Researching Re-churching / Μια έρευνα για την επανάχρηση εκκλησιών by vassiliki paraskevopoulou

Researching Re-churching Μια έρευνα για την επανάχρηση εκκλησιών

Ερευνητική Φοιτήτριες:

Εργασία Βασιλική

Επιβλέπων Τομέας Σχολή

Φεβρουάριος

Παρασκευοπούλου

καθηγητής: 1

Δήμητρα

Παναγιώτης

Αρχιτεκτονικού Αρχιτεκτόνων

2018 Μακράκη

Τουρνικιώτης Σχεδιασμού

Μηχανικών

| Ε.Μ.Π.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή

1. Η έννοια της επανάχρησης των εκκλησιών

1.1. 1.1. Η έννοια της επανάχρησης μνημειακών κελυφών στη σύγχρονη πόλη

1.2. 1.2. Οι εκκλησίες ως δυνητικά κελύφη επανάχρησης

2. Προς την επανάχρηση των εκκλησιών: Το κέλυφος, οι φορείς και η πόλη

2.1. Η σχέση της εκκλησίας με τον αστικό ιστό / Η θέση της στη γειτονιά

2.2. Η εκκλησία ως κτίριο: Εσωτερική δομή / Xαρακτηριστικά κελύφους 2.3. Νέες χρήσεις – Προσαρμοστική επανάχρηση

22 23

2.3.1. Αρχαίο ελληνικό θέατρο και Χριστιανική Εκκλησία

2.3.2. Αντιστροφή: Μετατροπή κινηματογράφων

σε πεντηκοστιανούς ναούς 2.3.3. Συμπεραίνοντας 2.4. Φορείς 3. Κατηγορίες χρήσεων – Παραδείγματα 3.1. Κοινότητα και θεσμοί 3.2. Πολιτιστικές χρήσεις 3.3. Χρήσεις κατοικίας

30 31 32 34 42 50

3.4. Εμπορικές χρήσεις

3.5. Γραφεία

4. Προσέγγιση Προτεσταντικής Ηθικής

Τα παραδείγματα

5.1.

Ιστορική αναδρομή στη Δυτική Ευρώπη

5.2.

Η κατάσταση στην Ολλανδία

5.2.1.

Bιβλιοπωλείο Selexyz Dominicanen

5.2.2.

Κέντρο νυχτερινής διασκέδασης Rebelle

5.3.

Η κατάσταση στο Βέλγιο 5.3.1.

5.4.

Η κατάσταση στη Γαλλία 5.4.1.

5.5.

Προτεσταντικός ναός l’Oratoire du Louvre

Η κατάσταση στην Αγγλία 5.5.1.

St. James the Great – Church of Sound

5.5.2.

Εκκλησία Αγίου Παύλου St. Paul’s Anglican Church

5.6.

Η κατάσταση στις ΗΠΑ 5.6.1.

Aρχιτεκτονικό εργαστήρι MmLab

Κέντρο Τεχνών Union Center for the Arts

92 94 98 100 106 108 112 116 121

Η κατάσταση στην Ελλάδα

124

6.1.

126

Η εκκλησία και η γειτονιά

6.2.

Τυπολογία – Χωρική αντίληψη της εκκλησίας

126

6.3.

Μορφές επανάχρησης στην Ελλάδα

130

6.4.

Σχέση εκκλησίας – κράτους

132

6.4.1.

Γενική προσέγγιση

132

6.4.2.

Λίγα λόγια για τη διαχείριση

134

6.4.3.

Ένα σενάριο επανάχρησης εκκλησιών

134

6.5.

Ιερότητα και Θρησκευτικότητα

135

Επίλογος

138

Βιβλιογραφία

142

Εισαγωγή

Αθήνα, 2018

Περιμένουμε στη στάση του λεωφορείου, όπως συνηθίζουμε άλλωστε σχεδόν κάθε πρωινό. Κάποια στιγμή το λεωφορείο επιτέλους φτάνει και επιβιβαζόμαστε, ψάχνοντας μια θέση στο παράθυρο για να παρατηρήσουμε για άλλη μια φορά την πόλη. Βλέπουμε ανθρώπους να περπατούν στο δρόμο, άλλοι βιαστικοί, άλλοι όχι, και κτίρια να εναλλάσσονται συνεχώς το ένα μετά το άλλο, σαν ένα σύνολο καρέ παρμένα από ταινία, προσφέροντας μια φευγαλέα ιστορική περιήγηση στο κέντρο της Αθήνας. Μέσα σε αυτήν τη θορυβώδη ατμόσφαιρα προσπαθούμε να ακούσουμε την ανακοίνωση της επόμενης στάσης. Άγιος Νικόλαος, Χίλτον, Ευαγγελισμός, Νομική, Ζωοδόχου Πηγής, Πολυτεχνείο, Άγιος Βασίλειος και ούτω καθεξής. Δώδεκα στάσεις εκ των οποίων συνειδητοποιούμε ότι οι τρεις είναι ονόματα εκκλησιών.1 Έπειτα σκεφτόμαστε πως ελάχιστα τις έχουμε παρατηρήσει κατά τη διαδρομή, ενώ ποτέ δεν έχει τύχει να τις επισκεφθούμε – σίγουρα αναφερόμαστε και σε αυτές που τυχαίνει να συναντάμε ενδιάμεσα των στάσεων. Γιατί άραγε συμβαίνει αυτό; Τι είναι αυτό που μας προκαλεί αυτήν την αδιάφορη στάση απέναντι σε αυτά τα κτίρια στην πόλη; Σίγουρα εδώ δεν αναφερόμαστε στα μικρά ξωκλήσια που κάποτε επιθυμήσαμε να επισκεφθούμε καθώς ξεπρόβαλλαν πίσω από ένα αιγαιοπελαγίτικο βράχο ή πίσω από ελαιώνες, συκιές και αρμυρίκια. Ένας τέτοιος χώρος, απομακρυσμένος από κάθε ανθρώπινη παρέμβαση, παραδομένος στο έλεος της φύσης, είναι αυτός που μας έκανε να αισθανθούμε ένα δέος, ένα υπερβατικό συναίσθημα, ένα ξεδίπλωμα ψυχής. Ίσως είναι η φύση που το περιβάλλει; Το λιγοστό φως, η σκιά, ο θόρυβος της σιωπής, προκαλούν κάτι το αφιλόξενο, το ανοίκειο, το παράδοξο, αλλά την ίδια στιγμή κάτι το γαλήνιο και καθησυχαστικό. Είναι μήπως το σκύψιμο κάτω από την πόρτα για να περάσεις στο εσωτερικό; Είναι μήπως η λιτότητα του ίδιου του εσωτερικού; Η αίσθηση του απομακρυσμένου από κάθε πολιτισμό; Ποιά είναι αυτά τα χαρακτηριστικά που προσδίδουν σ’ έναν χώρο ιερότητα και πώς αυτήν την έννοια την αντιλαμβάνεται ο καθένας ξεχωριστά; Ο καθένας προσωπικά;

Εικ.1. Παναγιά Καλαμιώτισσα, Ανάφη 2018

Εισαγωγή

Εικ.2. Παναγιά Καλαμιώτισσα, Ανάφη 2018

Εικ.3. Μοναστήρι Παναγίας Χοζοβιώτισσας, Αμοργός 2016

Εισαγωγή

Παρόμοια ερωτήματα μας δημιουργήθηκαν όταν επισκεφθήκαμε εκκλησίες στην Ολλανδία και στη Γαλλία, αλλά και την Αγγλικανική Εκκλησία στο κέντρο της Αθήνας. Μόνο που αυτές φιλοξενούσαν εκείνη τη στιγμή άλλες χρήσεις, όπως συναυλίες μουσικής και εκθέσεις. Είχε τόσο ενδιαφέρον αυτή η ώσμωση, αυτή η ενότητα. Ήταν και ένας από τους βασικούς λόγους που για πρώτη φορά περάσαμε τόσο πολύ χρόνο μέσα σε ένα εκκλησιαστικό κτίριο, παρατηρώντας με δέος το ίδιο και τα δρώμενα που συνέβαιναν μέσα σε αυτό. Επιστρέφοντας, αναρωτηθήκαμε σε ποιούς τελικά απευθύνονται οι εκκλησίες; Ποιός είναι ο ρόλος τους στη σύγχρονη εποχή που χαρακτηρίζεται από ρευστότητα, αλλαγές σε κοινωνικοπολιτικό επίπεδο, αλλά και μεγάλη κρίση; Πώς εξελίσσονται και πώς προσαρμόζονται, λοιπόν, οι εκκλησίες στα νέα αυτά δεδομένα μέσα στα χρόνια; Η επανάχρηση χώρων λατρείας όπως οι εκκλησίες, είναι κάτι που όπως διαπιστώσαμε συμβαίνει στον σύγχρονο κόσμο. Μια γρήγορη αναζήτηση είναι αρκετή για να συναντήσουμε μια πληθώρα και ποικιλία χρήσεων που φιλοξενούνται σήμερα στα εκκλησιαστικά κελύφη. Η ευέλικτη δομή τους, τους επιτρέπει να στεγάσουν θέατρα, κατοικίες, βιβλιοθήκες, εργαστήρια, εστιατόρια και πολλά άλλα. Διαπιστώνουμε όμως πως στην Ελλάδα, τίποτε από αυτά δεν συμβαίνει. Ακόμη και η λειτουργία της εκκλησίας παράλληλα με κάποια άλλη κοσμική χρήση που αφορά όλη την κοινότητα, είναι κάτι άγνωστο. Η ορθόδοξη εκκλησία, προσκολλημένη στο ένδοξο παρελθόν της, παρακολουθεί με απάθεια και συντηρητισμό τις κοινωνικές και χωρικές εξελίξεις του σήμερα. Από την πλευρά των πολιτών, η αδιαφορία προς τη θρησκεία και η αποχή από την εκκλησία, ξεπερνά κάθε προηγούμενο. Ο καθένας μπορεί να παρατηρήσει ότι η πυκνότητα των εκκλησιών στην πόλη, σε σχέση με την προσέλευση των πιστών, δεν είναι μικρή. Παρόλα αυτά, οποιαδήποτε νύξη θα αφορούσε ακόμη και την παράλληλη στέγαση μιας κοσμικής χρήσης, θεωρείται βεβήλωση και συνεπώς είναι κατακριτέα. Όμως, η αναθεώρηση της σχέσης της με το κράτος δεν παύει να είναι θέμα που απασχολεί την επικαιρότητα και πυροδοτεί κύκλους συζητήσεων. Ίσως είναι καιρός και η ίδια η εκκλησία, να αποδεχτεί και να πλησιάσει την κοινωνία του σήμερα, μέσα από ιδεώδη κι αξίες, με εκδηλώσεις και γεγονότα που συνάδουν με τις ανάγκες της σύγχρονης εποχής, και μετέχουν σε έναν ευρύ δημόσιο διάλογο. Άραγε θα ήταν εφικτό να ευφορήσει μια πιθανή νέα κοινοτική ή πολιτιστική χρήση στο κτίριο, τις ώρες που δεν διεξάγεται λειτουργία; Λαμβάνοντας υπόψη όλα τα παραπάνω, και έχοντας βιώσει με ιδιαίτερα θετικό πρόσημο την παράλληλη κοσμική χρήση των εκκλησιών, μας γεννήθηκε η επιθυμία προσέγγισης αυτών των ερωτημάτων και μελέτης της έννοιας της επανάχρησης αυτού το μυστήριου κελύφους, φορέα αναμνήσεων και σπουδαίας αρχιτεκτονικής.

Εισαγωγή

500

1000

¹ Εικ.4. Στον χάρτη απεικονίζονται με κίτρινο χρώμα οι Ελληνικές Ορθόδοξες Εκκλησίες του κέντρου της Αθήνας και με λευκό χρώμα η διαδρομή του λεωφορείου που προαναφέρθηκε.

Η έννοια της επανάχρησης των εκκλησιών

1.1 Η έννοια της επανάχρησης μνημειακών κελυφών στη σύγχρονη πόλη Στο δομημένο περιβάλλον της πόλης, συναντάμε μια ευρεία κατηγορία κελυφών μνημειακού χαρακτήρα που προκειμένου ν΄ ανταπεξέλθουν στις ανάγκες της σύγχρονης κοινωνίας, πολλές φορές επαναχρησιμοποιούνται και επαναπροσδιορίζονται. Η εγκατάλειψη ή κατεδάφιση ενός μνημειακού κτιρίου συνήθως κρίνεται ανεπιθύμητη, καθώς η ιστορία και οι αναμνήσεις που φέρει είναι μεγάλης σημασίας. Είναι σκόπιμο λοιπόν, να εξεταστούν οι προοπτικές επανάχρησης ή και ενίσχυσης της παρουσίας του μέσα από την προσθήκη παράλληλων χρήσεων. Η προσθήκη μιας νέας χρήσης στο κτίριο, που καταφέρνει να ενταχθεί σωστά στο αστικό τοπίο, το καθιστά πολύτιμο ανεξάρτητα από την προηγούμενη καλλιτεχνική ή ιστορική του αξία. Μια νέα χρήση σε ένα κτίριο μνημειακού χαρακτήρα όπως η εκκλησία, επαναπροσδιορίζει τόσο το ίδιο το κτίριο όσο και τον περιβάλλοντα χώρο του. Καθίσταται, όμως, σήμερα εφικτή και αποτελεσματική η επανένταξη κτιρίων-μνημείων στη σύγχρονη αστική ζωή; Οι επεμβάσεις που ακολουθούνται, εκτιμούνται μόνο ως «πράξεις σωτηρίας» τους ή και ως πράξεις που εντάσσουν τα κτίρια στη φυσιολογική πορεία των μεταβολών; 1 «Για να ξαναζήσει ένα κτίριο, για να κερδίσει μια παράταση ζωής, έχει ανάγκη σύγχρονων στοιχείων που θα το περάσουν στην επόμενη εποχή. Από μόνο του το κτίριο μετέχει σ’ έναν ευρύτερο δημόσιο διάλογο. Πρέπει να γίνει η ώσμωση. Και είναι ένα θέμα που θα βάλει κανείς τους νέους όρους δεκτικότητας, εξοικείωσης και φιλικότητας... Νοιώθω ευτυχής αν καταφέρω να κάνω έναν χώρο οικείο. Γιατί, η στεγνή, αρχαιολατρική άποψη δεν βοηθάει το έργο. Συχνά κινδυνεύουμε να χάσουμε το δέντρο για χάρη του φύλλου»2 Γιάννης Κίζης 1.2. Οι εκκλησίες ως δυνητικά κελύφη επανάχρησης Στα πλαίσια της επανάχρησης κτιρίων μνημειακού χαρακτήρα, όπως αναφέρθηκε εντοπίζεται και το φαινόμενο της επανάχρησης των εκκλησιών. Η πυκνότητα των εκκλησιών στον υπάρχοντα αστικό ιστό, καθώς και τα πλεονεκτήματα που παρουσιάζουν ως κτίρια, όσον αφορά τη θέση τους, αλλά και τη λειτουργικότητά τους, αποτελούν χαρακτηριστικά που προσφέρονται για μια πληθώρα χρήσεων.

1 Αρχοντούλα Παπουλάκου, Επανένταξη και επανάχρηση των “ζώντων μνημείων” - καταλοίπων του παρελθόντος στη σύγχρονη αστική ζωή. Επιτυχημένα παραδείγματα μετατροπής και επανάχρησης παλαιών κτηρίων, Monumenta, 2011

2 Γ.Κίζης, «Ώσµωση παλιού και νέου στις αναπλάσεις: Ο αρχιτέκτων Γιάννης Κίζης µιλάει για την ιδεολογία πίσω από τις παρεµβάσεις στα µνηµεία και την ένταξή τους στις σύγχρονες πόλεις», άρθρο στην εφημερίδα «Η Καθημερινή», 2007

Τις τελευταίες δεκαετίες, τα θρησκευτικά κτίρια έχουν αρχίσει να επαναπροσδιορίζονται σε όλον τον κόσμο, πράγμα το οποίο γεννά την επιθυμία και το ενδιαφέρον μελέτης και προσέγγισης της έννοιας αυτής, όπως και της έννοιας της θρησκείας, της πνευματικής πρακτικής και της κοινότητας. Ο ανασχηματισμός χώρων στο αστικό τοπίο είναι μια τακτική που διατηρεί, αλλά και προάγει κάποια σχέση τόσο με το παρελθόν, όσο και τον οπτικό και ιστορικό χαρακτήρα του δομημένου περιβάλλοντος. Οι εκκλησίες αποτελούν συχνά παραδείγματα αυτής της μετατροπής και επαναχρησιμοποίησης του χώρου. Οι πολιτιστικές και κοινωνικές αλλαγές έχουν «στιγματίσει» διάφορες πόλεις με κενά θρησκευτικά κτίρια ή κτίρια που υπολειτουργούν. Σύμφωνα με το άρθρο της Wall Street Journal1, το 2015, η εκκλησία της Αγγλίας διακόπτει τη λειτουργία τουλάχιστον 20 εκκλησιών το χρόνο. Περίπου 200 εκκλησίες στη Δανία δεν είναι βιώσιμες ή υπολειτουργούν, πάνω από 500 εκκλησίες έχουν κλείσει από τη Ρωμαιοκαθολική εκκλησία στη Γερμανία και, πιο δραματικά, στην Ολλανδία οι εκκλησίες που υπολογίζεται να κλείσουν τα επόμενα χρόνια ξεπερνούν τις 1700. Ορισμένες από αυτές μετατρέπονται σε κατοικίες, ενώ πολλές άλλες λαμβάνουν χρήσεις όπως μουσεία, πολιτιστικοί χώροι, βιβλιοθήκες, χώροι ψυχαγωγίας κ.α. Η ποικιλία των χρήσεων δελεάζει και ενθαρρύνει πολλούς αρχιτέκτονες να εξετάσουν και να πραγματοποιήσουν παραδείγματα προσαρμοστικής επανάχρησης θρησκευτικών χώρων σ’ όλον τον κόσμο. Βασικό ενδιαφέρον τους, κατά κύριο λόγο, είναι η δημόσια χρήση, που σημαίνει ότι η μετατροπή του θρησκευτικού χώρου παραμένει ανοικτή στην κοινότητα και στους πολίτες. 2 Αναμφισβήτητα, όλα τα κτίρια είναι φορείς αναμνήσεων και έχουν σημαντική ιστορία, αλλά ένας «οίκος» λατρείας λειτουργεί κάτω από ένα σύνθετο σύνολο συνθηκών, πλαισίων και αξιών. Στην περίπτωση, δηλαδή, των εκκλησιών, οι αξίες είναι πολλαπλές: αισθητικές, ιστορικές και πολιτιστικές. Δεν πρόκειται, δηλαδή, περί επισκευής και διάσωσης ιστορικών κτιρίων, αλλά κυρίως περί μιας αποστολής προς τη δημιουργία χώρων όπου οι άνθρωποι μπορούν να ζήσουν καλά και να αποκτήσουν ουσιαστική σχέση με σημαντικές αφηγήσεις της ιστορίας, τον πολιτισμό και την πολιτιστική τους ταυτότητα.

1 Naftali Bendavid, “Europe’s Empty Churches Go on Sale”, “Hundreds of Churches Have Closed or Are Threatened by Plunging Membership, Posing Question: What to Do With Unused Buildings?”, Wall Street Journal, 2015

Van Pham, “Disused churches: documenting the adaptive reuse of religious buildings”, Xhurches project, London

School of Economics: Religion and Global Society blog, 2017

Προς την επανάχρηση των εκκλησιών: Το κέλυφος, οι φορείς και η πόλη

2.1 Η σχέση της εκκλησίας με τον αστικό ιστό / Η θέση της στη γειτονιά

Οι εκκλησίες αποτελούν κτίρια με πολύ ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και αρχιτεκτονική. Συχνά κυριαρχούν, αλλά κυρίως ξεχωρίζουν στο τοπίο, λόγω της ιδιομορφίας τους, αλλά πολλές φορές και λόγω του μεγέθους τους. Κουβαλούν στην πλάτη τους μια ιστορία αιώνων καθώς, μαζί με τους λατρευτικούς ναούς γενικότερα, αποτελούν ίσως και τα σπουδαιότερα αρχιτεκτονικά μνημεία της ανθρωπότητας, από την αρχαιότητα μέχρι και τη βιομηχανική επανάσταση. Διανύοντας, βέβαια, την περίοδο του 20ου και 21ου αιώνα, φαίνεται πως οι λατρευτικοί χώροι μειώνονται όλο και περισσότερο και σίγουρα δεν αποτελούν τα σημαντικότερα κτίρια αναφοράς στη σύγχρονη πόλη. Η πυκνότητα τους, όμως, στον αστικό ιστό, η ιδιαιτερότητά τους και ο ρόλος τους ως ορατά φυσικά ορόσημα περιοχών, αλλά και γενικότερα ως χώροι λατρείας, τις καθιστούν ακόμη σημαντικές στην καθημερινή ζωή των κοινωνιών και στην εικόνα της πόλης. Δεδομένου, λοιπόν, αυτού, η ενεργή λειτουργία τους και η επαναχρησιμοποίηση τους, στο βαθμό που αυτή μπορεί να κριθεί αναγκαία, αποτελούν πρακτικές οι οποίες αξίζει να εξετασθούν.1 Χρησιμοποιώντας τον όρο «ορατό φυσικό ορόσημο» για τον χαρακτηρισμό μιας εκκλησίας, δίνεται έμφαση στο γεγονός ότι μια εκκλησία ξεχωρίζει από το περιβάλλον της, μέσα από τη διάταξη του χώρου, τη δομική μάζα της, τον εκκλησιαστικό συμβολισμό, τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και τη διακόσμησή της. Kάθε γειτονιά διαθέτει τη δική της εκκλησία. Οι εκκλησίες στον αστικό ιστό είναι πολλές και ποικίλουν, τόσο στο σχήμα, όσο και στο μέγεθος. Έχουν προσαρμοστεί σε πολλά και διαφορετικά αρχιτεκτονικά στυλ, πολιτισμούς, κλίματα, χρησιμοποιώντας ένα ευρύ φάσμα υλικών και διάφορες διαθέσιμες τεχνολογίες στην πάροδο του χρόνου. Τρία πρωταρχικά αρχέτυπα αστικών εκκλησιών είναι: α) εκκλησίες που είναι πλήρως κτισμένες στο χώρο τους β) εκκλησίες σε μεγάλα οικόπεδα, που περιλαμβάνουν επίσης γήπεδα, πάρκινγκ ή άλλα βοηθητικά κτίρια, καθώς και γ) μεγάλα συγκροτήματα που περιλαμβάνουν εκκλησία σε συνδυασμό με ένα σχολείο, ένα μοναστήρι ή άλλες μεγάλες βοηθητικές χρήσεις. 2

Αγησιλάου, Ορθόδοξη Ναοδομία: Παρελθόν, Παρόν και Μέλλον – Είναι δυνατή η επανασύνδεση της 1 Γιάννης Αρχιτεκτονικής με την Εκκλησία; , 2017 2 Christopher John Kiley, Convert! The Adaptive Reuse of Churches, MIT, 2004 σελ. 59-60

Εικ.1. Άποψη της πλατείας από τη Μητρόπολη των Αθηνών Εικ.2. Μετόχι Πανάγιου τάφου Αμάσιας, στο Παγκράτι. Εκκλησία κτισμένη σε όλο το οικόπεδο Εικ.3. Ιερός ναός των Τριών Ιεραρχών στο συγκρότημα της πολυτεχνειούπολης, Αθήνα

Προς την επανάχρηση των εκκλησιών: Το κέλυφος, οι φορείς και η πόλη

Υπάρχει ένα εξίσου μεγάλο εύρος στην ποικιλία των εκκλησιαστικών χώρων από άποψη θέσης. Ορισμένες εκκλησίες δεν έχουν παρά μια πρόσοψη πεζοδρομίου, ενώ άλλες βρίσκονται σε μεγάλες τοποθεσίες, π.χ. συγκροτήματα, που συνδυάζονται με, μαγαζιά, γραφεία, σπίτια και άλλα κτίρια. Ορισμένες εκκλησίες, είτε ενεργές είτε όχι, βρίσκονται σε πλήρως ανεπτυγμένες περιοχές με υψηλές τιμές γης, ενώ άλλες βρίσκονται σε απομακρυσμένες ή περιθωριακές περιοχές με μειωμένη ζωτικότητα. Τέλος, τείνουν να βρίσκονται σε εξέχοντες χώρους σε μια κοινότητα, που βοηθά στην προβολή τους στον κοινωνικό ιστό, ενώ δεν είναι λίγες οι φορές που συναντώνται δίπλα σε κέντρα δραστηριοτήτων και κατά μήκος βασικών αξόνων της πόλης.1 Στις περισσότερες περιπτώσεις οι εκκλησίες συνυπάρχουν με πλατείες ή πλατώματα, που είτε προϋπάρχουν, είτε δημιουργήθηκαν ταυτόχρονα, με σκοπό την αλληλεπίδραση και την αλληλοσυσχέτισή τους. Πλατείες είτε ερειπωμένες - ειδικά κατά τη διάρκεια της νύχτας - είτε σημαντικά σημεία συγκέντρωσης ανθρώπων και κοινωνικής συναναστροφής. Η ύπαρξή του προαύλιου χώρου που συνήθως τις περιβάλλει, έχει εξίσου μεγάλη βαρύτητα, αλλά και δυνατότητες προσαρμογής. Πρόκειται για έναν ανοιχτό χώρο συσχετιζόμενο άμεσα με το δημόσιο, έναν τόπο συνάντησης και κοινωνικοπολιτιστικών δραστηριοτήτων. Έναν τόπο σύνδεσης της εκκλησίας, ως κτίριο και ως λειτουργία, με την κοινότητα. Όσον αφορά την προσθήκη μιας νέας χρήσης στην εκκλησία, αυτός ο χώρος σε συνδυασμό με το εσωτερικό της, παρέχει τη δυνατότητα για πληθώρα δραστηριοτήτων και γενικότερα προσφοράς στην κοινωνική ζωή των ανθρώπων μιας πόλης. Δίνει τη δυνατότητα υποδιαίρεσης της γης σε τμήματα, δημιουργίας κατασκευών σε μη οικοδομημένες εκτάσεις, και πρόσθετες ευκαιρίες για επεκτάσεις κτιρίων. Συμπερασματικά, οι ανοιχτοί χώροι μπορούν να ωφελήσουν στην ενίσχυση της σύνδεσης της εκκλησίας με την κοινότητα, ή στον επαναπροσδιορισμό της σχέσης της με τη γειτονιά και τους κατοίκους της . 2 2.2 Η εκκλησία ως κτίριο: Εσωτερική δομή και χαρακτηριστικά κελύφους Πέρα, όμως, από τα εξωτερικά χαρακτηριστικά μιας εκκλησίας και τη σχέση της με τον αστικό ιστό, είναι σκόπιμο να αναφερθούν και τα χαρακτηριστικά της ως κτίριο και ως δομή, καθώς καθίστανται μοναδικά και πολυσήμαντα τόσο για την προσαρμοστική προσθήκη μιας νέας χρήσης σε αυτήν, όσο και για την σπουδαιότητα της αρχιτεκτονικής γενικότερα. Οι εκκλησίες αποτελούν κτίρια ιδιαίτερης χρήσης, γι’ αυτό και ο σχεδιασμός, αλλά και η επαναχρησιμοποίησή τους αποτελεί πρόκληση για οποιονδήποτε αρχιτέκτονα. Η εσωτερική διάταξη του χώρου και το σχήμα ενός εκκλησιαστικού κτιρίου μπορεί να φανούν αποκαλυπτικά στοιχεία του χαρακτήρα του. Χαρακτηριστικό της παραδοσιακής Καθολικής εκκλησίας, καθώς και άλλων εκκλησιών των οποίων η λατρεία περιλαμβάνει μια λεπτομερή, επίσημη λειτουργία, είναι το ιδιόμορφο

σχέδιο κάτοψης. Τέτοιες εκκλησίες αντανακλούν μια ιεραρχική διάταξη του εσωτερικού χώρου και συχνά τοποθετούνται έτσι, ώστε το ιερό του ναού να είναι προσανατολισμένο προς τα ανατολικά, κατεύθυνση κατά την οποία ο ήλιος ανατέλλει και κατεύθυνση από την οποία, σύμφωνα με την παράδοση, ο Ιησούς θα επέστρεφε ξανά. Η πιο παραδοσιακή διάταξη σχεδιασμού είναι κυρίως εμφανής στις ιστορικές εκκλησίες και δεν χρησιμοποιείται συχνά για τις νεότερες εκκλησίες που χτίστηκαν κατά τον εικοστό αιώνα. Τα περισσότερα κτίρια που προορίζονται για τη χριστιανική λατρεία χωρίζονται σε τυπικούς χώρους. Τα κοινά στοιχεία των χριστιανικών εκκλησιών είναι ο νάρθηκας, ο κύριος ναός, το ιερό, το παρεκκλήσι και το σκευοφυλάκιο. Επίσης, και κάποια άλλα κοινά χαρακτηριστικά της δομής είναι ότι διαθέτουν υψηλές οροφές και κυρίως στο κεντρικό κλίτος, κάτω από τον κεντρικό θόλο, ο χώρος είναι ενιαίος και ισόγειος. 3 Η είσοδος ή οι είσοδοι στο χώρο είναι επιβλητικές και υπερμεγέθεις, ενώ συχνά εξωτερικά η πρόσβαση σε αυτές γίνεται μέσω μιας μεγάλης, επιβλητικής σκάλας. Στο εσωτερικό υπάρχουν διατεταγμένοι κίονες υψηλής αισθητικής και κατασκευαστικής αξίας, όπως επίσης και όλη η στατική δομή διακρίνεται από γλυπτικότητα, ιδιαίτερη λεπτομέρεια και διακόσμηση. Ο σχεδιασμός και η μορφή των ανοιγμάτων είναι τέτοια, ώστε ο φωτισμός του εσωτερικού να είναι σκοτεινός και μυστηριακός. Το φυσικό φως εισέρχεται στο εσωτερικό από μεγάλα ανοίγματα, που είναι περιορισμένου αριθμού και τις περισσότερες φορές κατασκευασμένα με βιτρό, πράγμα το οποίο δημιουργεί μια εξίσου μυστηριακή ατμόσφαιρα στο χώρο. Αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό, επίσης, είναι η ακουστική του χώρου η οποία πηγάζει από τη δομή του εσωτερικού κελύφους και υποστηρίζει πολύ καλά την εκτέλεση μιας λειτουργίας και την εκκλησιαστική μουσική γενικότερα. H ιδιομορφία των εκκλησιαστικών κτιρίων, αναμενόμενα, θα προξενούσε το δίλημμα της προσθήκης μιας νέας χρήσης. Ο πολύ συγκεκριμένος σκοπός τους υπαγορεύει και τα πολύ συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που διέπουν το φυσικό πρόγραμμα του κτιρίου, κι έτσι, κάθε πιθανή νέα λειτουργία, απαιτεί σεβασμό και λεπτούς χειρισμούς προκειμένου να επιτύχει. Είναι σαφές ότι οι εκκλησίες δεν επιζητούν την αποτελεσματικότητα του χώρου ως προγραμματική απαίτηση, αλλά δίνουν έμφαση στη δημιουργία μεγαλοπρεπών και ενθουσιωδών εσωτερικών όγκων που μπορούν να φιλοξενήσουν μεγάλες συγκεντρώσεις ανθρώπων. 2.3 Νέες χρήσεις / Προσαρμοστική επανάχρηση Όσον αφορά τώρα την επανάχρηση των εκκλησιών αυτή καθαυτή, είναι σκόπιμο να αναφερθούν κάποια βασικά χαρακτηριστικά της δομής και του κελύφους τους, που προσφέρονται και υποστηρίζουν άμεσα και αποτελεσματικά την προσαρμοστική προσθήκη μιας νέας ή παράλληλης χρήσης σε αυτές. Οι εκκλησίες έχουν τη δυνατότητα να φιλοξενήσουν μία 1,2,3 Christopher John Kiley, Convert! The Adaptive Reuse of Churches, MIT, 2004 σελ. 68-69

Προς την επανάχρηση των εκκλησιών: Το κέλυφος, οι φορείς και η πόλη

πληθώρα χρήσεων (εμπορικές, πολιτιστικές, κατοικίας, μη κερδοσκοπικές κ.α.) παρά την ιδιομορφία του εσωτερικού τους χώρου και την ιδιαιτερότητα της αρχιτεκτονικής τους. Αυτό το φαινόμενο, όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, είναι ήδη γνωστό παγκοσμίως, καθώς έχει πραγματοποιηθεί ένας μεγάλος αριθμός επαναχρήσεων και παράλληλων χρήσεων των εκκλησιών, κυρίως σε χώρες της Δυτικής Ευρώπης, της Βόρειας Αμερικής αλλά και την Αυστραλία. Παραδείγματα επανάχρησης που, είτε σχετίζονται άμεσα με τη δομή της εκκλησίας ή προσαρμόζονται πολύ εύκολα χωρίς κάποια ιδιαίτερη αλλαγή και αναδιαμόρφωση του χώρου, αποτελούν συνήθως χρήσεις που σχετίζονται με πολιτιστικές, εμπορικές και κοινοτικές δραστηριότητες. Πιο συγκεκριμένα, τέτοιες χρήσεις είναι τα θέατρα, οι κινηματογράφοι, οι χώροι εκθέσεων και διαλέξεων, οι χώροι συναυλιών, τα εργαστήρια, τα εστιατόρια και μπαρ και διάφορες άλλες. 2.3.1. Αρχαίο ελληνικό θέατρο και Χριστιανική Εκκλησία Αναλύοντας τις χρήσεις που προαναφέρθηκαν, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ομοιότητα της δομής της χριστιανικής εκκλησίας με τη δομή του θεάτρου και κυρίως του αρχαίου ελληνικού θεάτρου. Μελετώντας, κάποιος, την αρχιτεκτονική δομή της χριστιανικής εκκλησίας και τη λειτουργικότητα της, θα αναγνωρίσει πολύ εύκολα την αρχιτεκτονική δομή και λειτουργικότητα του αρχαίου ελληνικού θεάτρου. Αυτό, βέβαια, δεν αποτελεί απλά μια ελληνική αρχιτεκτονική επιρροή, αλλά μια βαθύτερη ανάγκη για την ολοκλήρωση και τη συμμετοχή των θεατών στο μυστήριο του θείου δράματος της θυσίας, όπου τελείται με την εκάστοτε χριστιανική λειτουργία. Σε γενικές γραμμές η τραγωδία διαθέτει άρρηκτους δεσμούς με τη μυθολογική παράδοση, καθώς οι ποιητές αντλούν το υλικό τους από το λατρευτικό υπόβαθρο της ηρωολατρείας και της λατρείας των θεών. Η παρουσία των θεών, άλλωστε, ήταν καθοριστική στην ελληνική σκέψη και αποτελούσε σημαντικό μέρος της ζωής της πόλης.1 Τα κύρια μέρη του αρχαίου ελληνικού θεάτρου είναι η σκηνή, η ορχήστρα, το κοίλον, το προσκήνιο, τα παρασκήνια, ο χορός κ.α. και ορισμένα από αυτά έρχονται σε αναλογία με κάποια μέρη των χριστιανικών εκκλησιών. Η σκηνή αποτελεί ένα ορθογώνιο, μακρόστενο κτίριο, που προστέθηκε κατά τον 5ο αι. π. Χ. στην περιφέρεια της ορχήστρας, απέναντι από το κοίλον. Στην αρχή ήταν ισόγεια και χρησιμοποιούταν μόνο ως αποδυτήρια, όπως τα σημερινά παρασκήνια και τα καμαρίνια. Στην χριστιανική Εκκλησία αυτός ο χώρος αναλογεί με το Ιερό, που προσανατολίζεται στο ανατολικό της μέρος. Το προσκήνιο του αρχαίου ελληνικού θεάτρου αποτελεί μια στοά με κίονες μπροστά από τη σκηνή. Ανάμεσα στα διαστήματα των κιόνων βρίσκονταν θυρώματα και ζωγραφικοί πίνακες (τα σκηνικά). Τα θυρώματα του προσκηνίου απέδιδαν τρεις πύλες, από τις οποίες έβγαιναν οι υποκριτές. Το προσκήνιο

1. Το κεντρικό κλίτος 2. Τα πλάγια κλίτη 3. Το τέμπλο 4. Το ιερό

Εικ.4. Κάτοψη ισογείου του ναού της Αγίας Σοφίας στη Θεσσαλονίκη, 1864.

