Inkijkexemplaar Geef dieren een (t)huis - Helga Hofmann by Veen Bosch & Keuning uitgeversgroep

Wilde bijen, vlinders, vogels, egels – nuttige dieren die bloemen bestuiven en de schadelijke insecten in je tuin bestrijden. Ideaal, zeker als je niet houdt van gif en liever milieuvriendelijk tuiniert. Als je eenmaal weet hoe, is het heel eenvoudig om nuttige dieren te lokken en ze in de buurt te houden.

je nuttige dieren kunt uitnodigen om je te helpen.

• Portretten van nuttige dieren helpen je de nieuwe medewerkers te herkennen.

• Gemakkelijk zelf te maken: de bouw van nestkastjes, voederplaatsen en insectenhotels wordt stap-voor-stap in woord en beeld uitgelegd.

• Met als extra bijlage: 15 bouwtekeningen en inkooplijstjes die je kunt uitnemen.

Praktisch, eenvoudig, goedkoop én milieuvriendelijk!

NUR 430 Kosmos Uitgevers, Utrecht/Antwerpen

9 789021 559728 www.kosmosuitgevers.nl

GEEF DIEREN EEN (T)HUIS IN JE TUIN OF OP JE BALKON

• Haal meer natuur naar je tuin of balkon. Een boek vol tips hoe

Helga Hofmann

MAAK VAN JE TUIN OF BALKON EEN PARADIJS MET DIEREN!

HELGA HOFMANN

Met bare em uitne eningen tek bouw

GEEF DIEREN EEN (T)HUIS in je tuin of op je balkon De beste ideeën voor natuurlijk tuinieren

001-005-DIerenthuis-NL.indd 2

29-04-15 21:32

¥ HELGA HOFMANN

GEEF DIEREN EEN ( T ) HUIS in je tuin of op je balkon De beste ideeën voor natuurlijk tuinieren

001-005-DIerenthuis-NL.indd 3

29-04-15 21:32

o INHOUD o De beste tips om nuttige dieren in de tuin te lokken 6 De natuur als voorbeeld 8 Kleine leefruimtes maken 12 De juiste planten kiezen 16 Biologisch tuinieren 18 Wees niet bang voor chaos 22 Bodemleven en compost 26 Extra: gereedschappen en technieken 28

Hoe je nuttige insecten naar je tuin kunt lokken 30 De verscheidenheid aan insecten 32 Wilde bijen & co. 34 Bouwinstructies: insectenhotel van hout 40 Bouwinstructies: insectenhotel met klei 42 Snel gemaakt: nesthulpen voor wilde bijen 44 Bouwinstructies: hommelburcht 46 Portretten 48 Zweefvliegen 52 Gaasvliegen 56 Bouwinstructies: gaasvliegenhuis 58 Kevers & co. 60 Bouwinstructies: lieveheersbeestjeshuis 64 Snel gemaakt: schuilplaatsen voor oorwormen 66 Vlinders 68 Bouwinstructies: vlinderhotel 70 Portretten 72

4 001-005-DIerenthuis-NL.indd 4

29-04-15 21:32

Hulp voor vogels: de beste nesthulpen en voerplekken 74 Tuinvogels lokken 76 Nestkasten voor vogels 78 Bouwinstructies: holenbroederskast 80 Bouwinstructies: halfopen nestkast 82 Bouwinstructies: rijtjeshuis voor mussen 84 Snel gemaakt: nesthulpen voor vogels 86 Vogelbad- en drinkplaatsen 88 Vogels goed voeren 90 Zelf vet voer maken 94 Bouwinstructies: vogelvoederhuisje 96 Bouwinstructies: vogelvoedersilo 98 Bouwinstructies: vogelvoederplank 100 Snel gemaakt: voederplaatsen voor vogels 102 Portretten 104

Vlijtige insectenjagers: egels & co. een thuis bieden 108 Vleermuizen 110 Bouwinstructies: vleermuizenkast 112 Portretten 114 Egel 116 Bouwinstructies: egelburcht 118 Spitsmuizen 120 Sjablonen 122 Adressen & literatuur 124 Register 125 Colofon 128

Alle bouwtekeningen en sjablonen vind je achter in dit boek als een uitneembare bijlage.

