HANS-WOLFGANG HELB • FOTO’S: ROSL RÖSSNER
DE WERELD VAN ONZE VOGELS een blik op hun fascinerende leven
KOSMOS_Vogelwereld-NL-REV.indd 2
10-12-15 09:35
hans-wolfgang helb · fotogr afie: rosl rössner
de wereld van onze vogels een blik op hun fascinerende leven
utrecht/ant werpen
KOSMOS_Vogelwereld-NL-REV.indd 3
10-12-15 09:35
KOSMOS_Vogelwereld-NL-REV.indd 4
10-12-15 09:35
Inhoud 6 Onze vogels beleven Vogelgrafie met hart en ziel 7 Vogels en mensen Biodiversiteit 8 Unieke habitats » Kusten » Rivieren » Bossen
» Akkers
» Parken en tuinen
10 Selectie van vogelsoorten 12 Zangvogels 110 Duiven, spechten en andere soorten 134 Roofvogels en uilen 156 Hoenders en loopvogels 172 Watervogels 216 Vogels kijken 218 Service 220 Register 224 Colofon
KOSMOS_Vogelwereld-NL-REV.indd 5
10-12-15 09:35
 Selectie van vogelsoorten
Op basis van vele jaren eigen ervaring bij de zoölogische opleiding van studenten, maar ook bij uitstapjes met kinderen en tieners, met natuurminnende volwassenen en met senioren werden van de meer dan vijfhonderd tot nu toe bij ons vastgestelde vogelsoorten 107 soorten geselecteerd voor dit boek en samengevat in vijf grote groepen. Dit werd om praktische redenen gedaan, rekening houdend met hun onderlinge verwantschappen. De voorkeur werd gegeven aan soorten die je ook in woonwijken van steden kunt zien. Daarnaast zijn er vogels opgenomen die je kunt observeren tijdens wandelingen, excursies en vakanties in West- en Midden-Europa, van de kusten in het noorden via de
verschillende landschappen in het binnenland tot aan het hoge berglandschap van de Alpen.
Deze indrukwekkende vogels zijn voor vogelliefhebbers altijd een bijzondere ervaring.
Zangvogels
Hoenders en loopvogels
De eerste grote groep in het boek zijn de zangvogels met 57 soorten. We beginnen met de grootste zangvogels – de familie van kraaiachtigen – met de gaai als eerste soort, waarna we verder gaan met de mezen, leeuweriken, zwaluwen, bladzangers, rietzangers, grasmussen, lijsters, vliegenvangers, mussen en kwikstaarten tot aan de vinken en traditioneel komen de gorzen als laatste aan de beurt.
De vierde groep met 7 soorten, samengevat als hoenders en loopvogels, bevat soorten als de fazant, de ooievaar, de kraanvogel en de voor Nederland zo kenmerkende lepelaar.
Duiven, spechten en andere soorten Hier vind je 11 soorten: naast drie duiven en vijf spechten ook nog drie andere soorten, waaronder de bijeneter. Dit is een bijzondere, warmteminnende soort die tot plezier van velen steeds vaker bij ons is te zien.
Roofvogels en uilen Met een totaal van 10 soorten zijn in de derde groep de (dag)roofvogels en de uilen als nachtroofvogels – die toch ook vaak overdag te zien zijn – vertegenwoordigd.
Watervogels In de vijfde en laatste groep zijn 22 watervogels verenigd. Je begint met de knobbelzwaan en komt via de visarend, ijsvogel en rallen bij de ganzen, eenden en meeuwen uit. De aantrekkelijke finale wordt gevormd door de jan-van-gent, wiens elegante zweefvlucht te zien is langs de Noordzeekust, waarbij ze soms heel dichtbij komen als je op een van de pieren staat.