1. Η ορχήστρα 2. Οι πάροδοι 3. Το προσκήνιο 4.Η σκηνή

Εικ.5. Απεικόνιση αρχαίου Ελληνικού θεάτρου από τη χάρτα του Ρήγα, 1797

1 Annyra P. Ezmperg, Το αρχαίο ελληνικό θέατρο και η αρχιτεκτονική λειτουργία της χριστιανικής Εκκλησίας, 2010

Προς την επανάχρηση των εκκλησιών: Το κέλυφος, οι φορείς και η πόλη

ήταν αρχικά πτυσσόμενο, πιθανώς ξύλινο. Στην χριστιανική Εκκλησία αναλογεί με το τέμπλο και τις τρεις πύλες του. Παράλληλα, οι πάροδοι του αρχαίου ελληνικού θεάτρου αποτελούν τους διαδρόμους που βρίσκονται δεξιά και αριστερά από τη σκηνή και οδηγούν στην ορχήστρα. Συνήθως σκεπάζονταν με αψίδες. Στην χριστιανική Εκκλησία αναλογούν με τους διαδρόμους δεξιά και αριστερά που είναι σκεπασμένοι με το γυναικωνίτη. Η ορχήστρα του αρχαίου ελληνικού θεάτρου αποτελεί μια ημικυκλική ή κυκλική πλατεία στο κέντρο του θεάτρου που βρίσκεται μπροστά από το προσκήνιο και εκεί δρούσε, κατά κύριο λόγο, ο χορός. Στην χριστιανική Εκκλησία αναλογούν με τους διαδρόμους δεξιά και αριστερά που είναι σκεπασμένοι με το γυναικωνίτη. Η ορχήστρα του αρχαίου ελληνικού θεάτρου αποτελεί μια ημικυκλική ή κυκλική πλατεία στο κέντρο του θεάτρου που βρίσκεται μπροστά από το προσκήνιο και εκεί δρούσε, κατά κύριο λόγο, ο χορός. Στην χριστιανική εκκλησία μπορεί να αντιστοιχηθεί με το κεντρικό κλίτος. Τέλος, ο χορός του αρχαίου ελληνικού θεάτρου, οι λόγοι, δηλαδή, και οι αντίλογοι των πρωταγωνιστών, όπως και η συνδιαλλαγή με το χορό, προορίζονταν να καλύψουν το μεγαλύτερο μέρος του έργου και αποκάλυπταν σε μεγάλο βαθμό τα κίνητρα της πράξης. Κίνητρα που ενίοτε είναι σημαντικότερα από την ίδια την πράξη, γιατί είναι πύλες προς την ψυχολογική διερεύνηση του μυθολογικού υλικού. Αυτός είναι πιθανώς και ο λόγος για τον οποίο η συμμετοχή, η μέθεξη του κοινού, είναι έντονη τόσο στις θρησκευτικές γιορτές όσο και στους δραματικούς αγώνες. Στην χριστιανική Εκκλησία ο χορός αναλογεί με τους δεξιούς και τους αριστερούς ψάλτες .1 Ασφαλώς, λοιπόν, η εκκλησία αποτελεί εξ’ ορισμού θεατρικό χώρο με χαρακτηριστικά που παράλληλα επιτρέπουν τη διεξαγωγή ομιλιών, διαλέξεων, εκθέσεων, συναυλιών, προβολών και παραστάσεων. Προσφέρει, δηλαδή, μια ευελιξία και ποικιλία χώρων, δίνοντας τη δυνατότητα για μια δημιουργική και εφευρετική αξιοποίηση αυτών. Παράλληλα, εκτός από την ίδια την τυπολογία του ναού, η ακουστική - που θεωρητικά έχει συνυπολογιστεί στην κατασκευή και δεσπόζει στις περισσότερες εκκλησίες - είναι ένα σημαντικό χαρακτηριστικό που προσαυξάνει τις δυνατότητες αυτών των πολλαπλών χρήσεων. 2.3.2. Αντιστροφή: Η μετατροπή των κινηματογράφων σε πεντηκοστιανούς ναούς Σε αυτό το σημείο, αξίζει να αναφερθεί και το φαινόμενο της επανάχρησης των εκκλησιών σε κινηματογράφους, το οποίο παρουσιάζει και ένα «παράδοξο». Πιο συγκεκριμένα, συναντάμε το αντίθετο φαινόμενο από όσα έχουν ήδη αναφερθεί. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, οι πεντηκοστιανοί ναοί έχουν επεκταθεί τις τελευταίες τρεις δεκαετίες και προκειμένου να στεγάσουν τη λειτουργία 1 Annyra P. Ezmperg, Το αρχαίο ελληνικό θέατρο και η αρχιτεκτονική λειτουργία της χριστιανικής Εκκλησίας, 2010

τους, αγόρασαν πολλούς κινηματογράφους που χρεωκόπησαν. 2 Αυτό συνέβη, διότι, οι κινηματογράφοι διαθέτουν αίθουσες μεγάλης χωρητικότητας, συνήθως κατέχουν κεντρική και περίοπτη θέση στην πόλη, και ταυτόχρονα χαμηλό κόστος συντήρησης. Έτσι, οι κεντρικοί τους χώροι μπορούν να παραμείνουν οι ίδιοι, ακόμη και μετά την εγκατάσταση της εκκλησιαστικής λειτουργίας. Κατά τη μετατροπή ενός κινηματογράφου σε μια εκκλησία, διατηρείται το αμφιθέατρο και η σκηνή, καθώς και ο γλυπτικός διάκοσμος σε ορισμένες περιπτώσεις. Σημαντικό στοιχείο, επίσης, είναι η διαχείριση του φωτός. Το φως ήταν ένα βασικό στοιχείο, σύμβολο του Αγίου Πνεύματος, στη θρησκευτική αρχιτεκτονική. Τόσο το αμφιθέατρο αυτό καθ’ αυτό, όσο και τα αρχιτεκτονικά στοιχεία ξεχωριστά μπορούν να γίνουν περισσότερο αντιληπτά με την ύπαρξη και τη διαχείριση του φωτός στο εσωτερικό των πρώην κινηματογράφων. Κι έτσι, ενώ σε αυτούς τους χώρους, άλλοτε, προβλήθηκαν ταινίες μυθοπλασίας που εξερευνούσαν το μυστήριο του απαγορευμένου, της σκοτεινής πλευράς, με φιγούρες φαντασίας, λαγνείας και ματαιοδοξίας, οι ίδιοι χώροι είναι πλέον αφιερωμένοι στην εξολόθρευση των δαιμόνων, καταδικάζοντας τη ματαιοδοξία και τη λαγνεία, διακηρύσσοντας την αγάπη του Χριστού. 3

Εικ.6 Το σινεμά Astoria στο Finsbury park, στο Λονδίνο. Άνοιξε το 1930 και λειτούργησε ως το 1971. Έχει φιλοξενήσει συναυλίες διασήμων, όπως ο Miles Davis, ο Louis Armstrong, οι Beatles, οι Rolling Stones και όχι μόνο.

Εικ.7 Το 1988, το κτίριο μετετράπη σε πεντηκοστιανή εκκλησία, που παραμένει έως και σήμερα.

2 3 Joana Gouveia Alves, Cinema-theatres: From ‘Jesus Christ Superstar’ to ‘Jesus Christ is the Lord’, 2014

Προς την επανάχρηση των εκκλησιών: Το κέλυφος, οι φορείς και η πόλη

Εικ.8 Μετατροπή της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη σε θέατρο

Προς την επανάχρηση των εκκλησιών: Το κέλυφος, οι φορείς και η πόλη

2.3.3. Συμπεραίνοντας Αναλύοντας, λοιπόν, τα παραπάνω χαρακτηριστικά των εκκλησιών, που αφορούν είτε τη δομή τους, είτε τη σχέση τους με τον αστικό ιστό και τη ζωή στην πόλη γενικότερα, συμπεραίνουμε ότι οι εκκλησίες αποτελούν χώρους πολύ ιδιόμορφους και μοναδικούς και κατ’ επέκταση η ένταξη άλλων χρήσεων και δραστηριοτήτων σε αυτούς αποτελεί πάντοτε πρόκληση. Απαιτείται ιδιαίτερη ευαισθησία και σεβασμός αυτών των χαρακτηριστικών κατά τη διαδικασία του σχεδιασμού και της αναδιαμόρφωσης, είτε του εσωτερικού είτε του εξωτερικού χώρου των εκκλησιών, καθώς όπως προαναφέρθηκε είναι σκόπιμο, σε κάθε περίπτωση, να διατηρηθεί αυτή η μεγαλοπρέπεια και σπουδαιότητα της αρχιτεκτονικής τους μορφής. Κυρίαρχη πρέπει να είναι η παράμετρος εκείνης της αρχιτεκτονικής. που την καθιστά κατ’ εξοχήν πνευματικό έργο και που έχει να κάνει με τον συμβολισμό, τη μεταφυσική διάσταση του χώρου, την ποίηση, το υπερβατικό. Παράλληλα, όμως, όλα αυτά τα χαρακτηριστικά, αν διαχειριστούν σωστά, δίνουν σπουδαίες σχεδιαστικές δυνατότητες και μπορούν να αποδώσουν ένα έργο υψηλών αισθητικών προδιαγραφών. Ως απόρροια, επίσης, όσων αναφέρθηκαν, υπάρχουν ορισμένοι τύποι επανάχρησης που μεταβάλλουν τις φυσικές συνθήκες μιας εκκλησίας λιγότερο από άλλους, ενώ συχνό είναι το φαινόμενο προσθήκης κάποιων παράλληλων χρήσεων σε αυτήν, διατηρώντας τμήματά της ως ενεργούς ιερούς χώρους. Εδώ είναι σκόπιμο να αναφερθεί ότι οι οικιστικές μετατροπές τείνουν να είναι οι πιο παρεμβατικές, όσον αφορά τις αλλαγές στο εσωτερικό και στο εξωτερικό μιας εκκλησίας και αλλοιώνουν σχεδόν ολοκληρωτικά τόσο το αυθεντικό πνεύμα της παροχής βοήθειας και εξυπηρέτησης της τοπικής κοινότητας, όσο και τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά της αυτά καθαυτά. Η επαναχρησιμοποίηση, λοιπόν, μιας εκκλησίας για θεσμική μη κερδοσκοπική ή κοινοτική χρήση, επιτρέπει και ταυτόχρονα ενισχύει το πνεύμα παροχής βοήθειας και εξυπηρέτησης της τοπικής κοινότητας, πράγμα το οποίο είναι πολιτικά επιθυμητό και αφαιρεί μερικούς από τους ισχυρισμούς που μπορεί να περιβάλλουν τη μετατροπή σε μια ιδιωτική, κερδοσκοπική χρήση. Οι μη κερδοσκοπικές και κοινωφελείς χρήσεις ενδέχεται να είναι σε θέση να χρησιμοποιήσουν δημόσιους πόρους από τοπικές, κρατικές ή ομοσπονδιακές πηγές, καθώς και ιδιωτικές δωρεές, με σκοπό να ενισχύσουν την κατασκευή της νέας εγκατάστασής τους. Έτσι, ακόμη και στην περίπτωση επανάχρησης ή παράλληλης χρήσης μιας εκκλησίας, ο κοινοφελής χαρακτήρας της εκκλησίας δεν αλλοιώνεται απαραίτητα, αλλά απεναντίας μπορεί να αναφέρεται σε όλους τους πολίτες και να αποτελεί ένα δημόσιο κτίριο που λειτουργεί, σε αρκετές περιπτώσεις, καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας.

2.4 Οι φορείς Ποιός όμως είναι εκείνος που αποφασίζει για την προσθήκη μιας νέας χρήσης στην εκκλησία; Δεν πρόκειται για απλή διαδικασία, αλλά αντίθετα απαιτείται η εμπλοκή όλων των ομάδων που σχετίζονται έμμεσα ή άμεσα με την εκκλησία και το περιβάλλον της. Η αξιολόγηση της απόφασης περιλαμβάνει παραμέτρους όπως οι ανάγκες του κοινωνικού περίγυρου - των νέων χρηστών, σε τοπικό ή υπερτοπικό επίπεδο, οι οικονομικές απολαβές, ή ο τρόπος με τον οποίο η εκκλησία θα επιβιώσει, και γενικότερα όλα τα μέσα που συντελούν στη συνέχιση μιας ενεργής νέας χρήσης. Μια εκκλησία, ως ιδιοκτήτης του κτιρίου θα μπορούσε να επιθυμεί τη δημιουργία προσωρινών, ή αφαιρούμενων αλλαγών που θα επέτρεπαν διαφορετική χρήση, διατηρώντας παράλληλα την επιλογή επιστροφής της εκκλησίας σε θρησκευτική χρήση στο μέλλον.¹

1 Christopher John Kiley, Convert! The Adaptive Reuse of Churches, MIT, 2004 σελ. 33-40

Κατηγορίες χρήσεων – Παραδείγματα

3.1. Κοινότητα και θεσμοί Η συνεργασία της τοπικής κοινότητας και των μη κερδοσκοπικών θεσμικών χωρικών αναγκών με ένα κενό κτίριο, μπορεί να αποδειχθεί αποτελεσματικό μέσο για τη διατήρηση μιας εκκλησίας. Πολλές εκκλησίες έχουν μετατραπεί σε κοινοτικά κέντρα, εγκαταστάσεις μέριμνας, κέντρα κληρονομιάς, κέντρα ηλικιωμένων, μουσεία, σχολεία και βιβλιοθήκες. Οι μη κερδοσκοπικές και κοινωφελείς χρήσεις χρησιμοποιούν, για τη λειτουργία τους, δημόσιους πόρους από τοπικές, κρατικές ή ομοσπονδιακές πηγές καθώς και ιδιωτικές δωρεές και επομένως η είσοδος στο κοινό είναι ελεύθερη και η παροχή υπηρεσιών είναι δωρεάν. Μια τέτοιου είδους επαναχρησιμοποίηση μιας εκκλησίας επιτρέπει, παράλληλα, το αυθεντικό πνεύμα της εκκλησίας να συνεχίσει με τη μορφή παροχής βοήθειας και εξυπηρέτησης στην τοπική κοινότητα, πράγμα το οποίο είναι πολιτικά επιθυμητό και αφαιρεί μερικούς από τους ισχυρισμούς που μπορεί να περιβάλλουν τη μετατροπή σε μια ιδιωτική, κερδοσκοπική χρήση. 35

Κατηγορίες χρήσεων – Παραδείγματα

Κέντρο Υγείας Bevers και Barten Άμστερνταμ Η παλαιά προτεσταντική εκκλησία βρίσκεται στο κέντρο του Άμστερνταμ και έχει πάψει να χρησιμοποιείται ως λατρευτικός ναός εδώ και χρόνια. Το 2016, με τη συνεργασία των αρχιτεκτόνων B-N-B, BO6 και των γιατρών Bevers και Barten, η εκκλησία μετατράπηκε σε σύγχρονο κέντρο υγείας. Με την προσθήκη αυτής της χρήσης η εκκλησία διατηρεί την προσφορά της στην κοινωνία και τη γειτονιά. Οι παρεμβάσεις στο χώρο είναι ήπιες και η ώσμωση του παλιού με του νέου γίνεται με επιτυχία και σεβασμό σε αυτόν τον ιστορικό χώρο. Παρά το γεγονός ότι τα πάντα πληρούν τα αυστηρά ιατρικά πρότυπα, στο σημείο εισόδου ο χώρος είναι ιδιαίτερα ατμοσφαιρικός και αποστασιοποιείται από τον ιατρικό κόσμο. Επιπλέον, ο ίδιος χώρος χρησιμοποιείται περιστασιακά για δραστηριότητες της γειτονιάς, ενώ παράλληλα, μετατρέπεται σε αίθουσα συναυλιών, με χαρακτηριστική την παρουσία του πιάνου.

Εικ.1,2. Το κεντρικό κλίτος της εκκλησίας, χώρος αναμονής και δραστηριοτήτων, Κέντρο Υγείας Bevers και Barten Εικ.3. Χώροι ιατρικού κέντρου

Βιβλιοθήκη πανεπιστημίου Paulinerkerk, Γερμανία Η PaulinerKirche ήταν μέρος ενός δομινικανικού μοναστηριού, που ιδρύθηκε τον 13ο αιώνα. Η κατασκευή της ολοκληρώθηκε το 1304. Ήδη από το 1737, αφού το μοναστήρι διαλύθηκε, χρησιμοποιήθηκε για εκπαιδευτικούς σκοπούς από το Πανεπιστήμιο της πόλης. Έπειτα στέγαζε τη βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου και της πόλης, της οποίας το απόθεμα συνεχώς μεγάλωνε, κι έτσι ο χώρος υπέστη προσθήκες προκειμένου να ανταπεξέλθει στις ανάγκες. Το 1944 το μοναστήρι και η εκκλησία υπέστησαν σοβαρές καταστροφές. Μετά την ανακατασκευή, η εκκλησία χρησιμοποιήθηκε από το πανεπιστήμιο ως αναγνωστήριο. Μεταξύ του 2000 και του 2006, ανακαινίστηκε σχολαστικά με βάση τα παλιά σχέδια, κι έλαβε ξανά χρήση βιβλιοθήκης, η οποία πλεόν απλώνεται στο ευρύτερο συγκρότημα του μοναστηριού.

Εικ.4. Η βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου στην εκκλησία PaulinerKirche, 2006 Εικ.5. Η εκκλησία PaulinerKirche Εικ.6. Η εκκλησία PaulinerKirche, 1820

Κατηγορίες χρήσεων – Παραδείγματα

MmLab εργαστήρι αρχιτεκτονικής Βέλγιο Το εργαστήρι αρχιτεκτονικής Mmlab βρίσκεται σε μια Δομινικανή εκκλησία στο campus Saint Lucas στη Γάνδη. Η εκκλησία, όπως και το campus, αποτελούν παράρτημα του πανεπιστημίου KU LEUVEN. Σήμερα, η εκκλησία του campus εξυπηρετεί λειτουργίες της σχολής αρχιτεκτόνων του KU LEUVEN, προσφέροντας χώρους μαθημάτων, παρουσιάσεων, και υπηρεσίες κοπής μακετών, όπως κοπή με λέιζερ και τρισδιάστατη εκτύπωση. Για την προσαρμογή της εκκλησίας χρησιμοποιήθηκαν μέσα και υλικά που διατηρούν τον εσωτερικό της χώρο αζημίωτο, προσφέροντας πάντα την εναλλακτική της επιστροφής στην αρχική της κατάσταση. Η διαμόρφωση αξιοποιεί κι αναδεικνύει τις χωρικές ποιότητες του εκκλησιαστικού κελύφους, αναβαθμίζοντας την χωρική εμπειρία της εκπαιδευτικής λειτουργίας. Τέλος, αξιέπαινη κρίνουμε την προσπάθεια χρησιμοποίησης μιας πρώην εκκλησίας για εκπαιδευτικό σκοπό, όπως για τις ανάγκες μιας σχολής αρχιτεκτόνων.

Εικ.7,8. Εργαστήρι αρχιτεκτονικής Mmlab, Βέλγιο

Παρεκκλήσι Άγιου Ιωάννη του Θεολόγου, Σχολή Χιλλ, Αθήνα Η Σχολή Χιλλ βρίσκεται στην Πλάκα και είναι το παλαιότερο ιδιωτικό σχολείο της Ελλάδας. Ιδρύθηκε το 1831, από το ζεύγος των Αμερικανών ιεραποστόλων Τζων και Φάννυ Χίλλ. Το 1885, στο πίσω μέρος της αυλής ανεγέρθηκε το παρεκκλήσι του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου εις μνήμην του ζεύγους των ιδρυτών. Σήμερα, η Σχολή Χιλλ αποτελεί δημοτικό σχολείο και στο εσωτερικό του παρεκκλησιού πραγματοποιούνται καθημερινά τα μαθήματα μουσικής, καθώς και εκδηλώσεις μέσ’ το χρόνο.

Εικ.9. Παρεκκλήσι Άγιου Ιωάννη του Θεολόγου, Σχολή Χιλλ Εικ.10. Εκδήλωση μουσικής στο παρεκκλήσι της Σχολής Χιλλ Εικ.11. Το παρεκκλήσι και η πίσω αυλή του σχολείου

Κατηγορίες χρήσεων – Παραδείγματα

Παράλληλα, όμως, με την επανάχρηση υφιστάμενων εκκλησιών ή την προσθήκη παράλληλης χρήσης σε αυτές, γίνονται προτάσεις και πραγματοποιούνται εκκλησίες με κοσμικό χαρακτήρα και πολυλειτουργικότητα δομής, έτσι ώστε να ανταποκρίνονται στις σύγχρονες ανάγκες τις κοινωνίας και να αλληλεπιδρούν όσο το δυνατόν περισσότερο με την κοινότητα.

Holy See Pavilion πρόταση Βατικανού στη Μπιενάλε Βενετίας 2018 Το project Holy See Pavilion βρίσκεται στο νησί του San Giorgio Maggiore της Βενετίας. Αποτελεί την πρόταση του Βατικανού για τη Μπιενάλε της Βενετίας του 2018. Ο επίτροπος, Καρδινάλιος Gianfranco Ravasi, με τους επιμελητές Francesco Dal Co και Micol Forti κάλεσαν 10 διάσημους αρχιτέκτονες να επαναπροσδιορίσουν την έννοια του παρεκκλησίου στον 21ο αιώνα, με πρότυπο ένα συγκεκριμένο παρεκκλήσι του 1920 σχεδιασμένο από τον Gunnar Asplund στο νεκροταφείο της Στοκχόλμης και με δεδομένο ότι το παρεκκλήσι θα ήταν απομονωμένο σε ένα απόλυτα αφηρημένο φυσικό περιβάλλον, με άνοιγμα στο νερό της λιμνοθάλασσας. Η επιλογή των αρχιτεκτόνων από διαφορετικά μήκη και πλάτη της γης, διαφορετικής ηλικίας και αισθητικής, έγινε με στόχο να εκφραστεί η τάση του καθολικισμού να αγκαλιάσει τη διαφορετικότητα ανά τον κόσμο. Πρόκειται για αφηρημένες δομές με θρησκευτικό, αλλά και κοσμικό πρόσημο, που προσφέρονται για περισυλλογή, στάση και αλληλεπίδραση με τη φύση.

Εικ.12,13. Contemporary chapel by Eduardo Souto de Moura, Biennale di Venezia, 2018 Εικ.14. Contemporary chapel by Norman Foster & Partners, Biennale di Venezia, 2018

Church in the City, Ελσίνκι Οι OOPEAA architects σχεδίασαν την «Εκκλησία στην πόλη» και πρόκειται για τον σχεδιασμό ενός τετραγώνου στο Ελσίνκι που περιλαμβάνει μια πολυλειτουργική εκκλησία και κοινωνικές κατοικίες. Η νέα εκκλησία βρίσκεται σε κεντρική τοποθεσία, ενώ σχετίζεται με τον αστικό ιστό του ανατολικού Ελσίνκι. Θα περιλαμβάνει χώρους γραφείων και συνεδριάσεων με σκοπό την καλύτερη εξυπηρέτηση της κοινότητας που την περιβάλει. Οι εσωτερικοί χώροι της εκκλησίας έχουν σχεδιαστεί έτσι ώστε να είναι πιο οικείοι και πιο κοντά στην ανθρώπινη κλίμακα. Η κύρια εκκλησιαστική αίθουσα θα έχει τη δυνατότητα να διαμορφώνεται κατάλληλα ώστε να φιλοξενεί ταυτόχρονα και πολλαπλές δραστηριότητες που αφορούν την κοινότητα ανάλογα με τις ανάγκες. Επιπλέον οι εκκλησιαστικές εγκαταστάσεις θα περιλαμβάνουν ένα καφέ, ένα κατάστημα, έναν εξωτερικό χώρο συγκέντρωσης, καθώς και αίθουσες εργασίας. Το έργο «Εκκλησία στην πόλη» θα πραγματοποιηθεί το 2020.

Εικ.15. Η πολυλειτουργική εκκλησία στο Ελσίνκι Εικ.16. Το εσωτερικό της εκκλησίας Εικ.17. Οι κοινωνικές κατοικίες και η εκκλησία

Κατηγορίες χρήσεων – Παραδείγματα

3.2. Πολιτιστικές χρήσεις Οι καλλιτεχνικές και πολιτιστικές χρήσεις, όπως οι αίθουσες εκδηλώσεων και συναυλιών, τα θέατρα, οι γκαλερί τέχνης και οι εκθεσιακοί χώροι, αποτελούν ιδανικές λειτουργίες που θα μπορούσε να στεγάσει ένα εκκλησιαστικό κέλυφος. Αναφέρονται σε όλη την κοινότητα και η εγκατάστασή τους σε ένα εκκλησιαστικό κτίριο δεν απαιτεί ιδιαίτερες αλλαγές του εσωτερικού του χώρου, αφού μπορεί να λειτουργήσουν μέχρι και με μια απλή αναδιάταξη των καθισμάτων. Η κατηγορία αυτή εναρμονίζει ίσως περισσότερο από κάθε άλλη, την κλίμακα της νέας χρήσης με αυτήν της προγενέστερης, καθώς δεν χρειάζεται να περιοριστεί στην ανθρώπινη κλίμακα μέσω ανακατασκευών, αλλά αντίθετα , επιζητεί τον ανοιχτό χώρο.

Κατηγορίες χρήσεων – Παραδείγματα

Oudekerk, Άμστερνταμ Η εκκλησία Oudekerk είναι η παλαιότερη ενοριακή εκκλησία του Άμστερνταμ και βρίσκεται στην περιοχή Red Light District. Χτίστηκε, αρχικά, το 1300 στην κορυφή ενός νεκροταφείου, ενώ με την πάροδο των χρόνων επεκτάθηκε, και από τον 18ο αιώνα συντηρεί τη σημερινή της μορφή. Χαρακτηριστικά στοιχεία της Oudekerk είναι, το δάπεδο που αποτελείται εξ ολοκλήρου από τάφους, τα μεγάλα βιτρώ παράθυρα και το μπαρόκ εκκλησιαστικό όργανο του 1724. Η εκκλησία έχει εξαιρετική ακουστική και παράλληλα με τη λειτουργία της ως χώρο λατρείας, πραγματοποιεί τακτικές συναυλίες. Χρησιμοποιείται επίσης ως εκθεσιακός χώρος με εκθέσεις σύγχρονης τέχνης. Στο χώρο τη εκκλησίας υπάρχει, επίσης, ένα καφέ και ένα βιβλιοπωλείο.

Εικ.18. Έκθεση σύγχρονης τέχνης της καλλιτέχνιδας Sarah van Sonsbeeck, Oudekerk, 2017 Εικ.19. Έκθεση σύγχρονης τέχνης του καλλιτέχνη Marinus Boezem, Oudekerk, 2016 Εικ.20. Εκκλησιαστική λειτουργία, Oudekerk

Προτεσταντικός ναός l’Oratoire du Louvre, Παρίσι Η εκκλησία βρίσκεται στο 1ο διαμέρισμα του Παρισιού, πάνω στη Rue de Rivoli, και αντικρίζει το παλαιότερο τμήμα από το παλάτι του Λούβρου. Ο ναός φιλοξενεί κάθε χρόνο τα τελευταία επτά χρόνια, τμήματα της επίδειξης μόδας του Paris fashion week, που εκτελείται παράλληλα και σε άλλα κτίριαμνημεία της πόλης, όπως το Palais de Tokyo, το Institute du monde arabe, ή το centre Pompidou. Αξιόλογο παράδειγμα αποτελεί η επίδειξη της σχεδιάστριας Iris Van Herpen το 2016, που σχεδιάζει με εργαλεία την τρισδιάστατη εκτύπωση και την κοπή με laser. Η επίδειξη μόδας των ρούχων της, έγινε με τη μορφή περφόρμανς, όπου τα μοντέλα-μούσες στέκονται σε πόζες αγαλμάτων που κινούν αργά τα άκρα τους, συνοδευόμενες από μουσική-ήχους που προέρχονται από αντικείμενα διατεταγμένα σε σχήμα κύκλου στο δάπεδο, και διαχωρίζονται προδιαγράφοντας το χώρο της πασαρέλας. Πρωτού αυτή ξεκινήσει, κι όσο τα μοντέλα είναι στατικά, το κοινό περιφέρεται ελεύθερα ανάμεσά τους. Οι ιδιαίτεροι ήχοι, ο φωτισμός, η περφόρμανς δημιουργούν ένα μυσταγωγικό κλίμα που αξιοποιεί και εναρμονίζεται με τον χώρο στον οποίο συμβαίνει.