5 001-005-DIerenthuis-NL.indd 5

29-04-15 21:32

o o GEREEDSCHAP EN TECHNIEK

Met een beetje vaardigheid en zonder grote investeringen kun je kunstmatige nesten en schuilplaatsen voor een verscheidenheid aan nuttige dieren maken, die niet alleen de dieren ten goede komen, maar ook voor decoratieve accenten in de tuin zorgen.

Wat je nodig hebt Met het volgende gereedschap kun je aan de slag: • Duimstok, hamer en schroevendraaier. • Decoupeerzaag voor het zagen. • Elektrische boor of accuboormachine met houtboortjes van verschillende dikte voor gaten tot 1 cm in diameter. • Gatenzaag in verschillende diameters voor op de boormachine. • Vijl voor het glad maken van de randen van de vlieggaten en andere nauwe uitsnedes. • Schuurblok met middelfijn schuurpapier of een elektrische schuurmachine om te schuren, in te korten of af te schuinen. • Lijmklemmen om aan elkaar gelijmde delen vast te klemmen.

MATERIALEN: HOUT, SPIJKERS EN VERF De benodigde materialen voor onze bouwsels kun je bij elke goede bouwmarkt kopen. • Gebruik altijd onbehandeld hout, het liefst vuren of grenen planken. Geschikt zijn ongeveer

2 cm dikke, geschaafde planken. Het gladde oppervlak is goed te beschilderen of te bestempelen. Ruw gezaagd hout is niet zo goed, maar daarop vinden de dieren met hun klauwen wel een betere grip. Niet geschikt zijn multiplex en spaanplaat; die zijn niet weerbestendig. • Als spijkers hebben plintspijkers (35 × 1,4 mm) zich bewezen. Ze zijn hard en dun en de kop is zo klein dat je ze bijna niet ziet in de bouwdelen. Natuurlijk kun je ook gebruik maken van andere, even lange spijkers. • Als je houtlijm gebruikt, kies dan voor milieuvriendelijke producten (ecologisch). • Kies voor het verfraaien van nestkasten en schuilplaatsen alleen milieuvriendelijke verven en lakken. Schilder de objecten alleen aan de buitenkant, laat het hout binnenin onbehandeld. • Ook als de verf geschikt is, geven ze aanvankelijk een geur af die dieren weghoudt. Je hoeft je dus niet af te vragen waarom je insectenhotel of nestkastje nog een tijdje leeg staat. Laat de bouwwerken in de open lucht staan. Als de verfgeur verdwenen is, komen de bewoners vanzelf. Of bouw en schilder de kastjes in de

Nuttige dieren in de tuin lokken

006-029-DIerenthuis-NL.indd 28

29-04-15 21:08

S eel! Pr o fe s s i o n n ee E l k va k i s e r kind p e r fe c t e w i l d e or k a m e r vo bijen.

Kolumnentitel

030-051-DIerenthuis-NL.indd 43

43 29-04-15 21:11

o o NESTKASTEN VOOR VOGELS Omdat in bijna alle tuinen holle bomen en oude spechtenholen ontbreken, zijn tenminste de holenbroeders onder onze tuinvogels vaak afhankelijk van kunstmatige woonruimte die door ons wordt aangeboden.

Nestkasten voor vogels zijn er in verschillende varianten. Ze zijn ontworpen door professionals en hebben zich in de praktijk ruimschoots bewezen. Het is leuk om dat soort kasten zelf te

→ Droomhuis in de boom: fraai en functioneel – het valt bij mens én vogel in de smaak.

bouwen. Ook kinderen knutselen graag mee en het is dan extra leuk als ze van dichtbij kunnen zien, wie het nestkastje betrekt.

