Hayman’s zakgids • Beschrijft alle roofvogelfamilies die in Nederland, België of de rest van Europa voorkomen of regelmatig te gast zijn. • Ook uilen en klauwieren zijn in deze gids opgenomen. • Elke soort is met meerdere tekeningen afgebeeld in rust en in de vlucht, zodat zowel de beginnende als de ervaren vogelaar ze eenvoudig kan herkennen. • Snel opzoeken dankzij pictogrammen van de habitats. In samenwerking met Vogelbescherming Nederland en Natuurpunt.
Roofvogels
De ultieme zakgids voor wie roofvogels wil herkennen
PETER HAYMAN ROB HUME
www.kosmosuitgevers.nl www.vogelbescherming.nl www.natuurpunt.be
Hayman’s
zakgids
PETER HAYMAN | ROB HUME
Roofvogels van Europa
ISBN 978 90 2156 4906
De nieuwe zakgids roofvogels cover 2016.indd 1
30-09-16 09:40
001-011_80997.qxd
8/4/05
1:52 PM
Page 2
001-011-BOP-Intro-NL-herdruk-2016_Birds Of Prey 05-10-16 12:11 Pagina 2
www.kosmosuitgevers.nl Omslagontwerp: Aperta.nl Vertaling en productie: Ger Meesters ISBN 978 90 2156 490 6 NUR 435 Voor het eerst gepubliceerd in Engeland in 2006 door Mitchell Beazley, een imprint van Octopus Publishing Group Ltd., Londen Oorspronkelijke titel: The Pocket Guide to the Birds of Prey of Britain and Europe
© 2006 Tekst: Rob Hume © 2006 Octopus Publishing Group Limited © 2007-2017 voor de Nederlandse taal: Kosmos Uitgevers, Utrecht Vijfde druk 2017 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any form by print, photocopy, microfilm or any other means without prior written permission from the publisher.
Fotoverantwoording: 12/17 Aquila/Juan Martin Simon; 26/27 Windrush Photos/Roger Tidman; 29 Windrush Photos/David Tipling; 30 Aquila; 31 Windrush Photos/Colin Carver; 38/41 Windrush Photos/Richard Brooks; 42 Windrush Photos/Roger Tidman; 43 Aquila/R T Mills; 52/53 Windrush Photos/Arthur Morris; 55 Windrush Photos/Frederic Desmette; 56 Windrush Photos/George McCarthy; 57 Windrush Photos/D Mason; 64/65 Windrush Photos/Peter Cairns; 67 Windrush Photos/E A Janes; 68 Windrush Photos/ Peter Cairns; 69 Windrush Photos/Roger Powell; 82/83 Aquila/Juan Martin Simon; 84/85 Windrush Photos/Peter Cairns; 86 Aquila/Juan Martin Simon; 87 Windrush Photos/Roger Powell; 104/107 Windrush Photos/Richard Brooks; 108 Aquila/Juan Martin Simon; 109 Windrush Photos/John Lawton Roberts; 130/131 Windrush Photos/David Tipling; 132 Windrush Photos/Pentti Johansson; 134 Aquila/G F Date; 135 Aquila/N W Harwood; 162/163 Windrush Photos/Richard Brooks; 165 Aquila/ Conrad Greaves; 166 Windrush Photos/John Davies; 167 Aquila/H Kinloch
Wespendieven
(MC)
Wespendieven zijn in de zomer geheimzinnig en solitair, maar ze trekken iedere herfst in grote en spectaculaire groepen naar het zuiden
Job: E07-80983 Title: Coastal Birds (E07-80997) 175#(P) Dtp: 170 Page: 2
l Birds Page: 2
001-011-BOP-Intro-NL-5.qxd 03-07-2006 10:06 001-011_80997.qxd 8/4/05 1:52 PM Page 3
Pagina 3
(
Inhoud Inleiding
6
Wat is een roofvogel?
8
Roofvogels determineren
10
De topografie van een roofvogel
12
Gieren
26
Wouwen
38
Kiekendieven
52
Sperwers
64
Buizerds, Visarend
82
Arenden
104
Valken
130
Uilen
162
Klauwieren
176
Register
(MC)
4
Bastaardarenden Deze prachtige arenden broeden in Oost-Europa, maar komen ’s winters ook voor in het Middellandse-Zeegebied
Job: E07-80983 Title: Coastal Birds (E07-80997) 175#(P) Dtp: 170 Page: 3
001-011-BOP-Intro-NL-5.qxd 03-07-2006 10:06 001-011_80997.qxd 8/4/05 1:52 PM Page 4
Pagina 4
4–INLEIDING
Roofvogels mogen gezien worden Vogelbescherming Nederland Een roodborstje is de spreekwoordelijke schattigheid, maar bij rovers en dieven denken we al snel aan iets slechts. Een dief van kuikens, daaraan ontleend de kiekendief zijn naam. En de slechtvalk werd nog in de vorige eeuw incidenteel vervolgd, omdat hij die ‘arme’ stadsduiven niet met rust kon laten. De mens stond eigenlijk altijd een beetje ambivalent tegenover roofvogels. Ze waren in zekere zin concurrent van de jagende mens. Maar een havik of arend was ook wel stoer: symbool van kracht en macht, koninklijk en majestueus. Roofvogels zijn door de eeuwen heen altijd sterk vervolgd. Vaak uit onbegrip over hun essentiële rol in voedselketens. Pas later kregen ze meer waardering, maar veilig waren ze allerminst. Zo kende ons land nog massale roofvogelsterfte in de jaren zestig. Door het gebruik van giftige bestrijdingsmiddelen als DDT kwamen vele roofvogels en uilen om. Vandaag de dag vragen weer andere problemen HABITATS
Symbolen geven de belangrijkste habitats waarin elk van de vogels kan worden aangetroffen: het zijn slechts tips, het is geen volledige lijst.
