2 OPMAAK ZUIDERZEE binnen.indd 2
08-05-12 13:37
32 ZuiderZee verrassingen aan de voormalige
Marina Goudsblom & Marja Slinkert
kosmos uitgevers - utrecht/antwerpen
OPMAAK ZUIDERZEE binnen.indd 3
08-05-12 13:37
www.kosmosuitgevers.nl
© 2012 Tekst: Marja Slinkert en Kosmos Uitgevers, Utrecht/Antwerpen Alle rechten voorbehouden Fotografie: Marina Goudsblom Omslagontwerp en vormgeving binnenwerk: Zilverster media, Annelies Dollekamp ISBN 978 90 215 5232 3 NUR 500, 510, 511 Hoewel de grootst mogelijke zorg is besteed aan de samenstelling van dit boek kan de uitgever geen aansprakelijkheid aanvaarden voor schade die het gevolg is van fouten, nalatigheid of verandering in details in deze uitgave, en voor de gevolgen van het afgaan op de verstrekte informatie. Wij zijn onze lezers dankbaar wanneer zij eventueel geconstateerde fouten willen melden. Uw opmerkingen kunt u – zonder postzegel – zenden aan: Kosmos Uitgevers t.a.v. redactie Reizen en Vrije tijd Antwoordnummer 8111 3500 VV Utrecht Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.
OPMAAK ZUIDERZEE binnen.indd 4
08-05-12 13:37
Inhoud
Friesland
West-Friesland
15
Noord-Holland
33
Het Gooi
63
26-32 32
31
Langs de Veluwerandmeren 85 Nieuwe Polders
111
Friesland
139
30
West-Friesland
1-3
29 28 27 27
26
1 2 Nieuwe Polders
25
21-25
3
24
Noord-Holland
4-10
20 4
21
5 7
6
19 8
9
8
18
22
10 11
23
12 13
Het Gooi
11-15
OPMAAK ZUIDERZEE binnen.indd 5
17
14 Langs de Veluwerandmeren 15
16
16-20
5 08-05-12 13:37
6 OPMAAK ZUIDERZEE binnen.indd 6
08-05-12 13:38
Voorwoord
West - Friesland
Leven in Nederland is leven met water. Na onze boeken 43 waddeneilanden en 618 kilometer kust vonden wij een nieuwe waterinspiratiebron: de voormalige Zuiderzee. Wij bezochten 32 plaatsen aan wat ooit Zuiderzee was in een boeiende ontdekkingstocht door verleden en heden. Tachtig jaar geleden was de voltooiing van de Afsluitdijk een feit. Een zee werd gesloten, een meer geboren. De Zuiderzee, met zijn onstuimige en zilte water, werd een beheersbaar en zoet IJsselmeer. Tachtig jaar na dato reizen wij de voormalige Zuiderzee rond. Wat heeft de zee betekend voor de mensen die aan het water woonden en werkten? Wat is er veranderd sinds de zee een meer is geworden? Een groot deel van de bevolking rondom de Zuiderzee leefde van de visserij en voor hen betekende de afsluiting: zoeken naar andere middelen van bestaan. De overheid ontwikkelde initiatieven als het vestigen van diverse takken van industrie om de voormalige Âvissers nieuwe arbeidskansen te geven. De bewoners rondom de Zuiderzee waren niet klein te krijgen. Ze beschikten over een sterk arbeidsethos, grote gemeenschapszin en een rijk verenigingsleven. Wij spraken vissers en schippers, palingrokers en botterbouwers, vuurtorenwachters en hedendaagse middenstanders. We zagen hoe verleden en heden door elkaar lopen en elkaar versterken. Fraai gerestaureerde panden herbergen moderne middenstand. Traditionele klederdracht is vervangen door korte rokjes en jeans. Koetsen en paarden hebben plaatsgemaakt voor snelle auto’s en ronkende scooters. Botters varen nog, maar vooral voor recreanten. De havens ontvangen pleziervaart. Wij ontmoetten pittoreske folklore in plaatsen die vroeger vissersdorp of wereldstad waren, die rijke handel dreven, zelfs universiteiten bezaten en grote namen voortbrachten. De cultuur van het verleden wordt goed bewaakt en bewaard door vrijwilligersgilden en botterverenigingen. Acht vuurtorens staan nog fier overeind. Een hele nieuwe provincie is ontstaan uit het droogleggen van water. Wij gaan u graag voor op onze ontdekkingstocht langs het meer, dat eerst zee, maar daarvoor weer meer was. Marina Goudsblom en Marja Slinkert
