είχαν αρχίσει να εξαπλώνονται πέρα από τα τείχη τους στην ύπαιθρο. Οι Howard, Wright και Le Corbusier πρότειναν τις ουτοπικές τους πόλεις, στην εποχή στασιμότητας και ερήμωσης της υπαίθρου. Προσπάθησαν να δώσουν λύσεις στα προβλήματα των πόλεων, όχι επεμβαίνοντας στις ήδη 62

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ υπάρχουσες αστικές συνθήκες, αλλά δημιουργώντας πόλεις και κοινωνίες από την αρχή, έχοντας στα χέρια τους, την δική τους διάνοια και παντοδυναμία. Έτσι ο καθένας τους, ασχολήθηκε με την εξολοκλήρου δημιουργία πολεοδομικών σχεδίων της ιδανικής τους πόλης αλλά και τον λεπτομερή σχεδιασμό κάθε πτυχής της, ακόμα και την πολιτική και οικονομική της αναδόμηση. Πίστευαν στην επίλυση που θα απέδιδαν τα σχέδια τους στην κοινωνική και αστική κρίση των καιρών του. Ο Ebenezer Howard πρότεινε την ουτοπική πόλη της σχετικής αποκέντρωσης (moderate decentralization), την ‘Κηπούπολη’ (Garden City). Αυτή θα κατασκευαζόταν εν μέσω της υπαίθρου, και το έδαφός της θα αποτελούσε ιδιοκτησία ολόκληρης της κοινότητας. Περικλειόταν από μια πράσινη ζώνη (green belt) και προσέλκυε ανθρώπους από τις συνωστισμένες πόλεις. Η βασική αξία του Howard είναι ο συνεταιρισμός. Ο Τony Garnier πίστευε ότι οι πόλεις που θα ιδρύονταν στο μέλλον θα όφειλαν την ύπαρξη τους στην βιομηχανία.

63

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

Η βιομηχανική του πόλη δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην εργασία. Είναι η πρώτη στην οποία εμφανίζεται αυστηρά ο διαχωρισμός των ζωνών όπως παρουσιάζεται και στο σχέδιο της ακτινοβολούμενης πόλης. Ο Frank Lloyd Wright βασίστηκε στην ατομικότητα. Οραματίστηκε την μετάλλαξη των ΗΠΑ σε έθνος ατόμων. Η ιδανική του πόλη, η ‘Broadacres’ έφτασε την αποκέντρωση του Howard στα άκρα, πρότεινε την απόλυτη αποκέντρωση, στην οποία το κέντρο της κοινωνίας μετατοπίζεται στην ατομική οικογενειακή μονάδα, στο νοικοκυριό.

64

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

65

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

66

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

Τα χαρακτηριστικά της Ουτοπίας

Ο όρος ουτοπία χρησιμοποιήθηκε τόσο για τις συνειδητές κοινότητες που επιχείρησαν να δημιουργήσουν μια ιδανική κοινωνία όσο και για τις φανταστικές κοινωνίες τις οποίες συναντάμε στην λογοτεχνία. Ο Friedman (1975), ξεχώρισε τις ουτοπίες, εντοπίζοντας σε αυτές τρία βασικά χαρακτηριστικά. Αρχικά υπάρχει η ανάγκη αναζήτησης τους εξαιτίας μιας συλλογικής έλλειψη ικανοποίησης της παρούσας κατάστασης η οποία βιώνεται στην καθημερινότητα. Αν υπάρχει κάποιος μηχανισμός ο οποίος καταφέρνει να αντισταθμίσει αυτήν την έλλειψη δεν υπάρχει λόγος να γεννηθεί μια ουτοπική ιδέα και για να υλοποιηθούν οι ιδανικές αυτές βλέψεις θα πρέπει να υπάρχει συλλογική αποδοχή της ιδέας. Συγκεντρώνοντας τα χαρακτηριστικά τα οποία εντοπίζονται σε μια ουτοπική ιδέα παρατηρούμε πως παρουσιάζονται ως εναλλακτικές διέξοδοι για μια κατάσταση η οποία θεωρείται συγκεχυμένη. Στοχεύουν στην συλλογική ευημερία μέσω της τεχνολογικής προόδου και της κοινωνικής ανασυγκρότησης. Κυρίως 67

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ αφορούν το αστικό περιβάλλον βασίζονται σε γεωμετρικές σχέσεις, υποδηλώνοντας τον εξορθολογισμό της φύσης από τον άνθρωπο. Συνήθως δεν ασχολούνται με τις υπάρχουσες δομές αλλά αναφέρονται σε τοπία τα οποία κατασκευάζονται εκ νέου από μια μονάδα η ένα σύνολο, μια ελίτ που προσπαθεί να επιβάλει μια λύση σε έναν κόσμο ο οποίος δεν λειτουργεί αρμονικά. Οι λύσεις αυτές παρουσιάζονται σαν απόλυτα μοντέλα τα οποία μπορούν να λειτουργήσουν με επιτυχία σε οποιαδήποτε περιοχή ανεξάρτητα από τα χαρακτηριστικά της. Οι περισσότερες παρουσιάζονται προφυλαγμένες από τον εξωτερικό κόσμο είτε με φυσικά εμπόδια, είτε με τείχη και πράσινες ζώνες. Τέλος, βασικό χαρακτηριστικό το οποίο εμφανίζεται στην πλειοψηφία των ιδεατών αυτών κόσμων είναι ότι η διαφορετικότητα, ο πλουραλισμός, η ανεκτικότητα, θυσιάζονται με πρόσταγμα την προσφορά του συλλογικού καλού, της ισότητας και της αδελφότητας μεταξύ των ατόμων.

68

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Ο όρος ουτοπία έχει χρησιμοποιηθεί στη φιλοσοφία, την τέχνη, τη λογοτεχνία, την αρχιτεκτονική αλλά και την πολιτική για να περιγράψει ιδανικές καταστάσεις που είναι αδύνατον ή πολύ δύσκολο να υλοποιηθούν. Αν και οι προσεγγίσεις μπορεί να έχουν οικονομική, αισθητική, πολιτική ή κοινωνική βάση, πάντα η ουτοπία συνδέεται έντονα με μια αισιόδοξη, ιδεαλιστική, σχεδόν αδύνατη τελειότητα. Αντίθετα, για μία φανταστική κοινωνία απόλυτης δυστυχίας χρησιμοποιείται ο αρνητικά φορτισμένος όρος δυστοπία.

69

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

70

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

ΖΑΜΙΑΤΙΝ Λίγα λόγια για τον Ζαμιάτιν

Ο Γιεβγκένι Ιβάνοβιτς Ζαμιάτιν γεννήθηκε στο Λεμπεντιάν της Ρωσίας το 1884. Ο πατέρας του ήταν ορθόδοξος ιερέας και δάσκαλος, και η μητέρα του μουσικός. O Ζαμιάτιν σπούδασε ναυπηγός μηχανικός στην Αγία Πετρούπολη. Ωστόσο, έγινε γνωστός σαν συγγραφέας, με το δυστοπικό μυθιστόρημα «Εμείς», το οποίο επηρέασε τον Τζόρτζ Οργουελ στο έργο του «1984». Αν και αρχικά υποστήριζε τους Μπολσεβίκους, το 1905 ο Ζαμιάτιν συνελήφθη κατά τη διάρκεια της Ρωσικής Επανάστασης και κατέφυγε παράνομα στη Φιλανδία, με σκοπό να τελειώσει εκεί τις σπουδές του. Όταν επέστρεψε στην Ρωσία στράφηκε στη συγγραφή λογοτεχνικών βιβλίων επιστημονικής φαντασίας στον ελεύθερό του χρόνο. Το 1911 συνελήφθη ξανά και εξορίστηκε. Το πρώτο του έργο, το οποίο δημοσιεύτηκε το 1913, είχε τίτλο «Μία επαρχιακή ιστορία», ήταν σκωπτικό και 71

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ περιέγραφε τη ζωή σε μία ρωσική πόλη. Την επόμενη χρονιά έγραψε το βιβλίο «Στο τέλος του κόσμου», στο οποίο κατέκρινε τον ρωσικό στρατό. Για το λόγο αυτό δικάστηκε. Παράλληλα, έγραφε άρθρα σε σοσιαλιστικές εφημερίδες, ενώ δε σταμάτησε να εργάζεται ως ναυπηγός τόσο στην Ρωσία όσο και στο εξωτερικό. Το 1916 βρισκόταν στην Αγγλία, όπου και έγραψε ένα ακόμα σατυρικό μυθιστόρημα, τους «Νησιώτες». Το 1917 επέστρεψε στη Ρωσία, πλέον γνωστός για τα έργα του. Έδωσε διαλέξεις, εξέδωσε περιοδικά, έγραψε κείμενα για θεατρικές παραστάσεις και έκανε μεταφράσεις στα ρωσικά γνωστών φιλοσοφικών έργων, του Τζακ Λόντον, του Χ. Τζ. Γουέλς και άλλων.

72

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Ο Ζαμιάτιν υποστήριξε την Οκτωβριανή Επανάσταση και υπήρξε ευνοούμενος των μπολσεβίκων, αλλά αντιτάχθηκε στο σύστημα της λογοκρισίας που αυτοί εφάρμοσαν. Τα έργα του υπήρξαν ολοένα και περισσότερο καυστικά για το καθεστώς. Το 1920 έγραψε το πιο γνωστό του μυθιστόρημα, το «Εμείς», ένα δυστοπικό κείμενο, επικριτικό προς την Κομμουνιστική Ρωσία, το οποίο εκδόθηκε σε ρωσικό περιοδικό του εξωτερικού το 1927, ενώ στη Ρωσία εκδόθηκε μόλις το 1988. Η επικριτική στάση του Ζαμιάτιν δυσκόλεψε πολύ τη θέση του. Τελικά τα έργα του απαγορεύτηκαν. Μετά από έκκληση του, το 1930, ο Στάλιν τού επέτρεψε να εγκαταλείψει Ρωσία. Έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής του στο Παρίσι, όπου η συγγραφική του δραστηριότητα ήταν περιορισμένη. Πέθανε εκεί το 1937.