Ieder het zijne Vogels zijn kritische huurders. Voordat een paar een nestkastje aanvaardt, wordt dat zorgvuldig geïnspecteerd. De afmetingen moeten net zo goed passen als de locatie en de wijde omgeving van het huisje. Mezen willen een donker hol met een rond gat, de gekraagde roodstaart en de witte kwikstaart willen een halfopen kast. Mussen zijn op hun beurt eerder sociaal, ze broeden het liefst ‘deur aan deur’ met hun soortgenoten. Kleur en versiering van een nestkast zijn de vogels eigenlijk om het even. Laat je fantasie bij het inrichten de vrije loop, zolang de afmetingen en de architectuur maar kloppen. Houd in ieder geval met het volgende rekening: • Boor vier tot vijf gaten van 5 mm in de bodem van de nestkast. Ze dienen voor de ventilatie en ontvochtiging van het vogelhuisje, zodat het nestmateriaal niet beschimmeld raakt. • Zitstokken onder het vlieggat zijn overbodig, de bewoners komen ook zonder probleemloos binnen. Een nestrover kan zijn werk vanaf zo'n zitstok echter gemakkelijker verrichten.

Hulp voor vogels

074-107-DIerenthuis-NL.indd 78

29-04-15 21:16

S Een hart voor mezen & co: zulke ka ste zijn felbegee n rde woningen.

Kolumnentitel

074-107-DIerenthuis-NL.indd 81

81 29-04-15 21:16

EGELBURCHT MATERIAAL 2 grenen of vuren planken: 80 × 40 × 2 cm • 1 vierkant latje, 2 × 2 cm: 1 m • 1 stuk dakleer: ca. 66 × 50 cm • 12 spijkers: 35 mm lang • 30–40 asfaltnagels • houtlijm • verf: groen • vulmateriaal: droge bladeren/stro

• Zaag alle stukken op maat (→ bijlage, blz. 16). In de voorwand en tussenwand zaag je een deuropening (→ schets). Zet alle stukken als in de schets in elkaar. De tussenwand scheidt de slaapkamer van de ingang en voorkomt dat, bijvoorbeeld, een kat met zijn poten de slapende egel kan bereiken.

• De latten onderaan het dak lijmen. Zorg voor een afstand tot de dakrand van 5 cm. Het dak met dakleer bekleden, sla het dakleer rond de randen en zet het vast met asfaltnagels of een nietpistool. Schilder de burcht groen. • Plaats de egelburcht aan de rand van een haag of onder lage struiken met de ingang naar het zuiden of zuidoosten, zodat hij beter beschut is tegen regen en wind. Zet de burcht ter bescherming tegen optrekkend vocht op een paar houten latten of een terrastegel. • Vul de slaapkamer losjes met droge bladeren of stro (hooi beschimmelt gemakkelijk) en zet het dak op de burcht.

• Vervang de vulling in het voorjaar, dan verwijder je ook teken en vlooien. Draag daarbij handschoenen!

TIP → blz. 16 in de bijlage

118

Is de burcht bewoond? Om dat vast te stellen zonder de egel te verstoren: druk twee punaises links en rechts van de ingang op halve hoogte in het hout en span er een draadje wol tussen. Is de draad weggetrokken, dan is er een egel naar binnen gelopen.

Egel & co. onderdak bieden

108-121-DIerenthuis-NL.indd 118

29-04-15 21:20

S In een dergelijke burcht komen egels goed de winter door.

Kolumnentitel

108-121-DIerenthuis-NL.indd 119

119 29-04-15 21:20

o o

ADRESSEN & LITERATUUR Bronnen

Informatie

Insectenhotel (→ blz. 40) Bamboestokken: www.bamboestokken.com

Milieudefensie Nieuwe Looiersstraat 31 1017 VA Amsterdam www.milieudefensie.nl

Hommelburcht (→ blz. 47) Kapok als nestmateriaal: www.zooplus.nl (per burcht een kapokzaad) Oorwormbehuizingen (→ blz. 66/67) Houtwol: www.paardekooper.nl Oorwormvilla (→ blz. 67) Keramiek (Daniela Tautz): nl.dawanda.com Halfopen nestkast (→ blz. 82) Schoolbordverf: www.cchobby.nl Nestplatform (→ blz. 87) Wilgentenen: www.vlechterij.nl www.wilgentenenschutting.nl Vogelvoederstation (→ blz. 103) Berkenschijven: nl.opitec.com Terracotta schotels en schalen: www.ranzijn.nl IJsbeer-figuur: imhofstevens.nl Knutselbenodigdheden nl.dawanda.com/materialen hobbytotaalservice.nl www.marjospeelgoed.nl Sjablonen, houtschijven, stempels enz. Natuurlijke bestrijders kopen Ecostyle.nl www.ecostylewebshop.nl