7 OPMAAK ZUIDERZEE binnen.indd 7
08-05-12 13:38
Algemene informatie over de voormalige Zuiderzee
www.innl.nl is een prettige informatieve website van het Nationaal Historisch Museum. Daartoe behoort ook de digitale geschiedeniswijzer via een applicatie: (zie www.xwashier.nl) die bijzondere plaatsen in Nederland markeert met eigen informatie en bijdragen van bezoekers. Bert Haanstra maakte in 1956 de film De zee is niet meer. Deze is online nog te bekijken (o.a. bij www.geschiedenis24.nl). Peter Dorleijn, historicus en kunstenaar, is autoriteit op het gebied van de visserij op de Zuiderzee. Hij schreef hierover de boekenserie Van gaand en staand want. De zeilvisserij voor en na de afsluiting van de Zuiderzee, 5-delig.
Natuur- en toeristische informatie ANWB 088 - 269 22 22 www.anwb.nl
Vogelkijkgebieden Vogelbescherming Nederland Postbus 925 3700 AX Zeist Tel. 030 - 693 77 99 (kantoor)/ 030 - 693 77 00 (service) www.vogelbescherming.nl vogelkijkhut.nl, alle vogelkijkplekken in Nederland online, www.vogelkijkhut.nl
Botterverenigingen
Bussum-Weesp, Unieboek-Van Kampen, en De bouwgeschiedenis van de botter: vierendertig voet in de kiel, Uitgeverij van Wijnen.
Leuke en informatieve site voor iedereen die geïnteresseerd is in geschiedenis en actualiteit van botters en hun activiteiten. Ook voor het boeken van vaartochten, www.botterbehoud.nl
Natuurgebieden
Nederland en water
Staatsbosbeheer Postbus 1300, 3970 BH Driebergen, 030 - 692 62 13, www.staatsbosbeheer.nl
‘Nederland leeft met water’ is de publiekscampagne van Rijk, provincies, waterschappen en gemeenten over de rol van het water, www.nederlandleeftmetwater.nl
Natuurmonumenten Postbus 9955, 1243 ZS ’s-Graveland, 035 - 655 99 11, www.natuurmonumenten.nl Hollands groen, onlinegids voor Hollands natuur, www.hollandsgroen.nl
Jachthavens Op website www.allejachthavens.nl vindt u per regio zeer overzichtelijk alle jachthavens, jachtwerven, zeilmakerijen en watersportwinkels rondom het IJsselmeer (en heel Nederland).
Op de fiets Zuiderzeeroute per fiets De voormalige kustlijn van de Zuiderzee kan gevolgd worden via de 400 kilometer lange Zuiderzeefietsroute en is opgebouwd uit drie Landelijke Fietsroutes: LF21 (Amsterdam-Afsluitdijk), LF22 (Afsluitdijk-Kampen) en LF23 (Kampen-Amsterdam). Voor informatie: Stichting Landelijk Fiets platform www.nederlandfietsland.nl www.nederlandfietsland.nl/landelijke fietsroutes/fietsgidsen/zuiderzeeroute Postbus 846 3800 AV Amersfoort 033 - 465 36 56
Wandelen Zuiderzeeroute te voet Postbus 846 3800 AV Amersfoort 033 - 465 36 60 www.wandelnet.nl www.wandelnet.nl/content/ zuiderzeepad De Zuiderzeeroute kan gelopen worden via een Lange-Afstand-Wandelpad, een meerdaagse wandelroute die verschillende regio’s verbindt. De LAW’s hebben een doorgaand karakter en liggen verspreid over heel Nederland. LAW 8 is het Zuiderzeepad: Enkhuizen-Stavoren, 400 kilometer lang.