73

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

74

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

ΕΜΕΙΣ

Στο «Εμείς» ο Ζαμιάτιν περιγράφει τη ζωή σε ένα γυάλινο κόσμο, όπου όλα είναι ορατά. Η πλοκή τοποθετείται γύρω στο 2920 μ.Χ.. Ο πρωταγωνιστής του βιβλίου, ο D-503, είναι ο κατασκευαστής του «Ολοκληρωτή», μιας κατασκευής που θα διαδώσει σε όλο το σύμπαν το τέλειο μοντέλο κοινωνίας του «Μονοκράτους». Το βιβλίο έχει τη μορφή του ημερολόγιου του D-503, το οποίο θα σταλεί μαζί με τον Ολοκληρωτή στο σύμπαν. Ο πρωταγωνιστής θα γνωρίσει μία γυναίκα, διαφορετική από τις υπόλοιπες, και θα την ερωτευτεί. Η ζωή του αλλάζει σταδιακά. Η γυναίκα αυτή ανήκει σε μία επαναστατική ομάδα, της οποίας στόχος είναι να διαλυθεί το Μονοκράτος και να μην απογειωθεί ο Ολοκληρωτής. Ο D-503 αρρωσταίνει βαριά, παθαίνει την «αρρώστια της ψυχής». Η «ψυχή» γίνεται επιδημία. Οι 75

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

76

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ «Φρουροί» του Μονοκράτους αντιλαμβάνονται τον κίνδυνο που ελλοχεύει για το καθεστώς και αναγκάζουν όλους του πολίτες να κάνουν λοβοτομή, την «Εγχείρηση». Η επανάσταση καταστέλλεται και η ζωή επιστρέφει στους κανονικούς της ρυθμούς.

77

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

78

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

Το Μονοκράτος

Το Μονοκράτος «είναι μία ευθεία»1 και λειτουργεί σαν «ενιαίος, μεγαλοπρεπής οργανισμός»2. Δημιουργήθηκε από το μηδέν, μετά τον «Διακοσαετή Πόλεμο», «τον πόλεμο μεταξύ της Πόλης και της Υπαίθρου»3, κατά τον οποίο καταστράφηκε ένα μεγάλο μέρος της Γης4 και «επέζησε μόνο το 20% των ανθρώπων»5. Οι κάτοικοι του Μονοκράτους είναι οι «Αριθμοί», άνθρωποι που αντί με ονόματα αναγνωρίζονται με αριθμούς. Οι Αριθμοί είναι όλοι ντυμένοι με την ίδια στολή, την «γαλανόχρωμη γιούνι»6, «περπατάνε με στρατιωτικό βήμα σε στοίχους των τεσσάρων»7 και τρέφονται με 1 Ζαμιάτιν, Γ., Εμείς, μτφρ.: Ειρήνη Κουσκουμβελάκη, Εξάρχεια, 2012, Αθήνα, 8 2 Ζαμιάτιν, 21 3 Ζαμιάτιν, 31 4 Ζαμιάτιν, 9 5 Ζαμιάτιν, 31 6 Ζαμιάτιν, 12 7 Ζαμιάτιν, 12

79

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ κύβους κατασκευασμένους από πετρέλαιο1. Οι διαπροσωπικές σχέσεις απαγορεύονται και ο θεσμός της οικογένειας είναι ανύπαρκτος, τα παιδιά μεγαλώνουν σε ιδρύματα, χωρίς να γνωρίζουν τους φυσικούς του γονείς.

1 Ζαμιάτιν, 31

80

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

81

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Η πόλη διοικείται από τον «Ευεργέτη», ο οποίος ελέγχει τα πάντα χωρίς να διστάζει να ασκήσει βία σε όποιον δεν υπακούει. Για να επιτυγχάνεται ο πλήρης έλεγχος των αριθμών, τα πάντα είναι κατασκευασμένα από γυαλί, το «ομοιόμορφο, ακτινοβόλο, χαμογελαστό υλικό»1, έτσι ώστε τίποτα να μην μένει κρυφό από του «Φρουρούς».

1 Ζαμιάτιν, 12

82

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Η ζωή στο Μονοκράτος καθορίζεται απόλυτα από τον «Πίνακα»1, που περιγράφει με λεπτομέρεια την ίδια καθημερινότητα για όλους τους Αριθμούς. Ο πρωταγωνιστής του έργου την περιγράφει ως εξής: «Κάθε πρωί, με τριαξονική ακρίβεια, την ίδια ώρα ακριβώς και το ίδιο λεπτό, σηκωνόμαστε, εκατομμύρια από εμάς σαν ένας. Την ίδια ώρα ακριβώς, εκατομμύρια από εμάς σαν ένας, αρχίζουμε τη δουλειά. Αργότερα, εκατομμύρια σαν ένας, σταματάμε. Και τότε, σαν ένα σώμα με εκατομμύρια χέρια, το ίδιο ακριβώς δευτερόλεπτο, σύμφωνα με τον Πίνακα, σηκώνουμε το κουτάλι στα χείλη μας. Και το ίδιο ακριβώς δευτερόλεπτο πάμε για περίπατο, μετά στο αμφιθέατρο, στον προθάλαμο για τις ασκήσεις Τέιλορ και τέλος στο κρεβάτι»2.

1 Ζαμιάτιν, 20 2 Ζαμιάτιν, 20

83

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Για να επιτευχθεί αυτή η απόλυτη αρμονία, η ζωή στο Μονοκράτος βασίζεται στα μαθηματικά και συγκεκριμένα στις «Σειρές Τέιλορ»· ο Τέιλορ1 ήταν «η ιδιοφυία της αρχαιότητας»2. Εκτός από τον Τέιλορ, τα μαθηματικά, γενικότερα, και τα καθαρά γεωμετρικά σχήματα, ειδικότερα, είναι οι αξίες της ζωής της πόλης. Οι δρόμοι είναι «αμετάβλητοι και ευθείς, από αστραφτερό γυαλί»3 και είναι κάθετοι και παράλληλοι μεταξύ τους, δημιουργώντας ένα 1 Ο Τέιλορ του μυθιστορήματος αντιστοιχεί στον Frederick Winslow Taylor (1856-1915), εισηγητή του επιστημονικού μάνατζμεντ, που πρότεινε την οριζόντια κατάτμηση της εργασίας σε μικρά μηχανικά τμήματα κινήσεων χάριν της αυξήσεως της αποδοτικότητας (δηλαδή, της μεγιστοποίησης του κεφαλαιοκρατικού κέρδους, με τίμημα την απεριόριστη μηχανοποίηση του σώματος του εργάτη): η πρότασή του εφαρμόστηκε για πρώτη φορά στην αμερικανική αυτοκινητοβιομηχανία Ford και ο όρος τεϊλορισμός-φορντισμός έγινε συνώνυμο της αλυσίδας παραγωγής, κύριου μοντέλου οργάνωσης της βιομηχανικής εργασίας στο μεγαλύτερο μέρος του 20ού αιώνα.

2 Ζαμιάτιν, 45 3 Ζαμιάτιν, 13

84

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ «γυάλινο πλέγμα λεωφόρων»1. Σε αυτούς είναι ενσωματωμένη η «νέου τύπου μεμβράνη […] για να καταγράφονται οι συνομιλίες, για λογαριασμό των Φρουρών».2

1 Ζαμιάτιν, 123 2 Ζαμιάτιν, 69

85

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

86

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Οι Αριθμοί κατοικούν σε πολυώροφα γυάλινα κτίρια, «με τοίχους που μοιάζουν να έχουν φτιαχτεί από καθαρό αέρα, πάντοτε ορατοί»1. Στο ισόγειο υπάρχει το γραφείο του θυρωρού, στο οποίο «η ελέγκτρια κάθεται και καταγράφει τους Αριθμούς που μπαίνουν μέσα»2. Η κυκλοφορία μέσα στο κτίριο πραγματοποιείται με γυάλινες σκάλες3 και ανελκυστήρες4. Σε κάθε όροφο υπάρχουν διάδρομοι, οι οποίοι οδηγούν στις «διάφανες κατοικίες»5. Η πόρτα κάθε διαμερίσματος είναι «γυάλινη με χρυσούς αριθμούς», τον αριθμό του ιδιοκτήτη. Το εσωτερικό όλων των κατοικιών είναι ίδιο, «με Πίνακα στον τοίχο, χαμηλές πολυθρόνες, τετράγωνο τραπέζι, συρτάρια, κρεβάτι, όλα φτιαγμένα από γυαλί»6.

1 Ζαμιάτιν, 28 2 Ζαμιάτιν, 65 3 Ζαμιάτιν, 103, 159 4 Ζαμιάτιν, 76 5 Ζαμιάτιν, 13 6 Ζαμιάτιν, 55

87

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

88

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Η εξελιγμένη τεχνολογία του Μονοκράτους διευκολύνει τη ζωή των κατοίκων. Οι ενεργειακές ανάγκες της πόλης εξασφαλίζονται από την εκμετάλλευση της ενέργειας των κεραυνών και των κυμάτων1. Για την μετακίνηση τους, οι κάτοικοι χρησιμοποιούν τα «γρήγορα αεροκίνητα»2, τα οποία «διασχίζουν τον ουρανό»3, ή τον Υπόγειο Σιδηρόδρομο4, ο οποίος βρίσκεται κάτω από το έδαφος. Συνεπώς, οι δρόμοι ανήκουν στους πεζούς Αριθμούς, που μέσα από αυτούς απολαμβάνουν τον καθημερινό προγραμματισμένο περίπατό τους. Ανεπτυγμένη τεχνολογία εντοπίζεται και στα πολυώροφα κτήρια κατοικιών, όπου υπάρχουν ανελκυστήρες, διάφορες οθόνες, κα..

1 Ζαμιάτιν, 86 2 Ζαμιάτιν, 109, 113 3 Ζαμιάτιν, 35 4 Ζαμιάτιν, 83, 85

89

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

90

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Η ζωή των Αριθμών προστατεύεται από το «Πράσινο Τείχος»1, έναν τεράστιο γυάλινο θόλο που φιλτράρει τον αέρα και παρέχει προστασία από τα καιρικά φαινόμενα, δημιουργώντας ένα «αποστειρωμένο»2 περιβάλλον.

1 Ζαμιάτιν, 19 2 Ζαμιάτιν, 20

91

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

92

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Μακριά από το Πράσινο Τείχος υπάρχουν ερείπια του αρχαίου κόσμου, η «Αρχαία Οικία». «Ολόκληρη αυτή η περίεργη, ετοιμόρροπη κι έρημη κατασκευή είναι ντυμένη με γυάλινο κέλυφος»1. Η Αρχαία Οικία αποτελεί μουσείο και αντικείμενο έρευνας για τους σύγχρονους επιστήμονες του Μονοκράτους2.