Εικ.21. Επίδειξη μόδας της σχεδιάστριας Iris Van Herpen, Προτεσταντικός ναός Ορατορίου του Λούβρου, 2016 Εικ.22. Επίδειξη μόδας της σχεδιάστριας Iris Van Herpen, Προτεσταντικός ναός Ορατορίου του Λούβρου, 2016 Εικ.23. Προτεσταντικός ναός Ορατορίου του Λούβρου

Κατηγορίες χρήσεων – Παραδείγματα

Luther’s light, Βερολίνο Η μόνιμη εγκατάσταση φωτός του καλλιτέχνη James Turrell βρίσκεται σε ένα ξωκλήσι του 20ου αιώνα, στο νεκροταφείο Dorotheenstädtischer του Βερολίνου και εγκαινιάσθηκε το 2015. Το ξωκλήσι χτίστηκε το 1927 και δεν υπάρχουν έγγραφα που να δείχνουν την αρχική του κατάσταση. Ο σημερινός χώρος ανακαινίστηκε από τον Nedelykov Moreira, ο οποίος κατάφερε να δώσει στο μυστήριο μνημείοπαρεκκλήσι ένα καθαρό, μοντέρνο και μίνιμαλ ύφος που χρησιμεύει ως ο τέλειος καμβάς για την πρακτική του Turrell. Η εγκατάσταση φωτός του Turrell είναι εμπνευσμένη από τα χρώματα του ηλιοβασιλέματος, γεγονός που τράβηξε την προσοχή των Βερολινέζων, μιας και πέρασαν ένα ασυνήθιστο καλοκαίρι εκείνη τη χρονιά. Η παρουσίαση ξεκινάει με ένα δροσερό μπλε φως που μιμείται τον ουρανό, προετοιμασμένο να φιλοξενήσει ένα πολύχρωμο ηλιοβασίλεμα, με ζεστά πορτοκαλί, καταπραϋντικά ροζ και ζωντανά κόκκινα χρώματα - τα χρώματα που η γερμανική πρωτεύουσα δεν κατάφερε να αντικρίσει τότε. Τα έργα του James Turrell, όπως και το συγκεκριμένο, δημιουργούν μοναδικές εμπειρίες, εκπροσωπώντας την πνευματικότητα, την εσωτερικότητα και την ποιητικότητα. Αναδεικνύει ο ίδιος την επιστήμη του φωτός και την αντίληψή του κόσμου για αυτό.

Εικ.24,25,26 Light installation, James Turrell, 2017

Αγγλικανική Εκκλησία Άγιου Παύλου Αθήνα Η Αγγλικανική Εκκλησία του Άγιου Παύλου βρίσκεται στο κέντρο της Αθήνας, στη συμβολή της οδού Φιλελλήνων με τη Λεωφόρο Αμαλίας. Οικοδομήθηκε μεταξύ των ετών 1838 και 1843 ώστε να εξυπηρετεί τις θρησκευτικές ανάγκες της αθηναϊκής παροικίας των Διαμαρτυρομένων και κατά κύριο λόγο, των Αγγλικανών. Η εκκλησία σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Σταμάτη Κλεάνθη και η εκτέλεσή του ανατέθηκε στο Δανό αρχιτέκτονα Χανς Κρίστιαν Χάνσεν. Σήμερα, η Αγγλικανική εκκλησία του Άγιου Παύλου αποτελεί έναν τόπο λατρείας, ποιμαντικής φροντίδας και κοινωνικών και πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Κάθε χρόνο, τις ώρες μη λειτουργίας της εκκλησίας, διοργανώνονται πολυάριθμες πολιτιστικές εκδηλώσεις, από τις οποίες οι περισσότερες αφορούν συναυλίες μουσικής. Στις τελευταίες συμμετέχουν σημαντικοί μουσικοί από όλον τον κόσμο της ατμοσφαιρικής, πειραματικής, ηλεκτρονικής και

Εικ.27,28. Συναυλία στην Αγγλικανική Εκκλησία Εικ.29. Αγγλικανική Εκκλησία Άγιου Παύλου

Κατηγορίες χρήσεων – Παραδείγματα

Santa Barbara, Ισπανία Ο Ναός της Αγίας Βαρβάρας στην πόλη Γιανέρα της Βόρειας Ισπανίας σχεδιάστηκε από το αρχιτέκτονα Μανουέλ ντελ Μπούστο το 1912. Για μεγάλο διάστημα εξυπηρετούσε μια ακμάζουσα ενορία εργαζόμενων του εργοστασίου τοπικών πυρομαχικών, αλλά μετά το κλείσιμο του εργοστασίου στο τέλος του ισπανικού εμφυλίου πολέμου, η συμμετοχή στις λειτουργίες μειώθηκε δραματικά. Από τότε η εκκλησία παρέμεινε αναξιοποίητη έως το 2007, όταν η συλλογικότητα Church Brigade, μια ομάδα skaters, αποφάσισε να αγοράσει αυτό το εγκαταλελειμμένο κτίριο και να το μετατρέψει σε ένα δημόσιο κέντρο για skateboarding. Τα μέλη της ομάδας, με την βοήθεια χορηγών, κατάφεραν να συντηρήσουν το κτίριο, να το μετασχηματίσουν σε skatepark με την προσθήκη ραμπών, καθώς και να το διακοσμήσουν, καλύπτοντας τους εσωτερικούς τοίχους και τις θολωτές οροφές με ένα καλειδοσκόπιο πολύχρωμων γεωμετρικών μοτίβων. Έτσι λοιπόν δημιουργήθηκε ο Ναός του Χάους (Kaos Temple) όπου το skateboarding συναντά την τέχνη και αναζωογονεί την κοινότητα.

Εικ.30. Ναός της Αγίας Βαρβάρας, Βόρεια Ισπανία Εικ.31,32. Skate park στο ναό της Αγίας Βαρβάρας

Bourgie hall, Καναδάς Η νεο-ρωμανική εκκλησία του 19ου αιώνα του αρχιτέκτονα Alexander Cowper Hutchison, σταμάτησε τη λειτουργία ως λατρευτικός χώρος το 2004. Το 2011 τέθηκε σε λειτουργία ως αίθουσα συναυλιών 444 θέσεων, που σχεδιάστηκε από τους αρχιτέκτονες Provencher Roy & Associés, και τους DFS Architecture & Design, το 2008. Σύντομα έγινε ένας από τους σημαντικότερους πολιτιστικούς ναούς στο Μόντρεαλ, με εντυπωσιακά βιτρό παράθυρα του Louis C. Tiffany. Δίπλα στην εκκλησία βρίσκεται το σύγχρονο Μουσείο Bourgie που συνδέεται με το Bourgie Hall. Η περιοχή αναγνωρίστηκε το 1998 ως εθνικό ιστορικό μνημείο.

Εικ.33. Νεο-ρωμανική εκκλησία του 19ου αιώνα, Μόντρεαλ Εικ.34,35. Bourgie hall, Μόντρεαλ

Κατηγορίες χρήσεων – Παραδείγματα

3.3. Χρήσεις κατοικίας Οι οικιακές χρήσεις περιλαμβάνουν τη μετατροπή των εκκλησιών σε μονοκατοικίες, πολυκατοικίες, πανδοχεία ή ξενώνες και σε δομές ειδικών αναγκών, όπως κοινωνικές κατοικίες, κέντρα ηλικιωμένων κ.λπ. Τα τελευταία παρουσιάζουν τυπολογικές ομοιότητες με τις συνήθεις οικιστικές κατασκευές, αλλά συχνά διαθέτουν τη δυνατότητα λήψης επιδοτήσεων από δημόσιους πόρους. Η δομή των εκκλησιών παραμένει ένας περιοριστικός παράγοντας για τις οικιακές χρήσεις, καθώς υπάρχει η ανάγκη προσαρμογής αυτής της προϋπάρχουσας δομής στο λειτουργικό πρόγραμμα μιας κατοικίας. Η ενσωμάτωση του δικτύου νερού και ηλεκτρισμού, η ανάγκη για φωτισμό ημέρας και κατ’ επέκταση περισσότερων ανοιγμάτων στις όψεις και η γενικότερη εσωτερική αναδιαμόρφωση, αυξάνουν το κόστος κατασκευής και παράλληλα αλλοιώνουν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα των εκκλησιών.

Κατηγορίες χρήσεων – Παραδείγματα

Κατοικία στην εκκλησία St. Nicholas Αγγλία Η γεωργιανή εκκλησία St. Nicholas βρίσκεται στο Northumberland της Βορειοανατολικής Αγγλίας. Κατασκευάσθηκε το 1792 και μετά την αποκατάστασή της το 1980 παρέμεινε εγκαταλελειμμένη και ερειπωμένη. Το 2002 η εκκλησία αγοράσθηκε από μια οικογένεια της Αγγλίας η οποία ανέλαβε και την επταετή αποκατάστασή της. Αν και στα πλαίσια της ανακαίνισης ήταν απαραίτητη η εγκατάσταση δικτύου ηλεκτρικού ρεύματος, ενδοδαπέδιας θέρμανσης και συσκευών τελευταίας τεχνολογίας, οι ιδιοκτήτες κατάφεραν να διατηρήσουν το μεγαλύτερο μέρος της γοητείας της εκκλησίας. Το εξωτερικό της εκκλησίας, τα παράθυρα και οι θολωτές οροφές παρέμειναν ακριβώς όπως ήταν από τα τέλη του 1700. Το νεκροταφείο στο μπροστινό μέρος της εκκλησίας παρέμεινε επίσης άθικτο.

Εικ.36,37,38. Εσωτερικό της κατοικίας στην εκκλησία St. Nicholas στην Αγγλία

Κατοικία σε καθολική εκκλησία Ουτρέχτη Η παλιά καθολική εκκλησία μετατράπηκε σε κατοικία από τους Zecc architects το 2006. Έχει γίνει κάποια προσπάθεια διατήρησης του χαρακτήρα της μικρής εκκλησίας και όπου είναι δυνατόν, έχει ενισχυθεί. Τα χρώματα των βιτρώ παραθύρων ξεχωρίζουν λόγω της φωτεινότητας του εσωτερικού χώρου. Τα βιτρό παράθυρα λειτουργούν ως προβολείς στις λευκές επιφάνειες ολόκληρου του εσωτερικού. Για επιπλέον φως ημέρας προστέθηκαν κι άλλα παράθυρα στην οροφή. Για την ενίσχυση της επαφής με την πόλη προστέθηκε ένα μεγάλο παράθυρο που μοιάζει με πίνακα του Mondriaan πίσω από τον αρχικό βωμό. Παρά τη μινιμαλιστική προσέγγιση, το εσωτερικό της εκκλησίας έχει αλλοιωθεί σε μεγάλο βαθμό.

Εικ.39,40,41. Εσωτερικό της κατοικίας στην καθολική εκκλησία της Ουτρέχτης

Κατηγορίες χρήσεων – Παραδείγματα

3.4. Εμπορικές χρήσεις Οι εμπορικές χρήσεις αφορούν μια ποικιλία δραστηριοτήτων και υπηρεσιών και περιλαμβάνουν καταστήματα λιανικής, νυχτερινά κέντρα, μπαρ και εστιατόρια. Συχνά, τέτοιου είδους μετατροπές των εκκλησιών σε επιχειρήσεις που δρουν με βάση το κέρδος, φέρουν πολλές αντιδράσεις από μέρους της εκκλησίας και διαφόρων θρησκειών, καθώς οι ίδιοι λαμβάνουν σοβαρά υπόψη τη διατήρηση του συμβολικού ρόλου των εκκλησιών. Στο βαθμό που οι εμπορικές δραστηριότητες είναι επιτρεπτές, δηλαδή στην περίπτωση ενός εστιατορίου ή ενός βιβλιοπωλείου, οι εκκλησίες ευκολότερα προσφέρουν τον χώρο τους. Ορισμένες εμπορικές χρήσεις, ωστόσο, δεν φαίνεται να λειτουργούν αποτελεσματικά στις εκκλησίες.

Κατηγορίες χρήσεων – Παραδείγματα

Bιβλιοπωλείο Selexyz Dominicanen Μάαστριχτ Η γοτθική Δομηνικανή εκκλησία βρίσκεται στο κέντρο του Μάαστριχτ. Ανεγέρθη τον 13ο αιώνα κι εγκαινιάστηκε το 1294. Το 1796 αφορήθηκε, κι έτσι τέθηκε τέλος στην εκκλησιαστική της λειτουργία. Αργότερα απέκτησε μεταγενέστερες χρήσεις, όπως αρχείο της πόλης, στάβλος, στάθμευση ποδηλάτων, εκθεσιακός χώρος και αίθουσα εκδηλώσεων. Ο υπεύθυνος αρχιτέκτονας για την αναστήλωση της εκκλησίας είναι ο Rob Brouwers, ενώ οι Merkx + Girod ήταν υπεύθυνοι για την εσωτερική της διαμόρφωση ως βιβλιοπωλείο το 2007. Σήμερα μετράει περίπου 700.000 επισκέψεις το χρόνο και οργανώνει παράλληλα εκδηλώσεις όπως διαλέξεις, παρουσιάσεις βιβλίων, εκθέσεις και συνεντεύξεις. Κατά την αναδιαμόρφωση του χώρου ως βιβλιοπωλείο, στοιχεία όπως τα βιτρώ παράθυρα, οι τοιχογραφίες και οι θόλοι έχουν διατηρηθεί ακέραια. Η ανάπτυξη της βιβλιοθήκης καθ’ ύψος, χωρίς την προσθήκη επιπλέον ορόφου, αποτελεί ευφυή χειρονομία, καθώς η κλίμακα της κατασκευής εναρμονίζεται με τη μνημειώδη κλίμακα του ναού, χωρίς να την ανταγωνίζεται. Εικ.42,43. Εσωτερικός χώρος του Bιβλιοπωλείου Selexyz Dominicanen

The Augustijnen Church Μάαστριχτ Η εκκλησία Augustijnen βρίσκεται στο κέντρο του Μάαστριχτ, στις όχθες του ποταμού Maas και κατασκευάστηκε περίπου τον 13ο αιώνα. Το 1976 η εκκλησία λειτούργησε ως χώρος για πολιτιστικές εκδηλώσεις και το 1991 χρησιμοποιήθηκε από τη μουσική ομάδα Mastreechter Staar μέχρι το 1998. Το 1998 απομακρύνθηκε και το τελευταίο απόθεμα της εκκλησίας, και έπειτα ενοικιάστηκε μερικές νύχτες την εβδομάδα ως νυχτερινό κέντρο διασκέδασης "NightLive". Μέχρι τον Ιούνιο του 2014, η Εκκλησία ήταν επιπλωμένη ως παιδική χαρά (FunVille). To 2015 ανακαινίστηκε ξανά κι έτσι γεννήθηκε το κέντρο νυχτερινής διασκέδασης Rebelle. Το σχεδιασμό του εσωτερικού χώρου ανέλαβαν οι Heineken interior design. Ο κυρίως ναός αποτελεί το χώρο διασκέδασης, ενώ στα πλαϊνά διαθέτει βοηθητικές λειτουργίες όπως τουαλέτες και αποθήκη. Όσον αφορά τη διάταξη του χώρου, η χρήση δεν απαιτεί κάποια τολμηρή επέμβαση, προσφέροντας πάντα τη δυνατότητα επιστροφής του ναού στην αρχική του κατάσταση. Ομολογουμένως βέβαια, η ίδια η χρήση του χώρου, τα χρώματα των φωτισμών, η επιλογή της τοποθέτησης του μπαρ στο ιερό και του φωτισμένου με νέον σταυρού πίσω από τον μπάρμαν, θα έλεγε κανείς ότι εκφράζουν μια ειρωνική αντίθεση ανάμεσα στην πρωταρχική και την τωρινή χρήση του κελύφους, συμβαδίζοντας απόλυτα με την εικόνα της μεταμοντέρνας κοινωνίας του 20ου και 21ου αιώνα.

Εικ.44,45,46. Κέντρο νυχτερινής διασκέδασης Rebelle, Augustijnen Church

Κατηγορίες χρήσεων – Παραδείγματα

Εστιατόριο 5Church ΗΠΑ Το εστιατόριο 5Church βρίσκεται στο κέντρο του Charleston των Ηνωμένων Πολιτειών. Εγκαινιάσθηκε το 2015 και στεγάζεται σε μια ιστορική εκκλησία του Charleston, η οποία μετρά έναν αιώνα ζωής. Η εκκλησία από το 1960 έχει διακόψει την εκκλησιαστική λειτουργία της και για μια δεκαετία, πριν από το εστιατόριο, φιλοξενούσε ένα αθλητικό μπαρ. Κατά την ενσωμάτωση του εστιατορίου διατηρήθηκαν όσο το δυνατόν περισσότερο τα χαρακτηριστικά της εκκλησίας και πιο συγκεκριμένα το 60% των αρχικών πατωμάτων και το 90% των βιτρό. Η αρχιτέκτονες μαζί με τους ιδιοκτήτες του εστιατορίου επιδίωξαν τον συνδυασμό του παλιού με του νέου, και έτσι πρόσθεσαν κάποιες pop art και neo-Victorian πινελιές περιμετρικά του χώρου και στη στέγη, χρησιμοποιώντας έργα τοπικών καλλιτεχνών.

Εικ.47,48. Εσωτερικός χώρος του εστιατορίου 5Church Εικ.49. Εξωτερική όψη της εκκλησίας

3.5. Γραφεία Εκκλησίες μπορούν να μετατραπούν σε χώρους γραφείων, είτε ως ενιαίοι χώροι για έναν μόνο χρήστη, είτε ως μονάδες με κοινόχρηστες εγκαταστάσεις για μια ομάδα χρηστών. Αντίστοιχα με τις οικιακές χρήσεις, υπάρχουν και σε αυτήν την περίπτωση προβληματισμοί όσον αφορά την επανάχρηση, που πηγάζουν από την ανάγκη επιμερισμού των εσωτερικών χώρων των εκκλησιών. Πολλές φορές, όμως, τα γραφεία χρειάζονται μια ανοιχτή διάταξη δαπέδου με θαλάμους και διαχωριστικά πανέλα, γεγονός που δεν απαιτεί τόσες πολλές αλλαγές στο εσωτερικό. Οι χρήσεις αυτές, συχνά επωφελούνται τη περίοπτη θέση του κτιρίου της εκκλησίας, κυρίως εάν απευθύνονται σε χρήστες που επιθυμούν μια εξέχουσα φυσική παρουσία.

Κατηγορίες χρήσεων – Παραδείγματα

Γραφείο αρχιτεκτόνων Squillace Αυστραλία Οι αρχιτέκτονες Squillace έχουν μετατρέψει μια παλιά εκκλησία σε κτίριο μικτής χρήσης που φιλοξενεί και το αρχιτεκτονικό τους στούντιο. Η εκκλησία βρίσκεται στην περιοχή Surry Hills στην Αυστραλία. Ήταν για χρόνια παραμελημένη και έτσι με την αναδιαμόρφωσή της ως χώρο εργασίας άρχισε να ζωντανεύει ξανά. Ο μεγάλος και επιμήκης χώρος της, επέτρεψε στους αρχιτέκτονες να δημιουργήσουν ένα ιδανικό περιβάλλον εργασίας, εμπνεόμενοι από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της. Σκοπός ήταν η δημιουργία χώρων συνεργασίας, συσκέψεων, κατασκευής μακετών και καθιστικού και η επίτευξη της αντίθεσης ανάμεσα στα βασικά υπάρχοντα χαρακτηριστικά και τις νέες σύγχρονες προσθήκες. Η μινιμαλιστική παλέτα λευκού χρώματος επέτρεψε την υλοποίηση αυτής της αντίθεσης και την ανάγνωση των βιτρώ παραθύρων ως έργα τέχνης. Οι αρχιτέκτονες θεώρησαν επίσης απαραίτητο να διατηρηθεί μια αίσθηση συμμετρίας και επανάληψης ως θεμελιώδης αρχή του σχεδιασμού της εκκλησίας. Υποστηρίζουν ότι αυτός ο χώρος αποτελεί κίνητρο και πηγή έμπνευσης για τη δουλειά τους.

Εικ.50,51,52. Γραφείο αρχιτεκτόνων Squillace

Γραφείο αρχιτεκτόνων CLS Μιλάνο Οι CLS Architects, το 2014, δημιούργησαν το νέο τους αρχιτεκτονικό γραφείο στην εκκλησία του Άγιου Παύλου στο Μιλάνο, η οποία χτίστηκε τον 16ο αιώνα και έχει αλλάξει ποικίλες χρήσεις μέσα στα χρόνια. Χρησιμοποιήθηκε από τον Ναπολέων Βοναπάρτη ως αποθήκη κατά τη γαλλική επανάσταση. Το 1930 ανακαινίστηκε από τον αρχιτέκτονα Mezzanotte και χάρη στην εξαιρετική ακουστική της φιλοξένησε συναυλίες πολλών καλλιτεχνών, όπως της Μαρίας Κάλλας και της τραγουδίστριας της ποπ μουσικής του ’60, Mina. Πιο πρόσφατα, αποτελούσε αίθουσα δημοπρασιών και χώρο για παρουσιάσεις μόδας, συναυλίες και καλλιτεχνικές εγκαταστάσεις. Οι αρχιτέκτονες CLS, λοιπόν, δεν έχασαν την ευκαιρία να επαναχρησιμοποιήσουν αυτό το ιστορικό μπαρόκ κτίριο, διακοσμημένο με τοιχογραφίες των αδελφών Campi. Η κεντρική ιδέα του σχεδιασμού αφορούσε την εισαγωγή, στον πηρύνα της εκκλησίας, ενός ελεύθερου γυάλινου κουτιού μεταλλικής απλής κατασκευής, εμπνευσμένης από τα ιταλικά διυλιστήρια πετρελαίου, που έρχεται σε αντίθεση με την περίτεχνη διακόσμηση του περιβάλλοντός της. Οι αρχιτέκτονες, γνωρίζοντας ότι δεν αποτελεί ένα συνηθισμένο στούντιο, αποφάσισαν να αφιερώσουν τον ευρύ χώρο της εισόδου σε δημιουργικούς κλάδους, όπως στην διοργάνωση εκθέσεων, παραστάσεων και γενικότερα καλλιτεχνικών δρώμενων. Εικ.53,54,55. Γραφείο αρχιτεκτόνων CLS

Προσέγγιση Προτεσταντικής Ηθικής

Γιατί, όμως, συναντώνται τόσα παραδείγματα επανάχρησης ιδίως στην προτεσταντική θρησκεία; Πρακτικές επανάχρησης εκκλησιών εντοπίζονται κυρίως σε Προτεσταντικές, αλλά και σε Καθολικές εκκλησίες, σε αντίθεση με τις Ορθόδοξες. Στην δυτική Ευρώπη όμως, τα σκήπτρα της επανάχρησης έχει ο προτεσταντισμός. (Στην Αμερική δημιουργείται μια άλλη κατάσταση, που περιγράφεται σε άλλο κεφάλαιο). Τί είναι αυτό λοιπόν, που διαφοροποιείται στην αντίληψη ενός ορθόδοξου κι ενός προτεστάντη; Όπως θα δούμε αργότερα, η εκκλησία στις προτεσταντικές χώρες όπου έχει πραγματοποιηθεί επανάχρηση, αντιμετωπίζεται συχνά ως επιχείρηση, με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Τη στιγμή που η προσέλευση πιστών κρίνεται ανεπαρκής για τη συντήρηση της εκκλησίας, η ίδια αναγκάζεται να απευθυνθεί σε μια ευρύτερη ομάδα χρηστών, μέσω της προσθήκης μιας νέας χρήσης. Είναι λογικό άλλωστε, αφού αυτή η νέα θρησκεία, από τις απαρχές της, έθετε τις βάσεις για την ανάπτυξη του ορθολογικού καπιταλισμού στη Δύση. Την φιλοσοφία του Προτεσταντισμού, προσπαθεί να προσεγγίσει ο Βέμπερ, σε συνάρτηση με την ανάπτυξη του δυτικού ρασιοναλιστικού καπιταλισμού. Σύμφωνα με τον ίδιο, οι δύο έννοιες είναι μεταξύ τους άρρηκτα συνδεδεμένες. Αυτό απορρέει από τον τρόπο με τον οποίο εξάρχής τέθηκαν οι βάσεις της προτεσταντικής θεολογίας περί σωτηρίας της ψυχής. Η θεωρία, συνδέθηκε άμεσα με μια εργασιακή ηθική, που δίνει έμφαση στη σκληρή δουλειά, τον ασκητικό βίο ,αλλά και την αποδοκιμασία της απώλειας χρόνου. Ταυτόχρονα, προάγεται η αντίληψη ότι η σχέση του πιστού με το Θεό δεν απαιτεί εκκλησιαστικούς μεσολαβητές, αφού κανείς δεν μπορεί να προκαθορίσει τη μεταθανάτια σωτηρία του. Ο όρος «πίστη» πλέον δεν αποζητά τη συμμετοχή στην εκκλησιαστική λειτουργία, αλλά εκδηλώνεται έμπρακτα με τη στάση ζωής του ατόμου. Έτσι, ο πιστός αποδεσμεύεται από το κτίριο.1 Σε αυτό το σημείο, αναφέρουμε ότι οι καθολικοί και οι ορθόδοξοι θεωρούσαν ως ηθικό βίο τη ζωή μακριά από τα εγκόσμια, γι΄ αυτό και προσέφευγαν στον ασκητισμό, την απομόνωση και την αδιαφορία για τα αγαθά αυτού του κόσμου. Οι προτεστάντες αντίθετα, ιδιαίτερα οι καλβινιστές, αντιμετώπιζαν την εργασία και τη συμμετοχή στα εγκόσμια ως ένα «σκοπό» που τους έχει δοθεί από το Θεό. 2 Δεν φαντάζει περίεργο δηλαδή, που ακόμα και σήμερα, οι ορθόδοξοι περισσότερο και οι καθολικοί λιγότερο, εμμένουν στην πεπατημένη που κληρονόμησαν, και καταδικάζουν με πάθος κάθε πιθανή σύνδεση της εκκλησίας με τα εγκόσμια.

Παρόλα αυτά, η άμεση συσχέτιση του προτεσταντισμού με την εργασία και της συμμετοχή στα εγκόσμια, οδήγησε στην μοναδικότητα της δυτικής, άκρως ρασιοναλιστικής καπιταλιστικής ανάπτυξης, η οποία σήμερα, χωρίς πια το θρησκευτικό υπόβαθρο, επιβλήθηκε σε όλον τον κόσμο. Αξίζει να αναφερθεί ότι η ενώ η σύνδεση καπιταλισμού-προτεσταντισμού δεν αποτελούσε στόχο της προτεσταντικής κοινωνίας όταν διαμορφώθηκαν οι θεωρητικές βάσεις της θρησκείας, στην πλειοψηφία παραδειγμάτων επανάχρησης που συναντάμε, ο εκκλησιαστικός χώρος αντιμετωπίζεται πλήρως σαν επιχείρηση, λειτουργώντας με όρους που προσανατολίζονται με κυρίαρχο, αν όχι μοναδικό γνώμονα το κέρδος.

1 2 Max Weber, Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού, μετ. Δημοσθένης Κούρτοβικ, Αθήνα, Το Βήμα, 2010

Τα παραδείγματα

Στην παρούσα ενότητα περιγράφονται εκτεταμένα 7 παραδείγματα επανάχρησης ή παράλληλης χρήσης προτεσταντικών και καθολικών εκκλησιών που βρίσκονται στην Δυτική Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Τα παραδείγματα επιλέχθηκαν με βάση κάποια κριτήρια, όπως τις βιωματικές εμπειρίες, το εύρος των διαθέσιμων πληροφοριών, την χρήση τους, την απήχησή τους στην κοινότητα και την προσωπική μας ματιά. Προκειμένου να γίνει κατανοητή η κάθε περίπτωση ξεχωριστά, είναι αναγκαίο να προσδιοριστούν τα πλαίσια των χωρών στα οποία εντάσσεται. Έτσι, πριν από την ανάλυση κάθε παραδείγματος, αναφέρονται ενδεικτικά δημογραφικά, ιστορικά, και κοινωνικά στοιχεία που αφορούν την ανάλογη χώρα. Την ανάλυση συμπληρώνει η παρακάτω συνοπτική ιστορική αναδρομή στη Δυτική Ευρώπη.