8 OPMAAK ZUIDERZEE binnen.indd 8
08-05-12 13:38
OPMAAK ZUIDERZEE binnen.indd 9
08-05-12 13:38
1010 OPMAAK ZUIDERZEE binnen.indd 10
08-05-12 13:38
afsluitdijk
Afsluitdijk: het einde van de Zuiderzee Nederland, waterland. Het ons omringende water is beurtelings vriend en vijand. Nederland heeft altijd geleefd van het water, maar de onbereken baarheid ervan boezemde evengoed vaak angst in. De zee geeft, de zee neemt. Eeuwenlang is de mens bezig het land te beschermen tegen water of land te winnen op water.
Meer wordt zee, zee wordt meer Rond het begin van onze jaartelling lag op de plaats waar nu het IJsselmeer ligt een kleiner meer, het Flevomeer, met de oorspronkelijke naam Flevo Lacus. In de eeuwen die volgden steeg de zeewaterspiegel en groeide het meer uit tot een grotere waterplas die de passende naam Het Grote Meer kreeg: Almare. De zeespiegel steeg en steeg en steeds meer land verdween onder water. De Almare ging langzaamaan over in een zee, de Sudersee. Deze stond in verbinding met de Noordzee, zodat het water van de Sudersee overging van aanvankelijk zoet, in brak en later zilt. De Zuiderzee was een ‘levenszee’: dankzij de intensieve visserij konden talrijke bewoners rondom het water in hun levensonderhoud voorzien. ‘De zee is rijk – de zee is groot – zout water geeft – het zoetste brood’ lazen wij op de deuren van enkele botters. Maar het onstuimige en onberekenbare water kon ook mensen en
huizen verzwelgen. Het temmen van de Zuiderzee kwam al in de late middeleeuwen ter sprake. Er waren voorstellen om een dijk te plaatsen tussen Enkhuizen en Stavoren. Een ruime eeuw later gaf de Zuider zeevereeniging de jonge civiel ingenieur Cornelis Lely opdracht tot het ontwikkelen van een plan voor het afsluiten en later droogleggen van de Zuiderzee.
De jonge Cornelis Lely (1854−1929) Cornelis Lely was in 1887 nog maar begin dertig toen hij zich ging verdiepen in de eerder gemaakte Zuiderzeeplannen, om ze vervolgens resoluut van tafel te vegen. Hij startte zijn eigen onderzoek. Een idealist was hij, deze jeugdige ingenieur, maar wel een met kundigheid. Hij streefde naar toename van zowel veiligheid als land: een betere wereld voor zijn landgenoten. Met een peilstok bracht hij de bodemgesteldheid en zeestromingen van de Zuiderzee in kaart en berekende dat in de afgedamde Zuiderzee vier polders drooggelegd konden worden. Lely diende hiervoor een wetsvoorstel in, dat in eerste instantie op de plank bleef liggen. Zijn plannen riepen weer stand op bij de overheid, die het te kostbaar vond, en bij de vissers, die een arbeidsloos bestaan vreesden. Lely hield vol, ook in zijn periode als minister van Waterstaat, een functie
11 OPMAAK ZUIDERZEE binnen.indd 11
08-05-12 13:38
die hij gedurende twee kabinetsperioden bekleedde. Cornelis Lely, een aimabele persoon lijkheid met een lange adem, presenteerde onvermoeibaar en keer op keer zijn voorstellen. Hij geloofde in zijn plannen, hij wist dat ons land het water de baas moest zijn.