1 Ζαμιάτιν, 35 2 Ζαμιάτιν, 116

93

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

94

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Εξ’ ολοκλήρου φτιαγμένα από γυαλί είναι και τα δημόσια κτήρια της πόλης. Μεταξύ αυτών, σημαντικός είναι ο «Πύργος Συσσώρευσης», ο οποίος βρίσκεται «στο τέλος της λεωφόρου»1, έχει ένα «χρυσό οβελίσκο»2 και μία «σπείρα που ρουφά ηλεκτρισμό»3. Μέσα σε αυτόν «ελέγχονται όλα τα στοιχεία της Φύσης και δεν μπορεί να συμβεί καμία καταστροφή»4. Κομβικό σημείο της πόλης αποτελεί η «Κυβική Πλατεία», στην οποία πραγματοποιούνται όλες οι πολιτικές και κοινωνικές εκδηλώσεις. Η Κυβική Πλατεία αποτελείται από «εξήντα έξι ομόκεντρους γυάλινους δακτυλίους: τις κερκίδες»5.

1 Ζαμιάτιν, 16 2 Ζαμιάτιν, 128 3 Ζαμιάτιν, 213 4 Ζαμιάτιν, 33 5 Ζαμιάτιν, 59

95

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

96

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Περιγράφονται επίσης πολλά αμφιθέατρα «με διαφορετικούς αριθμούς»1 και χρήσεις, πχ. ως χώροι εκπαίδευσης παιδιών, ενημέρωσης πολιτών, εργασίας κα.. Είναι «τεράστια, ηλιόλουστα ημισφαίρια, τα οποία αποτελούνται από συμπαγή τμήματα γυαλιού»2, με την είσοδο σε αυτά να πραγματοποιείται μέσα από «φαρδιές πόρτες»3. Άλλα δημόσια κτήρια είναι: το «Εργοστάσιο Μουσικής», το «Ιατρικό Τμήμα», η «Αίθουσα Αερίου» (αίθουσα βασανιστηρίων), το «Κρατικό Ινστιτούτο Ποιητών και Συγγραφέων», το «Τμήμα Φρουρών», το «Εργοτάξιο Ολοκληρωτή» και οι «Εγκαταστάσεις Ανατροφής Παιδιών».

1 Ζαμιάτιν, 227 2 Ζαμιάτιν, 24 3 Ζαμιάτιν, 28

97

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

98

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Οι Αριθμοί ζουν απόλυτα ευτυχισμένοι στον «γυάλινο παράδεισό»1 τους, στους ρυθμούς μιας «τεϊλορποιημένης ευτυχίας»2. Την ευτυχία αυτή θέλουν να διαδώσουν σε όλους τους λαούς του σύμπαντος, οι οποίοι ζουν σαν πρωτόγονοι, μέσω του «Ολοκληρωτή», του γυάλινου ελλειψοειδούς διαστημόπλοιού τους3.

1 Ζαμιάτιν, 158 2 Ζαμιάτιν, 58 3 Ζαμιάτιν, 102

99

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

100

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

Η επιδημία της Ψυχής

Ο «γυάλινος παράδεισος» της «τεϊλορποιημένης ευτυχίας» δεν λαμβάνει, βέβαια, απαραίτητα το θαυμασμό του Ζαμιάτιν. Η ειρωνεία στο ύφος και στην πλοκή του κειμένου είναι διάχυτη. Η «επιδημία της ψυχής» από την οποία κινδυνεύει το μηχανοποιημένο κρυστάλλινο βασίλειο, είναι χαρακτηριστικό δείγμα της καυστικής διάθεσης του συγγραφέα. Επομένως, ο Ζαμιάτιν δε θέλει τόσο να παρουσιάσει μια πρόταση για το ιδανικό, το ουτοπικό, αλλά να το διακωμωδήσει. Με άλλα λόγια, περιγράφει μια δυστοπία. Σύµφωνα µε τον Claeys, «η δυστοπία αποδίδει την πλασµατική απεικόνιση µιας κοινωνίας στην οποία το κακό, οι αρνητικές κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις, επικρατεί, είτε ως σάτιρα των ουτοπικών προσδοκιών, τις πλάνες των οποίων επιχειρεί να αναδείξει, είτε ως κατάδειξη τρόπων ζωής που πρέπει σίγουρα να αποφύγουµε»1. Την ίδια θέση 1 Claeys, 107

101

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ υποστηρίζει και ο M.K. Booker. «Η δυστοπική λογοτεχνία είναι ακριβώς η λογοτεχνία που τοποθετείται σε άμεση αντίθεση με την ουτοπική σκέψη, προειδοποιώντας για τις πιθανές αρνητικές συνέπειες του ακραίου ουτοπισμού» . Στόχος των δυστοπιών είναι να θέσουν στο προσκήνιο κοινωνικοπολιτικά θέματα και να προσπαθήσουν να ευαισθητοποιήσουν κριτικά τους αναγνώστες, να κρίνουν την παρούσα κοινωνία, ώστε να αποφευχθούν μελλοντικές δυστοπίες. Στο «Μονοκράτος» τα πάντα είναι μηχανοποιημένα και τυποποιημένα. Υπάρχει διάχυτη η ιδέα της κατάκτησης του τέλειου. Το απόλυτα τέλειο δεν έχει ακόμη επιτευχθεί, αφού όπως αναγνωρίζει ο D-503 οι Αριθμοί έχουν ακόμη την ανάγκη για «Προσωπική Ώρα», όμως σίγουρα το τέλειο είναι πολύ κοντά, έχει σχεδόν κατακτηθεί. Και κατά συνέπεια, υπάρχει η ανάγκη για διάδοση αυτού του 102

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ τελειοποιημένου μοντέλου μέσω του Ολοκληρωτή. Η ομοιογένεια και η αρμονία κυριαρχούν. Τα μαθηματικά και η λογική θεοποιούνται· οργανώνουν και ελέγχουν τις ζωές των ανθρώπων, των Αριθμών. Η ομορφιά στο Μονοκράτος περιγράφεται μόνο με μαθηματικούς όρους. Οτιδήποτε δεν είναι πρακτικό εξαφανίζεται. Η ατομική πνευματική διάσταση έχει πεθάνει, όλοι ζουν για το καλό του «εμείς» και λειτουργούν σαν ενιαίος, τέλειος μηχανισμός. Δε χρειάζεται σκέψη, δε χρειάζεται πρωτοβουλία ούτε δράση1. Σε μία τέτοια κοινωνία, σε ένα καθεστώς ολοκληρωτισμού, η φαντασία και ο αυθορμητισμός δεν έχουν θέση. Ο Ευεργέτης, ο απόλυτος ηγέτης, υπόσχεται και επιβάλει την ευτυχία. Αυτή μπορεί να επιτευχθεί μόνο εάν κανένας Αριθμός δεν έχει ελευθερία επιλογών, σκέψης και έκφρασης. Τίποτα δεν ευνοεί ουσιαστικές, ανθρώπινες σχέσεις. Οι φιλικές ή 1 Brown, E.J., Russian literature since the revolution, Harvard University Press, 1982, 56

103

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ ερωτικές επαφές γίνονται μόνο προγραμματισμένα, για να ικανοποιήσουν συγκεκριμένες ανάγκες που το καθεστώς αναγνωρίζει. «Η ευτυχία επιβάλλεται»1, όπως αναφέρει και ο D-503 , συνεπώς, δεν πρόκειται για μια πραγματική ευτυχία, αφού υπάρχουν τόσοι περιορισμοί. Στην κοινωνία του «Εμείς», που τοποθετείται στο μέλλον, γύρω στα 2920 μ.Χ., το παρελθόν υποτιμάται. Το Μονοκράτος δημιουργήθηκε μετά το Διακοσαετή Πόλεμο, σε αντίθεση προς το παρελθόν. Τίποτα δεν πρέπει να θυμίζει την προηγούμενη κατάσταση, αφού όλα καταστράφηκαν. Η μοναδική ανάμνηση του παρελθόντος είναι η Αρχαία Οικία, ένας τόπος, βέβαια, απαγορευμένος, όπου μάλιστα σύχναζαν και οι επαναστάτες. Με τον Πόλεμο, η πόλη νίκησε και η φύση εξαφανίστηκε εντελώς από την καθημερινότητα. Το αποστειρωμένο, αλλά «ασφαλές», περιβάλλον είναι πλήρως αποστασιοποιημένο από αυτήν.

1 Ζαμιάτιν, 106

104

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Το γυάλινο τείχος χωρίζει το λογικό από το παράλογο, την πόλη από την φύση, την τεϊλορποιημένη ευτυχία από την ελευθερία1. Δύο κόσμοι συγκρούστηκαν: το γυάλινο με το πράσινο, ο Ευεργέτης με τους επαναστάτες, η τεχνολογία με ανθρώπινη φύση. Η κριτική του Ζαμιάτιν δεν είναι ούτε πολικού ούτε φιλοσοφικού περιεχομένου. Είναι βαθιά ανθρωπιστική· αποσκοπεί στη σωτηρία της ανθρώπινης ψυχής. Η ελευθερία αντικαταστάθηκε από την υποδούλωση και η χαρά από τη μαθηματική παράνοια. Όμως, η κυριαρχία του Μονοκράτους δεν είναι αδιαμφισβήτητη. Μια ομάδα Αριθμών ονειρεύεται και επιδιώκει επανάσταση. Μολονότι η επανάσταση τελικά αποτυγχάνει και η ζωή φαίνεται να επιστρέφει στους ψυχρούς, μονότονούς της ρυθμούς, ακόμα και την τελευταία στιγμή του βιβλίου υπάρχει μια 1 Lehan, R., The City in literature: an intellectual and cultural history, University of California Press, 1998, 157

105

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ ελπίδα για αλλαγή. Πώς έμοιαζε, όμως, αυτή η κοινωνία που προκάλεσε την ανησυχία του Ζαμιάτιν και τον ώθησε στην κριτική της μέσω της κοινωνίας που περιγράφει στο «Εμείς»; Ο Ζαμιάτιν περιγράφει ένα μοντέλο ζωής ανάλογο εκείνου που προωθούσε και επέβαλε η σοβιετική κοινωνία. Τρομακτικοί νόμοι που καταργούσαν τις ατομικές ελευθερίες των πολιτών, εκμετάλλευση των εργατικών μαζών με την τάχιστη εκβιομηχανοποίηση, προπαγάνδα και φανατισμός. Αυτά ξεκίνησαν από την εποχή του Στάλιν και του Τρότσκι και κορυφώθηκαν την περίοδο του Στάλιν. Ο ολοκληρωτισμός του σοβιετικού κράτους θυμίζει τη ζωή στο κρυστάλλινο βασίλειο που βασίζεται σε μια φαινομενική αρμονία και πολλούς κανόνες. Μπλε, παγωμένο και απόμακρο1. Το γυαλί δε χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά από τον 1 Ζαμιάτιν, 190