5.1. Ιστορική αναδρομή στη Δυτική Ευρώπη1 Η σύγχρονη δυτική Ευρώπη χαρακτηρίζεται από θρησκευτική αδιαφορία. Τι μεσολάβησε όμως, κατά τη μετάβαση της βαθιά θρησκευόμενης κοινωνίας του παρελθόντος, στην θρησκευτικά αδιάφορη κοινωνία του σήμερα; Σύμφωνα με ιστορικές αναλύσεις, αφετηρία της αποθρησκειοποίησης ή της μαζικής εκκοσμίκευσης είναι η Γαλλική Επανάσταση του 1789. Στην πραγματικότητα όμως, η ζύμωση είχε ξεκινήσει ήδη δύο αιώνες νωρίτερα. Τι συνέβη κατά τη διάρκεια όλων αυτών των αιώνων; 16ος – 17ος αιώνας Αρχικά, η θρησκευτική μεταρρύθμιση τον 16ο αιώνα, ξεκίνησε από τον Λούθηρο στην Γερμανία του 1517, και ήταν αποτέλεσμα της δυσαρέσκειας προς την Καθολική εκκλησία και τις πολιτικοοικονομικές συνθήκες της εποχής. Η Λουθηρανική μεταρρύθμιση με τη σειρά της, προκάλεσε αντίστοιχες κινήσεις όπως του Ούρλιχ Ζβίγγλιου στη Ζυρίχη, των αναβαπτιστών στη Σαξονία και του Καλβινισμού στη Γενεύη. Από τα κινήματα αυτά, δημιουργήθηκε η ανεξάρτητη Προτεσταντική Εκκλησία. Τη νέα θρησκεία προτίμησε η νέα μεσαία τάξη που ασχολούταν συχνά με το εμπόριο και τις τέχνες, και αναδυόταν ως κοινωνική ομάδα διαφοροποιημένη από τους ευγενείς και τον συντηρητισμό του Μεσαίωνα. Από τα τέλη του Μεσαίωνα είχε ξεκινήσει κοινωνική επανάσταση με την εξουσία να μετατοπίζεται αργά και σταθερά, από τους ευγενείς στην εργατική τάξη. Αυτό συμβαίνει γιατί η νέα θρησκεία συμβάδιζε ιδεολογικά με τον ατομικισμό που αναδυόταν αυτήν την περίοδο. 1 Καραγιαννακίδου-Σαμσαρέλου Αικατερίνη, Το φαινόμενο της επανάχρησης των εκκλησιών, ΑΠΘ, 2017, σελ. 15-21. Τα στοιχεία του 5.1 προέρχονται από την παραπάνω ερευνητική εργασία με ελάχιστες αλλαγές. Έως τον 20ο αιώνα, τα στοιχεια αντλούνται από το βιβλίο του McGrath A. , Το λυκόφως του αθεϊσμού (τίτλος πρωτ. The twilight of atheism), μετ. Αδραχτας Βασίλης, Αθήνα, Ουρανός, 2008

Όπως προαναφέρθηκε, για τους Προτεστάντες δεν υφίσταται η ιερότητα χώρου ή τόπου, ο μόνος τρόπος επικοινωνίας με το ιερό και την εμπειρία του θείου είναι « η ανάγνωση της βίβλου και η δημόσια εξήγηση του μηνύματός της». Η σωτηρία δεν καθορίζεται πλέον από την ένταξη στην εκκλησία, αλλά από την ατομική σχέση του καθενός με το Θεό. Ο Θεός, συνεπώς, ήταν γνωστός μόνο έμμεσα, μέσω του νου. Έτσι ενθαρρύνθηκε η άποψη πως ο Θεός απουσιάζει από τον ανθρώπινο πολιτισμό και την ανθρώπινη εμπειρία. Σε αυτό το σημείο έγκειται και η μεγάλη διαφορά της με την Ρωμαιοκαθολική και Ορθόδοξη Εκκλησία στις οποίες η απεικόνιση του Θεού είχε κεντρικό ρόλο. Μπορεί η νεοϊδρυθέσα Προτεσταντική Εκκλησία να διατηρούσε ανεπηρέαστη την πίστη της στον Θεό, αλλά η «άνοδος του Προτεσταντισμού ήταν αυτή που έθεσε τις βάσεις για την ανάδυση του αθεϊσμού» Η μετάβαση από τη δήλωση πως ο Θεός δεν απεικονίζεται, μέχρι την άποψη πως «δεν μπορεί να συλληφθεί ως ζωντανή πραγματικότητα στο πλαίσιο της πλούσιας φαντασιακής ζωής της ανθρωπότητας» είναι απλή. Όταν έγινε αυτό το βήμα, ξεκίνησαν οι πρώτες αθεϊστικές θεωρίες. 18ος αιώνας Ο 18ος αιώνας χαρακτηρίζεται ως «μια από τις πιο δυναμικές και συναρπαστικές περιόδους της ιστορίας» . Όσο περισσότερο εξελισσόταν η επιστήμη, τόσο περισσότερο αντιμετωπιζόταν η εκκλησία ως εχθρός της προόδου. Η αυθεντία της τελευταίας κλονιζόταν και άρχιζε η περίοδος της σοβαρής αμφισβήτησής της. Ταυτόχρονα, το 1750 περίπου, ξεκινάει στη Δύση το κίνημα που αργότερα ονομάστηκε νεωτερικότητα. Την περίοδο αυτή άλλαξε άρδην ο τρόπος θέασης του κόσμου, η νέα θρησκεία της κοινωνίας ήταν ο αθεϊσμός, και στυλοβάτες της ο λογικός κι ο ορθολογικός άνθρωπος. Τα εμπόδια στη λογική κατανόηση και κατάκτηση του κόσμου, πολεμούνταν ως «παράλογα, αντιδραστικά και άσκοπα». Ο αιώνας της αμφισβήτησης λοιπόν, κορυφώθηκε με την Γαλλική επανάσταση του 1789. Ο άνθρωπος της εποχής στηριζόταν στη δύναμη του λόγου και της φύσης, και είχε ανάγκη να απελευθερωθεί από κάθε είδους τυραννία και δεισιδαιμονία. Παρόλο που το κίνημα ξεκίνησε ως αντίδραση της μεσαίας τάξης προς τη μοναρχία, ακόμα και στα σαλόνια του Παρισιού αναπτυσσόταν η άποψη πως «η Εκκλησία ήταν ένας παρωχημένος θεσμός που στηριζόταν καταφανώς σε εσφαλμένες ιδέες». Από τον 18ο αιώνα, και καθώς περιοριζόταν η εξουσία των κληρικών, η δυτική κοινωνία, εν ανάγκη εύρεσης καθοδήγησης και έμπνευσης από άλλα πρόσωπα, στράφηκε στην ανερχόμενη ομάδα των διανοούμενων και των εν δυνάμει

επιστημόνων. Όσο η επιστήμη κέρδιζε έδαφος, τόσο η εκκλησία παραγκωνιζόταν και έτσι οι διανοούμενοι και οι επιστήμονες αναδεικνύονταν ως το εκκοσμικευμένο ιερατείο της εποχής. Με την επιρροή της Γαλλικής επανάστασης , στα γερμανικά πανεπιστήμια αρχίζει να διαφαίνεται ριζική μετατόπιση της ανθρωπότητας προς μια νέα εποχή. Παγιωνόταν πλέον η άποψη πως είχε φτάσει η κατάλληλη ώρα να μεταφραστούν οι ιδέες του Διαφωτισμού σε κοινωνική και πολιτική δράση. Πλέον, η εκκλησία θεωρούταν ανασταλτικός παράγοντας στην επιστημονική εξέλιξη, επικίνδυνη για την ελευθερία του ανθρώπου, και απειλή για την προώθηση του Διαφωτισμού και των φυσικών επιστημών, ενώ ταυτόχρονα αναδυόταν μια «αλλοτριωμένη κοινωνικά και εγγράμματη θεολογικά αντικαθεστωτική λαϊκή ιντελιγκεσία». Η ακαδημαϊκή ελευθερία απαιτούσε ρήξη με την εκκλησία. 19ος αιώνας Ο 19ος αιώνας χαρακτηρίζεται από διχασμό ανάμεσα στην χριστιανική πίστη και την υλιστική αθεΐα, ενώ ενδιάμεσα υπάρχει μάζα κόσμου που αποζητά κάποια μέση λύση, απαρνούμενη τον ασφυκτικό δογματισμό της Καθολικής εκκλησίας και τις φιλοσοφίες που περιστρέφονται γύρω από τον άξονα θανάτου του Θεού. «Οι άνθρωποι που είναι διχασμένοι ως προς το ζήτημα του Θεού, είναι επίσης διχασμένοι ως προς την απουσία του». Ταυτοχρόνως, η κοινή παραδοχή πως ο Θεός είναι πλέον νεκρός, οδηγεί τους διανοούμενους της εποχής να αναπτύξουν τις θεωρίες του Διαφωτισμού ώστε να αντικαταστήσουν την εκλείπουσα θεολογία. Στο ίδιο πλαίσιο τέθηκαν τα θεμέλια της θρησκειολογίας ως επιστήμης. Ο αθεϊσμός υποστηρίζεται από την ιστορία , τη φιλοσοφία, την ανθρωπολογία, τη βιολογία, την κοινωνιολογία, την ψυχολογία(δεν είναι τυχαίο που την ίδια περίοδο αναπτύσσονται ραγδαία η ιατρική και η φυσιολογία). Εν ολίγοις οι επιστήμες αποδεικνύουν ότι η θρησκεία είναι περιττή. Πρόκειται για μια διαφορετική κοσμοθεωρία. Η πηγαία ανάγκη για αναζήτηση επιστημονικών αποδείξεων και εξηγήσεων ισοδυναμούσε οριακά με την Κοπερνίκεια κρίση του 16ου αιώνα. Ο ορθολογισμός που ξεκίνησε με τον Διαφωτισμό είχε ολοκληρωθεί και η Ευρώπη είχε πλέον ενηλικιωθεί. Στα τέλη του 19ου αιώνα και αρχές 20ου, ήταν εξαιρετικά διαδεδομένη η αντίληψη πως η επιστήμη και η θρησκεία βρίσκονται σε διαρκή σύγκρουση. Η επιστήμη αποδεικνύει τα πάντα, ενώ η θρησκεία προσπαθεί να επιβάλλει τα δόγματά της , ανίκανη να αποδείξει οτιδήποτε. Θεωρήθηκε ότι πρόκειται για μια διαμάχη επιβίωσης και πως η μια θα εξαφάνιζε την άλλη για πάντα από την ανθρώπινη σκέψη. Στα μέσα του αιώνα, διατυπώθηκε πρώτη φορά από τον Τ. Χάξλει ο όρος «αγνωστικιστής», δηλώνοντας ότι «τα μεγάλα ερωτήματα της ζωής βρίσκονται πέρα από κάθε δυνατότητα απόδειξης.

The Radical’s Arms. (No God! No Religion!! No King! No Constitution!!) Βρετανικό μουσείο, 1819

20ος αιώνας Παρόλα αυτά, έναν αιώνα αργότερα , ο αθεϊσμός «παραπαίει». Η ποικιλία των, πολλές φορές ανταγωνιστικών θεωριών περί αθεΐας καθυστέρησε τη διάδοσή του. Επιπλέον, ο 20ος αιώνας, αντί να καταφέρει την εγκατάσταση της μιας η της άλλης πλευράς, χαρακτηρίζεται από διάχυτη αβεβαιότητα επί των πάντων. Μην ξεχνάμε πως ο εν λόγω αιώνας βρίθει από ιστορικά γεγονότα μεγάλου βεληνεκούς: Δύο παγκόσμιοι πόλεμοι, η ίδρυση και κατάρρευση της σοβιετικής ένωσης παράλληλα με τη ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας, η έναρξη της μετανεωτερικότητας και της παγκοσμιοποίησης, έφεραν συνολική μεταμόρφωση της κοινωνίας. Επιπλέον, ο μαζικός τρόπος διασκέδασης(κινηματογράφοι, τηλεόραση, ποδόσφαιρο, ίντερνετ) και ο αγώνας δρόμου για το χρήμα, γέμισαν την καθημερινότητα του ανθρώπου, που άλλοτε ήταν αφιερωμένη στην προσευχή και την ανάπαυση.1 Στα σοβιετικά καθεστώτα του 20ου αιώνα, ο αθεϊσμός θεωρήθηκε η μόνη «θρησκεία» υπέρ του σοσιαλισμού. Ο αγώνας κατά του Θεού φτάνει στην κορύφωσή του την δεκαετία του ‘60. Ο αθεϊσμός ήταν πλέον γοητευτικός ως απελευθερωτής από τα δεσμά του παρελθόντος, ο Θεός θεωρούταν ξεπερασμένη και συντηρητική ιδέα, και η επικρατούσα άποψη ήταν πως «η αντίδραση κατά του Θεού ήταν το σήμα κατατεθέν ενός ευφυούς και σκεπτόμενου νέου». Άρχισε επισήμως ο διαχωρισμός εκκλησίας-κράτους σε ορισμένες χώρες, κι έτσι η εκκλησία λειτουργούσε πια μόνο ως κοινωνική ομάδα με συγκεκριμένα συμφέροντα, χωρίς να επηρεάζει άμεσα τις κρατικές αποφάσεις. 2 Παρά την κορύφωση της κοσμικότητας της δεκαετίας του 1970, λίγο αργότερα ξεκινά η περίοδος της μετανεωτερικότητας και ο προσανατολισμός της ανθρώπινης σκέψης και πάλι αλλάζει. Η μετανεωτερικότητα είναι μια μετατόπιση από την ομοιομορφία και τον ολοκληρωτισμό της νεωτερικότητας, τονίζει πως η ανθρώπινη γνώση είναι περιορισμένη, και ξεκαθαρίζει πως δεν υπάρχει καμία βεβαιότητα. Συνεπώς, στη μετανεωτερική νοοτροπία «υπονομεύεται σοβαρά η ευλογοφάνεια του αθεϊσμού» . Ο παντογνώστης διαφωτιστής έχει μετατραπεί σε «άνθρωπο αναζητητή ο οποίος ψάχνει για την αλήθεια, καθώς πορεύεται μέσα από ένα αμφίθυμο και σύνθετο κόσμο, στον οποίο οι απλές απαντήσεις είναι πιθανότατα εσφαλμένες». 3 Συνεπώς, η απολυτότητα του αθεϊσμού, δεν ταιριάζει στο μοντέλο του μεταμοντέρνου. Από τα μέσα του αιώνα, την Δυτική Ευρώπη χαρακτηρίζει δημόσια αδιαφορία για τη θρησκεία – και έτσι μεταβήκαμε στον λεγόμενο «νέο αθεϊσμό». Αναγνωρίστηκε πως η συλλογιστική των αθεϊστών βασίζεται σε αθεϊστικές προκείμενες για την διεξαγωγή συμπερασμάτων, συνεπώς δεν είναι αναγκαία - το ίδιο δηλαδή που κάνει και η θρησκεία. Ο νέος αθεϊσμός λοιπόν, 1 5 8 Minois Georges, Η ιστορία της αθεΐας (τίτλος πρωτ. L΄histoire de l΄atheism), Αθήνα, Νάρκισσος, 2007 σελ.750, 777, 741 2 3 4 7 McGrath A., Το λυκόφως της αθεΐας, 2008 σελ. 221, 292, 251, 256

περιλαμβάνει αυτούς που αυτοαποκαλούνται «αγνωστικιστές», και θεωρούν ότι δεν μπορούν να είναι βέβαιοι στα περί Θεού ερωτήματα. Μεταβαίνουμε έτσι σε ένα νέο πλαίσιο: δεν είναι αναγκαίο ο κόσμος να μην έχει Θεό. Αυτό εντάθηκε όταν αναγνωρίστηκε η Σοβιετική ένωση και τα αθεϊστικά κράτη ως εξίσου ολοκληρωτικά και απόλυτα στις απόψεις τους.4 Έτσι περνάμε στην αδιαφορία και τον αγνωστικισμό. 21ος αιώνας Ο αθεϊσμός λοιπόν, αφανίζεται, όπως και η θρησκευτική πίστη που τον δημιούργησε. «Ο άνθρωπος του 2000 βλέπει αυθόρμητα τον κόσμο ως άθεος». 5 Η πορεία της ανθρώπινης σκέψης προς τον αθεϊσμό, αποδυνάμωσε τόσο τη θρησκευτική πίστη, που πλέον ο αθεϊσμός είναι κάτι σχεδόν αυτονόητο - συνεπώς δεν έχει ανάγκη να δηλώνεται μαζικά. Παρατηρείται ότι τις τελευταίες δεκαετίες «η θρησκεία έχει γίνει πολιτιστικό φαινόμενο, ένα αντικείμενο έρευνας, ένα τμήμα βιβλιοθήκης».6 Παράλληλα όμως, ένα νέο ενδιαφέρον στα πνευματικά θέματα έχει ξεκινήσει. Η δυτική σκέψη απομακρύνεται και πάλι από τον κόσμο του διαφωτισμού, απασχολούμενη με θέματα όπως «σώμα, νους και πνεύμα».7 Αυτό το εσωτερικό μυστικιστικό νεφέλωμα, όμως, δεν μπορεί να θεωρηθεί θρησκευτική ανασύνθεση, και οπωσδήποτε, δεν ωφελεί ούτε στη θρησκευτική πίστη, ούτε στον αθεϊσμό. Αυτά τα κινήματα βασίζονται σε παραεπιστημονικές παρεκκλίσεις. Είναι η πρώτη φορά που η απομάγευση του κόσμου φτάνει σε τέτοιο σημείο. «Η θρησκεία απώλεσε τον κοινωνικό της ρόλο. Η προοδευτική κοινωνία δεν αναφέρεται πλέον στο θείο και μολονότι το θρησκευτικό συναίσθημα εμμένει, πρόκειται για ένα θρησκευτικό συναίσθημα χωρίς Θεό, για ένα συναίσθημα ιερό, υπερφυσικό, δηλαδή θεϊκό - αλλά με έναν μεγάλο απόντα, τον Θεό. Ο κόσμος δεν διακρίνεται, πλέον, σε πιστούς και άπιστους, αλλά σε όσους επιβεβαιώνουν την ορθολογική θέαση του κόσμου, και σε όσους «περιορίζονται σε μια αποσπασματική θεώρηση, όπου δεσπόζει το εδώ και το τώρα, το πάραυτα εντοπισμένο». Δυστυχώς, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε ποσοστιαία πόσος πληθυσμός της Δυτικής Ευρώπης πιστεύει ακόμα στο Θεό. Οι επίσημες στατιστικές είναι εξαιρετικά ανακριβείς, καθώς η δήλωση πίστης στον Θεό δε σημαίνει απαραιτήτως γνώση των δογμάτων, καθημερινή προσευχή, εκκλησιασμό κ.λπ. Επιπλέον, ακόμα πιο παραπλανητική είναι η εξαγωγή συμπερασμάτων βασισμένων σε τελετές όπως π.χ. το βάπτισμα. Δεν έχει κανένα νόημα οι βαπτισμένοι να κατονομάζονται πιστοί. 8 Κλείνοντας, στον 21ο αιώνα, ας εξετάσουμε ειδικότερα την τρέχουσα κατάσταση στην κάθε χώρα που αναφερόμαστε. 6 Clévenot M. ‘’L état des religions dans le monde”, Paris 1987, σελ.497

5.2. Η κατάσταση στην Ολλανδία 1 Η Ολλανδία σήμερα, απαριθμεί πληθυσμό 17.1 εκατ. κατοίκους και περίπου 3677 ιστορικές εκκλησίες. Το 1974 υπήρχαν 2228 εκκλησιαστικά κτίρια ανακηρυγμένα μνημεία από το νόμο Monumentenwet του 1961, που αφορά τη συντήρηση και διατήρηση ιστορικών μνημείων. Οι περισσότερες εκκλησίες χτίστηκαν την περίοδο 1100-1800. Το 1974 προστέθηκαν αρκετές εκκλησίες και συναγωγές της περιόδου 1850-1940. Σε αυτήν τη λίστα, ωστόσο, δεν συμπεριλαμβάνεται μεγάλος αριθμός μεταπολεμικών εκκλησιών αρχιτεκτονικού και ιστορικού ενδιαφέροντος. 2 Οι περισσότερες εκκλησίες που χτίστηκαν κατά τις αρχές του Μεσαίωνα είναι ρωμαιοκαθολικές εκκλησίες γοτθικού ρυθμού. Από το 1599 έως το 1800 κατασκευάστηκαν πολυάριθμες εκκλησίες για την εξυπηρέτηση της προτεσταντικής θρησκείας, η οποία ήταν η επικρατούσα της εποχής. Τον 19ο αιώνα, πολλές από αυτές τις εκκλησίες μετατράπηκαν σε καθολικές, και την ίδια περίοδο χτίστηκαν περίπου 1000 νέες σε νεοκλασικό και νεογοτθικό ρυθμό. Τον 20ο αιώνα, με την ανάπτυξη των αστικών και ημι-αστικών περιοχών, χτίστηκαν κάποιες επιπλέον εξπρεσιονιστικές, παραδοσιακές και μοντέρνες εκκλησίες. 3 Ιδιοκτήτες των εκκλησιών είναι οι ενορίες και οι θρησκευτικές κοινότητες. Από το 1817 έλαβαν κρατικές επιχορηγήσεις για τα εκκλησιαστικά κτίρια. Από το 1824 έως το 1868 το κράτος έλεγχε τα εκκλησιαστικά κτίρια επειδή ήθελε να προστατέψει τον πλούτο τους. Το 1868 τέθηκε τέλος στον κρατικό έλεγχο, αλλά το κράτος συνέχισε να πληρώνει τους φόρους για τον κλήρο, έως το 1983. 4 Ήδη από το 1850, η αποθρησκειοποίηση του πληθυσμού άρχισε να επηρεάζει τα εκκλησιαστικά κτίρια, και λέγεται πως κάθε δεκαετία έως το 1940 γκρεμίζονταν περίπου 70-90 εκκλησίες, για να χτιστούν στο αποτύπωμά τους σύγχρονα κτίρια. Από το 1940 στο 1960 μόνο 59 εκκλησίες γκρεμίστηκαν. Από το 1960 έως το 2006 καταστράφηκαν 311 εκκλησίες. Μέσα σε αυτές συχνά συμπεριλαμβάνονται και εκκλησίες μεγάλης ιστορικής και καλλιτεχνικής αξίας. Η αύξηση του αποθρησκειοποιημένου πληθυσμού της χώρας, τις δεκαετίες 1970-1980, οδήγησε πολλές ακόμα και καινούριες εκκλησίες στην εγκατάλειψη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η πόλη Tilburg, η οποία έχασε τις 14 από τις 34 εκκλησίες της, μεταξύ 1950-2005. Ο αριθμός των πιστών μειώθηκε από 85% σε 60% μεταξύ 1933-2002, και στο τελευταίο ποσοστό μόνο το 4-8% εκκλησιάζεται τακτικά. 5 1 Καραγιαννακίδου-Σαμσαρέλου Αικατερίνη, Το φαινόμενο της επανάχρησης των εκκλησιών, ΑΠΘ, 2017, σελ. 75-77 2 3 4 5 Van Leeuwen, “Believing in Churches”, Church Buildings in the Netherlands, Σελ. 257-259, κεφάλαιο του βιβλίου “Quel Avenir Pour Quelles Églises?”, Presses de l’Université du Québec, 2006

Από το 1983 υπάρχει αυστηρός διαχωρισμός Εκκλησίας-Κράτους και το τελευταίο ενδιαφέρεται για μέρος της συντήρησης όσων εκκλησιών έχουν κηρυχτεί ιστορικά μνημεία. Η συντήρηση των υπολοίπων άπτεται των ιδιοκτητών, η οποία φυσικά επηρεάζεται από κανονισμούς και νόμους συντήρησης μνημείων. Στον προαναφερθέντα νόμο Monumentenwet αναφέρεται, στο άρθρο 16, πως το κράτος δεν μπορεί να λάβει καμία απόφαση για τα ιστορικά κτίρια εάν δεν υπάρχει ομοφωνία των απόψεων με τον ιδιοκτήτη. Οι επίσημες εξουσίες και το κράτος δεν παίρνουν θέση όσον αφορά την αλλαγή χρήσης των εκκλησιών. Ακόμα όμως και για τα ανακηρυγμένα μνημεία υπάρχει κίνδυνος εξαιτίας του κράτους, καθώς ανακοίνωσε πως μόνον κάποια από τα χιλιάδες θα παραμείνουν υπό την στοιχειώδη μεν, υπάρχουσα δε, κρατική επίβλεψη. Η συνολική επιχορήγηση για τη συντήρηση των κηρυγμένων μνημείων ήταν 55 εκατομμύρια ευρώ το 2002, εκ των οποίων μόνο το 40% (22 εκ.) χορηγήθηκε για τη συντήρηση όλων των εκκλησιών τους. Μελλοντικά μάλιστα, η κρατική επιχορήγηση για τις εκκλησίες θα είναι μόνον το 55% των αναγκαίων έργων συντήρησης, δηλαδή 100.000 ευρώ, ανά 5 χρόνια. Συνεπώς, η σχολαστική συντήρηση αυτών των κτιρίων θα είναι αδύνατη.

5.2.1 Bιβλιοπωλείο Selexyz Dominicanen, Μάστριχτ Ιστορική αναδρομή Η γοτθική Δομηνικανή εκκλησία βρίσκεται στο κέντρο του Μάαστριχτ. Ανεγέρθη τον 13ο αιώνα κι εγκαινιάστηκε το 1294. Το 1796 τέθηκε τέλος στην εκκλησιαστική λειτουργία. Αργότερα απέκτησε μεταγενέστερες χρήσεις, όπως αρχείο της πόλης, στάβλος, στάθμευση ποδηλάτων, εκθεσιακός χώρος και αίθουσα εκδηλώσεων. Ο υπεύθυνος αρχιτέκτονας για την αναστήλωση της εκκλησίας είναι ο Rob Brouwers από το αρχιτεκτονικό γραφείο Satijnplus Architects, ενώ οι Merkx + Girod ήταν υπεύθυνοι για την εσωτερική της διαμόρφωση ως βιβλιοπωλείο, το 2007. Έως το 2013, το βιβλιοπωλείο ήταν μέρος της αλυσίδας Selexyz and Polare. Μετά την χρεωκοπία του, το 2014, λειτούργησε ως «βιβλιοπωλείο Dominicanen» και σήμερα είναι ένα ανεξάρτητο βιβλιοπωλείο που μετράει περίπου 700.000 επισκέψεις το χρόνο. Διαθέτει βιβλία σε αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ιταλικά, ισπανικά, καθώς και CD και βινύλια, και οργανώνει εκδηλώσεις όπως διαλέξεις, παρουσιάσεις βιβλίων, εκθέσεις, συνεντεύξεις, που φτάνουν έως και 150 σε αριθμό ανά τον χρόνο. Διαμόρφωση Οι γερμανοί αρχιτέκτονες Merkx + Girod κέρδισαν το βραβείο “Lensvelt de Architect Interior Prize” το 2007 για τη διαμόρφωση του βιβλιοπωλείου Selexyz. Οι Merkx + Girod αναδιάρθρωσαν το χώρο του βιβλιοπωλείου, αποκαθιστώντας την εκκλησία στην αρχική της μορφή. Στοιχεία όπως τα παράθυρα βιτρό, οι τοιχογραφίες, και οι θόλοι έχουν διατηρηθεί ακέραια. Στο κέλυφος ενσωματώνεται το σύγχρονο σχέδιο του καταστήματος, χωρίς όμως να παρεμποδίζονται τα προϋπάρχοντα θρησκευτικά μοτίβα ή η δομή του αρχαίου χώρου.1 Ο καθεδρικός ναός διαθέτει μεγάλους ανοιχτούς χώρους οι οποίοι διαθέτουν βιβλιοθήκες - ράφια σε τρία επίπεδα. Δεδομένου ότι η εκκλησία περιλαμβάνει 1.200 τετραγωνικά μέτρα χώρου με επιφάνεια μόνο 750 τετραγωνικών μέτρων, οι αρχιτέκτονες αποφάσισαν να σχεδιάσουν κατακόρυφα. Προκειμένου να διατηρηθεί ο χαρακτήρας της εκκλησίας και η θέαση του ύψους παράλληλα με την επίτευξη των απαιτούμενων εμπορικών στόχων, οι αρχιτέκτονες ανέγειραν μια διώροφη κατασκευή από μαύρο χάλυβα στη μία πλευρά, όπου φυλάσσονται τα βιβλία (400 τ.μ.). Πρόκειται για μια κατασκευή που τοποθετήθηκε στη δεξιά πλευρά του κτιρίου, ενσωματώνοντας τους πέτρινους κίονες μεταξύ του κεντρικού και του πλευρικού κλίτους. Από τον δεύτερο όροφο, η οροφή των αγίων, που χρονολογείται από το 1619, είναι ορατή στην κορυφή του ορόφου. 2

Εικ.2 Όψη της εκκλησίας Dominicanen από την πλατεία

1 Επίσημη ιστοσελίδα βιβλιοπωλείου https://www.libris.nl/dominicanen/ 2 Marcus Fairs, A shop in a church by Merkx + Girod Architecten, Dezeen, 2007 77

Εικ.3 Τομή Εικ.4 Κάτοψη ορόφου Εικ.5 Κάτοψη ισογείου

Για τις ανάγκες της νέας χρήσης, κατασκευάστηκε ένα κελάρι, τεχνικές εγκαταστάσεις, τουαλέτες και αποθήκες. Η ανάβαση στα ανώτερα επίπεδα πραγματοποιείται με τη χρήση σκάλας ή ανελκυστήρα. Μέσα στο χώρο υπάρχει επίσης ένα καφέ. Ως νύξη για την προηγούμενη ζωή του κτιρίου, υπάρχει ένα μακρύ τραπέζι διαμορφωμένο σαν σταυρός στην περιοχή φαγητού, το οποίο βρίσκεται στη θέση όπου προηγουμένως βρισκόταν το ιερό, και προσφέρει θέα προς το εσωτερικό του ναού. 1 Η κριτική επιτροπή εντυπωσιάστηκε από τον χωρικό σχεδιασμό, καθώς κι από το σχέδιο φωτισμού. Ο συνδυασμός του συγκροτήματος βιβλίων και του εσωτερικού της εκκλησίας φάνηκε ιδιαίτερα επιτυχής. Τον Ιανουάριο του 2008 επιλέχθηκε από το περιοδικό Guardian ως το καλύτερο βιβλιοπωλείο στον κόσμο. 2

Εικ.6 Άποψη βιβλιοπωλείου 1 Pinar, Old church converted into a modern bookstore, My Modern Met, 2012 και Merkx+Girod official website Jonathan Glancey, In the beginning was the bestseller, The Guardian, 2008

Σχολιασμός Όσον αφορά την επιλογή της διαμόρφωσης, η ανάπτυξη της βιβλιοθήκης καθ’ ύψος, χωρίς την προσθήκη επιπλέον ορόφου, αποτελεί ευφυή χειρονομία, καθώς η κλίμακα της κατασκευής εναρμονίζεται με τη μνημειώδη κλίμακα του ναού, χωρίς όμως να τον ανταγωνίζεται. Αντιθέτως, αναδεικνύει πτυχές του ναού, όπως ζωγραφικά και γλυπτικά στοιχεία της οροφής που πρωτύτερα, ήταν αδύνατο να γίνουν αντιληπτά με λεπτομέρεια από απόσταση. Η χρήση της μεταλλικής κατασκευής προσδίδει ελαφρότητα στο εγχείρημα, και διαχωρίζει το προϋπάρχον κέλυφος από τη νέα προσθήκη, δημιουργώντας ένα συνονθύλευμα γοτθικής και μεταμοντέρνας αρχιτεκτονικής. Η επιλογή της εμπορικής χρήσης, δηλαδή μιας ιδιωτικής χρήσης έναντι μιας που θα απευθυνόταν στο δημόσιο, δημιουργεί προβληματισμούς, καθώς οι εκκλησίες στο παρελθόν απευθυνόντουσαν στο ευρύ κοινό. Η χρήση για παράδειγμα, ως βιβλιοθήκης θα ήταν ίσως περισσότερο θεμιτή. Παράλληλα όμως διοργανώνονται κι εκδηλώσεις όπως διαλέξεις, παρουσιάσεις βιβλίων, εκθέσεις, συνεντεύξεις. Παρ’ όλα αυτά η εγκατάσταση του βιβλιοπωλείου, συνοδευόμενη από μια στοχευμένη και επιτυχημένη διαμόρφωση του εσωτερικού χώρου, κάθε άλλο παρά αρνητική θεωρείται.