Een dijk is zo sterk als zijn zwakste schakel Het doel van Lely was het verkorten van de Zuiderzeedijken, want, zo stelde hij: ‘Een dijk is zo sterk als zijn zwakste schakel.’ Een korte stevige dijk, zoals hij voor ogen had bij de aanleg van de Afsluitdijk, kon veiligheid bieden. Er moest wrang genoeg een flinke ramp aan te pas komen, de hevige watersnood in januari 1916, die maakte dat men overstag ging. Een uitzon derlijk hoge waterstand in combinatie met een sterke stormvloed liet dijken rondom de Zuiderzee doorbreken. Een overstroming was het gevolg. Naast veel materiële schade was er groot persoonlijk leed: aan land lieten achttien mensen het leven en op zee nog eens ruim dertig. De overheid moest maatregelen nemen. De hongersnood van 1918, als gevolg van de grote voedseltekorten na de Eerste Wereldoorlog, gaf nog een reden. Als land ingepolderd zou worden, kon nieuwe landbouwgrond verkregen worden. Nederland had het hard nodig. De regering ging akkoord: de plannen van Lely mochten worden uitgevoerd.In 1918 werd
begonnen met wat wij kennen als de Zuiderzee werken en wat uitgroeide tot het grootste landaanwinningsproject in de wereld geschiedenis. Berekend werd dat de uitvoering van het project ‘meer dan honderd millioen guldens’ zou kosten. Op een aardige cartoon van Johan Braakensiek staat een als werkvrouw verklede Lely bij de Zuiderzee, een dweil in de hand: ‘Nou heeren, voor de kleinigheid van 110 millioen zal ik die plas opdweilen.’ De uitvoering lag in handen van waterstaatsingenieurs en landbouwtechnici, in samenwerking met planologen en architecten. De eerste stap was de aanleg van de dijk in 1924 tussen voormalig Wieringen en Noord-Holland, waarna de Wieringermeer werd ingepolderd. Na deze succesvolle broddellap kon de Zuiderzee in 1932 worden afgesloten met de Afsluitdijk. Het laatste stukje dijk werd gedicht op 28 mei 1932 om 13.02 uur, onder het aanheffen van het Wilhelmus. De Zuiderzee was geen zee meer. Binnendijks heette hij nu IJsselmeer – de naam was afkomstig van Lely –, buitendijks Wadden zee. Hoewel Lely zelf het beginstadium van de uitvoer van zijn plannen nog meemaakte, overleed hij in 1929, drie jaar voor zijn werken werden afgerond. Op zijn graf op de Algemene Begraafplaats in Den Haag staat de tekst gebeiteld: ‘Indien het mogelijk is, zoveel in u is, houdt vrede met alle menschen.’
12 OPMAAK ZUIDERZEE binnen.indd 12
08-05-12 13:38
Lely’s plannen gaven niet alleen het fundament voor nieuwe bedijking, een nieuw meer, nieuw land en een nieuwe Afsluitdijk, ze zijn ook de fundamenten geweest voor de complete Deltawerken
afsluitdijk
Lely nog altijd actueel Opmerkelijk is dat nu, tachtig jaar na de tot standkoming van de Afsluitdijk, de strategieën van Lely nog altijd actueel zijn. Lely’s plannen gaven niet alleen het fundament voor nieuwe bedijking, een nieuw meer, nieuw land en een nieuwe Afsluitdijk, ze zijn ook de fundamenten geweest voor de complete Deltawerken. Op de Afsluitdijk staat het markante bronzen beeld van ir. Cornelis Lely, die bedachtzaam over het water van het IJsselmeer staart, alsof hij nog steeds meedenkt over de toekomst van land en water. Geen overbodige luxe, nu tijdens de meest recente hoge waterstand en storm in januari 2012 is gebleken dat de angst voor natte voeten of erger geen irreële is. Bij een kortgeleden gehouden landelijke dijkinspectie is gebleken dat een op de drie waterkeringen niet aan de veiligheidseisen voldoet. De financiële crisis van de afgelopen jaren heeft ertoe geleid dat het voorstel van de nationale Deltacommissie om 100 miljard euro te stoppen in een Deltaplan, niet meer hoog op de politieke agenda staat. Het water stijgt ons nog altijd naar de lippen. Recent heeft het kabinet wel besloten tot een grondige renovatie van de Afsluitdijk om het veiligheidsniveau van de dijk en de bijbe horende sluizen boven de wettelijke norm te krijgen. De werkzaamheden zullen in de komende jaren plaatsvinden.