106

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Ζαμιάτιν. Πολλές δυστοπίες στις αρχές του 20ου αιώνα απεικονίστηκαν με βασικό υλικό το γυαλί1. Εστίασαν, επίσης, στα προβλήματα της εποχής, στην τυποποίηση, στην ομοιομορφία και στην αυτοματοποίηση, και προσπάθησαν να απεικονίσουν μία ουτοπία. Για την υλοποίηση αυτής της ιδανικής κοινωνίας ήταν απαραίτητη προϋπόθεση η αλλαγή της ανθρώπινης φύσης. Μια γενετική αλλαγή, που δεν θα επέτρεπε λάθη2. Στις αρχές του 20 αιώνα διαδόθηκε και η κατασκευή ουρανοξυστών. Για τον Ζαμιάτιν, το «Εμείς» αξίζει να διαβαστεί σαν ένα αστείο διήγημα και όχι σαν μία κακή προφητεία ενός κομμουνιστικού κόσμου3. Η λειτουργία ενός αστείου διηγήματος, βέβαια, δεν είναι απλά να τέρψει, αλλά και να ενεργοποιήσει την κριτική σκέψη και να προσφέρει το ερέθισμα για ένα βήμα παραπέρα, 1 Ruth, E., Ideal cities Utopianism and the (un)built environment, Thames & Hudson, 2002, 167 2 Ruth, 159

3Brown, E.J., Russian literature since the revolution, Harvard University Press, 1982, 55

107

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ μετά την κριτική στην διαπραγμάτευση και προσέγγιση μιας καλύτερης ζωής. Αρκετά πρωτότυπο για τα δεδομένα της εποχής που γράφτηκε, αλλά δεν παύει, ταυτόχρονα, να είναι και επίκαιρο για τη σημερινή εποχή. Η απομάκρυνση από τη φύση, η τυποποίηση στην ένδυση, στην καθημερινότητα, στις προσδοκίες, κάνει το «Εμείς» να φαντάζει πάντοτε ένα πιθανό σενάριο. Παρά την πρωτοτυπία και την «επικαιρότητά» του, στο «Εμείς», ένα έργο που περιγράφει με αρκετή ακρίβεια μια ουτοπική πόλη, δεν έχει αποδοθεί η απαραίτητη σημασία από αρχιτεκτονικής σκοπιάς.

108

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

109

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

110

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

(ΟΥ- ΤΟΠΟΣ)2, Δυστοπια

Ο όρος «δυστοπία» πρωτοαναφέρθηκε το 1868 στο βρετανικό κοινοβούλιο από το Βρετανό φιλόσοφο John Stuart Mill1, ο οποίος ήθελε να περιγράψει μία ανύπαρκτη ανεπιθύμητη πόλη2. Από την προφανή ετυμολογική ανάλυση, «δυσ-» (κακός, αρνητικός) και «τόπος», καταλαβαίνουμε ότι η λέξη αναφέρεται σε ένα άσχημο μέρος, μια άσχημη κοινωνία. Το αντίθετο της δυστοπίας είναι η ουτοπία που αναφέρεται στο ιδανικό. Ο Τόμας Μορ, το 1516 επινόησε τον όρο «ουτοπία» στο ομώνυμο βιβλίο του. Οι δυστοπικές κοινωνίες είναι φανταστικές κοινωνίες που τοποθετούνται στο μέλλον και στις οποίες δεν υπάρχει καμία μορφή ελευθερίας. Κυριαρχεί ο κοινωνικός έλεγχος, 1 Σύμφωνα με το Οxford Dictionary ο Mill είπε: “It is, perhaps, too complimentary to call them Utopians, they ought rather to be called dys-topians, or caco-topians. What is commonly called Utopian is something too good to be practicable; but what they appear to favor is too bad to be practicable.”

2 Companion to Literature in English, Wordsworth reference series, London 1994, 956, 957.

111

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ η ακραία βιομηχανοποίηση και η καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος. Αυτές οι τρομακτικές και καταπιεστικές κοινωνίες είναι μη επιθυμητές, βασίζονται σε πραγματικά προβλήματα του παρόντος και στόχος τους είναι να αφυπνίσουν τους πολίτες, έτσι ώστε να αποφευχθεί μία μελλοντική δυστοπία. Στις δυστοπίες υπάρχει έντονη η κριτική του κοινωνικού και πολιτικού συστήματος.

112

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

113

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

114

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

Το γυαλί ράγισε

Δεν ήταν μόνο ο Ζαμιάτιν που διέκρινε παθογένειες στην κοινωνία που ζούσε και φοβήθηκε ότι το μέλλον θα ήταν απειλητικό για την ανθρωπότητα. Δυστοπίες εμφανίστηκαν κυρίως στη λογοτεχνία αλλά και στον κινηματογράφο, αργότερα, τον 19ο και 20ο αιώνα. Εκείνη την περίοδο που οι ουτοπικές θεωρίες αποδείχθηκαν μη ρεαλιστικές. Το είδος της λογοτεχνίας και του κινηματογράφου που αναφέρεται στις δυστοπίες είναι γνωστό ως επιστημονική φαντασία. Τα κοινωνικοπολιτικά γεγονότα αυτών των αιώνων, Οκτωβριανή επανάσταση, ναζισμός και οι δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι, τρόμαξαν τους ανθρώπους και τους έκαναν να αναρωτηθούν για το μέλλον της κοινωνίας, το οποίο προβλεπόταν δυσοίωνο. Ο Χέρμπερτ Τζορτζ Γουέλς, απέρριψε το 1895 την ουτοπική λογοτεχνία της εποχής του, γράφοντας το έργο «Η μηχανή του χρόνου». Είναι γνωστός σαν πατέρας της επιστημονικής φαντασίας. Το βιβλίο περιέχει οκτώ ιδιαίτερα διηγήματα, 115

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ που προειδοποιούν για το πόσο επικίνδυνο μπορεί να γίνει το μέλλον. Το πιο γνωστό είναι το τελευταίο και ομώνυμο με τον τίτλο του βιβλίου. Ένας ερασιτέχνης εφευρέτης κατασκευάζει την μηχανή του χρόνου, ταξιδεύει στο μέλλον, όπου αντικρίζει τους εκφυλισμένους απογόνους των καπιταλιστών, οι οποίοι ζουν με το φόβο των απόγονων του προλεταριάτου, ενώ παράλληλα η πόλη έχει εξαφανιστεί αφήνοντας μόνο ερείπια1. Το 1908 ο Τζακ Λόντον δημοσιεύει το βιβλίο του με τίτλο «Σιδερένιο τακούνι». Στο βιβλίο αυτό περιγράφεται ο πόλεμος που θα ξεσπάσει στο μέλλον εναντίον της Πλουτοκρατίας και του Λαού. Ο Τζακ Λόντον, όπως και όλοι οι δυστοπικοί συγγραφείς, έκανε μία απόπειρα να προβλέψει το μέλλον και να ασκήσει κριτική στο παρόν. Το θέμα του είναι καθαρά πολιτικό και έχει βασιστεί κυρίως σε απόψεις του Μαρξ. Η παράδοση των δυστοπιών δεν τελειώνει φυσικά με 1 Ruth, 160

116

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ το Ζαμιάτιν. Ο Ζαμιάτιν έθεσε κάποιες αρχές για την δυστοπική λογοτεχνία, στις οποίες βασίστηκαν λίγο αργότερα ο Χάξλεϋ και ο Όργουελ και έγραψαν τα πιο γνωστά δυστοπικά έργα του 20ου αιώνα. Το 1932 o Άλντους Χάξλεϋ έγραψε το μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας «Θαυμαστός καινούργιος κόσμος». Το βιβλίο αναφέρεται σε ένα μελλοντικό Παγκόσμιο Κράτος, όπου βασιλεύει η τυποποίηση, ο αυτοματισμός, ενώ η πνευματική υπόσταση του ανθρώπου έχει εξαφανιστεί. Στην κοινωνία του Χάξλευ υπάρχει απόλυτη και αυστηρή ταξική διάρθρωση, υποχρεωτική θρησκευτική λατρεία και κατάργηση του θεσμού της οικογένειας. Μία απρόσωπη κοινωνία η οποία απέχει από την μόρφωση και λατρεύει την τεχνολογία και την ομοιογένεια. Στο «θαυμαστό κόσμο» οι κάτοικοι θυσίασαν την προσωπική τους ελευθερία με σκοπό την απόκτηση της απόλυτης ειρήνης, ασφάλειας και αρμονίας του κράτους.

117

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Το πιο γνωστό δυστοπικό μυθιστόρημα του 20ου αιώνα είναι το «1984» του Τζορτζ Όργουελ, το οποίο κυκλοφόρησε το 1949. Εμφανώς επηρεασμένος από το Ζαμιάτιν, ο Όργουελ οραματίστηκε ένα κόσμο όπου ο «Μεγάλος Αδερφός» παρακολουθεί όλο το εικοσιτετράωρο τα πάντα και τους πάντες. Στην κοινωνία της δικτατορίας του Μεγάλου Αδερφού η γλώσσα έχει απλοποιηθεί αρκετά, με στόχο τη μείωση του πνευματικού επιπέδου των ανθρώπων, ενώ παράλληλα διαδίδονται ψεύτικες ειδήσεις, για περισσότερο έλεγχο. Ο φανατισμός που καλλιεργείται οδηγεί στη βία και η βία στην αποξένωση . O Όργουελ, απογοητευμένος από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και επηρεασμένος από τον ρώσικο ολοκληρωτισμό, δημιουργεί ένα παράδειγμα προς αποφυγή, ένας κράτος χωρίς καμία διέξοδο διαφυγής. Όπως ο ίδιος είπε, «Δεν πιστεύω πως το είδος της κοινωνίας που περιγράφω απαραίτητα θα υπάρξει στο μέλλον, αλλά πιστεύω (λαμβάνοντας υπ’ όψιν 118