Εικ.7 Άποψη από την νέα προσθήκη

Εικ.8 Το καφέ στη θέση του ιερού Εικ.9 Άποψη βιβλιοπωλείου

Εικ.10 Χρήση της εκκλησίας εκθέσεις λουλουδιών (1899-1903) Εικ.11 Χρήση εκκλησίας για στάθμευση ποδηλάτων

Εικ.12 Άποψη εσωτερικού εκκλησίας Εικ.13 Άποψη εκκλησίας από τον όροφο

5.2.2 Κέντρο νυχτερινής διασκέδασης Rebelle, Μααστριχτ1 Ιστορική αναδρομή Η εκκλησία Augustijnen βρίσκεται στο κέντρο του Μάαστριχτ, στις όχθες του ποταμού Maas, και καταλαμβάνει έκταση 500 τμ. Το ακριβές έτος εγκατάστασης της εκκλησίας δεν είναι γνωστό, αλλά τοποθετείται στα μέσα του 13ου αιώνα. Η πρώτη μονή βρισκόταν λίγα μέτρα νοτιοανατολικά της σημερινής εκκλησίας. Το παρεκκλήσι της μονής ήταν ακόμη μερικώς χτισμένο πάνω από το τείχος της πόλης, το οποίο εκτεινόταν κατά μήκος του ποταμού. Τίποτα δεν έχει διατηρηθεί σε αυτή την πρώτη εκκλησία. Στις αρχές του 17ου αιώνα το παρεκκλήσι είχε καταστραφεί και μετά από δωρεές του δημοτικού συμβουλίου, άρχισε η κατασκευή της σημερινής εκκλησίας. Η εκκλησιαστική λειτουργία σταμάτησε 1796, δύο χρόνια μετά την άφιξη των Γάλλων επαναστατών στο Μάαστριχτ. Η περιουσία του μοναστηριού και της εκκλησίας κατασχέθηκαν και δημοπρατήθηκαν. Το 1825, στο ναό προστέθηκε ενδιάμεσο πάτωμα και τέθηκε σε χρήση ως σχολείο για τους ηλικιωμένους. Αργότερα, χρησιμοποιήθηκε ως θέατρο και εκθεσιακός χώρος της κοινότητας Momus. Μεταξύ 1847 και 1850 το κανάλι Maastricht-Liege εσκάφη παράλληλα με τον Maas, κι έτσι η πρόσοψη της εκκλησίας του Αυγουστίνου έγινε περισσότερο ορατή. Το 1902 η εκκλησία ανακαινίστηκε. Την εποχή εκείνη, τα κτίσματα νότια της εκκλησίας κατεδαφίστηκαν για τη διεύρυνση της οδού Mariastraat, αφήνοντας την εκκλησία εντελώς ελεύθερη. Στη νότια όψη, εγκαταστάθηκαν παράθυρα στο ισόγειο, ώστε να μπορούν να δημιουργηθούν και αίθουσες διδασκαλίας σε αυτό το τμήμα της εκκλησίας. Κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το κτίριο χρησίμευσε ως σχολείο για παιδιά προσφύγων από το Βέλγιο. Το 1920, η εκκλησία αποκαταστάθηκε και προοριζόταν για τη Ρωμαιοκαθολική λατρεία, ως εκκλησία του Αγίου Ιωσήφ. Το ενδιάμεσο πάτωμα και τα μεταγενέστερα παράθυρα αφαιρέθηκαν, ενώ στη δυτική πλευρά προστέθηκε ορθογώνιο ιερό σύμφωνα με τα σχέδια των αρχιτεκτόνων Marres και Sandhovel. Λόγω της αποδυνάμωσης του κέντρου του Μάαστριχτ στη δεκαετία του 1950 και του 1960, ο αριθμός των ενοριτών μειώθηκε απότομα. Το 1962 η ενορία διαλύθηκε και το 1964 η εκκλησία έκλεισε. Από το 1974 έως το 1976, η Εκκλησία αποκαταστάθηκε σύμφωνα με τα σχέδια των αρχιτεκτόνων Harry και Pieter Koene, και λειτούργησε ξανά από τον επίσκοπο l. Ο. L. Meertens Awwestiene, ο οποίος άνοιξε την Εκκλησία για ¹ http://www.kerkgebouwen-in-limburg.nl/kerken/maastricht/augustijnenkerk-voormalige & https://mestreechtersteerke.nl/ pagawwestiene.htm & http://rebellemaastricht.nl/en/the-venue-the-augustijnen-church/

Εικ.14 Εξωτερική όψη του ναού

πολιτιστικές εκδηλώσεις. Από το 1991, το κτίριο χρησιμοποιήθηκε από τη μουσική ομάδα Mastreechter Staar. Το 1998 απομακρύνθηκε και το τελευταίο απόθεμα της εκκλησίας, και έπειτα ενοικιάστηκε μερικές νύχτες την εβδομάδα ως νυχτερινό κέντρο διασκέδασης “NightLive”. Μέχρι τον Ιούνιο του 2014, η Εκκλησία ήταν επιπλωμένη ως παιδική χαρά (FunVille). To 2015 ανακαινίστηκε ξανά κι έτσι γεννήθηκε το Rebelle. Το σχεδιασμό του εσωτερικού χώρου ανέλαβαν οι Heineken interior design. Διαμόρφωση Η μπαρόκ εκκλήσια χτιζόταν από το 1609 έως το 1659. Το ιερό προστέθηκε αργότερα. Κατά μήκος του κλίτους, στη νότια πλευρά, εκτείνονται συμμετρικά, πέντε μεγάλα παράθυρα. Η ανατολική μαρμάρινη πρόσοψη διαθέτει διακοσμητικά ανάγλυφα. Η πρόσοψη χωρίζεται στα τρία, με σειρές από διακοσμητικούς ημικίονες. Πάνω από την είσοδο, το 1659, τοποθετείται το κείμενο ‘’DOM Beatae Mariae, SS. Pontificibus Augustino και Huberto Sacrum’’, που τονίζει την αφοσίωση της εκκλησίας στη Μαρία, τον Αυγουστίνο και τον Ουμπέρτο. Το οικόσημο της πόλης βρίσκεται πάνω από το κεντρικό παράθυρο, και πάνω από αυτό είναι το οικόσημο των δύο ευεργετών της εκκλησίας. Ένα μικρό ανάγλυφο με την απεικόνιση της Μαρίας θυμίζει το πρώιμο μεσαιωνικό παρεκκλήσι της Μαρίας. Όπως προαναφέρθηκε, η εκκλησία του Augustijnen είναι μια μονόκλιτη εκκλησία με ξύλινη ημικυλινδρική στέγη. Το εσωτερικό έχει προσαρμοστεί τα τελευταία χρόνια στις διάφορες νέες χρήσεις, για τις οποίες έχουν προστεθεί εγκαταστάσεις ηχομόνωσης. Ολόκληρη η περιουσία της εκκλησίας έχει απομακρυνθεί.

Εικ.15 Eσωτερικό του ναού Εικ.16 Θεατρική διάταξη στο Rebelle Εικ.17 Διάταξη νυχτερινής διασκέδασης στο Rebelle Εικ.18 Β΄Διάταξη νυχτερινής διασκέδασης στο Rebelle

Σχολιασμός Όπως προαναφέρθηκε, μετά την εναλλαγή μιας πληθώρας χρήσεων σε βάθος χρόνου δύο αιώνων, η εκκλησία σήμερα λειτουργεί ως κέντρο νυχτερινής διασκέδασης. Ο κυρίως ναός αποτελεί το χώρο διασκέδασης, ενώ στα πλαϊνά διαθέτει βοηθητικές λειτουργίες όπως τουαλέτες και αποθήκη. Οι επιλογές του σχεδιαστή στην εσωτερική διαμόρφωση είναι εμφανές ότι προσανατολίστηκαν γύρω από την ιδέα του - αποϊεροποιημένου πλέον - εκκλησιαστικού κελύφους. Όσον αφορά τη διάταξη του χώρου, η χρήση δεν απαιτεί κάποια τολμηρή επέμβαση, προσφέροντας πάντα τη δυνατότητα επιστροφής του ναού στην αρχική του κατάσταση. Ομολογουμένως βέβαια, η ίδια η χρήση του χώρου, τα χρώματα των φωτισμών, η επιλογή της τοποθέτησης του μπαρ στο ιερό και του φωτισμένου με νέον σταυρού πίσω από τον μπάρμαν, θα έλεγε κανείς ότι εκφράζουν μια ειρωνική αντίθεση ανάμεσα στην πρωταρχική και την τωρινή χρήση του κελύφους. Ανεξάρτητα από την αισθητική του εσωτερικού σχεδιασμού, τα παραπάνω στοιχεία παρουσιάζουν έναν σαρκαστικό παραλληλισμό με τις νοηματοδοτήσεις της εκκλησιαστικής λειτουργίας – πολύχρωμοι φωτισμοί/βιτρό, ιερό/μπαρ, ιερέας/μπάρμαν, μουσική/ψαλμοί, κοινό/πιστοί)- που κάθε άλλο παρά τυχαίο μπορεί να θεωρηθεί. Η κραυγαλέα και στεγνή αποδοκιμασία της θρησκευτικής ιδιότητας στην περίπτωση του Rebelle, συμβαδίζει απόλυτα με την εικόνα της μεταμοντέρνας κοινωνίας του 20ου και 21ου αιώνα, όπου τα πάντα είναι ρευστά και τίποτε δεδομένο.

Εικ.19 Το μπαρ στη θέση του ιερού

Εικ.20 Το μπαρ στη θέση του ιερού

Εικ.21 Το κέντρο σε λειτουργία

Εικ.22 Λειτουργία στην εκκλησία της παιδικής χαράς Funvile(2010-2014)

Εικ.23 Λειτουργία ως ντισκοτέκ Nightlive(1998-2010)

Εικ.24 “Nightlive”

Εικ.25 “Funville”

Εικ.26 Η εκκλησία το 1970

Εικ.27 Άποψη από το κανάλι

5.3. Η κατάσταση στο Βέλγιο Το Βέλγιο έχει πληθυσμό 11.398.331 κατοίκους, σύμφωνα με τους τελευταίους υπολογισμούς των ηνωμένων εθνών (United Nations). Στον χριστιανικό πληθυσμό του Βελγίου, κυριαρχεί ο Καθολικισμός, σε ποσοστό περίπου 52%, υπάρχει ένα ποσοστό του Προτεσταντισμού (περίπου 2%) ενώ οι Ορθόδοξοι είναι ελάχιστοι, λιγότερο από 2% του πληθυσμού, αλλά γενικώς η Βέλγικη κοινωνία χαρακτηρίζεται αποστασιοποιημένη από τη θρησκεία (32%), σύμφωνα με στατιστικές του Eurobarometer 2015. Ακόμη, σύμφωνα με έρευνες, η προσέλευση στην κυριακάτικη λειτουργία έχει περιοριστεί σε ποσοστό μικρότερο από το 10% του πληθυσμού ήδη από το 2010, σύμφωνα με έρευνα του Catholic University of Leuven. 1 Το βελγικό κράτος ιδρύθηκε το 1830. Έως σήμερα, δεν υπήρξε κάποιος νόμος που διαχωρίζει το κράτος από την εκκλησία, όπως αντίθετα έγινε στη Γαλλία το 1905, αλλά οργανώνεται σύμφωνα με τις συνταγματικές αρχές που εισήχθησαν το 1831. Η εκκλησία και το κράτος έχουν διαχωριστεί, αλλά βάσει συντάγματος το κράτος επωμίζεται τα έξοδα της συντήρησης των εκκλησιών καθώς και την λειτουργία τους - οι κληρικοί είναι συνεπώς δημόσιοι υπάλληλοι. Για αυτή τη διαχείριση έχουν παραπονεθεί πολλές κοσμικές ομάδες, καθώς το ετήσιο κόστος του κράτους για τη διατήρηση και λειτουργία εκκλησιών ξεπερνά τα 100 εκατομμύρια ευρώ. 2 To 2016 ο αρχιεπίσκοπος των Βρυξελλών ανακοίνωσε ότι τουλάχιστον 100 εκκλησίες των Βρυξελλών βρίσκονται σε κίνδυνο κλεισίματος ή συγχώνευσης, λόγω της μειωμένης προσέλευσης. 3 Η φλαμανδική κυβέρνηση, μάλιστα, έχει οργανώσει μια ομάδα που ασχολείται με την επανάχρηση των εκκλησιών και τη μελλοντική τους διαμόρφωση, ενώ η σχολή αρχιτεκτονικής στο KU LEUVEN διαθέτει μάθημα σύνθεσης που αφορά την επανάχρηση των εκκλησιών. 4

¹ Hooghe Marc, Quintelier Ellen & Reeskens Tim, “Kerkpraktijk in Vlaanderen. Trends en extrapolaties 1967-2004.” Archived 2012-02-06 at the Wayback Machine. Ethische Perspectieven, 16(2) (2006), pp. 113-123. & https://www.ncronline.org/news/ world/decline-participation-brussels-archdiocese-close-churches ² ICOMOS “Case study-Churches” , Belgium, https://www.icomos.org/risk/2001/belg2001.htm# ³ https://www.riposte-catholique.fr/archives/125677 ⁴ Ενημέρωση από τον καθηγητή Corneel Cannaerts(KU LEUVEN) που αφορά τις ομάδες δράσης της κυβέρνησης και της σχολής, που βρίσκονται στο Βέλγιο. Στην ιστοσελίδα https://www.vlaamsbouwmeester.be/nl/kerken εντοπίζουμε τα τρέχοντα πρότζεκτ της φλαμανδικής κυβέρνησης σχετικά με την επανάχρηση,και περιλαμβάνει παραδείγματα περισσότερων από 300 εκκλησιών ανά τον κόσμο, ενώ στην ιστοσελίδα http://architecturemasterstudios.be/studio/studios-18-19/omgvan-god-los-2/ βρίσκουμε την ομάδα επανασχεδιασμού του πανεπιστημίου.

5.3.1 Mmlab, αρχιτεκτονικό εργαστήρι στη Γάνδη Πρόκειται για την Δομινικανή εκκλησία που βρίσκεται στο campus του Sint Lucas στη Γάνδη, στην οδό Hoogstraat 51. Η εκκλησία, όπως και το campus, αποτελούν παράρτημα του πανεπιστημίου KU LEUVEN.

Εικ.28 Παρουσίαση μακετών σύνθεσης

Δυστυχώς, δεν προσφέρονται πληροφορίες σχετικά με την ιστορία της εκκλησίας, από την δημιουργία της έως και σήμερα, αλλά επιλέξαμε το παραπάνω παράδειγμα επειδή πρόκειται για βιωματική εμπειρία κοντινών μας προσώπων, κι επομένως άμεση ενημέρωση κι αξιολόγηση της χωρικής εμπειρίας. Η τρέχουσα κατάσταση Σήμερα, η εκκλησία του campus εξυπηρετεί λειτουργίες της σχολής αρχιτεκτόνων του KU LEUVEN, προσφέροντας χώρους μαθημάτων, παρουσιάσεων, και υπηρεσίες κοπής μακετών όπως η κοπή με λέιζερ και η τρισδιάστατη εκτύπωση. Για την προσαρμογή της εκκλησίας χρησιμοποιήθηκαν μέσα και υλικά που διατηρούν τον εσωτερικό της χώρο αζημίωτο, προσφέροντας πάντα την εναλλακτική της επιστροφής στην αρχική της κατάσταση, ή και της προσθήκης οποιασδήποτε άλλης χρήσης που θα μπορούσε να υποστηρίξει. Ο διαχωρισμός των χώρων δηλαδή, πραγματοποιείται μέσω της προσθήκης λευκών πανέλων ύψους που δεν ξεπερνά τα 2 μέτρα, επιτρέποντας έτσι τη θέαση προς το εσωτερικό του κελύφους. Τα κλίτη χωρίζονται με πανέλα που φτάνουν στο ύψος του στήθους, και στη συνέχεια με τζάμι, ώστε να εξασφαλίζεται η αδιάσπαστη θέαση. Την εικόνα των λευκών προσθηκών συμπληρώνει το δάπεδο, το οποίο είναι επίσης λευκό κι αφαιρούμενο. Όσον αφορά την εσωτερική κατανομή, εισερχόμενοι από τη στενή πλευρά του κεντρικού κλίτους, όπως συμβαίνει σε κάθε βασιλική, αντικρίζουμε τον χώρο των παρουσιάσεων, που απεικονίζεται στην φωτογραφία. Έπειτα, στο δεξί κλίτος βρίσκονται λειτουργίες εκμάθησης και αντίστοιχες εγκαταστάσεις που υποστηρίζουν τη χρήση υπολογιστών, προτζέκτορα κτλ. Το υπόλοιπο τμήμα του δεξιού κλίτους διαθέτει υπηρεσίες κοπής ξύλου. Στο αριστερό κλίτος, βρίσκεται δωμάτιο με μηχανήματα κοπής μακετών (λέιζερ & 3D printers), αίθουσα με γραφεία καθηγητών, καθώς και αποθηκευτικός χώρος των μακετών. Σχολιασμός Η παραπάνω μετατροπή θεωρείται επιτυχημένη διότι το κέλυφος εναρμονίζεται με τη λειτουργία που στεγάζει, χωρίς να δημιουργεί στο χώρο αμηχανία κι επιθετικότητα. Η διαμόρφωση αξιοποιεί κι αναδεικνύει τις χωρικές ποιότητες του εκκλησιαστικού κελύφους, αναβαθμίζοντας την χωρική εμπειρία της εκπαιδευτικής λειτουργίας. Τέλος, αξιέπαινη κρίνουμε την προσπάθεια χρησιμοποίησης μιας πρώην εκκλησίας για εκπαιδευτικό σκοπό, όπως για τις ανάγκες μιας σχολής αρχιτεκτόνων.

Εικ.29 Άποψη εσωτερικού εν ώρα εργασίας

Εικ.30 Άποψη εσωτερικού

5.4. Η κατάσταση στη Γαλλία Η Γαλλία έχει πληθυσμό περίπου 65.4 εκατ. κατοίκους. Ο χριστιανισμός αντιπροσωπεύει το 63-66% του συνολικού πληθυσμού με τον Ρωμαιοκαθολικό να αποτελεί το 83% όλων των χριστιανών ενώ το 14% είναι προτεσταντικοί και οι υπόλοιποι εβραίοι, Λουθηρανοί, και καθολικοί μετά τη μεταρρύθμιση. Ωστόσο, με τον υψηλό αριθμό Καθολικών και Προτεσταντών στη Γαλλία, μόνο το 5% από αυτούς πηγαίνουν στην εκκλησία, κι έτσι πολλοί θεωρούν τη Γαλλία ένα κοσμικό έθνος. (CIA world factbook)1 Σύμφωνα με τη μελέτη για τους μη θρησκευόμενους στη Γαλλία, περίπου το 23-28% του πληθυσμού είναι άθεοι ή δεν ανήκουν σε καμία θρησκεία. Δεν πιστεύουν σε καμία θεότητα, ενώ η πλειοψηφία τους δεν αντιτίθεται στην ύπαρξη θεότητας. (CIA World Factbook, 2015) 2 Ο Ρωμαιοκαθολικισμός είναι η κρατική θρησκεία της Γαλλίας, ήδη από το 511. Μέσα στους επόμενους αιώνες η εκκλησία έγινε ο μεγαλύτερος γαιοκτήμονας στη Γαλλία. Μετά τον 16ο αιώνα, η Γαλλία ήρθε αντιμέτωπη με το θρησκευτικό σχίσμα, τους διωγμούς, τις αιρέσεις και τους θρησκευτικούς εμφυλίους πολέμους. Το 1598, το διάταγμα της Ναντ έθεσε τους όρους της θρησκευτικής συνύπαρξης επιτρέποντας στους Γάλλους προτεστάντες περιορισμένα δικαιώματα λατρείας και ορισμένες προστασίες στο πλαίσιο του νόμου. H αμοιβαία εξάρτηση μεταξύ της Εκκλησίας και των ευγενών, ο αποκλεισμός και η δίωξη θρησκευτικών μειονοτήτων και το μονοπώλιο της Εκκλησίας πάνω σε διάφορους θεσμούς – τροφοδοτούσαν την έντονη εχθρότητα προς την Καθολική Εκκλησία, της οποίας η σχέση με το κράτος ριζικά επαναπροσδιορίστηκε κατά τη Γαλλική Επανάσταση. 3 Το 1905 εγκρίθηκε ο νόμος που καθιέρωνε τον διαχωρισμό του κράτους και της εκκλησίας. Έκτοτε, ενώ ο καθολικισμός παρέμεινε η κυρίαρχη θρησκεία στη Γαλλία, η καθολική εκκλησία είναι συνταγματικά μόνο μία από τις πολλές θρησκευτικές δομές στη χώρα. 4 Η γαλλική κυβέρνηση, διαθέτει υπό την κατοχή και την προστασία της τα εκκλησιαστικά κτίρια που κτίστηκαν πριν από το 1905, όποτε διαχωρίστηκε η θρησκεία από το κράτος. Έτσι, η συντήρηση, κι αποκατάσταση των περισσότερων καθεδρικών ναών αναλαμβάνεται από την κυβέρνηση, ή την τοπική διοίκηση. Το κράτος αναλαμβάνει όλες τις οικονομικές ευθύνες που συνδέονται με αυτά, ενώ η Καθολική Εκκλησία δικαιούται δωρεάν χρήση ¹ http://www.worldometers.info/world-population/france-population/ & https://www.worldatlas.com/articles/religious-demographics-of-france.html ² https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/401.html?fbclid=IwAR2500C4levP-ysYxle8ddBSSQ6PiUakULUFvOza9FNYYEQ9gzg2r7hq-qM ³ Gemma Betros, The French Revolution and the Catholic Church, history review issue, 2010 ⁴ https://about-france.com/religion.htm

των κτιρίων. Στην περίπτωση που ένα εκκλησιαστικό κτίριο δεν ανήκει στην κυβέρνηση, η συντήρησή του υπόκειται στην αποκλειστική ευθύνη της θρησκευτικής κοινότητας στην οποία ανήκει. 5 Δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία για τον συνολικό αριθμό θρησκευτικών δομών στη Γαλλία. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, απαριθμούνται περίπου 1550 τζαμιά, περίπου 450 συναγωγές σε ένα σύνολο που υπερβαίνει τις 52.000 θρησκευτικές δομές. Τα 12.708 προστατευόμενα θρησκευτικά κτίρια αντιπροσώπευαν το 29,8% του συνόλου των 42.644 προστατευόμενων κτιρίων το 2006. Με βάση τα παραπάνω στοιχεία, τα προστατευόμενα κτίρια αντιπροσωπεύουν περίπου το 25% των συνολικών θρησκευτικών κτιρίων σήμερα. 6 Γενικά στοιχεία για την προστατευόμενη θρησκευτική κληρονομιά , επίσης δεν υπάρχουν. Το Παρίσι, το μεγαλύτερο αστικό κέντρο, αποτελεί ένα παράδειγμα συμμετοχής της τοπικής διοίκησης στη διατήρηση και χρηματοδότηση της θρησκευτικής κληρονομιάς. Η BECH είναι υπεύθυνη για την επισκευή και διατήρηση των θρησκευτικών κτιρίων που ανήκουν στην πόλη του Παρισιού. Η πόλη διαθέτει 96 εκκλησιαστικά κτίρια(85 καθολικά, 7 προτεσταντικά), εκ των οποίων τα 71 προστατεύονται από το νόμο. Παρόλα αυτά, το θέμα εγκατάλειψης και κατεδάφισης, κυρίως στις εκκλησίες των αγροτικών περιοχών αποτέλεσε θέμα συνάντησης που διοργάνωσε ο υπουργός πολιτισμού κι επικοινωνίας, το 2008. Ωστόσο, η εγκατάλειψη επεκτείνεται και σε αστικές περιοχές. Σαφώς, Τα εκκλησιαστικά κτίρια που ανήκουν σε θρησκευτικές κοινότητες βρίσκονται σε δυσχερέστερη θέση από εκείνα που ανήκουν στην κυβέρνηση. Οι λόγοι που εντοπίστηκαν ήταν η μειωμένη χρήση των κτιρίων από την Καθολική εκκλησία, και η έλλειψη χρηματοδότησης για την υποστήριξη κατάλληλης επισκευής και συντήρησης σε τοπικό επίπεδο.

⁵ ⁶ ⁸ ⁹ Research report on church state relationships in selected European countries, Nick Haynes, June 2008 σ. 14-17 ⁷ bureau des édifices cultuels et historiques

Εικ.31 Άποψη του ναού, από το παλάτι του Λούβρου. Όψη στη Rue de Rivoli

100

5.4.1. Προτεσταντικός ναός l’Oratoire du Louvre, Παρίσι Η εκκλησία βρίσκεται στο 1ο διαμέρισμα του Παρισιού, πάνω στη Rue de Rivoli, και αντικρίζει το παλαιότερο τμήμα από το παλάτι του Λούβρου. Ο ναός φιλοξενεί κάθε χρόνο τα τελευταία 7 χρόνια, τμήματα της επίδειξης μόδας του Paris fashion week, που εκτελείται παράλληλα και σε άλλα κτίριαμνημεία της πόλης, όπως το Palais de Tokyo, το Institute du monde arabe, ή το centre Pompidou. Ενδεικτικά, ακολουθούν ονόματα σχεδιαστών που έλαβαν χώρα στην εκκλησία. Το 2018, φιλοξένησε τμήμα της επίδειξης του Paris fashion week Spring/Summer, των σχεδιαστών Tony Ward, Julien Fournié 1, Didit Hediprasetyo. To 2016, στα πλαίσια του Paris fashion week fall/winter 2016-2017, ο ναός φιλοξένησε την επίδειξη μόδας της σχεδιάστριας μόδας haute couture, Iris Van Herpen, 2 η οποία σχεδιάζει ρούχα χρησιμοποιώντας εύστοχα την τεχνολογία της τρισδιάστατης εκτύπωσης, και του lasercutting. Επίσης, φιλοξένησε την έκθεση μόδας haute couture spring/summer 2015 του σχεδιαστή Franck Sorbrier. Ιστορικά 3 Το 1611, ιδρύθηκε η εκκλησία, για να αντισταθεί στην επιρροή της Μεταρρύθμισης. Ήθελε να εκπαιδεύσει ιερείς (Ορατορικούς) καλά οπλισμένους σε πνευματικό και θεολογικό επίπεδο και ικανούς να διαμαρτύρονται ενάντια στους υπερασπιστές του Λούθηρου και του Κάλβιν. Το 1616 απέκτησε ένα αρχοντικό δίπλα στο Λούβρο. Εκεί βρισκόταν ένα παρεκκλήσι. Όντας αρκετά μικρό, επεκτάθηκε το 1621 σύμφωνα με τα σχέδια του αρχιτέκτονα Jacques Lemercier. Δύο χρόνια αργότερα, ο Λουδοβίκος XIII αφιέρωσε το βασιλικό παρεκκλήσι στο ανακτορο του Λούβρου. Το 1625, το έργο διακόπτεται. Συνεχίζεται το 1740 , από τον αρχιτέκτονα Pierre Caqué. Το 1792, η εκκλησία του Ορατορίου διαλύθηκε. Το 1793, η εκκλησία, λεηλατημένη, απογυμνώνεται από τα έργα τέχνης. Θα μετατραπεί σε αίθουσα συνεδριάσεων για τους επαναστάτες της Γαλλικής επανάστασης, και αποθήκη των διακοσμητικών της όπερας. Το 1811, ο Ναπολέοντας έθεσε το κτίριο στη διάθεση του μεταρρυθμισμένου συστήματος. Από το 1820 έως το 1828, προχώρησε σε σημαντικές αλλαγές ενόψει της προτεσταντικής θρησκείας, συμπεριλαμβανομένου του ιερού, του οργάνου και των παρεκκλησιών. Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι κατά τη διάρκεια των έργων του Haussman, τα κτίρια του αρχοντικού θα καταστραφούν για να περάσει η rue de Rivoli. ¹ Défilé Julien Fournié, collection Haute Couture printemps-été 2018 à L'Oratoire du Louvre. Paris, le 23 janvier 2018 ² Dan Howarth, Glass bubble dress features in Iris van Herpen's Autumn Winter 2016 couture collection, Dezeen, 2016 & https://fashionweekonline.com/?s=iris+van+herpen 3 https://www.patrimoine-histoire.fr/Patrimoine/Paris/Paris-Oratoire-du-Louvre.htm Paris, église réformée de l΄Oratoire du Louvre & https://oratoiredulouvre.fr/choeur/

101

To 1934, με πρωτοβουλία των ενοριτών της εκκλησίας και την υποστήριξη του πάστορα, δημιουργήθηκε η χορωδία του Ορατορίου. Σήμερα απαριθμεί πάνω από 40 μέλη, που προετοιμάζουν κάθε χρόνο σημαντικά έργα που αφορούν το ιερό ρεπερτόριο της προτεσταντικής λειτουργίας. Κάθε χρόνο, διοργανώνονται 2-4 συναυλίες ενώ μια φορά το μήνα, η χορωδία συνοδεύει τη λειτουργία της εκκλησίας. Το κόστος των συναυλιών παραμένει ελεγχόμενο. Οι συναυλίες εκτός λειτουργίας, αφορούν κυρίως κλασική μουσική, μπαρόκ, ρομαντική, παραδοσιακή, και προετοιμάζονται από την χορωδία της εκκλησίας, είτε από άλλους σολίστες. Παράλληλα διοργανώνονται και καινοτόμες μορφές συναυλιών, όπως συμμετοχικές, αυτοσχεδιασμός και απαγγελία, αλλά και μηνιαία εργαστήρια φωνητικής και ρυθμολογίας. Διαμόρφωση Ο ναός του Ορατορίου δημιουργήθηκε ξανά, την εποχή του Μπαρόκ. Η πρόσοψη της οδού Saint Honoré είναι ακόμα πιο απλή απ’ ότι παλαιότερα, καθώς έχει απογυμνωθεί από τα αγάλματα και τα ανάγλυφα από την επαναστατική αποκήρυξη. Αλλά ο περίεργος προσανατολισμός του καθιστά από αυτήν την πλευρά το ναό, ορατό από αρκετά μακριά, παρά την στενότητα του δρόμου, αφού η πρόσοψη εκτείνεται πέρα από τα όριά του. Σήμερα εξωτερικά, η στέγη του σε κάτοψη έχει σχήμα σταυρού, στην κορυφή του οποίου βρίσκεται το ιερό με δική του στέγη. Το ιερό πλαισιώνεται από πυργίσκους. Στην διασταύρωση των εγκάρσιων στεγών υπερυψώνεται στέγη σε σχήμα κόλουρου κώνου, όπως και η στέγη του ιερού σε χαμηλότερο ύψος. Εσωτερικά, διαθέτει νάρθηκα, κυρίως ναό, το ιερό, βαπτιστήριο, γυναικωνίτη.1

Εικ.32 Κάτοψη του ναού στη σημερινή του κατάσταση

¹ https://oratoiredulouvre.fr/patrimoine/visites/interieur-de-loratoire-du-louvre-au-xxie-siecle

102

Εικ.33 Άποψη ναού από την πλευρά του Saint Honoré Εικ.34 Ο ναός κατά τη διάρκεια συναυλίας της χορωδίας.(2018)

Εικ.35 Πλάνο από επίδειξη μόδας Εικ.36 Διαρρύθμιση ναού για τη λειτουργία

103

Εικ.37,38,39 Σκηνές από την επίδειξη μόδας της Iris Van Herpen στο Paris FW 2016-2017

104

Σχολιασμός Στο συγκεκριμένο παράδειγμα, η εκκλησία δέχεται χρήσεις περιστασιακές, παράλληλα με την αρχική λειτουργία της. Μηδαμινές αλλαγές έχουν τελεστεί, καθώς η χρήση της ως συναυλιακός χώρος ή χώρος επίδειξης μόδας δεν απαιτεί κάποια αρχιτεκτονική αλλαγή στο εσωτερικό, παρά μόνο την πιθανή διάταξη των θέσεων, ή τον διαφορετικό φωτισμό. Η χρήση ως συναυλιακός χώρος δεν είναι κάτι καινούριο στις καθολικές και προτεσταντικές εκκλησίες, πόσο μάλλον όταν αφορά τα συγκεκριμένα είδη μουσικής. Η είσοδος με αντίτιμο συμβαίνει μόνο τις ώρες των δρώμενων, ενώ τις υπόλοιπες ώρες (που είναι ανοικτή στο κοινό) ο καθένας μπορεί να εισέλθει. Σχετικά με την επίδειξη μόδας του FW, για την οποία επίσης δεν απαιτούνται αλλαγές και τελείται δύο φορές το χρόνο, αν και κάποιοι μπορεί να την χαρακτηρίσουν προκλητική, κάθε άλλο παρά αυτό είναι, αν σκεφτεί κανείς ότι έχει επιλεγεί μαζί με άλλα κτήρια-σταθμούς της πόλης για την τέλεση της μεγαλύτερης έκθεσης που αφορά την υψηλή ραπτική, με σκοπό να αποδώσει καινοτόμες εικόνες υψηλής αισθητικής. Όπως μπορούμε να διακρίνουμε στο οπτικοακουστικό υλικό που παρατίθεται, οι προγραμματιστές της επίδειξης έχουν όχι μόνο αξιοποιήσει τη μεγαλοπρέπεια του εκκλησιαστικού χώρου, αλλά έχουν διαμορφώσει ολόκληρη τη σύλληψη γύρω από αυτόν. Η θέση της πασαρέλας, στον κατά μήκος άξονα της εκκλησίας, η είσοδος των μοντέλων από την αξονική πόρτα, ο φωτισμός που εισέρχεται από την κεντρική είσοδο του κατά μήκος άξονα, σε αντίθεση με το σκοτάδι που διατρέχει τον υπόλοιπο χώρο, και η τελετουργική μουσική μαρτυρούν την διάθεση ανάδειξης του κτιρίου. Αξιόλογο παράδειγμα αποτελεί η επίδειξη της σχεδιάστριας Iris Van Herpen το 2016, που σχεδιάζει με εργαλεία την τρισδιάστατη εκτύπωση και την κοπή με laser. Η επίδειξη μόδας των ρούχων της, έγινε με τη μορφή περφόρμανς, όπου τα μοντέλα-μούσες στέκονται σε πόζες αγαλμάτων που κινούν αργά τα άκρα τους, συνοδευόμενες από μουσική-ήχους που προέρχονται από αντικείμενα διατεταγμένα σε σχήμα κύκλου στο δάπεδο, και διαχωρίζονται προδιαγράφοντας το χώρο της πασαρέλας. Πρωτού αυτή ξεκινήσει, κι όσο τα μοντέλα είναι στατικά, το κοινό περιφέρεται ελεύθερα ανάμεσά τους. Οι ιδιαίτεροι ήχοι, ο φωτισμός, η περφόρμανς δημιουργούν ένα μυσταγωγικό κλίμα που αξιοποιεί και εναρμονίζεται με τον χώρο στον οποίο συμβαίνει. Αν και το περιεχόμενο δεν είναι θρησκευτικό, μεταξύ του κοινού και του σκηνικού αναπτύσσεται μια διαδραστικότητα, που αποπνέει ιερότητα κι αίσθηση δέους. Οι εικόνες που παρήχθησαν τελικά, θυμίζουν κινηματογραφικά πλάνα.