De seizoenen De cirkel sluit zich. Zelfs als in een sneeuwrijke en koude winter ons voederhuisje in de tuin door veel vogels wordt bezocht, missen we in deze tijd van het jaar toch hun karakteristieke zang. Ze laten misschien wel geluiden horen, zoals de rond het aan-
10
KOSMOS_Vogelwereld-NL-REV.indd 10
10-12-15 09:35
Staartmees
geboden voer heftig strijdende groenlingen, maar verder is het rustig. Als er dan af en toe een dun zonnetje verschijnt, stimuleert dat soms koolmezen, roodborstjes, sijsjes of
spreeuwen om gewoon een paar strofen te zingen. Niettemin: we wachten met ongeduldig verlangen op de lente en het rijke vogelzangconcert dat we nu missen. Met deze
ervaring, met deze kennis, is het ons absolute verlangen en onze wens dat het nooit tot het door Rachel Carson profetisch geschetste scenario zal komen, de stille lente. 11
KOSMOS_Vogelwereld-NL-REV.indd 11
10-12-15 09:35
Gaai Garrulus glandarius
De gaai is een attente, intelligente vogel van onze bossen en parken. Hij reageert op elke verstoring met zijn schorre gekras (‘schrèt’). Hij behoort tot de kraaiachtigen en leeft sinds kort ook in dorpen en buitenwijken van grote steden. Op voederplaatsen ruimt hij, met een voorliefde voor pinda’s, in een oogwenk alles op. De buit wordt verstopt, meestal onder de grond, maar ook in scheuren in muren. Doorgaans vindt hij ze uitstekend terug, maar er zijn uitzonderingen. Op sommige momenten vormen ook eieren en jonge vogels uit andere nesten voedsel voor de gaai. Wat betreft zijn kwaliteit als zangvogel: als hij zich onbespied waant, kan hij heel mooi zingen, in de vorm van een continu, zacht gekwetter met veel imitaties. 14
KOSMOS_Vogelwereld-NL-REV.indd 14
10-12-15 09:35
15
KOSMOS_Vogelwereld-NL-REV.indd 15
10-12-15 09:35
Torenvalk Falco tinnunculus
Torenvalken, die boven weilanden, akkers en langs snelwegen in de lucht stil lijken te staan als ze op lage hoogte ‘bidden’, zijn een fascinerend gezicht. Ze zoeken dan met een scherp oog naar kleine dieren als muizen en insecten op de grond. Het leefgebied van de torenvalk bestaat uit agrarische landschappen, maar hij leeft ook in de bergen, langs kusten en in steden. Hij broedt in holtes, zoals nissen in oude gebouwen of oude kraaiennesten, vaak samen met kauwen, op kerktorens en in ruïnes. Halfdichte vensternissen of smalle muurrichels op grote hoogte zijn voor de torenvalk voldoende als nestgelegenheid. In het voorjaar en de zomer klinkt op veel plekken de schrille roep, ‘kji-kjikji …’ als de vogels baltsen en later volgt de bedelroep van de jonge vogels, zelfs 14 4
KOSMOS_Vogelwereld-NL-REV.indd 144
10-12-15 09:40
middenin de stad of op industrieterreinen. Een groep hongerige jongen wacht in de nestkast op het vrouwtje dat komt aangevlogen met een prooi (foto rechtsonder). Bij jonge vogels en het vrouwtje zijn de rug en staart roestkleurig en donker dwars gestreept. Het mannetje heeft een roodbruine, donker gevlekte bovenzijde en een grijze kop, onderrug en staart (foto links).
Omdat ze in de buurt van de mens leven kunnen ze het hele broedseizoen van dichtbij worden beleefd, zelfs als een torenvalkpaar een nestkast voor kerkuilen op een boerderij gebruikt om in te broeden en de dieren zo vertrouwd raken dat ze genoegen nemen met een fotostatief als zitpost (foto linksboven).
145
KOSMOS_Vogelwereld-NL-REV.indd 145
10-12-15 09:40
Knobbelzwaan Cygnus olor
De knobbelzwaan is oorspronkelijk afkomstig uit het noorden van Midden-Europa en AziĂŤ. De West-Europese populaties zijn terug te voeren op uitgezette of uit parken verwilderde vogels. Vanaf 1920 begonnen hun aantallen voortdurend toe te nemen. Intussen is de knobbelzwaan te vinden bij bijna alle meren, parkvijvers of grotere rivieren. Hij ontleent zijn naam aan de zwarte bult boven de rode snavel. Knobbelzwanen kunnen heel tam zijn, maar zich ook met opgeheven vleugels en grommend en sissend dominant of zelfs agressief gedragen, vooral als ze jongen hebben. Deze prachtige foto (rechts) brengt de ouderzorg goed in beeld. De oudervogel draagt zijn jong op de rug, goed beschermd tussen de vleugels.