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ μεταξύ άλλων πως το βιβλίο μου είναι μία σάτιρα) ότι κάτι παρεμφερές με αυτό μπορεί να επιτευχθεί. Θεωρώ επίσης ότι οι ολοκληρωτικές ιδέες έχουν ριζωθεί στα κεφάλια των απανταχού διανοούμενων και προσπαθώ μέσω αυτού του μυθιστορήματος να τις οδηγήσω στις λογικές τους συνέπειες. […] έχει υιοθετηθεί ένας σχιζοφρενικός τρόπος σκέψης, κατά τον οποίο λέξεις όπως «δημοκρατία» μπορούν να έχουν δύο αλληλοσυγκρουόμενες σημασίες και έννοιες όπως «στρατόπεδα συγκέντρωσης ή «ομαδικές μετακινήσεις» μπορούν να ερμηνεύονται ταυτόχρονα θετικά και αρνητικά»1. To1984 προβλήθηκε η ταινία του Ράντφορν «1984», βασισμένη στο βιβλίο του Όργουελ. Τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1953, κυκλοφόρησε ένα ακόμα γνωστό δυστοπικό μυθιστόρημα, το «Φαρενάιτ 451» του Ρέι Μπράντμπερι. Το βιβλίο αναφέρεται σε μία μελλοντική κοινωνία στην οποία οι τοίχοι των σπιτιών 1 Απόσπασμα από γράμμα του Orwell στον Francis A. Hendon (United Automobile Workers Union), 16 Ιουνίου 1949

119

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ είναι κατασκευασμένοι από οθόνες και τα βιβλία είναι απαγορευμένα. Η γνώση είναι ο μεγαλύτερος εχθρός του κόσμου των οθονών. Τα βιβλία καίγονται, εξ’ ου και ο τίτλος του βιβλίου, ο οποίος αναφέρεται στην θερμοκρασία καύσης του χαρτιού. Περιγράφεται μία τεχνοκρατική και φοβική κοινωνία η οποία ελέγχεται από τις οθόνες. Ένα ακόμα έργο που εμπνέεται από τα προβλήματα του παρόντος και προειδοποιεί για το μέλλον. Προέβλεψε το μέλλον, στο οποίο οι άνθρωποι έχουν απομακρυνθεί από την πραγματική γνώση και έχουν εξαρτηθεί από τις τεχνολογικές πολυπράγμονες οθόνες. Το έργο μεταφέρθηκε και στον κινηματογράφο το 1966 από τον σκηνοθέτη Τράουφμαν. Ο Άντονι Μπάρτζες δημοσίευσε το βιβλίο του «Κουρδιστό πορτοκάλι» το 1962. Μία παρέα εφήβων βρίσκει ευχαρίστηση στους βιασμούς και σε διάφορες εγκληματικές πράξεις, ωστόσο ο αρχηγός της παρέας φυλακίζεται και το Κράτος 120

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ αναλαμβάνει να εξαφανίσει το βίαιο χαρακτήρα του. Μία κοινωνία γεμάτη φαινόμενα κοινωνικής παθογένειας, σεξ, διαφθορά και βία, στην οποία το κακό πολεμάει το καλό. Ο Μπάρτζες έγραψε αυτό το βιβλίο με στόχο να κινητοποιήσει τους ανθρώπους και να τους κάνει να συνειδητοποιήσουν τα προβλήματα της εποχής. Ο τίτλος μάλιστα παραπέμπει σε ένα φυσικό στοιχείο που χειραγωγείται, έναν κουρδιστό άνθρωπο. Εννέα χρόνια αργότερα ο Κιούμπρικ σκηνοθέτησε την ομότιτλη ταινία. «Το ηλεκτρικό πρόβατο» γράφτηκε το 1968 από τον Φίλιπ Ντικ. Μία μελλοντική κοινωνία, κατεστραμμένη από τον πόλεμο, γεμάτη βλαβερή ραδιενέργεια, ερείπια, σκουπίδια, ζώα-ρομπότ και μηχανήματα που ελέγχουν πλήρως τα συναισθήματα των ανθρώπων. Ο πρωταγωνιστής αναζητά ένα ζωντανό ζώο. Μία αλληγορία και προειδοποίηση για την πορεία της ανθρωπότητας και την ροπή προς την αυτοματοποίηση και την τεχνολογία.

121

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Η ταινία «Blade Runner» του Σκοτ βασίστηκε στο βιβλίο του Ντικ. Ο Στίβεν Κινγκ έγραψε το μυθιστόρημα «Ο δρομέας» το 1982. Ένα από τα πιο επίκαιρα δυστοπικά διηγήματα, αναφέρεται σε μία κοινωνία του μέλλοντος στην Αμερική, όπου οι πολίτες είναι χωρισμένοι σε εύπορους και μη, η μόλυνση του περιβάλλοντος έχει καταστρέψει τα πάντα και η ζωή ελέγχεται πλήρως από την τηλεόραση, και τα προγράμματα που προβάλλονται σε αυτήν, όπως τα τηλεπαιχνίδια. Ο Κινγκ μέσα από το «δρομέα» προέβλεψε ένα δυσοίωνο μέλλον και θέλησε να αφυπνίσει τους ανθρώπους για την ανεξέλεγκτη εξάπλωση των «media», την αδιαφορία για το περιβάλλον και τη θεοποίηση των υλικών. «Ο Δωρητής» γράφτηκε το 1993 από τον Λόις Λόουρι. Περιγράφει μία ιδανική κοινότητα στην οποία δεν υπάρχουν προβλήματα και όλα κυλάνε ομαλά. Αυτή επετεύχθη χάρη σε μία επιτροπή που ήλεγχε και καθόριζε πλήρως τις ζωές των ανθρώπων. Άλλο ένα μυθιστόρημα στο οποίο για χάρη της αρμονικής και ήρεμης ζωής του συνόλου θυσιάστηκε η ατομική ελευθερία των πολιτών.

122

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

123

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

124

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

Τα χαρακτηριστικά της Δυστοπίας

Σε όλα τα προαναφερθέντα έργα παρατηρούμε ότι οι συγγραφείς προβληματισμένοι από το παρελθόν και το παρόν, προειδοποιούν για μελλοντικά κοινωνικοπολιτικά αδιέξοδα. Οι αναγνώστες μέσω των δυστοπικών έργων συνειδητοποιούν τα προβλήματα και επανεξετάζουν το μέλλον. Είναι φανερό ότι στις δυστοπίες που γράφτηκαν το πρώτο μισό του 20ου αιώνα κύριο χαρακτηριστικό των κοινωνιών είναι η ακραία ομοιομορφία και η εξελιγμένη τεχνολογία. Ενώ στο δεύτερο μισό του αιώνα εισάγονται ανησυχίες που αφορούν το περιβάλλον, την καταστροφή και τη μόλυνση του. Εξ’ αιτίας των κοινωνικών και πολιτικών εξελίξεων, είναι λογικό το γεγονός ότι οι δυστοπίες εστίασαν κάθε εποχή σε διαφορετικά προβλήματα. Στις αρχές του 20ου αιώνα η βιομηχανοποίηση είναι πλέον γεγονός, η μηχανή και η τυποποίηση έχουν ενταχθεί στην καθημερινότητα των ανθρώπων. Ενώ στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, που η εξάπλωση της βιομηχανίας έγινε ανεξέλεγκτη και ο πόλεμος είχε αφήσει το στίγμα του, 125

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ παρουσιάστηκαν τα πρώτα περιβαλλοντικά προβλήματα. Γενικότερα, όλες οι δυστοπίες κινούνται σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο κοινωνικοπολιτικών ανησυχιών και γι’ αυτό παρουσιάζουν πολλά κοινά μεταξύ τους ανεξάρτητα από την χρονική περίοδο που γράφτηκαν. Σε όλες τις δυστοπίες υπάρχει μία κυρίαρχη δύναμη στην οποία υποτάσσονται όλοι οι πολίτες. Αυτή η δύναμη μπορεί να είναι είτε ένας άρχοντας, είτε ένα διοικητικό συμβούλιο, είτε και γενικότερα η ιδέα του Κράτους. Αυτή η δύναμη εξουσίας είναι και ο εχθρός, γιατί ευθύνεται για την δημιουργία, την διατήρηση και την εξάπλωση της δυστοπικής κοινωνίας. Για να εξασφαλιστεί η υποταγή των πολιτών υπάρχουν πάρα πολλοί κανόνες, περιορισμοί αλλά και τακτικές ελέγχου και παρακολούθησης. Σε πολλές περιπτώσεις ο αυστηρός κοινωνικός έλεγχος επιτυγχάνεται μέσω της κοινωνικής διαστρωμάτωσης, της βίας, του ελέγχου των ανθρώπινων συναισθημάτων, της απαγόρευσης των πραγματικών διαπροσωπικών σχέσεων 126

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ και του εκφυλισμού του θεσμού της οικογένειας. Ακόμα η τεχνολογία χρησιμοποιήθηκε σαν μέσω ελέγχου, αποπροσανατολίζοντας τους ανθρώπους και κάνοντάς τους πιο μαλθακούς. Συνεπώς κάθε προσωπική ελευθερία καταργείται για χάρη της εξουσίας. Η ειρωνεία στις δυστοπίες είναι το ότι συνήθως η εξουσία υπόσχεται μια τέλεια ζωή, άρα για χάρη αυτής της τέλειας ζωής θυσιάζουν οι πολίτες την ατομική τους ελευθερία. Όσον αφορά το πολίτευμα, οι δυστοπίες παρουσίασαν όλα τα καθεστώτα, όπως αναρχία, σοσιαλισμό, φασισμό, κομμουνισμό, καπιταλισμό, ολοκληρωτισμό και δικτατορία, όμως πάντα υπήρχε μόνο ένα πολίτευμα σε ακραία μορφή. Αυτό επιτυγχανόταν με την θεοποίηση της εξουσίας, την προπαγάνδα και τον φανατισμό των πολιτών. Τέλος στα χαρακτηριστικά των δυτοπικών κοινωνιών προστείθεται η καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος ή η συνειδητή απομάκρυνση από αυτό.