13 OPMAAK ZUIDERZEE binnen.indd 13
08-05-12 13:38
jk A fs
l uitdi
Ijsselmeer
1
Medemblik
Enkhuizen West friesland
2 H outribdi jk
3
OPMAAK ZUIDERZEE binnen.indd 14
Hoorn markermeer
08-05-12 13:38
WEST-FRIESLAND
01-03
Van de Afsluitdijk tot Hoorn West-Friesland behoorde in een ver verleden bij Friesland, nu is het een regio in de provincie Noord-Holland. Een streek vol tuin- en landbouw, waar rustieke huizen en stolpboerderijen lijken neergeplant in lintdorpen langs de dijk. Waar zwartbonte koeien onverstoorbaar grazen en ’s zomers de tulpenvelden het landschap kleuren. WestFriesland is waterland, met zijn Westfriese Omringdijk, die met houten palen de strijd tegen het water moest voeren. West-Friesland is ook rijkdom in steden als Medemblik, Enkhuizen en Hoorn.
OPMAAK ZUIDERZEE binnen.indd 15
08-05-12 13:38
De sneeuw geeft een vleugje romantiek aan het land. We komen als vanzelf terug naar de oude Zuiderzee
OPMAAK ZUIDERZEE binnen.indd 16
08-05-12 13:38
West-Friesland
Wieringermeerpolder
Onze reis begint Het sneeuwt als we bij de Afsluitdijk de Wieringer meerpolder inrijden op weg naar Medemblik. Fijn om terug te zijn: bij het maken van ons boek 618 kilometer kust vonden wij deze polder een prettige verrassing. Nog geen eeuw geleden lag hier nog, tussen eiland Wieringen en de kop van Noord-Holland, het Wieringermeer. Het is Lely’s eerste polder, aangelegd om de voedseltekorten in het naoorlogse Nederland op te heffen. Nu is het een strak poldergebied, over d e indeling ervan is goed nagedacht. Strakke stroken
landbouwgrond, rechte wegen en sloten, van bovenaf gezien een overzichtelijk en gestruc tureerd dambord in groen-bruine ton-sur-ton kleuren. Aan onze linkerhand het IJsselmeer, rechts polder en natuurgebied. De sneeuw geeft een vleugje romantiek aan het land. We komen als vanzelf terug naar de oude Zuiderzee. Alle uitvindingen van de laatste tachtig jaar zijn ondergesneeuwd. Rijdend over de Noorderdijkweg trekken twee natuurgebieden onze aandacht. In het Robbe noordbos zijn door het brakke kwelwater uit het IJsselmeer tussen de berken- en elzenbossen honderden paddenstoelensoorten te vinden. Dankbare bewoners zijn velduilen, die hier overwinteren en zich ingraven in kleine holletjes in het gras. Tegen het IJsselmeer aan ligt het Dijkgatbos met de twee wielen. Daar zit een historie achter. Tijdens de Tweede Wereldoorlog bliezen de Duitsers de daar gelegen dijk op zodat de polder voor een groot deel onder water kwam te staan. In de twee binnenmeertjes, wielen, die zich daar vormden, leven nu veel watervogels. Een zalig stukje natuur in overwegend agrarisch gebied. Vlak na het bos kruist onze Zuiderzeeroute de Oom Keesweg. Oom Kees? Het blijkt de naam van een zandbank die ooit in de Zuiderzee lag; het recent geplaatste windturbinepark is ernaar vernoemd.
17 OPMAAK ZUIDERZEE binnen.indd 17
08-05-12 13:38
01
Medemblik Oudhollands stilleven
ontpoppen als een uitstekende representant van een Noord-Hollandse plaats aan de oude Zuiderzee. Door de eeuwen heen is hier welvaart gekomen. Door het voc-tijdperk en de handel met verre en exotische landen, maar ook door typisch Hollandse handel in kaas en boter en uiteraard ook door visserij en landbouw. De panden stralen weelde uit, de havens ontvangen naast enkele overgebleven vissersvloten ook plezierjachten. Hier in Medemblik, aan de Westeren Oosterhaven, de Toren- en Nieuwstraat, de Ridderstraat en het Achterom staan fraai geres taureerde pakhuizen met mooie gevels. Oude tijden leven voort in het Bagijnhof en de Weduwen huisjes uit 1790. In bakkerijmuseum De Oude Bakkerij worden nog ambachtelijk brood en banket gemaakt ‘en de lekkerste gevulde koeken van Nederland’, volgens Marina. De Oudheid kundige Vereniging Medenblick huist in het voormalige Weeshuis De Vier Weeskinderen, die zoet staan afgebeeld op de poort. Heel in de verte duiken de lokale Twin Towers op.