124

Natuurmonumenten Noordereinde 60 1243 JJ ’s-Graveland www.natuurmonumenten.nl Internet www.wildebijen.nl (informatie over de verschillende soorten) www.drachtplanten.nl (informatie over bijenplanten) www.wildebijen.nl/hommels.html (informatie over hommels) www.veluwe-insecten.nl/zweefvliegen/zweefvliegen.html (informatie over zweefvliegen) www.bijenhotels.nl (hulp voor bijen, bijenhotels en andere nestgelegenheid voor wilde bijen)

Service Alle bouwtekeningen en sjablonen vind je als downloads, die je ook kunt afdrukken, op de Duitse website: www.gu.de/magazin/bauanleitungen-nisthilfen

Literatuur Hofmann, H.: Vogels in en rond de tuin. Tirion Natuur, 2014 Rijpkema, Barbara, Tuinieren voor wilde dieren, KNNV Uitgeverij, 2012 Thomas, Adrian, Diervriendelijk tuinieren, Tirion Natuur, 2012 Trench, Nicky, Maak je eigen boerderijtuin, Forte Uitgevers, 2014

Adressen & literatuur

122-128-DIerenthuis-NL.indd 124

29-04-15 21:22

o o REGISTER

Halfvet afgedrukte bladzijdenummers verwijzen naar afbeeldingen.

absintalsemgier 21 allergie 35 andoorn 23 appelbomen 37 argusvlinder 15 atalanta 68, 68, 73, 73

behangersbij 49, 49 bemesten 19, 20 berenklauw, gewone 55 bessenbandzweefvlieg 54 bessenstruiken 17 bestuivers 8, 32, 33, 34, 53, 68 bij, blinde 54 bijen 8, 32, 33, 52 bijenvriend 36, 55 biodiversiteit 9, 13 biologisch tuinieren 18, 19, 20, 21 bladerhoop 22, 23 bladluizen 8, 9, 13,21, 32, 54, 56, 57, 60, 63, 64 bladwespen 38 blauwe regen 13 bloeiwijzen 23 bloemen, enkelvoudige 18 bloemenweide 14, 14 bodem 18, 19, 26, 27 boerenwormkruidgier 21 bomen 8, 13, 14 boomklever 79, 93, 104, 104 border 19 bosparelmoervlinder 68 boswilg 55 bramen 36 brandnetelgier 20, 21 broedcellen 35 broedgangen 35, 39 bronswespen 33 buddleia 16, 69, 111

C/D

citroenvlinder 72, 72 clematis 36 compost 16, 18, 27, 27 dagpauwoog 68, 72, 72 dambordje 15 daslook 55

distelvlinder 69 dotterbloem, gewone 55 duizendpoten 26 dwergvleermuis 114, 114

E/F

egel 8, 23, 116, 116, 117, 117 egelburcht 118, 119 Episyrphus balteatus 54 erebia 15 Eristalis tenax 54 evenwicht, biologisch 9, 14 framboos 55

gaasvliegen 8, 33, 53, 56, 56, 57 gaasvliegenkast 57, 58, 59 gaasvlieglarven 56, 57 gewasbeschermingsmiddelen 55 glimworm, kleine 61 gloeiworm 61 goudoogje 56 goudvink 93 graafwesp 51, 51 grasmus 77 groene gaasvlieg 56 groenling 93 grote bonte specht 79, 93 guldenroede 55

H/I

halfopen nestkast 82, 83 hazelaar 111 heermoesgier 21 herfstaster 55 hoefblad, klein 55 hoefijzerneusvleermuis, grote 115, 115 –, kleine 110 holenbroederskast 80, 81 hommelburcht 38, 46, 47 hommels 8, 34, 36, 37, 52 hondsroos 17 honingbij 10, 33, 34, 36 hoornaars 38, 39, 51, 51 hout 28 –, dood 24, 36 houtbij, blauwzwarte 49, 49 houtlijm 28 houtsluipwesp 39 houtstapel 24 huismus 79, 93, 106, 106 huisspitsmuis 121