127

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

128

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

Η ΔΥΣΤΟΠΙΑ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΟΥΤΟΠΙΑ

Μελετώντας παράλληλα την ιδανική πόλη του Le Corbusier και το μυθιστόρημα του Ζαμιάτιν, δύο έργα τα οποία δημιουργήθηκαν την ίδια περίοδο, η σύγκριση μεταξύ τους ήταν αναπόφευκτη. Από την μία πλευρά έχουμε έναν Ευρωπαίο αρχιτέκτονα ο οποίος οραματίστηκε και σχεδίασε μια μελλοντική ιδανική πόλη. Και από την άλλη ένας Ρώσος συγγραφέας έγραψε ένα μυθιστόρημα στο οποίο περιέγραφε τη ζωή σε μία «άσχημη» μελλοντική πόλη. Ο ένας είδε το μέλλον ελπιδοφόρο, ενώ ο άλλος δυσοίωνο. Ο Le Corbusier σχεδίασε μία ουτοπία, ενώ ο Ζαμιάτιν περιέγραψε μία δυστοπία. Παρά τη φαινομενική τους διαφορά, αυτές οι δύο προσεγγίσεις παρουσιάζουν κοινά χαρακτηριστικά σε τρία επίπεδα: α) στο στόχο των έργων τους, β) στο σχεδιασμό των πόλεών τους, γ) στην περιγραφή της καθημερινότητας των ανθρώπων. Και οι δύο δημιουργοί, απογοητευμένοι από το παρελθόν 129

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ και αγανακτισμένοι από το παρόν, θέλησαν να αλλάξουν το μέλλον. Ο Le Corbusier σχεδίασε την ιδανική πόλη υποδεικνύοντας τα προβλήματα του παρόντος και την πορεία που θα πρέπει να ακολουθηθεί στο μέλλον. Ο Ζαμιάτιν τόνισε το αδιέξοδο στο οποίο οδηγούταν η κοινωνία, με στόχο την επαγρύπνηση των αναγνωστών του. Όσον αφορά τα χαρακτηριστικά του σχεδιασμού της πόλης, τα σχέδια το Le Corbusier έχουν πολλά κοινά στοιχεία με αυτά της περιγραφής της πόλης του Ζαμιάτιν. Τόσο η Ville Radieuse του Le Corbusier, όσο και το Μονοκράτος του Ζαμιάτιν δημιουργήθηκαν από το μηδέν. Και οι δύο αναφέρονται σε κάποιον πόλεμο, ο οποίος κατέστρεψε τις υπάρχουσες πόλεις, άφησε ερείπια, τα οποία ισοπεδώθηκαν τελείως και ο οι δύο δημιουργοί σχεδίασαν νέες πόλεις. Είναι προφανές ότι ο πόλεμος που αναφέρουν είναι ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Η ανάγκη για εκκαθάριση του υπάρχοντος αστικού τοπίου τονίζει την δυσαρέσκεια και 130

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ των δύο για το παρόν. Η ιδέα ενός «πράσινου» διαχωριστικού παίζει σημαντικό ρόλο στις πόλεις και των δύο έργων. Ο Le Corbusier σχεδίασε μία ζώνη φυσικού πράσινου, η οποία θα διαχώριζε την περιοχή των κατοικιών από τη βιομηχανική. Με την ίδια λογική ο Ζαμιάτιν περιέγραψε το Πράσινο τείχος, του οποίο η ονομασία είναι παραπλανητική. Δεν είναι πράσινου χρώματος, αλλά ούτε αποτελείται από στοιχεία της φύσης, είναι γυάλινο. Είναι μία αλληγορία, όπου το πράσινο προφανώς συμβολίζει τη φύση και διαχωρίζει την πόλη του Μονοκράτους από τα ερείπια του Αρχαίου Κόσμου. H παρουσία του φυσικού περιβάλλοντος στην πόλη είναι αντικείμενο ακριβούς σχεδιασμού, ενώ με την πάροδο των χρόνων μειωνόταν. Οι δρόμοι είναι επίσης σχεδιασμένοι με τον ίδιο τρόπο, κάθετοι και παράλληλοι μεταξύ τους. Ο Le Corbusier σχεδίασε τους δρόμους σε ορθοκανονικό σύστημα, με διαγώνια περάσματα. Ο Ζαμιάτιν πολλές φορές αναφέρθηκε στο «πλέγμα» των 131

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ δρόμων και οι περιγραφές του παραπέμπουν στο καρτεσιανό σύστημα συντεταγμένων. Ένα ακόμα κοινό τους είναι το γεγονός ότι οι δρόμοι άνηκαν εξ’ ολοκλήρου στους πεζούς. Ο Le Corbusier ήθελε να δώσει όλο το άκτιστο έδαφος σαν δώρο στους πεζούς, ενώ και από τις περιγραφές του Ζαμιάτιν συμπεραίνουμε ότι στους δρόμους υπήρχαν κυρίως πεζοί. Κύριος τρόπος μετακίνησης και στα δύο έργα είναι ο Υπόγειος Σιδηρόδρομος, ο οποίος τοποθετείται σε κεντρικό σημείο στην πόλη και αποσκοπεί στην εξυπηρέτηση όσο το δυνατόν περισσότερων κατοίκων. Τόσο στα σχέδια του Le Corbusier, όσο και στο βιβλίο του Ζαμιάτιν συναντούμε πολυώροφα κτίρια. Στην Ville Radieuse αυτά περιέχουν τις κατοικίες και διάφορους άλλους βοηθητικούς δημόσιους χώρους. Αντίστοιχα στους ορόφους των κτηρίων του Μονοκράτους που μαρτυρούνται από τις αναφορές σε ανελκυστήρες και σκάλες, φιλοξενούνται επίσης κατοικίες. Το κύριο υλικό 132

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ κατασκευής των κτηρίων είναι επίσης κοινό, το γυαλί. Ο Le Corbusier χρησιμοποιεί γυαλί για την παροχή άπλετου φυσικού φωτός στους κατοίκους, ενώ ο Ζαμιάτιν εκτός από λόγους υγιεινής και φωτισμού, χρησιμοποιεί το γυαλί κυρίως για έλεγχο των πολιτών. Και στα δύο έργα υπάρχει απόλυτος προγραμματισμός της καθημερινότητας των πολιτών. Στην Ville Radieuse υπάρχει ακριβές και προσδιορισμένο ωράριο πειθαρχημένης εργασίας και υγιών ασχολιών στον ελεύθερο χρόνο για όλους. Όλα πρέπει να γίνονται με ακρίβεια και με στόχο την εξοικονόμηση χρόνου. Στο μυθιστόρημα του Ζαμιάτιν η καθημερινότητα των Αριθμών προσδιορίζεται πλήρως από τον Πίνακα. Με αυτόν τον τρόπο δεν αφήνονται περιθώρια προσωπικών επιλογών στους κατοίκους. Ένα νέο μοντέλο οικογένειας και κοινωνικής οργάνωσης των φύλων παρουσιάζεται και στα δύο έργα. Ο Le Corbusier προωθεί την ισότητα: η γυναίκα πλέον δεν αναλαμβάνει τις 133

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ οικιακές εργασίες ούτε την ανατροφή των παιδιών· ειδικοί χώροι έχουν προβλεφθεί για όλα αυτά. Στο Μονοκράτος η κατάσταση είναι πιο «εξελιγμένη». Οι Αριθμοί, είτε άντρες είτε γυναίκες, φέρονται με τον ίδιο τρόπο και έχουν τα ίδια καθήκοντα. Ενώ η οικογένεια δεν υφίσταται σαν θεσμός, τα παιδιά απομακρύνονται από τους πραγματικούς γονείς τους και μεγαλώνουν σε ειδικά ιδρύματα, ενώ οι μητέρες με το που θα γεννήσουν θανατώνονται. Ένα ακόμα κοινό χαρακτηριστικό των δύο έργων είναι η πεποίθηση διάδοσης του εκάστοτε μοντέλου σχεδιασμού και ζωής. Πιο συγκεκριμένα, ο Le Corbusier σχεδίασε την Ville Radieuse με δυνατότητες επέκτασης. Οι πολίτες του Μονοκράτους, από την άλλη, κατασκεύασαν τον Ολοκληρωτή, με σκοπό να διαδοθεί το τέλειο μοντέλο ζωής τους σε όλο το σύμπαν. Και στις δύο περιπτώσεις τα πάντα πρέπει να λειτουργούν τέλεια. Οι δρόμοι και τα κτίρια είναι σχεδιασμένοι έτσι 134

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ ώστε να μην υπάρχει σπατάλη χρόνου στις μετακινήσεις, οι πολίτες να είναι παραγωγικοί, προφυλαγμένοι από λάθη προσωπικών επιλογών και τα πάντα να χαρακτηρίζονται από λειτουργικότητα. Το Κράτος θα λειτουργεί σαν ενιαίος μηχανισμός. Τα μαθηματικά έχουν και για τον Λε Κορμπυζιέ και για τον Ζαμιάτιν κομβικό ρόλο τόσο στη σχεδίαση των πόλεων όσο και γενικότερα στη ζωή που οραματίστηκαν. Είναι αρκετά πιθανό να μην έχουν επηρεαστεί άμεσα ο ένας από τον άλλον, μιας και ο Le Corbusier άρχισε να οραματίζεται μία ιδανική πόλη ήδη από το 1920 -η εξελιγμένη μορφή αυτών των σχεδίων ήταν η Ville Radieuse- την ίδια περίοδο που ο Ζαμιάτιν είχε ήδη γράψει το Εμείς. Ο Ζαμιάτιν δεν έφτασε στο Παρίσι παρά αρκετά χρόνια αργότερα. Ωστόσο σίγουρα οι έντονες κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές της εποχής, αλλά και οι επικρατούσες τάσεις έπαιξαν ρόλο στα έργα του Le Corbusier και του Ζαμιάτιν.

135

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Η εμπειρία του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, η Οκτωβριανή Επανάσταση και ο φόβος του κομμουνισμού, η περίοδος του Μεσοπολέμου, η εξέλιξη της τεχνολογίας και η διάδοση της τυποποίησης ίσως «ευθύνονται» για τα κοινά σημεία που παρατηρούνται στα έργα των δύο δημιουργών. Μέσα από τη σύγκριση των δύο έργων, παρατηρώντας τα κοινά στοιχεία, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Ζαμιάτιν τελειοποίησε την πόλη του Le Corbusier. Τράβηξε στα άκρα τους σχεδιαστικούς κανόνες της Ville Radieuse, αλλά και τις ιδέες που προωθήθηκαν μέσα από αυτή, και κατέληξε στην δημιουργία του Μονοκράτους. Με αυτήν την ιδέα ο Λε Κορμπυζιέ είναι ο Ευεργέτης, ο Ζαμιάτιν ο D – 503 με τη ρομαντική του προσέγγιση και το Μονοκράτος η Ville Radieuse.