Neogotiek en romantiek in Kasteel Radboud We staan in een schilderij van een Oudhollandse meester. Een stadsgezicht als stilleven. Het water, de hoge masten van de schepen in de haven, de pakhuizen aan de kade. Alles is bedekt met een laagje sneeuw en maakt dat we het beeld willen inlijsten en ophangen. Medemblik. Het zal zich
Trots en machtig rijst Kasteel Radboud op. Het IJsselmeer erachter blikkert wit en stil: de golven zijn door de vrieskou tot stilstand gebracht. Carolien van Berge, conservator, leidt ons met merkbaar plezier rond in dit oude slot. ‘Het kasteel is een dwangburcht die graaf Floris V in de
18 OPMAAK ZUIDERZEE binnen.indd 18
08-05-12 13:38
Het kasteel is een dwangburcht die graaf Floris V in de dertiende eeuw liet bouwen om de West-Friezen in bedwang te houden dertiende eeuw liet bouwen om de West-Friezen in bedwang te houden. Daarom heeft het slot altijd dienstgedaan als verdedigingswerk of toevluchtsoord.’ De naam van het kasteel heeft een wat dubieuze oorsprong: ‘Men dacht dat de Friese koning Radboud het kasteel heeft laten bouwen, maar van deze legende is nooit iets teruggevonden. Toch is de naamgeving behouden.’ In het kasteel kan jong en oud sporen van het verleden terugvinden in wandtapijten, meubels, animaties en in de wapenzaal. Van Berge toont ons in de Blauwe Kamer een prachtige neogotische lamp vol glas in lood. ‘Wat wij hier vooral willen laten zien is de romantische visie die men in de negentiende eeuw had op de middeleeuwen. Het was een te geromantiseerd en vertekend beeld dat overal in het slot zichtbaar is.’ Wie met zijn boot de Pekelharing binnenvaart, stapt zo het slot binnen. En wie trouwplannen heeft, kan een kasteelhuwelijk sluiten.
Stoom Medemblik en stoom zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Zet koers naar het mooie gerestaureerde stationsgebouw van Medemblik. Kies de stoomtram die van Medemblik naar Hoorn tuft. Pak je valies, zoek een kruier en laat je papieren kaartje knippen door de conducteur met kniptang. Even geen ov-chip, geen Wi-Fi aan boord, maar de bezadigde rust van een tram die
West-Friesland
door het West-Friese landschap schommelt en oude stationnetjes als Twisk aandoet. Langs de raampjes schuiven een stolpboerderij, een koe, een glinsterende sloot. Hoe kabbelend kan het leven zijn? Wie liever het ruime sop kiest, kan vanuit Medemblik per museumschip Enkhuizen aandoen. Of beide vervoersmogelijkheden gebruiken om de historische driehoek Medem blik–Enkhuizen–Hoorn te bereizen. Stoom ook in het Nederlands Stoommachine museum, dat zijn onderkomen heeft in het in 1869 gebouwde voormalige stoomgemaal Vier Noorder Koggen. Jarenlang deed het stoom gemaal dienst als het water in de Zuiderzee te hoog stond om door de reguliere molens te worden weggemalen. In het museum staat een grote collectie stoommachines opgesteld die regelmatig voor het publiek tot leven worden gewekt. Kinderen kunnen hier een stookdiploma behalen. Een mooi museum waar jong en oud stoom kan afblazen.
Vier jachthavens Deze winterse dag is geknipt voor de high chocolate waarmee het Wapen van Medemblik ons het water in de mond doet lopen. In de zomer zullen de terrasjes vol zitten als alle zeebenen uit de vier jachthavens aan land komen.
19 OPMAAK ZUIDERZEE binnen.indd 19
08-05-12 13:38
20 OPMAAK ZUIDERZEE binnen.indd 20
08-05-12 13:38