105

5.5. Η κατάσταση στην Αγγλία1 Η Εκκλησία της Αγγλίας είναι η επίσημα καθιερωμένη χριστιανική εκκλησία στην Αγγλία. Ο μονάρχης έχει τον τίτλο «Ανώτατος Διοικητής της Εκκλησίας της Αγγλίας» και την εξουσία να διορίζει αρχιεπισκόπους, επισκόπους και υπεύθυνους του ναού, κατόπιν συμβουλής του Πρωθυπουργού και της επιτροπής “Crown Appointments”. Εκτός από την Αγγλία, η δικαιοδοσία της Εκκλησίας εκτείνεται και στα νησιά Μαν, και μερικές ενορίες στο Flintshire, Monmouthshire και Radnorshire στην Ουαλία. Στην πραγματικότητα η Εκκλησία κυβερνάται από τη γενική σύνοδο υπό τον έλεγχο του κοινοβουλίου. Δεν υπάρχει άμεση κρατική χρηματοδότηση, εκτός από την επισκευή / συντήρηση προστατευόμενων χώρων λατρείας. Η ευθύνη για τη διατήρηση των κτιρίων της εκκλησίας της Αγγλίας, εάν αυτά δεν έχουν διακηρυχτεί ως διατηρητέα μνημεία, βρίσκεται κυρίως στην τοπική εκκλησιαστική κοινότητα. Οι δωρεές αποτελούν τη μεγαλύτερη πηγή εισοδήματος. Η απογραφή της Αγγλικής εκκλησίας, που πραγματοποιήθηκε από την Christian Research το 2005, πάνω σε 18.720 εκκλησίες από ένα εκτιμώμενο σύνολο 37.501 γνωστών εκκλησιών, διαπίστωσε ότι περίπου το 6,3% του πληθυσμού ήταν τακτικοί επισκέπτες. Ο μέσος όρος ηλικίας των τακτικών εκκλησιαστικών επισκεπτών ήταν 45. Περίπου 1800 χώροι λατρείας όλων των θρησκειών προστατεύονται, με βαθμό προστασίας l η ll, από τους οποίους περίπου το 75% ανήκει στην Εκκλησία της Αγγλίας. Η αγγλική κληρονομιά εκτιμά ότι υπάρχουν 4.200 αγγλικανικοί ναοί που ανήκουν στο βαθμό προστασίας l, κι αντιπροσωπεύουν το 45% όλων των διατηρητέων κτιρίων βαθμού l. Από το 1969, σχεδόν 350 εκκλησίες της εκκλησίας της Αγγλίας έχουν κατεδαφιστεί, πάνω από 900 βρήκαν μια εναλλακτική χρήση και 335 έχουν κατοχυρωθεί ως διατηρητέα μνημεία. Εκτιμάται ότι εγκαταλείπονται περίπου 30 εκκλησίες το χρόνο. Η βιωσιμότητα πολλών χώρων λατρείας καθίσταται αμφίσημη. Τα στοιχεία του Trevor Cooper που δημοσιεύτηκαν το 2004, δείχνουν ότι τουλάχιστον 500 εκκλησίες είχαν λιγότερα από 10 τακτικά μέλη, και 1600 είχαν μόνο 11-20. 2 Ο Μάρτιν Τσέρυ αναγνωρίζει τις 4000 περίπου εκκλησιές και παρεκκλήσια που χρονολογούνται από τον 19ο και τον 20ο αιώνα ως προβληματικές, εν μέρει λόγω του μεγέθους τους σε σχέση με τις ανάγκες αλλά και όσον αφορά την αντίληψη της αξίας της κληρονομιάς τους. 3 Η λήψη αποφάσεων σε μικροοικονομικό επίπεδο χαρακτηρίζεται επίσης ως προβληματική. Η «Αγγλική κληρονομιά» και η Αγγλική επισκοπή του ¹ Nick Haynes, Research report on church state relationship sin selected European countries, June 2008, σελίδες 9-13 ² Trevor Cooper, How Do We Keep Our Parish Churches?, New Maldon, The Ecclesiological Society, 2004, σελ. 72 ³ Martin Cherry, ‘Assessing Significance, Managing Change: Conservation Planning and Places of Worship in England’ κεφάλαιο του βιβλίου : Quel future pour quelles églises?/What Future for Which Churches? (eds Lucie K Morisset, Luc Noppen, Thomas Coomans), Québec, Presses de l’Université du Québec, 2006, σελ. 406-407

106

Μάντσεστερ έχουν θέσει σε εφαρμογή ένα πιλοτικό έργο για την ανάπτυξη μιας ολοκληρωμένης και στρατηγικής προσέγγισης για τη διαχείριση των εκκλησιών μέσα στη μητρόπολη, λαμβάνοντας υπόψη όλους τους σχετικούς παράγοντες: ανάγκες της εκκλησίας, ιστορικό και αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον, οικονομικές και δημογραφικές τάσεις κ.λπ. Μια μελέτη για τις απώλειες των αγγλικανικών εκκλησιών λόγω πυρκαγιάς διεξήχθη μεταξύ του 1994 και του 2004 από το Ecclesiastical Insurance Group plc, που είναι ο κύριος ασφαλιστής των αγγλικών εκκλησιών και καθεδρικών ναών. Η μελέτη διαπίστωσε ότι σημειωνόντουσαν κατά μέσο όρο τρείς πυρκαγιές κάθε εβδομάδα, εκ των οποίων περίπου οι μισές οφείλονταν σε εμπρησμό. Τέλος, κάθε φορά που μια εκκλησία αποφασίζεται να σταματήσει τη λειτουργία της, διεξάγεται μια διαδικασία διαβούλευσης η οποία περιλαμβάνει τη μητρόπολη, τα ενδιαφερόμενα μέρη και εθνικά όργανα της εκκλησιαστικής κληρονομιάς. Στόχος είναι η εύρεση των κατάλληλων χρήσεων για τις εκκλησίες που δεν χρειάζονται πλέον για τη δημόσια λατρεία. Σε εθνικό επίπεδο, την διαδικασία επιβλέπουν οι επίτροποι της εκκλησίας. Παραδείγματα προσαρμοστικών χρήσεων σε εγκαταλελειμμένες εκκλησίες περιλαμβάνουν τη λατρεία άλλων χριστιανικών φορέων, πολιτικών, πολιτιστικών ή κοινοτικών σκοπών, τα μουσεία και την εκπαιδευτική χρήση, και την οικιστική μετατροπή. Όπου δεν υπάρχουν κατάλληλες χρήσεις, ή εκκλησίες ιδιαίτερου ιστορικού, αρχαιολογικού ή αρχιτεκτονικού χαρακτήρα, το ενδιαφέρον μπορεί να διατεθεί στην αρχή διατήρησης εκκλησιών “Trust Conservation Church.”

107

5.5.1. St. James the Great/ Church of Sound, Λονδίνο

Εικ.40. Άποψη της εκκλησίας όπου φαίνονται τα δύο διαφορετικά είδη τούβλων

¹ www.stjamesclapton.co.uk/ ² Louis Collenette, Church of Sound: How contemporary jazz musicians take over place of worship, Independent, 2017

108

Σήμερα Η εκκλησία St. James The Great φιλοξενεί, μέσα στο χρόνο, παράλληλα με τη λειτουργία της, διάφορες εκδηλώσεις ζωντανής μουσικής. Σε συνεργασία με την καλλιτεχνική ομάδα του Church of Sound, άνοιξε για πρώτη φορά τις πόρτες της στο κοινό το 2016 με μια συναυλία τζαζ μουσικής, η οποία πραγματοποιήθηκε με μεγάλη επιτυχία. Από τότε, σε κάθε εκδήλωση ζωντανής μουσικής που λαμβάνει χώρο στην εκκλησία, όλα τα εισιτήρια εξαντλούνται, μιας και ο κόσμος προσμένει την επόμενη ανακοίνωση των συναυλιών, ήδη από τη λήξη της προηγούμενης. Ιστορικά¹ Η εκκλησία St. James The Great, βρίσκεται στην περιοχή Hackney στο ανατολικό Λονδίνο. Κατασκευάστηκε το 1841 και μέχρι το 1863 ήταν παρεκκλήσι του Saint John στο Hackney. To 1953 έγινε εκκλησία της ενορίας του Saint James και έτσι λειτουργεί μέχρι σήμερα. Για την κατασκευή του εξωτερικού κελύφους της εκκλησίας έχουν χρησιμοποιηθεί δύο διαφορετικά χρώματα τούβλων. Αυτό οφείλεται στο ότι η εκκλησία χτίστηκε σε δύο διαφορετικές περιόδους. Την πρώτη περίοδο, το 1841, κατασκευάστηκε ο βασικός όγκος της εκκλησίας με καφέ τούβλο και ύστερα, το 1902, προστέθηκαν και οι υπόλοιποι με κόκκινο τούβλο. Το Λονδίνο, διανύει μια περίοδο όπου πολλοί χώροι διακόπτουν τη λειτουργία τους, κοινότητες διαλύονται, τα ενοίκια αυξάνονται και οι χώροι εκδηλώσεων απειλούνται όπως ποτέ πριν. Τα κενά κτίρια έχουν πολλαπλασιαστεί, απορρίπτοντας τις κοινότητές τους, γεγονός που προβλημάτισε την εκκλησία St. James The Great και την οδήγησε στην προώθηση της φιλοσοφίας της συμβιωτικής διπλής χρήσης. Τα μέλη της εκκλησίας, μαζί με την ομάδα του Church of Sound, υποστήριξαν και συνεχίζουν να υποστηρίζουν ότι η εκκλησία πρέπει να είναι ένας χώρος που μπορούν να χρησιμοποιούν όλα τα μέλη της κοινότητας και να επωφελούνται από αυτόν. Έτσι, με αφορμή όλα τα παραπάνω και μαζί με κάποιες πρόσθετες χρηματοδοτήσεις, κατάφεραν να δημιουργήσουν αυτήν την ενότητα, προσφέροντας στην κοινότητα πολλά οφέλη.² Αυτό το καινοτόμο πρόγραμμα ζωντανής μουσικής φιλοξενεί μερικούς από τους καλύτερους σύγχρονους τζαζ μουσικούς και όχι μόνο. Κατά τη διάρκεια της συναυλίας οι μουσικοί καταλαμβάνουν τον κεντρικό χώρο της εκκλησίας, προσφέροντας στον θεατή πανοραμική θέα της «δράσης». Είναι η ίδια η ατμόσφαιρα του χώρου που δημιουργεί κάτι το «μαγικό» και μαζί με την επικοινωνία του κοινού και των καλλιτεχνών, δίνει σε κάθε συναυλία μια οικεία και αυθόρμητη αίσθηση, που με τη σειρά της δημιουργεί μια ισχυρή αίσθηση κοινότητας και αλληλεγγύης. 109

Εικ.41 Dj set στην εκκλησία, Εικ.42 Το εσωτερικό της εκκλησίας, Εικ.43 Συναυλία στην εκκλησία

110

Σχολιασμός Όσον αφορά την επαναχρησιμοποίηση του χώρου αυτή καθαυτή, δεν έχει υπάρξει καμία αλλαγή στο εσωτερικό της εκκλησίας, καθώς η υφιστάμενη δομή είναι ήδη κατάλληλη για τη διεξαγωγή τέτοιων δρώμενων. Μόνο κάποια από τα προϋπάρχοντα καθίσματα χρησιμοποιούνται από το κοινό κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης. Τα πλεονεκτήματα, λοιπόν, αυτής της συμβίωσης είναι εμφανή και αυτό το είδος διπλής χρήσης του χώρου προσφέρει ικανοποίηση τόσο στην κοινότητα όσο και στα μέλη της εκκλησίας. «Κάτι που ταυτόχρονα θα σόκαρε και θα χαροποιούσε τη μητέρα μου, είναι ότι τον τελευταίο χρόνο πηγαίνω στην εκκλησία περίπου μία φορά το μήνα. Ωστόσο, δεν ξαναγεννήθηκα Χριστιανός. Το μόνο φως που έχω δει, είναι η ζεστή λάμψη ενός προβολέα που φωτίζει μερικά από τα πιο συναρπαστικά ταλέντα που έχει η ζωντανή τζαζ σκηνή του Ηνωμένου Βασιλείου. Αυτή δεν είναι μια συνηθισμένη εκκλησία. Αυτή είναι η Church of Sound.» Louis Collenette, συγγραφέας και συντάκτης, Λονδίνο 1

Εικ.44 Προετοιμασία για ζωντανή μουσική στην εκκλησία

¹ Louis Collenette, Church of Sound: How contemporary jazz musicians take over place of worship, Independent, 2017

111

5.5.2 St. Paul's Anglican Church, Αθήνα Αν και δεν βρίσκεται στην Αγγλία, η Αγγλικανική εκκλησία της Αθήνας ακολουθεί την τελετουργική παράδοση της εκκλησίας της Αγγλίας, κι έτσι την κατατάσσουμε σε αυτή την ενότητα. Άλλωστε αποτελεί εξαίρεση του καθεστώτος που διέπει τις Ελληνικές εκκλησίες.

Εικ.45 Η αγγλικανική εκκλησία του Άγιου Παύλου, ΑΘήνα ¹http://anglicanchurchathens.gr/history-team-st-pauls/the-anglican-church/ & http://anglicanchurchathens.gr/history-team-st-pauls/st-pauls-the-building/ ² http://anglicanchurchathens.gr/ ³ http://anglicanchurchathens.gr/pastoral-care/st-pauls-pastoral-care/

112

Ιστορικά 1 Ο νεογοτθικός Αγγλικανικός Ναός του Αγίου Παύλου βρίσκεται στο κέντρο της Αθήνας, στη συμβολή της οδού Φιλελλήνων με τη Λεωφόρο Αμαλίας. Οικοδομήθηκε μεταξύ των ετών 1838 και 1843 ώστε να εξυπηρετεί τις θρησκευτικές ανάγκες της αθηναϊκής παροικίας των Διαμαρτυρομένων και κατά κύριο λόγο, των Αγγλικανών. Για την ανέγερση συνεισέφεραν οικονομικά η Βρετανική κυβέρνηση, ο τότε Βρετανός πρέσβης στην Ελλάδα Έντμουντ Λάυονς (1790–1858), αλλά και η παροικία των Βρετανών και Αμερικανών διαμαρτυρομένων, που είχαν τότε εγκατασταθεί στην Αθήνα.² Για την κατασκευή του προκηρύχτηκε διαγωνισμός και εγκρίθηκε το σχέδιο του Έλληνα αρχιτέκτονα και πολεοδόμου Σταμάτη Κλεάνθη (1802–1862). Η εκτέλεση ανατέθηκε στο Δανό αρχιτέκτονα Χανς Κρίστιαν Χάνσεν (1803-1883). Έχει κατασκευαστεί από λαξευτό μάρμαρο του Υμηττού, ενώ τα κορνιζώματα κατασκευάστηκαν από πωρόλιθο του Ισθμού της Κορίνθου. Σήμερα Η Αγγλικανική Εκκλησία του Άγιου Παύλου αποτελεί έναν τόπο λατρείας, ποιμαντικής φροντίδας και κοινωνικών και πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Κάθε χρόνο, τις ώρες μη λειτουργίας της εκκλησίας, διοργανώνονται πολυάριθμες πολιτιστικές εκδηλώσεις, από τις οποίες οι περισσότερες αφορούν συναυλίες μουσικής. Η εξαιρετική ακουστική του κτιρίου, ο ιδιαίτερος τόνος του εκκλησιαστικού οργάνου και οι ατμοσφαιρικοί ήχοι των μουσικών, δημιουργούν μια μυσταγωγική ατμόσφαιρα και αποτελούν τον ιδανικό συνδυασμό για μια σειρά συναυλιών. Οι θεατές έρχονται σε πολύ στενή και ιδιαίτερη επαφή με τους μουσικούς και με τον χώρο, πράγμα που ενισχύει την επικοινωνία μεταξύ τους ακόμη περισσότερο. Οι πιο γνωστές ζωντανές εκδηλώσεις είναι οι St. Paul’s Sessions, μια πρωτοποριακή σειρά συναυλιών, στις οποίες συμμετέχουν σημαντικοί μουσικοί από όλον τον κόσμο της ατμοσφαιρικής, πειραματικής, ηλεκτρονικής και μοντέρνας κλασικής σκηνής και οι Church Sessions, τα «μυσταγωγικά» live sessions του ραδιοφωνικού σταθμού Pepper 96.6, στα οποία συμμετέχουν Έλληνες καλλιτέχνες, τραγουδοποιοί και μπάντες, παρουσιάζοντας ένα ξεχωριστό ακουστικό πρόγραμμα σε... ηλεκτρονικό τοπίο. Παράλληλα, η κοινωνική πρόνοια αποτελεί μέρος του προγράμματος της Αγγλικανικής Εκκλησίας στην Αθήνα. Η Αγγλικανική Εκκλησία βοηθά με το Οικουμενικό Σχέδιο «Εκκλησία στο Δρόμο», όπου 800 γεύματα διανέμονται καθημερινά σε άστεγους. Συνδέεται επίσης με τη φροντίδα για όσους έχουν σύνδρομο Down, με ένα σπίτι ηλικιωμένων πολιτών και, πιο πρόσφατα, έχει ασχοληθεί ακούραστα με την κρίση των προσφύγων.³

113

Σχολιασμός Όσον αφορά την αρχιτεκτονική δομή της εκκλησίας, δεν έχει υποστεί καμία αλλαγή μέσα στα χρόνια. Η παράλληλη χρήση της ως χώρος εκδηλώσεων δεν έχει επηρεάσει καθόλου ούτε τη δομή, ούτε τη διαμόρφωση του εσωτερικού χώρου. Φτάνουν οι λίγες σειρές καθισμάτων που προϋπάρχουν, ο σχετικά ελεύθερος χώρος μπροστά από αυτές που προσφέρεται για τους καλλιτέχνες (θέση της χορωδίας κατά τη λειτουργία) και η ιδιαίτερη ακουστική, ώστε να πραγματοποιηθεί οποιαδήποτε ζωντανή μουσική εκδήλωση με επιτυχία. Η Αγγλικανική Εκκλησία του Άγιου Παύλου αποτελεί, λοιπόν, ένα χαρακτηριστικό και επιτυχημένο παράδειγμα εκκλησιαστικού κτιρίου που, πέρα από τη βασική του χρήση ως χώρος λατρείας, φιλοξενεί κατά τη διάρκεια της ημέρας κι άλλες χρήσεις που αφορούν την κοινότητα, οι οποίες, με κυρίαρχες τις μουσικές εκδηλώσεις, έχουν πολύ μεγάλη απήχηση στους κατοίκους της Αθήνας και όχι μόνο, καθώς συνεχίζουν να διεγείρουν το ενδιαφέρον όλο και περισσότερων ανθρώπων, όλων των ηλικιών.

114

Εικ.46,47,48,49. Συναυλίες στην Αγγλικανική εκκλησία του Άγιου Παύλου

115

5.6. Η κατάσταση στις ΗΠΑ Η διακοπή λειτουργίας και η εγκατάλειψη των εκκλησιών στις Ηνωμένες Πολιτείες οφείλεται σε εθνικούς και τοπικούς παράγοντες, οι οποίοι αξίζει να ερευνηθούν και να αναλυθούν, καθώς παρουσιάζουν ιδιαιτερότητες και σημαντικές διαφορές σε σχέση με αυτές των ευρωπαϊκών χωρών. Πρώτα όμως, είναι σκόπιμο να αναφερθούν κάποια συνοπτικά ιστορικά στοιχεία σχετικά με την εξέλιξη της θρησκείας στις ΗΠΑ, ήδη από την εποχή της αποικιοκρατίας μέχρι και τη σημερινή κατάσταση. Η θρησκεία στις Ηνωμένες Πολιτείες χαρακτηρίζεται από ποικιλία θρησκευτικών πεποιθήσεων και πρακτικών. Η πλειοψηφία των Αμερικανών αναφέρει ότι η θρησκεία διαδραματίζει πολύ σημαντικό ρόλο στη ζωή τους, καταλαμβάνοντας ένα σημαντικό ποσοστό μεταξύ των ανεπτυγμένων χωρών.1 Ιστορικά, οι Ηνωμένες Πολιτείες χαρακτηρίζονταν πάντοτε από θρησκευτικό πλουραλισμό και ποικιλομορφία. Από τις πρώτες κιόλας ημέρες της αποικιοκρατίας, όταν κάτοικοι της Αγγλίας και της Γερμανίας μετακόμισαν για να αναζητήσουν τη θρησκευτική τους ελευθερία, η Αμερική επηρεάστηκε βαθιά από τη θρησκεία. Αυτή η επιρροή συνεχίζεται στον αμερικανικό πολιτισμό, την κοινωνική ζωή και την πολιτική. Αρκετές από τις αρχικές δεκατρείς αποικίες δημιουργήθηκαν από αποίκους που επιθυμούσαν να ασκήσουν τη δική τους θρησκεία μέσα σε μια κοινότητα ομοϊδεατών ανθρώπων: η αποικία του κόλπου της Μασαχουσέτης ιδρύθηκε από τους Άγγλους Πουριτάνους (Congregationalists), η Πενσυλβάνια από τους Βρετανούς Quakers, το Maryland από τους Άγγλους Καθολικούς και η Βιρτζίνια από τους Αγγλικανούς. Παρά ταύτα, και ως αποτέλεσμα της παρεμβολής θρησκευτικών συγκρούσεων και προτιμήσεων στην Αγγλία, το Plantation Act 1740 (an act of the British Parliament that was officially titled “An Act for Naturalizing such foreign Protestants and others therein mentioned, as are settled or shall settle in any of His Majesty's Colonies in America”) θα καθόριζε την επίσημη πολιτική για τους νέους μετανάστες που έρχονται στη Βρετανική Αμερική μέχρι την Αμερικανική Επανάσταση. 2 Το κείμενο της Πρώτης Τροποποίησης του Συντάγματος της χώρας αναφέρει ότι «το Κογκρέσο δεν θα προβεί σε κανέναν νόμο που να σέβεται την εγκαθίδρυση θρησκείας ή να απαγορεύει την ελεύθερη άσκησή της ή να περιορίζει την ελευθερία του λόγου και του Τύπου ή το δικαίωμα των λαών να συναθροίζονται ειρηνικά και να υποβάλουν αναφορά στην κυβέρνηση για την αποκατάσταση των παραπόνων.» Εξασφαλίζει, δηλαδή, την ελεύθερη άσκηση της θρησκείας, ενώ παράλληλα εμποδίζει την κυβέρνηση να ιδρύσει κρατική θρησκεία. Το Ανώτατο Δικαστήριο από τη δεκαετία του 1940 έχει ερμηνεύσει τη Δέκατη Tέταρτη Τροποποίηση ως εφαρμογή της πρώτης τροποποίησης ¹ "Among Wealthy Nations U.S. Stands Alone in its Embrace of Religion", Pew Global Attitudes Project, 2007 ² The Boisi Center for Religion and American Public Life (Research), Religious Pluralism in the United States, Boston College, 2007

116

προς το κράτος και τις τοπικές κυβερνήσεις. 3 Ο Πρόεδρος John Adams και μια ομόφωνη Σύγκλητος ενέκριναν τη Συνθήκη της Τρίπολης το 1797, στην οποία αναφερόταν ότι «η Κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής δεν βασίζεται, σε καμία περίπτωση, στη χριστιανική θρησκεία».4 Έμπειροι ερευνητές και συγγραφείς αναφέρθηκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες ως «προτεσταντικό έθνος» ή «βασισμένο στις προτεσταντικές αρχές», με έμφαση συγκεκριμένα στην Καλβινιστική κληρονομιά του. Το σύγχρονο επίσημο σύνθημα των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, όπως θεσπίστηκε με νόμο του 1956 υπογεγραμμένο από τον Πρόεδρο Dwight D. Eisenhower, είναι το «In God We Trust» και η φράση αυτή εμφανίστηκε για πρώτη φορά στα νομίσματα των ΗΠΑ το 1864. 5

Εικ.50. Εθνικό νόμισμα των ΗΠΑ, 1864

Σύμφωνα με έρευνα του Pew Research Center το 2002, σχεδόν 6 στους 10 Αμερικανούς δήλωσαν ότι η θρησκεία διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη ζωή τους, σε σύγκριση με το 33% της Μεγάλης Βρετανίας, το 27% της Ιταλίας, το 21% της Γερμανίας, το 12% της Ιαπωνίας και το 11% της Γαλλίας. Τα αποτελέσματα, επίσης, έδειξαν ότι οι ΗΠΑ έχουν μεγαλύτερη ομοιότητα με τις αναπτυσσόμενες χώρες (όπου τα υψηλότερα ποσοστά λένε ότι η θρησκεία παίζει σημαντικό ρόλο) από ό, τι με τα άλλα πλούσια έθνη, όπου η θρησκεία παίζει μικρό ρόλο. 6 ³ David E. Swift, Black Prophets of Justice: Activist Clergy Before the Civil War, σελ. 180, LSU Press, 1989 ⁴ The Barbary Treaties 1786-1816, Συνθήκη ειρήνης και φιλίας, υπογάφτηκε στην Τρίπολη στις 4 Νοέμβρη 1796, Άρθρο 11, Yale Law School - Lillian Goldman Law Library ⁵ Holmes, David L., The Faiths of the Founding Fathers, Oxford University Press, USA, 2006 & Nancy L. Rosenblum, Obligations of Citizenship and Demands of Faith: Religious Accommodation in Pluralist Democracies, Princeton University Press, σελ. 156 ⁶ "Among Wealthy Nations U.S. Stands Alone in its Embrace of Religion", Pew Global Attitudes Project, 2007

117

Ο Χριστιανισμός είναι η μεγαλύτερη θρησκεία στις Ηνωμένες Πολιτείες, με τις διάφορες προτεσταντικές εκκλησίες να έχουν τους περισσότερους υποστηρικτές. Το 2016, με βάση την έρευνα «Five Key Findings on Religion in the U.S.» του επιστήμονα Frank Newport, οι Χριστιανοί αντιπροσωπεύουν το 73,7% του συνολικού πληθυσμού, το 48,9% προσδιορίζονται ως Προτεστάντες, 23,0% ως Καθολικοί και 1,8% ως Μορμόνοι, ενώ άνθρωποι που δεν πιστεύουν σε κάποια θρησκεία αποτελούν το 18,2% του συνολικού πληθυσμού. Ο Ιουδαϊσμός είναι η δεύτερη μεγαλύτερη θρησκεία στις Η.Π.Α., που ασκείται από το 2,1% του πληθυσμού, ακολουθούμενη από το Ισλάμ με 0,8%. Το Μισισίπι είναι το πιο θρησκευτικό κράτος στη χώρα, με το 63% του ενήλικου πληθυσμού του να χαρακτηρίζεται ως πολύ θρησκευόμενο, λέγοντας ότι η θρησκεία είναι σημαντική για αυτούς, καθώς παρακολουθούν τις θρησκευτικές υπηρεσίες σχεδόν κάθε εβδομάδα, ενώ το Νιου Χάμσαϊρ, με μόνο το 20% του ενήλικου πληθυσμού να χαρακτηρίζεται ως πολύ θρησκευόμενο, είναι το λιγότερο θρησκευτικό κράτος. Η πιο θρησκευτική περιοχή των Ηνωμένων Πολιτειών είναι η Αμερικανική Σαμόα (99,3% θρησκευτική). 1 Συμπεραίνουμε, λοιπόν, ότι η θρησκεία συνεχίζει να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη ζωή των αμερικανών με βάση τα προαναφερθέντα, παρόλο που παρατηρείται μια σχετική μείωση της θρησκευτικότητας την τελευταία περίοδο, καθώς σύμφωνα με την έρευνα U.S. Religious Landscape Survey (2008), που δημοσιεύθηκε από το Pew Forum για τη θρησκεία και τη δημόσια ζωή, περισσότερο από το ένα τέταρτο των αμερικανών ενηλίκων (28%) εγκατέλειψαν την πίστη στη θρησκεία με την οποία είχαν μεγαλώσει, είτε ολοκληρωτικά είτε στο όνομα μιας άλλης θρησκείας. Η παραπάνω αναφορά της πτώσης της θρησκευτικότητας, αποτελεί έναν από τους παράγοντες της εγκατάλειψης και κατ’ επέκταση του κλεισίματος των πλεοναζόντων εκκλησιών διαφόρων πολιτειών της Αμερικής και σ’ αυτό το σημείο, λοιπόν, είναι σκόπιμο να αναφερθούν και οι υπόλοιποι εθνικοί και τοπικοί παράγοντες που συνέβαλαν σε αυτό το γεγονός. Σύμφωνα με τον καθηγητή του κρατικού πανεπιστημίου του Κλίβελαντ (διδακτορικό στην πόλη και τον περιφερειακό προγραμματισμό), στις Ηνωμένες Πολιτείες τουλάχιστον 1.400 εκκλησίες και θρησκευτικοί χώροι είναι κενοί. Αυτό οφείλεται τόσο στο φαινόμενο της αποαστικοποίησης που εμφανίστηκε στις ΗΠΑ μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όσο και από το φαινόμενο της μετανάστευσης. 2 Κάτοικοι βασικών αστικών περιοχών ακολούθησαν μια τάση προαστιακής πολιτικής τις τελευταίες δεκαετίες, πράγμα το οποίο έχει επηρεάσει πολλά ¹ Frank Newport, Five Key Findings on Religion in the U.S., 2016 ² Tara D Sturm, Adaptive Reuse: Churches, Buildipedia, 2010