174
KOSMOS_Vogelwereld-NL-REV.indd 174
10-12-15 09:41
175
KOSMOS_Vogelwereld-NL-REV.indd 175
10-12-15 09:41
Register
Aalscholver 178 Accipiter gentilis 142 – nisus 140 Acrocephalus palustris 39 – scirpaceus 38 Aegithalos caudatus 28 Alauda arvensis 30 Alcedo atthis 184 Anas platyrhynchos 206 Anser anser 200 Anthus pratensis 82 – trivialis 83 Appelvink 92 Ardea cinerea 166 Asio otus 150 Athene noctua 154 Aythya fuligula 208 Baardman 44 Bijeneter 111, 132 Blauwborst 72, 217 Blauwe reiger 166 Boerenzwaluw 7, 34 Bonte kraai 16 Boomklever 46
Boomkruiper 48 Boomleeuwerik 32 Boompieper 83 Bosrietzanger 39 Bosuil 152 Branta bernicla 202 – canadensis 204 Bubo bubo 148 Buizerd 135, 136 Buteo buteo 136 Canadese gans 204 Carduelis cannabina 104 – carduelis 102 – chloris 96 – spinus 100 Casmerodius albus 168 Certhia brachydactyla 48 – familiaris 48 Chroicocephalus ridibundus 210 Ciconia ciconia 164 Coccothraustes coccothraustes 92 Columba livia 116 – livia f. domestica 116 – palumbus 112 Corvus corax 16 – cornix 16 – corone 16 – frugilegus 17 – monedula 18 Cuculus canorus 128 Cyanistes caeruleus 22 Cygnus olor 174 Delichon urbicum 35 Dendrocopos major 124 – medius 126 Draaihals 118 Dryocopus martius 122 Ekster 19 Emberiza calandra 106 – citrinella 108 Erithacus rubecula 68 Europese kanarie 98
Falco peregrinus 146 – tinnunculus 144 Fazant 158 Fitis 36 Fringilla coelebs 88 – montifringilla 90 Fulica atra 186 Fuut 176 Gaai 14 Galerida cristata 31 Gallinago gallinago 196 Gallinula chloropus 187 Garrulus glandarius 14 Geelgors 108 Gekraagde roodstaart 75 Glanskop 24 Goudvink 94 Graspieper 82 Grauwe gans 200 Grauwe gors 106 Grauwe klauwier 54 Grauwe vliegenvanger 62 Grijskopspecht 121 Groene specht 120 Groenling 96 Grote bonte specht 124 Grote gele kwikstaart 86 Grote zilverreiger 168 Grus grus 170 Grutto 194 Haematopus ostralegus 190 Havik 142 Heggenmus 78 Hirundo rustica 34 Hop 130 Houtduif 112 Huismus 13, 80 Huiszwaluw 35 IJsvogel 184 Jan-van-gent 214 Jynx torquilla 118
220
KOSMOS_Vogelwereld-NL-REV.indd 220
10-12-15 09:42
Foto: Wim Dirckx
Natuurpunt helpt het Vlaamse landschap beschermen Natuurpunt is een onafhankelijke organisatie die zich inzet voor natuurbehoud in Vlaanderen. Gesteund door ruim 90.000 leden zetten meer dan 6000 vrijwilligers zich dagelijks in om bedreigde planten, dieren, biotopen en landschappen te beschermen. Daartoe kopen en beheren we honderden natuurgebieden, brengen we de gezondheid van de natuur in kaart, laten we mensen de schoonheid en kennis over de natuur ontdekken en gaan we in dialoog met beleidsmakers. In onze natuurgebieden verwelkomen we jaarlijks meer dan 2 miljoen bezoekers op zoek naar rust, schoonheid en inspiratie.
KOSMOS_Vogelwereld-NL-REV.indd 222
Natuurpunt Coxiestraat 11 2800 Mechelen BelgiĂŤ www.natuurpunt.be
We zijn ook te vinden op sociale media: www.facebook.com/natuurpunt www.twitter.com/mijnnatuurpunt www.instagram.com/natuurpunt
10-12-15 09:42
Foto: Wim Dirckx
Vogelbescherming komt op voor vogels en natuur Vogelbescherming Nederland komt op voor in het wild levende vogels en hun leefgebieden. In Nederland en wereldwijd. Samen met mensen die bescherming van vogels en natuur belangrijk vinden. Zo dragen we bij aan het behoud van de natuur en aan een leefbare wereld. Wereldwijd worden duizenden vogels en natuurgebieden bedreigd. Samen met onze BirdLife Partners in andere landen werken wij op internationaal niveau aan structurele oplossingen, die goed zijn voor mens en natuur. Belangrijke vogelgebieden als Waddenzee, Zeeuwse Delta, IJsselmeer en tal van kleinere natuurgebieden zijn van levensbelang voor vogels. Bescherming en herstel van deze gebieden is een topprioriteit voor Vogelbescherming.
Op het boerenland gaan de aantallen grutto’s, scholeksters, veldleeuweriken fors achteruit. Vogelbescherming werkt aan een keerpunt, samen met boeren maar ook op beleidsniveau. Vogelbescherming stimuleert bewoners om van hun tuin een vogelparadijs te maken. Met gemeenten, bouwondernemingen en -corporaties werken we samen om buurten en gebouwen vogelvriendelijk te maken. Vogelbescherming ontwikkelt speciale programma’s gericht op vogelsoorten waar het slecht mee gaat. We richten ons op het in stand houden van populaties in hun natuurlijke verspreidingsgebied. Voor trekvogels gaat het daarbij om de hele trekroute: van broedgebied tot overwinteringsgebied. Een prioriteit van BirdLife International is om wereldwijd te voorkomen dat vogelsoorten uitsterven.