136

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

137

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

138

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

H ΓΝΩΣΗ

Σύμφωνα με το Oxford Dictionary η γνώση είναι το αποτέλεσμα της γνωστικής ενέργειας. Είναι η θεωρητική ή πρακτική κατανόηση ενός θέματος. Έχει να κάνει με την αντίληψη και τις αισθήσεις και αποκτάται μέσω της εμπειρίας, της εκπαίδευσης, της ανακάλυψης και της μάθησης . Στις περισσότερες δυστοπικές κοινωνίες η γνώση αποτελεί κίνδυνο για την διατήρηση της «αρμονίας». Οι πολίτες δεν έχουν πρόσβαση στη γνώση, ενώ αυτή που προωθείται σε αυτούς είναι ελεγχόμενη και πολύ περιορισμένη. Είναι διάχυτη η ιδέα ότι η μάζα, που χαρακτηρίζεται από αμάθεια, είναι πιο εύκολα χειραγωγήσιμη μιας και το άτομο απομακρύνεται από την προσωπική έκφραση. Έτσι η δυστοπική κοινωνία δεν απειλείται. Στην περίπτωση του Ζαμιάτιν, η γνώση, που θεωρούταν σημαντική στην Αρχαία Εποχή, υποτιμάται εντελώς, με αποτέλεσμα να εξαφανιστεί και να προωθείται μόνο ένα συγκεκριμένο μοντέλο της, 139

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ το οποίο εστιάζει στα μαθηματικά. Πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα δυστοπίας που συνειδητά αποφεύγει τη γνώση είναι το Φαρενάιτ 451. Στο μυθιστόρημα Φαρενάιτ 451 τα βιβλία απαγορεύονται και υπάρχει μία ομάδα υπεύθυνη για της καύση τους. Η γνώση είναι συνδεδεμένη με την εξουσία. Η περίοδος που γράφτηκαν αυτές οι δυστοπίες κυριαρχούσε το μοντέρνο κίνημα. Η γνώση στο μοντέρνο Στο μοντέρνο, η «επιστήμη» πρέπει να χαρακτηρίζεται από τη λογική, την ορθότητα και το ωραίο. Μόνο λίγοι, ικανοί και εκλεκτοί, κατέχουν την επιστήμη και επ’ ουδενί δεν την μοιράζονται με τους υπόλοιπους. Οι βάσεις της αντίληψης αυτής εντοπίζονται στις ιδέες του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού: Σύμφωνα με τον Lyotard υπάρχει ένας σταθερός, ικανός για γνώση εαυτός, οποίος είναι συνειδητός, ορθολογικός, αυτόνομος και παγκόσμιος. Αυτός ο εαυτός γνωρίζει τον εαυτό του και τον κόσμο διαμέσου της λογικής που διαθέτει.

140

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Η κατάσταση γνώσης που παράγεται από τον αντικειμενικό ορθολογικό εαυτό είναι η “επιστήμη”, η οποία μπορεί να εξασφαλίσει παγκόσμιες αλήθειες για τον κόσμο, άσχετα από το ατομικό status του γνώστη. Οι αντικειμενικές αυτές αλήθειες υπαγορεύουν κανόνες, τι είναι σωστό, τι ωραίο, τι κακό, τι άσχημο. Η ελευθερία γίνεται αντιληπτή μόνο μέσα από το πρίσμα αυτών των κανόνων. Επομένως, η αλήθεια –και η γνώση- νομιμοποιούν την εξουσία. Η γνώση στο μεταμοντέρνο Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, η εντεινόμενη επικοινωνία και επαφή των ανθρώπων και των πολιτισμών, ως αποτέλεσμα της ραγδαίας τεχνολογικής ανάπτυξης, το μοντέρνο κίνημα τέθηκε υπό αμφισβήτηση και άρχισε να παρακμάζει. Η γνώση πολλαπλασιάζεται. Αφορά πλέον το κοινωνικό σύνολο, όχι μια πνευματική ελίτ, ενώ η εξουσία που εκπορεύεται από αυτήν περιορίζεται.

141

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Καθώς πομπός και δέκτης της γνώσης μπορεί να είναι πλέον ο καθένας και η πληροφορία είναι πολλή και διαθέσιμη, η γνώση χάνει την απόλυτή της αξία και εγκυρότητα. Το άτομο και η γνώση που δύναται να κατέχει αναβαθμίζονται. Ο Ζαμιάτιν περιγράφει μια κοινωνία όπου η γνώση κατέχει μια θέση παρόμοια με εκείνη που κατέχει στο μοντέρνο κίνημα. Ο Ζαμιάτιν, ωστόσο, διάκειται ειρωνικά απέναντι στην κοινωνία αυτή, συνειδητοποιώντας τις παθογένειες που ελλοχεύουν, και ευαισθητοποιεί τον αναγνώστη σχετικά με την αξία του ατόμου και της προσωπικής έκφρασης, τόσο σε πνευματικό όσο και συναισθηματικό επίπεδο.

142

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

143

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

144

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΑ

Κάθε τι στην ανθρώπινη κοινωνία τείνει αιώνια προς την τελειότητα… και πρέπει να τελειοποιείται.1 Το ιδανικό βέβαια βρίσκεται ακόμη μακριά. Το ιδανικό, είναι ξεκάθαρο, είναι η κατάσταση όπου τίποτα πια δεν συμβαίνει.2 Και μετά; Μετά τίποτα! Τέλος. Όλο το σύμπαν είναι ομοιόμορφο. Αυτό ακριβώς είναι που συζητάμε – εντροπία, ψυχολογική εντροπία. Είστε μαθηματικός. Δεν καταλαβαίνετε ότι μόνο οι διαφορές, οι διαφορές θερμοκρασιών, μόνο οι θερμικές αντιθέσεις είναι αυτές που συντηρούν τη ζωή; Και αν παντού, σ’ ολόκληρο το σύμπαν, τα σώματα είναι εξίσου ζεστά ή εξίσου κρύα… εμείς πρέπει να τα φέρουμε σε σύγκρουση – για να προκαλέσουμε φωτιά, έκρηξη, κόλαση. Και θα το κάνουμε».3 Κάνω την εξής ερώτηση: Ποιο είναι αυτό για το οποίο οι άνθρωποι ικετεύουν, αυτό που ονειρεύονται, που τους 1 Ζαμιάτιν, 154 2 Ζαμιάτιν, 34 3 Ζαμιάτιν, 211

145

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ βασανίζει από τα γεννοφάσκια τους; Θέλουν κάποιον να τους πει μια για πάντα τι είναι ευτυχία– και μετά να τους αλυσοδέσει σ’ αυτήν. Τι είναι αυτό που κάνουμε εμείς τώρα, αν όχι αυτό; Το αρχαίο όνειρο του παραδείσου… Θυμηθείτε: Στον παράδεισο έχουν απωλέσει κάθε γνώση επιθυμίας, λύπησης, αγάπης –είναι ευλογημένοι, με τη φαντασία τους να έχει αφαιρεθεί με χειρουργική επέμβαση (ο μοναδικός λόγος που είναι ευλογημένοι) – είναι άγγελοι, οι σκλάβοι του Θεού…1 Ο Παράδεισος επέστρεψε. Και είμαστε πάλι απλοί και αγνοί, όπως ο Αδάμ και η Εύα. Πάει πια αυτή η σύγχυση μεταξύ καλού και κακού. Όλα είναι πολύ απλά, παιδαριωδώς απλά, παράδεισος! Ο Ευεργέτης, ο Πίνακας, το Πράσινο Τείχος, οι Φρουροί: Όλα αυτά τα πράγματα αντιπροσωπεύουν το καλό, το λαμπρό, το ευγενικό, το κρυστάλλινα καθαρό. Γιατί αυτά προστατεύουν τη μη-ελευθερία μας, δηλαδή την ευτυχία μας. Σ’ αυτό το σημείο οι αρχαίοι θ’ άρχιζαν να συζητάνε, 1 Ζαμιάτιν, 259

146

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ να σκέφτονται, να ζυγίζουν το ένα και το άλλο, να σπάνε το κεφάλι τους: Είναι ηθικό, δεν είναι;… Λοιπόν, το πιάσατε το νόημα ε; Αυτό που λέω είναι ότι έχω αυτό το υπέροχο ποίημα για τον Παράδεισο, το Μονοκράτος. Καταλαβαίνετε, έτσι; Δεν είναι σπουδαίο;»1 «Πώς σας φαίνεται αυτό, ε; Δεν είναι παραλήρημα;» Και αυτό το «παραλήρημα» ήταν τόσο σίγουρο, τόσο άκαμπτο.2 Όχι, ευτυχώς, δεν είναι παραλήρημα. Όχι, δυστυχώς, δεν είναι παραλήρημα.3 Κανένα παραλήρημα. Αφαίρεσαν κάτι σαν όγκο από το κεφάλι μου και τώρα είναι ανακουφισμένο και άδειο.4

1 Ζαμιάτιν, 79 2 Ζαμιάτιν, 232 3 Ζαμιάτιν, 233 4 Ζαμιάτιν, 280

147

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

148

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

Συμπεράσματα

Ο άνθρωπος δεν έπαψε ποτέ να φαντάζεται έναν ιδανικό τόπο μια κοινωνία, απαλλαγμένη από τα δεινά της εποχής του. Το μέρος αυτό ονομάστηκε αρχικά παράδεισος και αργότερα ουτοπία. Ετυμολογικά, η λέξη «ουτοπία» αποτελείται από το αρνητικό μόριο «ου» και το ουσιαστικό «τόπος», και σημαίνει «κανένα μέρος». Συνεπώς, η έννοια της ουτοπίας αναφέρεται σε ένα μέρος που δεν υπάρχει και δε μπορεί να υπάρξει. Η αναζήτηση της τέλειας κοινωνίας, της ουτοπίας, φαίνεται, λοιπόν, άσκοπη. Είναι όμως; Οι κοινωνίες κάθε εποχής χαρακτηρίζονται από προβλήματα και προτερήματα. Τα άτομα, ως αναπόσπαστα στοιχεία των κοινωνιών, και οι κοινωνίες εν γένει στο σύνολό τους, προσπαθούν να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα αυτά και να επενδύσουν στα προτερήματά τους, ελπίζοντας σε ένα καλύτερο, διαφορετικό μέλλον. Όσα προβλήματα κι αν λύνονται, όμως, πάντοτε θα προκύπτουν κάποια άλλα, 149

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ νέα. Δεν πρόκειται για ένα φαύλο κύκλο. Αντίθετα, οι κοινωνίες μέσα από την προσπάθειά τους να εξαλείψουν τα προβλήματά τους, διαρκώς εξελίσσονται. Το καλό και το ιδανικό φαντάζουν όλο και πιο κοντινά. Είναι, λοιπόν, κρίσιμο να αναζητάμε την καλύτερη εκδοχή της παρούσας κοινωνίας, της παρούσας «πόλης»· όχι, όμως, με το βλέμμα στραμμένο στην πόλη του μέλλοντος, αλλά στο μέλλον της πόλης και στην εξέλιξή της. Εξέλιξη σημαίνει μεταβολή. Μεταβολή σημαίνει ποικιλία και πλουραλισμός. Για να διατηρηθεί η ποικιλία και ο πλουραλισμός, ο αρχιτέκτονας πρέπει να επιτρέπει στον εκάστοτε χρήστη περιθώρια οικειοποίησης του χώρου. «Ο συνεχής αναπροσδιορισµός της έννοιας του περιβάλλοντος (context), η έλλειψη στρατηγικής του Αστικού Σχεδιασµού όσον αφορά στο µέλλον των Πόλεων και οι πρωτόγνωρες κοινωνικές συνθήκες που διαµορφώνονται, θα πρέπει να µας οδηγήσουν σε µια προσπάθεια επαναπροσδιορισµού της σχέσης του Αρχιτέκτονα µε την Πόλη και το 150