118

αστικά τοπία. Ήδη από το 1950 το ποσοστό της προαστιακής οικιστικής ανάπτυξης ήταν δεκαπλάσιο του ρυθμού της ανάπτυξης στις αστικές περιοχές, ενώ από το 1950 έως το 1970 ο πληθυσμός των προαστίων των ΗΠΑ διπλασιάστηκε από 36 σε 74 εκατομμύρια κατοίκους. Τα προάστια τροφοδότησαν μια νέα αναδυόμενη αγορά των λευκών οικογενειών μεσαίας τάξης, δίνοντας τη δυνατότητα στην απαρχή τους σε στρατιωτικούς να ζήσουν μια σύγχρονη ζωή, εγκαταλείποντας τους αστικούς πυρήνες και αφήνοντας πίσω τους κυρίως τους φτωχότερους πληθυσμούς. 3 Η αποαστικοποίηση, όμως, αυτή, επηρέασε και το θρησκευτικό τοπίο των πόλεων. Άρχισε σταδιακά να μειώνεται η ζωτικότητα του υφιστάμενου δικτύου εκκλησιών των αστικών κέντρων, ενώ όλο και περισσότερα νέα θρησκευτικά κτίρια κατασκευάζονταν για να φιλοξενήσουν κατοίκους των πρόσφατα δημιουργημένων προαστιακών κοινοτήτων. Εκκλησίες και συναγωγές έκλεισαν την πόρτα τους και άφησαν τις κεντρικές πόλεις για τα προάστια. Τα κτίρια που άφησαν πίσω τους είχαν υποβιβασθεί, εγκαταλειφθεί, καθώς και κάποια από αυτά είχαν βρεθεί καμένα από ύποπτες πυρκαγιές στη μέση της νύχτας. 4 Η αποαστικοποίηση επηρέασε, παράλληλα, και το βιομηχανικό τοπίο των κεντρικών πόλεων. Το φαινόμενο της αποβιομηχάνισης των αστικών κέντρων έγινε πραγματικότητα και τη θέση των βιομηχανιών πήραν οι επιχειρήσεις, οι οποίες άρχισαν να επιστρέφουν στις πόλεις. Μαζί τους ακολούθησαν και οι κάτοικοι της μεσαίας τάξης, οι οποίοι πλέον αναζητούσαν και επιθυμούσαν να κατοικήσουν στα κέντρα των πόλεων. Έτσι, ο χαρακτήρας πολλών γειτονιών άλλαξε καθώς νέοι, πλουσιότεροι πληθυσμοί μετατόπισαν τους παλαιότερουςμακροχρόνιους κατοίκους, αγοράζοντας και αναβαθμίζοντας την κατοικία.Η αποβιομηχάνιση επιτάχυνε την ήδη μειούμενη θρησκευτική πίστη και πρακτική. Οι νέοι κάτοικοι αστικών περιοχών έφεραν όχι μόνο τον πλούτο και την ευημερία, αλλά έναν πολιτισμό που εκπαιδεύεται και χαρακτηρίζεται από ελευθερία και ατομικότητα. Κατά συνέπεια, η ενεργή στάση απέναντι στις θρησκείες άρχισε να μειώνεται και ορισμένες θρησκείες και θρησκευτικές οντότητες στις πόλεις έγιναν περαιτέρω περιθωριοποιημένες. Παράλληλα, όμως, άρχισαν να εμφανίζονται μέχρι και σήμερα, ποικίλες δραστηριότητες αναμόρφωσης θρησκευτικών δομών, μιας και η παραμέληση και η φθορά των κτιρίων των πρώην εκκλησιών ήταν κάτι δυσάρεστο για τους κατοίκους των περιοχών. 5 Οι ίδιοι δεν επιθυμούσαν να τα βλέπουν να καταστρέφονται και να μένουν αναξιοποίητα και έτσι η επαναχρησιμοποίηση άρχισε να γίνεται μια έννοια ελκυστική και επιθυμητή για την αναζωογόνηση αυτών των πολυσήμαντων χώρων. ³ Christopher John Kiley, Convert! The adaptive reuse of churches, MIT, 2004, σελ.19 (The Effect of Suburbanization on Urban Churches ⁴ Eugene Choi, Adaptive Reuse of Religious Buildings in the U.S.: Determinants of Project Outcomes and the Role of Tax Credits, Cleveland State University, 2010 ⁵ Eugene Choi, Adaptive Reuse of Religious Buildings in the U.S.: Determinants of Project Outcomes and the Role of Tax Credits, Cleveland State University, 2010

119

Τέλος, η μετανάστευση αποτέλεσε, εξίσου, έναν σημαντικό παράγοντα που επηρέασε τα πλεονάζοντα θρησκευτικά κτίρια των Ηνωμένων Πολιτειών. Νέοι κάτοικοι από αναπτυσσόμενες χώρες άρχισαν να αντικαθιστούν τους Αμερικανούς κατοίκους και να αλλάζουν το θρησκευτικό τοπίο των βασικών αστικών περιοχών. 1 Επισκέπτονταν εκκλησίες οι οποίες διοικούνταν από θρησκευτικούς ηγέτες των δικών τους χωρών, ενώ δεν εντάσσονταν στις υπάρχουσες αμερικανικές θρησκευτικές δομές. Κατά συνέπεια, οι παραδοσιακές αμερικανικές θρησκευτικές δομές δεν χρησιμοποιούνταν επαρκώς στις αστικές περιοχές. Τέτοιες δομές κυρίως αποτελούσαν τα ιερά μνημεία, από τα οποία πολλά βρίσκονταν ή βρίσκονται σε κίνδυνο, μερικά χάνονται, ενώ άλλα σώζονται καθώς προσαρμόζονται σε νέες χρήσεις. 2

¹ Ledebur, Larry C., and Choi, Eugene (Forthcoming), Chapter 2: The changing landscape of sacred buildings. Robert A., Ledebur Larry and DeWine, Garry, No building left behind: New uses for America’s churches and schools, Washington D.C.: The Urban Land Institute ² Eugene Choi, Adaptive Reuse of Religious Buildings in the U.S.: Determinants of Project Outcomes and the Role of Tax Credits, Cleveland State University, 2010

120

5.6.1. Union Center for the Arts, Λος Άντζελες1 Το Κέντρο Ένωσης Τεχνών στο Λος Άντζελες, αποτελεί ένα παράδειγμα επανάχρησης εκκλησιαστικού κτιρίου που κατά τον 20ο αιώνα υπέστη σημαντικές αλλαγές όσον αφορά τις χρήσεις, οι οποίες απεικονίζουν μια σύνθετη ιστορία ολόκληρης εκείνης της περιόδου. Το 1922, στην αναπτυσσόμενη και ιστορική περιοχή του Λος Άντζελες, γνωστή ως Μικρό Τόκιο, ηγέτες τριών διαφορετικών αγωνιστικών ιαπωνικών αποστολών, συνδύασαν τις προσπάθειές τους για τη δημιουργία μιας ισχυρής εκκλησίας που στόχευε στην ενότητα και την συνύπαρξη, την οποία ονόμασαν Ιαπωνική Εκκλησία της Ένωσης. Η κατασκευή του κτιρίου ολοκληρώθηκε το 1923 και κατά τη διάρκεια αυτής της δεκαετίας, το κτίριο χρησίμευσε ως θρησκευτικό σπίτι για την ιαπωνική-αμερικανική πρεσβυτεριανή εκκλησία. Στη συνέχεια, το κτίριο αποτέλεσε σημείο εκκλησιασμού για τους παραταγμένους σε στρατόπεδα κατά τη διάρκεια του Β 'Παγκοσμίου Πολέμου, ενός κεφαλαίου ιδιαίτερα σκοτεινού της αμερικανικής ιστορίας. Χρησιμοποιήθηκε, έπειτα, ως κοινοτικό κέντρο για τους Αφροαμερικανούς που αναζητούσαν εργασία στα χρόνια της Μεγάλης Μετανάστευσης, ενώ ύστερα παρέμεινε εγκαταλελειμμένο για χρόνια. Το 1994, υπέστη καταστροφές από έναν μεγάλο σεισμό, αλλά μετά από τρία χρόνια, το 1997, το κέντρο εξυπηρέτησης του Μικρού Τόκιο, μια εταιρεία ανάπτυξης της κοινότητας, ολοκλήρωσε την ανακατασκευή και την ανακαίνιση της εκκλησίας, επαναχρησιμοποιώντας την ως ένα συγκρότημα τέχνης πολλαπλών χρήσεων. Αυτό μέχρι σήμερα αποτελεί το Κέντρο Ένωσης Τεχνών και φιλοξενεί τις καλλιτεχνικές οργανώσεις LA Artcore, East West Players και Visual Communications. Και οι τρεις οργανώσεις είναι αφιερωμένες στην αναγνώριση και τίμηση ποικίλων καλλιτεχνικών έργων, ενώ οι δύο τελευταίες εστιάζουν ειδικά στην ενίσχυση και την παραγωγή του δημιουργικού έργου των κοινοτήτων Ασίας-Αμερικής και Ειρηνικού. Πιο συγκεκριμένα, η αποστολή του LA Artcore είναι να προωθήσει τη σταδιοδρομία εικαστικών καλλιτεχνών διαφορετικού υπόβαθρου μέσω της έκθεσης και της εκπαίδευσης. Από την ίδρυσή του το 1979, ο μη κερδοσκοπικός οργανισμός έχει εκθέσει πάνω από 1.600 καλλιτέχνες των οποίων το έργο επιδεικνύει σύγχρονες ή παραδοσιακές τεχνικές από διάφορους πολιτισμούς. Οργανώνει, επίσης, διεθνείς συναντήσεις ανταλλαγής και παρουσιάζει έργα από υποεκπροσωπούμενες ομάδες, συμπεριλαμβανομένων των άστεγων νέων, των ηλικιωμένων και των αυτοδίδακτων καλλιτεχνών. Η είσοδος είναι δωρεάν και τα εκθέματα αλλάζουν κάθε μήνα. Το Κέντρο Ένωσης Τεχνών στεγάζει, επίσης, την οργάνωση θεάτρου East West Players, η οποία έχει εξερευνήσει τις ασιατικές - αμερικανικές εμπειρίες και ρόλους μέσω παραγωγών σκηνής από το 1965. Τα προηγούμενα μιούζικαλ και θεατρικά έργα περιλαμβάνουν πρωτότυπα έργα γραμμένα από μέλη του θιάσου, αναπαραγωγές κλασικών ¹ Van Pham, “Disused churches: documenting the adaptive reuse of religious buildings”, Xhurches project, London School of Economics: Religion and Global Society blog, 2017

121

Εικ. 51. Η εκκλησία ως χώρος τέχνης

Εικ.52. Η εκκλησία ως κοινοτικό κέντρο για τους αφροαμερικάνους κατά τη διάρκεια της μετανάστευσης.

122

Εικ.53. Εσωτερικό της εκκλησίας, χώρος εκθέσεων

έργων όπως Sweeney Todd και The Tempest και ιαπωνικές επανεκτελέσεις γνωστών αμερικανικών ιστοριών. Τέλος, η Visual Communications, είναι μια μη κερδοσκοπική οργάνωση που στοχεύει στην προώθηση της διαπολιτισμικής κατανόησης μέσα από τις τέχνες των μέσων ενημέρωσης και αφιερώνεται στην απεικόνιση των Ασιατών Αμερικανών με ειλικρίνεια και ακρίβεια μέσω ταινιών και φωτογραφίας. Τόσο οι καθιερωμένοι όσο και οι επίδοξοι καλλιτέχνες επωφελούνται από υπηρεσίες υποστήριξης όπως εργαστήρια και εκπαιδεύσεις. Σχολιασμός Το Κέντρο Ένωσης Τεχνών αποτελεί, λοιπόν, ένα παράδειγμα που αποδεικνύει ότι, ύστερα από τόσες αλλαγές χρήσεων, οι συνέπειες αυτών σίγουρα ήταν αναστρέψιμες και ο χαρακτήρας της εκκλησίας διατηρήθηκε μέσα στα χρόνια. Η επανεμφάνιση αυτών των χώρων μπορεί να δημιουργήσει ένα παλίμψηστο, μια ιστορική αναμετάδοση που είναι ζωτικής σημασίας για την αφήγηση της ιστορίας του κτιρίου μέσω της διαρκούς ύπαρξής του. Όσον αφορά την τελευταία προσθήκη της πολιτιστικής αυτής χρήσης, οι αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν στο εσωτερικό του κελύφους της εκκλησίας, διατήρησαν σε μεγάλο βαθμό τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά της. Παρατηρώντας το ελάχιστο φωτογραφικό υλικό που έχουμε στη διάθεσή μας, τα εξωτερικά χαρακτηριστικά της εκκλησίας έχουν κατά κύριο λόγο διατηρηθεί, εκτός από κάποια ανοίγματα μόνο στο πίσω μέρος της που δημιουργήθηκαν για επιπλέον φωτισμό και πρόσβαση στον χώρο. Φαίνεται πως η εκκλησία είναι διώροφη και διαπιστώνεται πως στον ισόγειο χώρο της πραγματοποιούνται εκθέσεις και διάφορες διαλέξεις, ενώ στον πρώτο όροφο έχει κατασκευαστεί το θέατρο.

Εικ.54. Εσωτερικό της εκκλησίας, αμφιθέατρο

123

Η κατάσταση στην Ελλάδα

Έχουμε, πλέον, σχηματίσει μια εικόνα σχετικά με την εξέλιξη και την αντιμετώπιση της θρησκείας και των εκκλησιών γενικότερα, στο χώρο της Δύσης. Τι συμβαίνει όμως στην Ελλάδα; Ποιά είναι η σχέση της εκκλησίας με την κοινωνία στις μέρες μας; Πώς εξελίσσεται η χωρική αντίληψη της εκκλησίας μέσα στα χρόνια και πώς αντιλαμβάνονται οι πιστοί τον χώρο αυτόν και γενικότερα την έννοια της ιερότητας; 6.1 Η εκκλησία και η γειτονιά Στην Αθήνα, παρατηρούμε ότι η πυκνότητα των εκκλησιών δεν είναι αμελητέα, αφού ιδιαίτερα στο κέντρο της πόλης, τις συναντάμε ακόμη και σε συχνότητα δύο-τριών οικοδομικών τετραγώνων. Το ωράριο λειτουργίας τους σε καθημερινή βάση, όπως παρατίθεται, δεν φαίνεται να ξεπερνά το ένα τρίτο της ημέρας, ενώ τις υπόλοιπες ώρες η εκκλησία είτε μένει ανοιχτή προς το κοινό, είτε κλείνει τις πόρτες της ως την αυγή. Δεν είναι σπάνιες οι στιγμές που θα επιλέξει κανείς να ξαποστάσει σε κάποιο παγκάκι της πλατείας ή στα σκαλιά της εκκλησίας, καθώς αναμφίβολα, αποτελούν αναπόσπαστα στοιχεία της πλειοψηφίας των εκκλησιών, και παράλληλα έναν ευχάριστο χώρο στάσης στην πόλη. Τους χώρους αυτούς οικειοποιείται μια ευρεία ομάδα χρηστών, συνήθως κάτοικοι της γειτονιάς, και αποτελούν χώρους καθημερινής συγκέντρωσης και κοινωνικής συναναστροφής. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο στο εσωτερικό του κτιρίου, όπου επικρατεί μια διαφορετική κατάσταση. Οι δύο αυτοί χώροι δημιουργήθηκαν μαζί στο παρελθόν διαμορφώνοντας ένα κέντρο γειτονιάς, απευθυνόμενοι σε όλη την κοινότητα εκείνης της εποχής. Πλέον, όμως, ο ρόλος της εκκλησίας έχει αποδυναμωθεί, καθώς δεν αποτελεί σημαντικό πόλο έλξης της κοινότητας, και η αλληλεπίδρασή της με το εξωτερικό καθίσταται σχεδόν αμελητέα. Η προσθήκη μιας νέας παράλληλης χρήσης, θα ενεργοποιούσε το εσωτερικό και θα ενθάρρυνε τον διάλογο μεταξύ του κελύφους και της πλατείας, αναζωογονώντας τη γειτονιά. 6.2. Τυπολογία – Χωρική αντίληψη της εκκλησίας Η τυπολογία της Ορθόδοξης Εκκλησίας δεν έχει μεταβληθεί στο πέρασμα των αιώνων και ιδιαίτερα στη διάρκεια του 20ου και 21ου αιώνα. Συντηρεί επίμονα μια χωρική αντίληψη που δεν παρουσιάζει σημάδια ανανέωσης ανάλογα με τις μεταβολές των κοινωνικών συνθηκών και των αιτημάτων του σύγχρονου πολιτισμού. 1 Αποκρυσταλλώνεται σε μια χωρική λύση αμετάβλητη και ανελαστική, ανεξάρτητα από τις κοινωνικές και πολιτισμικές, ακόμη και χωροταξικές συνθήκες του περιβάλλοντος και του τοπίου. ¹ Γιακουμακάτος A., Η λειτουργία της αρχιτεκτονικής και η σύγχρονη εκκλησία, Το Βήμα, 2008

126

Εικ.1. Χωροθέτηση ναών στον δήμο Αθηνάιων, 2017 (+ Βλ. εικόνα εικ.5, Εισαγωγή)

Εικ.2. Ωρολόγιο πρόγραμμα Ιερών Ακολουθιών

127

Η κατάσταση στην Ελλάδα

Εικ.3. Άγιος Ελευθέριος Μητροπόλεως, Αθήνα,

128

Εικ.4. Άγιος Ελευθέριος Μητροπόλεως, Αθήνα, 2018

129

Η κατάσταση στην Ελλάδα

6.3 Μορφές επανάχρησης στην Ελλάδα Οι εκκλησίες στην Ελλάδα, στις περιόδους πολέμων, σε κάποιες ελάχιστες περιπτώσεις έχουν μεταβάλει την χρήση τους λειτουργώντας ως καταφύγια. Ένα παράδειγμα, το μοναδικό που καταφέραμε να εντοπίσουμε, αποτελεί ο μονή του Αχειροποίητου στη Θεσσαλονίκη, που χρησίμευσε ως καταφύγιο των Ελλήνων προσφύγων απ΄ την Τουρκία, το 1922. Άλλες φορες οι εκκλησίες ήταν παράλληλα και αποθήκες πολεμοφοδίων και τροφίμων των Ελλήνων επαναστατών, όπως για παράδειγμα η μονή Αρκαδίου στο Ρέθυμνο. Επίσης, φήμες, που διδασκόντουσαν στα Ελληνικά σχολεία μέχρι και τα μέσα του 20ου αιώνα, φέρουν το θεσμό του «κρυφού σχολείου» κατά τον πρώτο ενάμιση αιώνα της Τουρκοκρατίας, το οποίο λέγεται οτί λειτουργούσε σε εκκλησίες και μοναστήρια. Ωστόσο, η ύπαρξή του είναι αμφιλεγόμενη, και αμφισβητείται ιδιαίτερα από το χώρο της ακαδημαϊκής ιστοριογραφίας λόγω έλλειψης επαρκών τεκμηρίων. Εν αντιθέσει, όπως συνηθίζεται από τους «κατακτητές» σε κάθε πόλεμο, με το πέρας του πολέμου, οι χώροι λατρείας των μουσουλμάνων, όπως το τζαμί Τριανόν στο Ναύπλιο, και το τζαμί Τζισδαράκη στο Μοναστηράκι, έλαβαν μια σειρά από χρήσεις, όπως μουσείο, θέατρο, εκκλησία, κινηματογράφος, χώρος εκδηλώσεων, σχολείο, που συνεχίζονται μέχρι και σήμερα. Με τον ίδιο τρόπο και η Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη μετατράπηκε σε τζαμί, και λειτουργεί σήμερα ως μουσείο.

Εικ.5. Η μετατρόπή του τζαμί Τριανόν σε θέατρο, Ναύπλιο

Πέρα από τις μετατροπές που συνέβησαν εν όψη πολέμων, οι περιπτώσεις λειτουργίας κάποιας δεύτερης, παράλληλης χρήσης σε μια ορθόδοξη εκκλησία είναι ελάχιστες, και σίγουρα, αν υπάρχουν, αποτελούν μεμονωμένες πρωτοβουλίες που δεν έχουν γνωστοποιηθεί. Παρόλα αυτά, το πιο κοντινό παράδειγμα επαναχρησιμοποίησης, χωρίς βέβαια τη συγκατάθεση της εκκλησίας, είναι η περίπτωση της Ροτόντας, στη Θεσσαλονίκη. Η Ροτόντα, αρχικά κτίστηκε κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο, ως ειδωλολατρικός ναός των ανακτόρων, από το ρωμαίο Καίσαρα Γαλέριο. Τον 4ο αιώνα μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό, όπως παρέμεινε μέχρι το 1591, που λειτούργησε ως τζαμί,

130

κατά την Τουρκοκρατία. Το 1917, κηρύσσεται, ως ναός του Αγίου Γεωργίου, δημόσιο διατηρητέο μνημείο. Την ίδια χρονιά, στέγασε το «Μακεδονικό Μουσείο», ενώ λίγο αργότερα εγκαταστάθηκε στον προαύλιο χώρο της η ελληνική αρχαιολογική υπηρεσία βυζαντινών αρχαιοτήτων. Σήμερα λειτουργεί ως μουσείο υπό την αιγίδα της αρχαιολογίας, ενώ παράλληλα διοργανώνονταν θεατρικές παραστάσεις, συναυλίες, εκθέσεις ζωγραφικής, χορωδιακές εκδηλώσεις, αλλά και εκκλησιαστικές λειτουργίες μία με δύο φορές το χρόνο, που αφορούν το πανεπιστήμιο.

Εικ.6. Συναυλία της Κρατικής Ορχήστρας Θεσσαλονίκης στη Ροτόντα, 2016

Ο περιορισμός του λατρευτικού σκοπού που αποδόθηκε στη Ροτόντα, μόνο κατόπιν αδείας και συγκεκριμένες ημέρες του χρόνου, προκάλεσε τη μήνη της εκκλησίας, η οποία κατέφυγε στο ΣτΕ ζητώντας την αναστολή της απόφασης της αρχαιολογίας. Την προσωρινή αναστολή της απόφασης το 1995, εκμεταλλεύτηκε η Μητρόπολη της Θεσσαλονίκης και αποπειράθηκε να μετατρέψει το μνημείο σε ναό εν χρήσει, μεταφέροντας εκεί εικόνες και άλλα σκεύη και διαρρυθμίζοντας κατάλληλα το χώρο, εκδήλωσε έμπρακτα την πρόθεση της να καταλάβει το μνημείο και να το χρησιμοποιεί για λατρευτικούς σκοπούς. Το όλο εγχείρημα συνέβη με πρόφαση τη διοργάνωση έκθεσης βυζαντινών εικόνων και τη μεταφορά εκκλησιαστικών αντικειμένων ώστε να αποκτήσει το κτίσμα εσωτερικά όψη ναού. Η προσπάθεια προσάρτησης του μνημείου απέτυχε, μετά την απόφαση του ΣτΕ, την ίδια χρονιά. Η Ροτόντα, είναι ίσως και το μοναδικό κτίριο στην Ελλάδα, που για χρόνια αποτελούσε χώρο χριστιανικής λατρείας, και πλέον στεγάζει λειτουργίες που - με σεβασμό στην ιστορία του - δεν σχετίζονται με την εκκλησία. Η εκκλησία απ΄ την πλευρά της, δεν φαίνεται ικανοποιημένη από αυτήν την έκβαση. Αξίζει να σημειωθεί πως κατόπιν αδείας, η εκκλησία έχει τη δυνατότητα να ζητήσει το κτίριο για συγκεκριμένους σκοπούς, δεν εκδιώχτηκε δηλαδή ολοκληρωτικά από το κτίριο. Παρόλα αυτά, οι ιμπεριαλιστικές τάσεις διεκδίκησης του μνημείου είναι έκδηλες, και παραμένουν ακόμη και σήμερα.1 ¹ Μανιτάκης Αντώνης, καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου ΑΠΘ, Η συνταγματική προστασία των πολιτιστικών αγαθών και η ελευθερία της λατρείας, 2015

131

Η κατάσταση στην Ελλάδα

Ένα τελευταίο ίχνος παράλληλης χρήσης που γνωρίζουμε, είναι η συναυλία και ομιλία του Μίκη Θεοδωράκη στη Μητρόπολη Αθηνών, που διοργανώθηκε από την εκκλησία, τη Μεγάλη Τρίτη, με τίτλο «Ακολουθία εις Κεκοιμημένους» (Requiem). Πρόκειται για μουσική σύνθεση με θρησκευτικό περιεχόμενο, που γράφτηκε από τον ίδιο για την υπηρέτηση της θείας λειτουργίας εν όψη του Πάσχα, και σύμφωνα με λόγια του τότε αρχιεπισκόπου Χριστόδουλου, «...η Εκκλησία με την πρωτοβουλία της αυτή αγκάλιασε μια λαμπρή θρησκευτική καλλιτεχνική δημιουργία ενός εκ παραδόσεως Αριστερού καλλιτέχνη διεθνούς φήμης και ακτινοβολίας, που, απηλλαγμένος από δογματισμούς και εσωτερικές αγκυλώσεις, ως γνήσιος Έλλην, είχε το θάρρος να αντλήσει έμπνευση από την ακένωτη πηγή της Ορθοδοξίας, να υπηρετήσει τη συμπαντική αρμονία και να υπερασπισθή το δικαίωμά του ως Ελληνορθόδοξου…». «Ύστερα από μια μακρά περίοδο όχι μόνο αμοιβαίας πολεμικής μεταξύ δύο ισχυρών κοινωνικών πόλων, Εκκλησίας και Αριστεράς, στην πατρίδα μας, αλλά και σκληρής αντιπαράθεσης στα πλαίσια της ιδεολογικής διαμάχης, μεταξύ πίστεως και ιστορικού υλισμού, η πρωτοβουλία για υπέρβαση της πόλωσης, οδήγησε στην αποψινή μεγαλειώδη εκδήλωση, κάτω από τη σκέπη της Εκκλησίας.»1 Από τα παραπάνω λόγια διαφαίνεται μια αρχική πρόθεση της εκκλησίας για διεύρυνση των οριζόντων της, που αν και δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί παράλληλη χρήση, λόγω του καθαρά θρησκευτικού σκοπού της, αποτελεί ένα βήμα εκσυγχρονισμού που, βέβαια, έχει παραμείνει στο έτος 2007. Η Ελληνική εκκλησία, όπως μπορούμε να παρατηρήσουμε, δεν φαίνεται ιδιαίτερα δεκτική στην ιδέα φιλοξενίας οποιασδήποτε χρήσης που είναι εκτός της φιλοσοφίας της, δηλαδή εκτός της θρησκευτικής λειτουργίας της. Οι προσπάθειες που γίνονται είναι υποτυπώδεις έως μηδαμινές. Ίσως είμαστε μακριά ακόμη από τη σύλληψη ενός τόσο επαναστατικού εγχειρήματος, που απειλεί τη θέση κι την επίδρασή της. Στη συνέχεια, γίνεται προσπάθεια προσέγγισης της σχέσης της εκκλησίας με την κοινωνία, και τους λόγους που πιθανόν θα απέτρεπαν την προσθήκη μιας κοσμικής χρήσης στον εκκλησιαστικό χώρο. 6.4. Σχέση εκκλησίας – κράτους 6.4.1. Γενική προσέγγιση Όπως είναι γνωστό, στη χώρα μας διαχωρισμός εκκλησίας-κράτους δεν υφίσταται. Επίσημη θρησκεία της χώρας θεωρείται ο Χριστιανισμός της Ορθοδοξίας. H εκκλησία έχει απαλλαχθεί από πληθώρα φόρων, και οι ¹ Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος, Ο Μίκης Θεοδωράκης απόψε μονοπωλεί το ενδιαφέρον μας και την καρδιά μας, ομιλία στη Μητρόπολη, 2007

132

κληρικοί αμείβονται από το κράτος επ’ άπειρον, ως κρατικοί υπάλληλοι. Την ίδια στιγμή η εκκλησία κατέχει μετά το δημόσιο, τη μεγαλύτερη περιουσία ακινήτων στη χώρα. 2 Πιο συγκεκριμένα, αναφέρουμε συνοπτικά ότι υπολογισμοί, φέρουν την ακίνητη περιουσία των ΝΠΔΔ της Εκκλησίας της Ελλάδος να ανέρχεται σε πολλά δισεκατομμύρια ευρώ. Στο ποσό αυτό προστίθεται και η τεράστια περιουσία των περίπου δυόμισι χιλιάδων (2.500) μοναστηριών που δεν έχει εκτιμηθεί. Όσον αφορά την Εκκλησία της Κρήτης, που είναι διαχωρισμένη από την Εκκλησία της Ελλάδος, και ημιαυτόνομη, εκτιμήσεις δείχνουν ότι η αξία της μοναστηριακής αγροτικής περιουσίας και των βοσκοτόπων ολόκληρης της Εκκλησίας Κρήτης - πλην της αστικής περιουσίας - ανέρχεται σήμερα στο ποσόν των 156 εκατ. ευρώ περίπου. 3 Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθεί ότι η εκκλησία, αν και στον καταστατικό χάρτη χαρακτηρίζεται ως ΝΠΔΔ («κατά τας νομικάς της σχέσεις»), πρέπει να επισημανθεί ότι η περιουσία αυτή «είναι αποκλειστικά ιδιωτική, διοικούμενη, διαχειριζόμενη και διατιθέμενη υπό της ιδίας, κατά την απόλυτη κρίση της, για τους σκοπούς της (…), καθ’ όσον η εκκλησιά δεν είναι κρατικός οργανισμός και η περιουσία της δεν είναι κρατική. Σε μία μόνο περίπτωση μπορεί να γίνει έλεγχος, ήτοι σε χρήματα επιχορηγήσεων από το κράτος. Επομένως κάθε άλλος έλεγχος είναι αντισυνταγματικός. Και τούτο διότι η οικονομική ελευθερία της Εκκλησίας είναι απαραίτητη και ουσιώδης προϋπόθεση, κατά λογική συνέπεια, της θρησκευτικής ελευθερίας της και της αυθυπαρξίας της ως αυτοδύναμου, αυτοδιοικούμενου και αυτόνομου κοινωνικού και οικονομικού οργανισμού, έχοντος και επιδιώκοντος ιδίους στόχους και σκοπούς, μη ταυτιζόμενους με τους κρατικούς σκοπούς» 4. Η εκκλησία δηλαδή, έχει δικαίωμα να αρνηθεί κάθε έλεγχο της περιουσίας της, κι έτσι κάθε ακριβής υπολογισμός παραμένει στα άδυτα.

Σύμβαση του 1952, όπου η Πολιτεία δεσμεύτηκε να παρέχει κάθε αναγκαία υποστήριξη (υλική και τεχνική), ώστε η Εκκλησία να μπορέσει να αξιοποιήσει την εναπομένουσα περιουσία της. Στην ίδια σύμβαση καθιερώθηκε και η "μισθοδοσία" των κληρικών από τον Κρατικό Προϋπολογισμό - του δε Αρχιεπισκόπου και των Μητροπολιτών από το έτος 1980 - ως υποχρέωσης του Κράτους έναντι των μεγάλων παραχωρήσεων γης στις οποίες είχε προβεί η Εκκλησία της Ελλάδος κατά την δεκαετία 1922-32. Δηλαδή, επειδή το Κράτος αδυνατούσε να καταβάλει οποιοδήποτε αντίτιμο όπως προέβλεπε ο νόμος του 1932 - συνεφωνήθη να μισθοδοτούνται επ' άπειρον οι κληρικοί και το Κράτος δεσμεύθηκε επ' αυτού.