Contactgegevens Vogelbescherming Boulevard 12 3707 BM Zeist Postbus 925 3700 AX Zeist
Telefoon 030-693 77 99 (kantoor) 030-693 77 00 (service) Vragen of opmerkingen? U kunt de Vogelbescherming Servicelijn bereiken op werkdagen tussen 8.30 - 17.00 u. Website www.vogelbescherming.nl
Foto: Martin Hierck
KOSMOS_Vogelwereld-NL-REV.indd 223
10-12-15 09:42
De auteur
Colofon
Dr. Hans-Wolfgang Helb (1941) bracht zijn jeugdjaren door in Hof an der Saale. Vanaf zijn tiende levensjaar is hij al geïnteresseerd in vogels. Hij studeerde biologie, chemie, geografie en geologie aan de Universiteit van Erlangen. Na zijn promotie werkte hij vanaf 1972 aan de Universiteit van Kaiserslautern met als onderzoeksgebied de bioakoestiek van vogels. Parallel volgden leeropdrachten aan de universiteiten van Koblenz, Landau en Trier met als onderzoeksgebied de toegepaste zoölogie. In 2007 ging hij met pensioen. Hans-Wolfgang Helb was beroepshalve betrokken bij talrijke vakorganisaties, vroeger bijvoorbeeld als secretaris-generaal van de Deutsche Ornithologen-Gesellschaft en gedurende vele jaren als voorzitter van de Beirat für Naturschutz in Rheinhessen-Pfalz. Van 2006 tot 2015 was hij president van POLLICHIA, de vereniging voor natuuronderzoek en natuurbescherming in Rijnland-Palts, met het Pfalzmuseum für Naturkunde in Bad Dürkheim en GEOSKOP bij Kusel. In 2005 werd hem de medaille van verdienste van Rijnland-Palts toebedeeld.
KOSMOS_Vogelwereld-NL-REV.indd 224
Utrecht/Antwerpen www.kosmosuitgevers.nl Oorspronkelijke titel: Unsere Vogelwelt. Magische Momentaufnahmen © 2015 Franckh-Kosmos Verlags-GmbH & Co. KG, Stuttgart, Germany Nederlandse editie: © 2016 Kosmos Uitgevers, Utrecht/ Antwerpen Productie en vertaling: Ger Meesters Omslagontwerp: Garage BNO ISBN 978 90 215 6144 8 NUR 435
De fotografe Rosl Rößner (1965) is in Beieren opgegroeid. Daarna was ze woonachtig in het Zwarte Woud en het Odenwald, totdat ze zich ten slotte in 2003 vestigde in de Palts. Rosl Rößner is paardenverzorgster, bedrijfsleidster en docente op de stoeterij met IJslandse paarden van Gut Waldeck. Daarnaast is Rosl Rößner natuurfotografe met als specialiteit de vogelfotografie. Ze geeft ook verschillende seminars en workshops met als thema dier- en vogelfotografie. Haar hart gaat uit naar de dierfotografie – en dan vooral met gevederde onderwerpen. Als ze met haar camera op pad is, wordt zelfs de kleinste winterkoning groot in beeld gebracht. Voor meer informatie: www.birdpictures.de www.gutwaldeck.de www.fototrainer4you.de
Alle rechten voorbehouden / All rights reserved Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze en/of door welk ander medium ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Deze uitgave is met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samengesteld. Noch de maker, noch de uitgever stelt zich echter aansprakelijk voor eventuele schade als gevolg van eventuele onjuistheden en/of onvolledigheden in deze uitgave.
Omslag, voorzijde: geelgors; achterzijde: graspieper. Met 271 foto’s van Rosl Rößner. De foto op blz. 2/3 toont een kuifmees, de foto op blz. 4/5 toont kraanvogels.
10-12-15 09:42
kneep
omplak
omplak
kneep
omplak
omplak
HELB & RÖSSNER
·
Momentenopnamen uit het leven van onze vogels
HANS-WOLFGANG HELB • FOTO’S: ROSL RÖSSNER
DE WERELD VAN ONZE VOGELS
Een boek dat je doet verwonderen en bewonderen. Wat als eerste opvalt, zijn de unieke foto’s van vogels in hun dagelijkse doen. Na algemene informatie over hun leefomgeving in Nederland en Vlaanderen, zoals kusten, akkers, bossen en tuinen, wordt van de (hier) meest voorkomende vogelsoorten in geuren en kleuren verteld over hun specifieke eigenschappen en gedragingen.
“Pakkend kijk- en leesboek waarin je meer dan 100 vogels beter leert kennen.”
NUR 435 Kosmos Uitgevers, Utrecht/Antwerpen
DE WERELD VAN ONZE VOGELS een blik op hun fascinerende leven
omplak
omplak
www.kosmosuitgevers.nl
omplak kosmosBO-dewereldvandevogels0915.indd 1
kneep
kneep
omplak 17-12-15 10:24