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Τοπίο.»1 Ο αρχιτέκτονας ως δημιουργός ωφείλει να έχει βαθιά επίγνωση της παράδοσης, συνειδητοποίηση των ανθρώπινων καθημερινών αναγκών και με εφαλτήριο αυτά να οραματίζεται το μέλλον της πόλης, της πόλης που κατοικεί ο άνθρωπος. Στην ουτοπία, όπου όλα τα προβλήματα έχουν λυθεί και η ζωή κυλάει αρμονικά, τίποτα δεν αλλάζει γιατί η τελειότητα θεωρείται κατεκτημένη. Για να κατακτηθεί, τα άτομα θυσιάζουν την υποκειμενικότητά τους για το υποτιθέμενο συλλογικό καλό. Η ιδανική κοινωνία είναι απολύτως ομοιόμορφη, άρα, στάσιμη, χωρίς καμία εξέλιξη· τίποτα δε συμβαίνει, τίποτα δε διαταράσσει την αρμονία. Η ιδανική κοινωνία βαίνει προς το θάνατο. Θα είναι όλα μια ευθεία γραμμή…

1 Σπανομαρίδης, Α, Κατοίκηση και Αρχιτεκτονική Πράξη, 2014, Πάτρα, 3

151

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ «Το Ελληνικό Αστικό Τοπίο είναι ένας χώρος συνύπαρξης διαφορετικών και, τις περισσότερες φορές, αντιφατικών στοιχείων. Αυτά διατηρούν έντονα τις λειτουργικές τους αντιθέσεις, τις μορφολογικές τους ιδιορρυθμίες, τις πολιτιστικές τους καταβολές και τα γεωγραφικά τους χαρακτηριστικά. Η εμφάνιση όλων αυτών των στοιχείων, που τόσο διαφέρουν μεταξύ τους και χαρακτηρίζουν το τοπίο μιας σύγχρονης Πόλης, πρέπει να μας προβληματίζει θετικά αφού η παρουσία τους στοιχειοθετεί ένα ιδιαίτερο επίπεδο όρασης ικανό να συμβάλλει σε ένα νέο τρόπο ανάγνωσης της Πόλης που βιώνουμε καθημερινά. Η Άλλη Πόλις, είναι η Πόλη των αισθήσεων και των ξεχασμένων χώρων, είναι η Πόλη της αθωότητας των παιδικών μας χρόνων, είναι η Πόλη με το αφόρητο κυκλοφοριακό και με το κορίτσι στο απέναντι μπαλκόνι, είναι η Πόλη των απρόβλεπτων καταστάσεων και των θορύβων, είναι η Πόλη των οσμών και της μουσικής του 152

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ δρόμου, είναι η Πόλη με τις βόλτες στην παραλία… Η “ΑΛΛΗ” ΠΟΛΙΣ είναι μια αλήθεια που δεν εξαρτάται άμεσα από την προσωπική μας εμπειρία ή κατανόηση, αλλά είναι παρούσα στον πολιτισμό μας σαν μια λανθάνουσα έννοια, σαν μια σειρά από πιθανότητες και όρια για κάθε δημιουργική πράξη.»1

1 Σπανομαρίδης, Α., Κείμενα, Η άλλη Πόλις

153

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

154

ΠΗΓΕΣ

Ξενόγλωσση

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Βιβλιογραφία

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Aldridge, A., The Scientific World View in Dystopia, Ann Arbor: UMI Research, 1978 Baccolini, R., Moylan, T., Dark Horizons: Science Fiction and the Dystopian Imagination, Routledge, 2003 Bacon, Fr., The new Atlantis, CreateSpace Independent Publishing Platform, 2016 Basile, G.M., The algebra of happiness: Yevgeny Zamyatin WE, 2015 Booker, M. K.: Dystopian literature: A theory and research guide. Greenwood Press 1994 Booker, M. K.: The dystopian impulse in modern literature: Fiction as social criticism. Greenwood Press 199 4a Brown, E.J., Russian literature since the revolution, Harvard University Press, 1982 Burns, T., “Zamyatins We and Postmodernism”, Utopian Studies, 17.1,2000, 66-90 Charley, J., The routledge companion on architecture, literature and the city, Routledge, 2018 Curtis, W., Le Corbusier: Ideas & Forms, Phaidon, 2015 155

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Claeys, G., Dystopia: a natural history, Oxford University Press, 2017 Evans, B. A., Vintage Visions: Essays on early science fiction, Wesleyan University Press, 2014, Connecticut Fishman, R., Urban utopias in the twentieth century Ebenezer Howard, Frank Lloyd Wright, and Le Corbusier Robert Fishman, Cambridge MIT Press, 1982 Ginsburg, M.E., Zamyatin, Yevgeny. A Soviet Heretic: Essays by Yevgeny Zamyatin., University of Chicago, 1991, Chicago Gruenwald, O. “The Dystopian Imagination: The Challenge of Techno- Utopia.”, Journal of Interdisciplinary Studies, 25.1, 2013, 1-38 Hutchings, W., “Structure and Design in a Soviet Dystopia: H. G. Wells, Constructivism, and Yevgeny Zamyatin’s “We””, Modern Literature, 9.1, 2014, 81-102 Lehan, R., The City in literature: an intellectual and cultural history, University of California Press, 1998

156

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Lyotard, J., The Postmodern Condition, University of Minnesota Press, 1984 O’Connor, B., Leonardo Da Vinci: Renaissance, Twenty-First Century Books, 2002 Orwell, G., “Review of ‘WE’ by E. I. Zamyatin”, Tribune, v. (), 1946, pages Richards, D.J., Zamyatin: A soviet heretic, Bowes & Bowes, 1962, London Ruth, E., Ideal cities Utopianism and the (un)built environment, Thames & Hudson, 2002 Shane, A.M., The life and works of Evgeni Zamyatin, Berkeley: University of California Press, 1968 Warrick, P., “The Sources of Zamyatin’s We in Dostoevsky’s Notes From Underground”, Extrapolation, 17. 1, 1975, 63-77 Wells, H. G., A Modern Utopia in Tono Bungay and A Modern Utopia, Odhams Press Limited, 1962, London

157

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Ελληνική Bιβλιογραφία

158

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Burgess, A., Κουρδιστό πορτοκάλι, μτφ Γιακουμή Δ., Anubis, 2011 Dick, P., Το ηλεκτρικό πρόβατο, μτφ. Αρβανίτης, Κέδρος, 2015 Huxley, A., Θαυμαστός Καινούριος Κόσμος, μτφ. Τομανάς, Β., Νησίδες, 2002.

King, S., Ο δρομέας, μτφ. Τζιάντζη Μ., Κέδρος, 1998 Le Corbusier, Η χάρτα των Αθηνών, μτφ. Κουρεμένος Σ., Ύψιλον/Βιβλία, 2003 London, J., Το σιδερένιο τακούνι, μτφ. Αλεξάνδρου Α., Γκοβόστης, 2011 Lowry, L., Ο δωρητής, μτφ. Χρυσόπουλος Φ., Κέδρος, 2009 Lyotard, J. F., Η μεταμοντέρνα κατάσταση, μτφ. Παπαγιώργης Κ., Γνώση, 1993, Αθήνα Orweell, G., 1984 Ο μεγάλος αδερφός, μτφ. Μπάρτη Ν., Κάκτος, 1999 Ray B., Φαρενάιτ 451, μτφ. Δουβίτσας Β., Άγρα, 2012.

Wells, H.G., Η μηχανή του χρόνου, μτφ. Λέτσα Α., Μεταίχμιο, 2017

159

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Αριστοφάνης, Οι Όρνιθες, μτφ. Βαρβέρης Γ., Πατάκης, 1997 Γιεβγκιένι Ζαμιάτιν, Εμείς, μτφρ.: Ειρήνη Κουσκουμβελάκη, Εξάρχεια, 2012, Αθήνα Κονταράτος, Σ., Ουτοπία και πολεοδομία, Μορφωτικό ίδρυμα εθνικής τραπέζης, 2014 Κορδάτου, Γ., Ιστορία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, Μπουκουμάνη, 1972. Νούτσος, Π. Χ., Ουτοπία και ιστορία: η ιστορική διάσταση των ουτοπικών σχεδιασμών του T. Campanella και του Fr. Bacon, Κέδρος, 1979 Παπαϊωάννου, Κ., Η γένεση του ολοκληρωτισμού, Εναλλακτικές εκδόσεις, 2017 Παρισάκη, Κ., “Η διήγηση για την Ατλαντίδα και η πλατωνική μίμηση”, Φιλοσοφείν, 2010, σελ.

90-101 Πλάτωνας, Πολιτεία, μτφ. Σκουτερόπουλος Ν., Πόλις, 2014 Σπανομαρίδης, Α, Κατοίκηση και Αρχιτεκτονική Πράξη, 2014, Πάτρα, 3 Τουρνικιώτης, Π., Η διαγώνιος του Le Corbusier, Εκκρεμές, 2010 160

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ Σύνδεσμοι

https://www.britannica.com/biography/Le-Corbusier https://99percentinvisible.org/article/ville-radieuse-le-corbusiers-functionalist-plan-utopian-radiant-city/ «Encyclopædia Britannica» (Αγγλικά) biography/Yevgeny-Ivanovich-Zamyatin.

Merin, G. (2013). AD Classics: Ville Radieuse / Le Corbusier [Online]. Available at: http://www.archdaily.com/411878/ad-classicsville-radieuse-le-corbusier

Προελευση εικόνων

Cohen, J.L., Benton, T., Le Corbusier, La Grand, Phaidon, 2008

161

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

162

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

Ευχαριστίες Στο τέλος αυτής της εργασίας θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε όλους όσους μας βοήθησαν στην προσπάθειά μας αυτή, ιδιαίτερα τον κύριο Σπανομαρίδη για την καθοδήγησή του, τις γνώσεις που μας παρείχε και την υπομονή του.

163

στην

ΕΜΕΙΣ ένα σχόλιο ΟΥΤΟΠΙΑ

164