hulpmiddel 28, 29 insectenhotel 36, 38, 40, 41, 33, 42, 43

kaardenbol 23 kaasjeskruid 36 kamperfoelie 111 kattenstaart 22, 36 kersenfruitvlieg 21 kevers 32, 60, 61, 62, 63 kikker 12 kleine beer 68 klimop 14, 17, 55 klimplanten 13, 14 koekoeksbloem, avond- 111 –, dag- 111 kokosbel 103, 103 kolibrievlinder 73, 73 koninginnenpage, rups 11 koolmees 76, 76, 79, 93, 104, 104 koolwitje 10, 21 –, rups 68 kornoelje 111 –, gele 14, 17 kramsvogel 93 krentenboompje 17 krokus 36 kruisdistel 36, 69 kruisspin 25 kwikstaart, witte 78

lavendel 21 leemwesp, grote 51 51 leeuwenbekjes 37 libellen en juffers 15 lieveheersbeestje 8, 13, 32, 33, 60, 60 –, larve 60 –, veelkleurig Aziatisch 61 lieveheersbeestjeskast 61, 64, 65 liguster 17, 55 ligusterpijlstaart 73, 73 lijster 92 lijsterbes 17 lisdodde 23 loopkevers 8, 24, 61, 62

madeliefje 21 mees, zwarte 79, 93 meidoorn 14 mengcultuur 21

122-128-DIerenthuis-NL.indd 125

125 29-04-15 21:22

o o COLOFON

Beeldverantwoording: Alle illustraties in dit boek zijn gemaakt door Claudia Lieb, met uitzondering van de iconen (Shutterstock). Alle foto’s in dit boek zijn gemaakt door Anke Schütz, behalve:

Alamy: 93; Arco Images: 49-1, 107-3, 111, 114-1, 115-1, 115-2; Ardea: 2; Bauer Media/selbst ist der Mann: 87-1, 87-2; Bildmaschine: 18; Biosphoto: 48-1, 48-2; birdimagency: 106-2; Blickwinkel: 57; Barbara Bonisolli: 94; Elke Borkowski: 15-1; Colourbox: ISBN 978 90 2155 972 8 31-1, 75-1; Corbis: 50-2, 77; Jeremy NUR 430 Early: 51-3; F1 online: 52; FloraPress: 63; FLPA Images: 12, 49-2, 50-1, 50-3, Alle rechten voorbehouden / 54, 91; GAP Photos: 22, 30, 33, 53, 89; All rights reserved Garden World Images: 14; Getty: 5-2, Niets uit deze uitgave mag worden 26, 68, dierenfoto’s op het omslag; verveelvoudigd en/of openbaar Oliver Giel: 121; Bernhard Haselbeck: gemaakt door middel van druk, 10, 38; Hippocampus/Jürgen fotokopie, microfilm of op welke Pfleiderer: 49-3; Marianne Majerus andere wijze en/of door welk ander Garden Images: 13, 19, 23, 24-1, 37, medium ook, zonder voorafgaande 61; Mauritius Images: 62, 120; Minden schriftelijke toestemming van de Pictures: 32-1, 106-1, 107-2; Nature uitgever. Picture Library: 4-1, 4-2, 8, 16, 34, 36, 56, 72-2, 73-1, 76-1, 88, 90, 104-1, Deze uitgave is met de grootst 104-2, 105-1, 117; Okapia: 11, 114-2; mogelijke zorgvuldigheid samengepanthermedia: 73-3; Picture Press: 35; steld. Noch de maker, noch de uitgever Premium: 25, 51-2, 105-3, 106-3, 110; stelt zich echter aansprakelijk voor sechsbeine.de: 39; Shutterstock: 6, 7-1, eventuele schade als gevolg van 51-1, 60, 69, 72-1, 73-2, 74, 105-2, eventuele onjuistheden en/of 107-1, 108, 109-1; Martin Staffler: 20, onvolledigheden in deze uitgave. 27; Friedrich Strauss: 92; Annette Timmermann: 9, 21, 78; Wildlife: 115-3, 116. Nederlandse uitgave: © 2015 Kosmos Uitgevers, Utrecht/ Antwerpen Vertaling: Ger Meesters, Haarlem Omslagontwerp: Garage-bno, Kampen

De schrijfster Helga Hofmann is biologe en werkt sinds jaar en dag op de universiteit van München aan ecologische thema’s. De hartstochtelijke hobbytuiniere heeft – ook al bij Kosmos – talrijke boeken geschreven, waarin ze haar kennis over de inheemse planten- en dierenwereld en de samenhang in de natuur deelt.