2Αγαπητός

Θεόδωρος, «Εκκλησιαστική και Μοναστηριακή περιουσία: Ιδιοκτησιακό καθεστώς και χρήσεις γης του Άγιου Όρους», Διπλωματική Εργασία, 2013- Βλ. περισσότερα: Αρχιμανδρίτου Κων. Ραμιώτη, τ. πρωτοδίκης , «Εκκλησία μέσα στην Ελληνική πολιτεία» Αθήνα 1997, σ. 26 και σ. 32

³ Αγαπητός Θεόδωρος, «Εκκλησιαστική και Μοναστηριακή περιουσία: Ιδιοκτησιακό καθεστώς και χρήσεις γης του Άγιου

Όρους», Διπλωματική Εργασία, 2013 - Βλ. περισσότερα: Αρχιμανδρίτου Κων. Ραμιώτη, τ. πρωτοδίκης , «Εκκλησία μέσα στην Ελληνική πολιτεία» Αθήνα 1997, σ. 147

133

Η κατάσταση στην Ελλάδα

6.4.2. Λίγα λόγια για τη διαχείριση Στις μητροπόλεις, την ευθύνη για την διαχείριση της κινητής και ακίνητης περιουσίας έχει ο μητροπολίτης.1 Η διαχείριση, επίσης, πρέπει να είναι σύμφωνη και με τις κανονιστικές αποφάσεις της διαρκούς Iεράς Συνόδου. 2 Για τα ακίνητα που χρησιμοποιούνται από την μητρόπολη για εκκλησιαστικούς σκοπούς ορίζεται ότι εκποιούνται μετά από πρόταση του Αρχιερέα και με την προϋπόθεση ότι υπάρχει εκκλησιαστική ωφέλεια. Για την διαχείριση της ενοριακής περιουσίας των ενοριακών ναών υπάρχουν διατάξεις στον κανονισμό της Ιεράς Συνόδου. Το εκκλησιαστικό συμβούλιο είναι αυτό που τη διαχειρίζεται με οποιονδήποτε τρόπο (αγορά, πώληση, μίσθωση). Το ίδιο διαχειρίζεται και την περιουσία των παρεκκλησιών και εξωκλησιών που υπάγονται στον ενοριακό ναό. Ωστόσο, ο τρόπος διαχείρισης της περιουσίας των εκκλησιών είναι ένα θέμα που απασχολεί την ελληνική κοινωνία, και κατά καιρούς, όπως και πρόσφατα, διατυπώνονται προτάσεις και συζητήσεις για την αναθεώρηση του συστήματος διαχείρισης. Το κράτος διεκδικεί εντονότερα, μερίδιο της εκκλησιαστικής περιουσίας, και επιβολή φορολογίας στα εκκλησιαστικά αγαθά. Όσον αφορά τη μισθοδοσία των κληρικών, αν και αποτελούν τη μειοψηφία, δεν είναι λίγοι οι υποστηρικτές του διαχωρισμού της από την γενική φορολογία που επιβάλλεται καθολικά. Εφ΄ όσον η σύσταση της κοινωνίας απαρτίζεται σήμερα από πλουραλισμό θρησκευτικών πεποιθήσεων, και το βάπτισμα δεν υποδηλώνει πλέον απαραίτητα τη θρησκευτική ταυτότητα του κάθε πολίτη, η εκκλησία δεν αποτελεί ανάγκη που αφορά την κοινωνία στο σύνολό της. Όπως και κάθε υπηρεσία ή δημόσια παροχή, έτσι και η εκκλησία θα μπορούσε να συντηρείται από τους χρήστες του χώρου. 6.4.3. Ένα σενάριο επανάχρησης εκκλησιών Μια γρήγορη ματιά αρκεί για να αντιληφθεί κανείς έναν μείζονα λόγο που στη χώρα μας μια επικείμενη επανάχρηση ή προσθήκη παράλληλης χρήσης στο κτίριο της εκκλησίας φαντάζει σενάριο επιστημονικής φαντασίας. Σε αντίθεση με τις χώρες του δυτικού κόσμου που αναλύσαμε, όλες οι εκκλησίες της ελληνικής επικράτειας, κάτω από τη σκέπη της πολύ μεγάλης περιουσίας τους, αλλά και των επιχορηγήσεων του κράτους, τη μισθοδοσία και τις φοροαπαλλαγές, είναι αδύνατο να καταστούν κενές ή να παρουσιάσουν αδυναμία συντήρησης. Κι όμως, δεν παύουν να λειτουργούν ως επιχείρηση. ¹ σύμφωνα με το άρθρο 30 του Καταστατικού Χάρτη της Εκκλησίας της Ελλάδος (νόμος 590/1977) ² Η Ιερά Σύνοδος αποτελείται από τον αρχιεπίσκοπο, και 12 μητροπολίτες - εκπροσώπους 134

Η εκκλησία επιχειρεί αγοραπωλησίες τις οποίες εκμεταλλεύεται προς όφελός της, σε συνδυασμό με τις υπάρχουσες ιδιοκτησίες, τις δωρεές και τα κληροδοτήματα, με σκοπό τη διεύρυνση των παροχών της προς τους πιστούς. Επιλέγει όμως, στην κοινωνία των πιστών της, να λειτουργεί ως «μη κερδοσκοπικός οργανισμός», με μισθοδοσία που υπαγορεύεται από το δημόσιο, την οποία επωμίζονται μέσω φόρων όλοι οι πολίτες, ανεξαρτήτως των θρησκευτικών τους πεποιθήσεων. Η θρησκευτική αποχή επομένως, δεν είναι άμεσα ορατή. Πέρα απ΄ την οικονομική της δύναμη, διατηρεί ακόμη το κύρος και την εξουσία να παρεμβαίνει στις πολιτικές εξελίξεις, και να επηρεάζει εκλογικές αποφάσεις. Σε αυτό συμβάλλει εν μέρει, και η πρόσληψη - όχι λίγων - μελών της κοινωνίας, της εκκλησίας ως ένα μέσο κοινωνικής κι εθνικής συνοχής. Το κτίριο με τη σειρά του κληρονομεί τον σεβασμό, και την ιερότητα που διέπει την ιστορία του έθνους, και παγιώνεται στην αντίληψή μας ως άβατο - ένας υπερβατικός χώρος που φέρει συλλογική μνήμη, και γι’ αυτό, κάθε επικείμενο κοσμικό γεγονός θεωρείται βέβηλο για τις αξίες του. Την ίδια στιγμή, η αδιαλλαξία πάνω σε οποιοδήποτε θέμα απειλεί τη θέση της, όχι μόνο δεν αποτελεί παράγοντα ενοποίησης, αλλά λειτουργεί διασπαστικά εις βάρος των κοινωνικών συνόλων. 6.5. Ιερότητα και Θρησκευτικότητα Ένας, ακόμη, παράγοντας μεγάλης σημασίας που καθιστά πρωτόγνωρη και ασύλληπτη την ιδέα της επανάχρησης, ή ακόμη και της προσθήκης παράλληλης χρήσης στις ελληνικές χριστιανικές εκκλησίες, είναι η πρόσληψη αυτού του χώρου, από μέρους των πιστών, ως ένα χώρο άμεσα συνδεδεμένο με το θείο, έναν οίκο του Θεού και πιο συγκεκριμένα, ως «ενσάρκωση» του σώματος του Χριστού. Η οποιαδήποτε, λοιπόν, παρέμβαση σε αυτόν τον χώρο θεωρείται βεβήλωση, μεγάλο σφάλμα. Πόσο μάλλον όταν το ποσοστό θρησκευόμενων στην Ελλάδα είναι ακόμη υψηλό και στην περίπτωση επανάχρησης ή προσθήκης παράλληλης χρήσης, πιθανή είναι η ύπαρξη αντιδράσεων από την ευρύτερη κοινότητα των πιστών. Υπάρχει ολοκληρωτική ταύτιση του ιερού με του θρησκευτικού στην αντίληψή τους, καθώς ορίζουν ως ιερό οτιδήποτε ανήκει ή αναφέρεται στον Θεό, ή γίνεται προς χάρη του, οτιδήποτε προκαλεί φόβο και αντιμετωπίζεται με επιβαλλόμενο σεβασμό και δέος. 3 Επομένως, όταν ένας εκκλησιαστικός χώρος δεν αποτελεί πλέον χώρο λατρείας ή φιλοξενεί παράλληλα με τη λειτουργία του κάποια άλλη κοσμική χρήση, θεωρείται ότι την ίδια στιγμή αμαυρώνεται και καταπατάται η ιερότητά του.

³ Κώστας Λάμπος, «Περί Ιερότητας!», TVSX ανεξάρτητη ενημέρωση, 2015 135

Η κατάσταση στην Ελλάδα

Συμβαίνει, όμως, στην πραγματικότητα κάτι τέτοιο; Η πρόσληψη της ιερότητας είναι υποκειμενική. Ο κάθε άνθρωπος αντιλαμβάνεται την έννοια του ιερού διαφορετικά και είναι προφανές πως ακόμη και στο κοσμικό βίωμα του χώρου, αναδύονται αξίες που έχουν άμεση σχέση με την ιερότητα. Υπάρχουν περιοχές οι οποίες είναι ποιοτικά διαφορετικές από τις άλλες, όπως ορισμένες τοποθεσίες σε μια ξένη πόλη τις οποίες είχε επισκεφθεί επισκεφθεί κανείς στα νιάτα του, το τοπίο της πρώτης αγάπης, η πατρίδα 1, ένας ποιητικός χώρος, ένας ιστορικός χώρος, ένας κινηματογραφικός χώρος, μια καθηλωτική θέα. Όλοι αυτοί οι τόποι διατηρούν ακόμη και για τον πλήρως άθρησκο άνθρωπο, μια ιδιαίτερη, μοναδική σημασία. Είναι οι «ιεροί τόποι» του προσωπικού του σύμπαντος. Ανακαλύπτεται σε τέτοιους τόπους μια πραγματικότητα η οποία είναι διαφορετική από την πραγματικότητα της καθημερινότητάς του. Επομένως, ένας κοσμικός άνθρωπος, πέρα από τους «ιερούς τόπους» του προσωπικού του σύμπαντος, συχνά αντιλαμβάνεται και τον εκκλησιαστικό χώρο ως ιερό, αλλά δεν είναι απαραίτητη η ταύτιση του με το θρησκευτικό. Η σπουδαιότητα της αρχιτεκτονικής του, η αίσθηση του υπερβατικού, του μυστηριακού και του ποιητικού, που γεννά το κτίριο και η ιστορία και οι αναμνήσεις που φέρει, είναι στοιχεία που προσδίδουν ένα αίσθημα ιερότητας και δέους, τόσο στους επισκέπτες όσο και στους χρήστες του χώρου. Είναι, κατ’ επέκταση σαφές πως η εναλλαγή του εκκλησιαστικού χώρου σε μία προσαρμοστική κοσμική χρήση που σέβεται όλα αυτά τα μοναδικά χαρακτηριστικά του, δεν τον βεβηλώνει απαραίτητα και δεν μιαίνει την ιερότητα και την αξία του. Ίσα ίσα η αλληλεπίδραση αυτού του χώρου με μια ποικιλία χρηστών και η επανένταξή του στα σύγχρονα δεδομένα δημιουργεί μια ιστορική αναμετάδοση που είναι ζωτικής σημασίας για την αφήγηση της ιστορίας του κτιρίου μέσω της διαρκούς ύπαρξής του.

¹ Mircea Eliade, «Το Ιερό και το Βέβηλο», 1959, σ.22 136

«Ιερή για τον άνθρωπο είναι η ζωή, η ελευθερία, η κοινωνική ισότητα, τα δικαιώματά στην ύπαρξη, η αξιοπρέπεια και η ειρήνη.» Κώστας Λάμπος «Ο άνθρωπος φτιάχνει τον εαυτό του και μπορεί μόνο να δημιουργήσει πραγματικά τον εαυτό του στο βαθμό που αποϊεροποιεί τον εαυτό του και τον κόσμο. Το μυστηριακό στέκεται ανάμεσα σ’ αυτόν και την ελευθερία του.» Mircea Eliade

137

Επίλογος

Ανακεφαλαιώνοντας, παρατηρούμε ότι μέσα στα χρόνια, όπως κάθε θεσμός, έτσι και οι εκκλησίες έχουν κληθεί να προσαρμοστούν στις εξελίξεις του σήμερα, και να επαναπροσδιορίσουν τόσο το ρόλο τους και τη σχέση τους με την κοινωνία, όσο και την έννοια της θρησκείας, της πνευματικής πρακτικής και της κοινότητας γενικότερα. Μέσα από παραδείγματα που μετρούν χιλιάδες, βιώνουμε μια πληθώρα χρήσεων που έχουν φιλοξενήσει πολλές εκκλησίες προκειμένου να ανταπεξέλθουν στα σύγχρονα δεδομένα. Άλλα εγχειρήματα πέτυχαν, άλλα όχι. Η επιτυχία του εγχειρήματος έγκειται στη σωστή διαχείριση κι εφαρμογή της νέας χρήσης, με σεβασμό πάντα προς το κτίριο και τις αξίες που το ίδιο φέρει. Όταν η επέμβαση γίνεται με λεπτούς χειρισμούς, όταν ο αρχιτέκτονας - ή ο εκάστοτε προγραμματιστής - μέσω των αλλαγών που πραγματοποιεί, αναδεικνύει την αισθητική και την αξία του εκκλησιαστικού κελύφους, αλλά και επιτρέπει το αυθεντικό πνεύμα της εκκλησίας να συνεχίσει με τη μορφή παροχής βοήθειας και εξυπηρέτησης στην τοπική κοινότητα, όταν το μήνυμα που προάγει συμβαδίζει με τις ανάγκες της κοινωνίας, πως είναι δυνατόν μια τέτοια προσπάθεια να αποτύχει; Καταλήγοντας στην Ελλάδα, τα κοινωνικά και πολιτικά δεδομένα φαίνονται μακριά από τη σύλληψη μιας πιθανής παράλληλης χρήσης που δεν θα εξυπηρετεί την εκκλησιαστική λειτουργία. Τόσο η οικονομική ανεξαρτησία της, αλλά και η παράλληλη στήριξή της από το κράτος, όσο και η αποφυγή επαναπροσδιορισμού της αντίληψής της μέσα στα χρόνια, αποτελούν τους κυριότερους παράγοντες που καθιστούν ακόμη και την ιδέα μιας επικείμενης εναλλαγής χρήσης, ασύλληπτη και πρωτόγνωρη. Σκεφτείτε όμως, μια μελλοντική προσπάθεια προσθήκης μιας νέας παράλληλης κοσμικής χρήσης στο κτίριο, που θα μετέχει σε έναν ενεργό και συνεχή διάλογο με την κοινωνία του σήμερα. Τι θα συνέβαινε εάν είχε περισσότερη απήχηση και προσφορά στο κοινό απ’ όση μπορούμε να φανταστούμε;

140

«Ξέρεις κάτι; Η Ελλάδα πεθαίνει. Πεθαίνουμε σα λαός. Κάναμε τον κύκλο μας, δεν ξέρω πόσες χιλιάδες χρόνια, ανάμεσα σε σπασμένες πέτρες και αγάλματα. Και πεθαίνουμε...» «Μωρή φύση μόνη σου είσαι, μόνος μου είμαι και εγώ. Πάρε ένα μπισκότο...» Εικ.7. Από την ποιητική και «ιερή» ταινία του Θεόδωρου Αγγελόπουλου "Το βλέμμα του Οδυσσέα"

Τα λόγια αυτά του Θ. Βέγγου στην ταινία του Θ. Αγγελόπουλου «Το βλέμμα του Οδυσσέα», εμπεριέχουν κατά τη γνώμη μας μια αφυπνιστική διάθεση. Το παρελθόν δεν είναι το μόνο στοιχείο που αξίζει θαυμασμό. Η ιστορία και τα μνημεία του παρελθόντος βρίσκονται εδώ για να μας υπενθυμίζουν τις προσπάθειες για τη βελτίωση και την εξέλιξη του συλλογικού κατοικείν, και να μας ωθούν σε νέες. Η εμμονή στο παρελθόν ως κυρίαρχο στοιχείο της συλλογικής μας ταυτότητας είναι μια στείρα διαδικασία που δεν οδηγεί στην εξέλιξη. Οι κοινωνίες μεταβάλλονται, και, αντί να επαναπαυόμαστε στα “περασμένα μεγαλεία” για τα οποία ουδέποτε προσπαθήσαμε, οφείλουμε να χαράξουμε, με τους νέους όρους, ατομικά και συλλογικά, τη δική μας εξελικτική πορεία στο χρόνο.

141

Βιβλιογραφία 1. Bermudez J., Transcending Architecture: Contemporary Views on Sacred Space, The Catholic University of America Press, 2015 2. Cherry M., ‘Assessing Significance, Managing Change: Conservation Planning and Places of Worship in England’ κεφάλαιο του βιβλίου : Quel future pour quelles églises?/What Future for Which Churches, σελ. 406-407 3. Clévenot M. ‘’L état des religions dans le monde”, Paris 1987, σελ.497 4. Cooper T., How Do We Keep Our Parish Churches?, New Maldon, The Ecclesiological Society, 2004, σελ. 72 5. Eliade M., Το Ιερό και το Βέβηλο (τίτλος πρωτ. Das heilige und das profane), μετ. Νίκος Δεληβοριάς, Αρσενίδης, 2002 6. Holmes, David L., The Faiths of the Founding Fathers, Oxford University Press, USA, 2006 7. Kaufman N., Place, Race, and Story: Essays on the Past and Future of Historic Preservation, Routledge, New York, 2009 8. Kilde J. H., Sacred Power, Sacred Space: An Introduction to Christian Architecture and worship, Οξφόρδη, Oxford University Press, 2008 9. Ledebur, Larry C., and Choi, Eugene (Forthcoming), Chapter 2: The changing landscape of sacred buildings 10. Lynch K., The image of the city, Cambridge Mass: The MIT Press, 1960 11. McGrath E. Alister, Το λυκόφως του αθεϊσμού (τίτλος πρωτ. The twilight of atheism), μετ. Αδραχτας Βασίλης, Αθήνα, Ουρανός, 2008 12. Minois G., Η ιστορία της αθεΐας (τίτλος πρωτ. L΄histoire de l΄atheism), Αθήνα, Νάρκισσος, 2007 13. Morisset L. K., Noppen L., Coomans T., Quel Avenir Pour Quelles Églises? What Future for which Churches?, Presses de l'Université du Québec, 2006 14. Robert A., Ledebur Larry and DeWine, Garry, No building left behind: New uses for America’s churches and schools, Washington D.C.: The Urban Land Institute 15. Rosenblum N. L., Obligations of Citizenship and Demands of Faith: Religious Accommodation in Pluralist Democracies, Princeton University Press, p. 156 16. Tanizaki J., Το εγκώμιο της σκιάς (τίτλος πρωτ. In΄ei raisan), μετ. Παναγιώτης Ευαγγελίδης, Άγρα, 2011 17. Van Leeuwen, “Believing in Churches”, Church Buildings in the Netherlands, σελ. 257-268, κεφάλαιο του βιβλίου “Quel Avenir Pour Quelles Églises?”, Presses de l’Université du Québec, 2006 18. Weber M., Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού, μετ. Δημοσθένης Κούρτοβικ, Αθήνα, Το Βήμα, 2010 19. Σταυρίδης Σ., Η σχέση χώρου και χρόνου στη σύγχρονη συλλογική μνήμη (Μνήμη και εμπειρία του χώρου), Αθήνα, 2006

142

20. Τερζόγλου Ν., Ιστορία-Μνήμη-Μνημείο (Μνήμη και εμπειρία του χώρου), Αθήνα, 2006 21. Τουρνικιώτης Π., Η αρχιτεκτονική στη σύγχρονη εποχή, Αθήνα, 2006 Αρθρογραφία 1. Bendavid N., “Europe’s Empty Churches Go on Sale”, “Hundreds of Churches Have Closed or Are Threatened by Plunging Membership, Posing Question: What to Do With Unused Buildings?”, Wall Street Journal, 2015 2. Collenette L., Church of Sound: How contemporary jazz musicians take over place of worship, Independent, 2017 3. Doevendans K., Houben P., Heritage, Architecture and Reuse of Church Buildings in the Netherlands, 2018 4. Ezmperg A. P., Το αρχαίο ελληνικό θέατρο και η αρχιτεκτονική λειτουργία της χριστιανικής Εκκλησίας, 2010 5. Fairs Μ., A shop in a church by Merkx + Girod Architecten, Dezeen, 2007 6. Gemma Betros, The French Revolution and the Catholic Church, history review issue, 2010 7. Glancey J., In the beginning was the bestseller, The Guardian, 2008 8. Howarth D., Glass bubble dress features in Iris van Herpen's Autumn Winter 2016 couture collection, Dezeen, 2016 9. Kane P., Is That a Beer Vat under the Baldochino? From Antimodernism to Postmodernism in Catholic Church Architecture, Catholic University of America Press, 1997 10. Pham V., Disused churches: documenting the adaptive reuse of religious buildings, London School of Economics and Political Science / Religion and the Public Sphere blog, 2010 11. Pinar, Old church converted into a modern bookstore, My Modern Met, 2012 12. Tara D Sturm, Adaptive Reuse: Churches, Buildipedia, 2010 13. Αγησιλάου Γ., Ορθόδοξη Ναοδομία: Παρελθόν, Παρόν και Μέλλον – Είναι δυνατή η επανασύνδεση της Αρχιτεκτονικής με την Εκκλησία;, Σύλλογος Αρχιτεκτόνων Κύπρου, 2017 14. Γιακουμακάτος A., Η λειτουργία της αρχιτεκτονικής και η σύγχρονη εκκλησία, Το Βήμα, 2008 15. Κίζης Γ., «Ώσµωση παλιού και νέου στις αναπλάσεις: Ο αρχιτέκτων Γιάννης Κίζης µιλάει για την ιδεολογία πίσω από τις παρεµβάσεις στα µνηµεία και την ένταξή τους στις σύγχρονες πόλεις», άρθρο στην εφημερίδα «Η Καθημερινή», 2007 16. Λάμπος Κ., Περί Ιερότητας!, TVXS Ανεξάρτητη Ενημέρωση, 2015

143

17. Παπουλάκου Α., Επανένταξη και επανάχρηση των “ζώντων μνημείων” - καταλοίπων του παρελθόντος στη σύγχρονη αστική ζωή. Επιτυχημένα παραδείγματα μετατροπής και επανάχρησης παλαιών κτηρίων, Monumenta, 2011 Έρευνες – Διατριβές 1. Alves J. G., Cinema-theatres: From ‘Jesus Christ Superstar’ to ‘Jesus Christ is the Lord’, The 13th Docomomo International Conference Seoul, 2014 2. Frank Newport, Five Key Findings on Religion in the U.S., 2016 3. Haynes N., Research report on church state relationship in selected European countries, June 2008 4. Kiley C. John, Convert! The adaptive reuse of churches, MIT, 2004 5. Mian, Nadia A., 'Prophet-for-Profits': Redevelopment and the altering urban religious landscape, p. 2143-2161, Urban Studies, 2008 6. Pew Global Attitudes Project, "Among Wealthy Nations U.S. Stands Alone in its Embrace of Religion", 2007 7. The Boisi Center for Religion and American Public Life (Research), Religious Pluralism in the United States, Boston College, 2007 8. Αγαπητός Θ., Εκκλησιαστική και μοναστηριακή περιουσία: Ιδιοκτησιακό καθεστώς και χρήσεις γης Αγίου Όρους, ΕΜΠ, Αθήνα 2013 9. Καραγιαννακίδου - Σαμσαρέλου Α., Το φαινόμενο της επανάχρησης των εκκλησιών, ΑΠΘ, Ιούνιος 2017 10. Μανιτάκης Α. (καθηγητής συνταγματικού δικαίου, ΑΠΘ), Η συνταγματική προστασία των πολιτιστικών αγαθών και η ελευθερία της λατρείας, πανεπιστήμιο Νεάπολης, Κύπρος, 2015 Φιλμογραφία – Βιντεογραφία 1. Basinski W., St John Sessions, 2013 2. Bergman I., The seventh seal, 1957 3. Tarkovsky A., The sacrifice, 1986 4. Διαλέξεις εργαστηρίου CityLab, Αρχιτεκτονική και πίστη, 2015 5. Παυλίδης Π., Church sessions Pepper 96,6, 2016 Ιστοσελίδες 1. www.churchofsound.co.uk 2. www.stjamesclapton.co.uk/ 3. www.anglicanchurchathens.gr 4. www.archdaily.com 5. https://www.libris.nl/dominicanen/ 6. http://merkx-girod.nl/ 7. http://www.kerkgebouwen-in-limburg.nl/kerken/maastricht/augustijnenk-

erk-voormalige 8. https://mestreechtersteerke.nl/ 9. http://rebellemaastricht.nl/en/the-venue-the-augustijnen-church/ 10. http://architecturemasterstudios.be/studio/studios-18-19/omg-van-godlos-2/ 11. www.vlaamsbouwmeester.be/nl/kerken 12. http://www.worldometers.info/world-population/france-population/ 13. https://www.worldatlas.com/articles/religious-de-mographics-of-france. html 14. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/401. html?fbclid=IwAR2500C4levP-ysYxle8ddBSSQ6Pi-UakULUFvOza9FNYYEQ9gzg2r7hq-qM 15. https://about-france.com/religion.htm 16. https://fashionweekonline.com/?s=iris+van+herpen 17. https://www.patrimoine-histoire.fr 18. https://oratoiredulouvre.fr 19. http://www.melt.gr/gr/episkepsi/to-tzami/to-ktirio/ Πηγές εικόνων Εισαγωγή Εικ.1: https://hiveminer.com/Tags/anafi%2Csea Εικ.2: Προσωπικό αρχείο Εικ.3: Προσωπικό αρχείο Εικ.4: Προσωπική επεξεργασία σε εικόνα-υπόβαθρο του google maps Κεφάλαιο 2 Εικ.1: https://depositphotos.com/123338358/stock-photo-metropolitan-cathedral-of-athens-athens.html Εικ.2: https://plus.google.com/photos/photo/104381427565031321714/6508616704191167026 Εικ.3: https://xfd.gr/wp-content/uploads/2017/01/church.jpg Εικ.4: https://eclass.uoa.gr/modules/document/file.php/ARCH396/Didaktiko%20yliko/PanKal06.htm Εικ.5: https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Bestand:Dionysus-theater.JPG Εικ.6: http://www.clcomms.com/iahs/201113/IAHS-summer-2013-web.pdf Εικ.7: https://www.flickr.com/photos/kmlivemusic/5539020683 Εικ.8: https://ayasofyamuzesi.gov.tr/sites/default/files/2_2.png Κεφάλαιο 3 Εικ.1,2,3: http://www.bo6.nl/portfolio/huisartsen-praktijk/ Εικ.4,5: http://www.herbestemmingkerken.be/voorbeelden/Paginas/NIEDERSACHSISCHE-STAATS--UND-UNIVERSITATSBIBLIOTHEK-G%C3%96TTINGEN.aspx Εικ.6:https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f8/Bese-

mann_Grosser_Bibliothekssaal_Goettingen_%28um_1820%29.png/440pxBesemann_Grosser_Bibliothekssaal_Goettingen_%28um_1820%29.png Εικ.7,8: https://www.instagram.com/p/BoHGI2mHgpX/ Εικ.9,10,11: http://www.hill.gr/ Εικ.12,13,14: https://www.dezeen.com/2018/05/30/vatican-city-woodland-chapels-venice-architecture-biennale-foster-souto-de-moura-flores-prats/ Εικ.15,16,17: https://www.archdaily.com/882518/oopeaa-wins-multi-functional-church-and-social-housing-proposal-in-helsinki Εικ.18: http://www.sarahvansonsbeeck.com/#/we-may-have-all-come-on-different-ships-but-were-in-the-same-boat-now/ Εικ.19: https://oudekerk.nl/en/programma/marinus-boezem-from-24-november-in-oude-kerk/ Ει.20: https://oudekerk.nl/en/ Εικ.21,22,23: https://www.dezeen.com/2016/07/07/glass-bubble-dress-features-in-iris-van-herpens-autumn-winter-2016-couture-collection/ Εικ.24,25,26: https://www.sleek-mag.com/article/james-turrell-berlin-cemetery/ Εικ.27: https://whyathens.com/events/st-pauls-sessions-athens/ Εικ.28: http://anglicanchurchathens.gr/culture-st-pauls/concerts-other-events/ Εικ.29: http://anglicanchurchathens.gr/category/blog-news/ Εικ.30,31,32: https://www.thelocal.es/20151216/amazing-transformation-of-abandoned-church-to Εικ.33: http://www.artfixdaily.com/artwire/release/6257-montreal-museumof-fine-arts-unveils-new-pavilion-of-quebec-and-c Εικ.34: http://gomultimedia.net//wp-content/uploads/2015/06/Info_15-Ouverture-salle-Bourgie-MBAM-.jpg Εικ.35: https://www.mbam.qc.ca/wp-content/uploads/2016/04/Salle_bourgie1.jpg Εικ.36,37,38: https://www.atlasobscura.com/places/st-nicholas-churchchurch-house Εικ.39,40,41: https://www.zecc.nl/en/project/1/Converted-chapel-Utrecht Εικ.42,43: https://www.dezeen.com/2007/12/04/a-shop-in-a-church-bymerkx-girod-architecten/ Εικ.44,45,46: http://rebellemaastricht.nl/en/impression/ Εικ.47,48,49: http://5churchcharleston.com/ Εικ.50,51,52: https://www.yellowtrace.com.au/former-church-transformed-into-workplace-squillace-architects/ Εικ.53,54,55: https://www.yellowtrace.com.au/massimiliano-locatelli-cls-architetti-studio-milan/ Κεφάλαιο 5 Εικ.1: Επίσημη ιστοσελίδα Βρετανικού μουσείου

Εικ.2,3,4,5,6: EUmiesaward19 https://www.miesarch.com/work/660 Εικ.7: Merkx+Girod official website http://merkx-girod.nl/en/projects/retail/ shops/selexyz-bookstore/dominicanen-maastricht Εικ.8,9: EUmiesaward19 https://www.miesarch.com/work/660 Εικ.10,11: Wikimedia commons https://commons.wikimedia.org Εικ.12,13: EUmiesaward19 https://www.miesarch.com/work/660 Εικ.14: Wikimedia commons https://commons.wikimedia.org/ Εικ.15: Rebelle official website http://rebellemaastricht.nl/en/impression/ Εικ.16,17,18: Rebelle official website http://rebellemaastricht.nl/en/maps/ Εικ.19,20,21: Rebelle official website http://rebellemaastricht.nl/en/impression/ Εικ.22: http://www.devriesbrandbeveiliging.nl/en/cases/funville-speellounge/ ΕΙκ.23: https://partyflock.nl/photo/50716:Nightlive Εικ.24: http://www.digedig.nl/digedigold/DIGGIGS.htm Εικ.25: Wikimedia commons https://commons.wikimedia.org Εικ,26: Wikipedia https://nl.wikipedia.org/wiki/Augustijnenkerk_(Maastricht) Εικ.27: https://mestreechtersteerke.nl/pagawwestiene.htm Εικ.28: Mmlab facebook page Εικ.29,30: #Mmlab Instagram Εικ.31: https://oratoiredulouvre.fr/uploads/patrimoine/temple-oratoire/_lightbox/oratoiredeface.jpg Εικ.32: https://oratoiredulouvre.fr/uploads/patrimoine/visites/interieur-actuel/_visitMap/plan-oratoire-du-louvre-interieur.jpg Εικ.33: https://www.patrimoine-histoire.fr/Patrimoine/Paris/Paris-Oratoire-du-Louvre.htm Εικ.34: https://oratoiredulouvre.fr/choeur/wp-content/uploads/UTILISE-201802-concert-3-modif-AVEC-CREDITS.jpg ΕΙκ.35: https://www.irisvanherpen.com/haute-couture/seijaku ΕΙκ.36: https://www.patrimoine-histoire.fr/Patrimoine/Paris/Paris-Oratoire-du-Louvre.htm Εικ.37,38,39: https://www.irisvanherpen.com/haute-couture/seijaku Εικ.40: Wikimedia commons https://commons.wikimedia.org/ Εικ41: facebook page https://www.facebook.com/pg/Church-OfSound-548295812008223/photos/?ref=page_internal Εικ.42: https://www.stjamesclapton.co.uk/new-events/2017/12/19/openchurch Εικ.43,44: facebook page https://www.facebook.com/pg/Church-OfSound-548295812008223/photos/?ref=page_internal Εικ.45: http://wikimapia.org/6687069/St-Paul%E2%80%99s-Anglican-Church#/ photo/3916891 Εικ.46,47,48,49: Aglican church facebook page https://www.facebook.com/pg/ St.PaulsSessions/photos/?ref=page_internal Εικ.50: https://almostchosenpeople.wordpress.com/2014/04/22/april-221864-coinage-act-of-1864-and-in-god-we-trust/

Εικ.51: facebook page https://www.facebook.com/pages/category/Museum/ Union-Center-for-the-Arts-206339226114974/ Εικ.52: http://www.discovernikkei.org/en/journal/2008/6/11/enduring-communities/ Εικ.53: https://i.pinimg.com/originals/a8/66/83/a86683459ab6cbc199374ae690a759ca.jpg Εικ.54: http://www.eastwestplayers.org/news/space-rental/ Κεφάλαιο 6 Εικ.1: https://www.athenssocialatlas.gr/άρθρο/η-θρησκεία-στην-πόλη/ Εικ.2:http://www.imnst.gr/wp/ωράριοακολουθιών/?fbclid=IwAR3iy2vUTV_ DuKsTM52Ol02usCwk3C2nwOgY61B3fc0MkV7icKCw7yZ7HKc Εικ.3: www.byzantineathens.com Εικ.4: Προσωπικό αρχείο Εικ.5: https://www.nafpliolife.gr/index.php/sightseeing/sightseeing-in-nafplio/ trianon.html Εικ.6: https://www.typosthes.gr/politismos/126362_thessaloniki-aylaia-gia-tin-unesco-me-synaylia-sti-rotonta