De fotografe Anke Schütz werkt als zelfstandig fotograaf en stylist voor food- en lifestyle-tijdschriften. Met veel liefde voor detail brengt ze decoratieve, lekkere gerechten, maar ook tuinen in beeld. www.ankeschuetz.de

Dankwoord Veel dank aan mijn man, Werner Stanglmeier, voor de vele uren die hij in onze kelder heeft doorgebracht om de houten ‘proefbouwsels’ van alle beschreven nesthulpen voor me te bouwen. Mijn dank gaat ook uit naar Anke Schütz, die deze houten bouwsels vervolgens met kleur, fantasie en camera vakkundig in beeld heeft gebracht.

www.kosmosuitgevers.nl

128

Colofon

122-128-DIerenthuis-NL.indd 128

29-04-15 21:22

hotel

bouw je eigen INSECTENHOTEL

nsect

bouw je eigen

INSECTEN HOTEL

n passend onderkomen geven.

hebt: met de vaak heel simpele

n checklists voor materiaal, kun extra nestelgelegenheid!

EENVOUDIG

ZELF TE BOUWEN

NESTKASTEN

isbn 978 90 5210 9763

isbn 978 90 5210 9787

Modeste Herwig

tuin HANDZAME GIDS VOOR HET KIEZEN VAN DE BESTE EN MOOISTE TUINPLANTEN

Voor de Compacte tuinplantenencyclopedie heeft Modeste Herwig de beste tuinplanten voor ons klimaat geselecteerd. Het boek is ingedeeld in 9 categorieën, waaronder vaste planten, vijverplanten, bollen & knollen, klimplanten en haagplanten. Deze unieke uitgave geeft handige informatie én suggesties voor de mooiste plantencombinaties. Van 496 planten vindt u een duidelijke foto plus de beschrijving van de belangrijkste eigenschappen. Zo kiest u eenvoudig groen geluk

de beste planten voor uw eigen tuin. Deze overzichtelijke gids is geschikt als naslagwerk thuis, maar ook handig om mee te nemen naar tuincentrum of kwekerij. ISBN 978-90-215-59117

groen geluk

NUR 424 Kosmos Uitgevers, Utrecht/Antwerpen

CO M PAC T E

estuin waarmee je de m veel voldoening geven. pesticiden en kunstmest. ndboek dat laat zien hoe n. Alles komt aan bod: de gische meststoffen, plaagnde, organische en vooral iet!

TUINPLANTEN ENCYCLOPEDIE

Melanie von Orlow

truc is om ze ook bewoonbaar

dit boek kun je bijen, hommels,

CO M PAC T E

TUINPLANTEN ENCYCLOPEDIE Modeste Herwig

www.kosmosuitgevers.nl

Omslag Compacte Tuinencyclopedie C.indd All Pages

isbn 978 90 5210 9619

122-128-DIerenthuis-NL.indd 127

isbn 978 90 2155 9117

18-02-15 17:18

29-04-15 21:22

je nuttige dieren kunt uitnodigen om je te helpen.

• Portretten van nuttige dieren helpen je de nieuwe medewerkers te herkennen.

• Gemakkelijk zelf te maken: de bouw van nestkastjes, voederplaatsen en insectenhotels wordt stap-voor-stap in woord en beeld uitgelegd.

• Met als extra bijlage: 15 bouwtekeningen en inkooplijstjes die je kunt uitnemen.

Praktisch, eenvoudig, goedkoop én milieuvriendelijk!

NUR 430 Kosmos Uitgevers, Utrecht/Antwerpen

9 789021 559728 www.kosmosuitgevers.nl

GEEF DIEREN EEN (T)HUIS IN JE TUIN OF OP JE BALKON

• Haal meer natuur naar je tuin of balkon. Een boek vol tips hoe

Helga Hofmann

MAAK VAN JE TUIN OF BALKON EEN PARADIJS MET DIEREN!

HELGA HOFMANN

Met bare em uitne eningen tek bouw

GEEF DIEREN EEN (T)HUIS in je tuin of op je balkon De beste ideeën voor natuurlijk tuinieren