1 BERGEN EN TOENDRA 2 HEUVELS EN HOOGVLAKTES 3 KLIFFEN, ROTSEN EN STEENGROEVEN 4 AGRARISCHE GEBIEDEN
5 BOSSEN EN WOUDEN 6 HEIDEN EN RUIG GRASLAND 7 MEREN EN MOERASSEN 8 STEDELIJKE GEBIEDEN
Schaalindicators
20–30 cm
ZOMER HELE JAAR
(MC)
WINTER
Het formaat van iedere vogel wordt vergeleken met dat van een Houtduif (grijs rechtsboven). De lengte, vlak gelegd, van snavelpunt tot staartpunt, is in centimeters.Voor vogels kleiner dan 60 cm is de schaal 1:67; voor grotere vogels is de schaal 1:133.
Verspreidingskaarten Roofvogels broeden in gebieden die rood zijn ingekleurd; ze brengen de winter door in gebieden die blauw zijn aangegeven; ze kunnen het hele jaar gezien worden in gebieden die paars zijn aangegeven. Enkele soorten zijn nomadisch en trekken buiten het broedseizoen onregelmatig rond.
Job: E07-80983 Title: Coastal Birds (E07-80997) 175#(P) Dtp: 170 Page: 4
(
l Birds Page: 4
001-011-BOP-Intro-NL-herz.qxd 29-08-2006 11:27 001-011_80997.qxd 8/4/05 1:52 PM Page 5
Pagina 5
INLEIDING–5
de aandacht van Vogelbescherming Nederland. Verslechtering van het leefgebied en afname van voedsel bijvoorbeeld spelen sommige soorten flink parten. Incidenteel vindt er zelfs nog volstrekt zinloze en illegale afschot of vergiftiging plaats. Des te meer reden om de roofvogels in de armen te sluiten. En wat schept een betere band dan ze in de vrije natuur te ontmoeten? De prachtige zweefvlucht van een bruine kiekendief boven het riet. Een spectaculaire duik van een slechtvalk. De op libellen jagende boomvalk. Of de torenvalk die in alle stilte ‘bidt’. We kunnen er in ons land van genieten. Op pad dus en vergeet vooral deze praktische gids niet! Wij waarderen uw aankoop van deze zakgids roofvogels, want u steunt hiermee het werk van Vogelbescherming Nederland.
(MC)
Vogelbescherming Nederland
Slechtvalk Een forse, nogal gedrongen vogel in rust, maar vliegend is de Slechtvalk een van de spectaculairste vogels
Job: E07-80983 Title: Coastal Birds (E07-80997) 175#(P) Dtp: 170 Page: 5
001-011-BOP-Intro-NL-5.qxd 03-07-2006 10:06 001-011_C32782.qxd 8/19/05 9:27 PM Page 8
Pagina 8
8–INLEIDING
Roofvogels determineren Tijd en geduld De arendexpert Lesley Brown heeft ooit eens gezegd dat hij niet begreep dat mensen problemen hebben met het determineren van roofvogels, omdat ze een spanwijdte hebben van twee meter en hoog in de lucht zweven, anders dan minieme, verborgen levende zangertjes. Dat klopt zeker voor bepaalde soorten en enkele zijn zo kenmerkend dat verwarring nauwelijks mogelijk lijkt: de Grijze Wouw is er daar een van. Andere zijn echter wel degelijk een uitdaging en sommige soortenparen zijn extreem moeilijk van elkaar te onderscheiden: bijvoorbeeld de vrouwtjes van Blauwe, Grauwe en Steppekiekendief of vrouwtjes Torenvalk en Kleine Torenvalk. Veel hangt af van de omstandigheden. De Zwarte Wouw is een zeldzame vogel in Nederland en veel waarnemingen worden niet geaccepteerd, omdat de beschrijving de mogelijkheid van een Bruine Kiekendief niet uitsluit, maar in zijn meer gebruikelijke omgeving, zoals in Spanje, is het gemakkelijk om een wegvliegende Zwarte Wouw te herkennen. Bij zulke determinaties gaat het vaak om de vorm en vliegacties: zittende vogels zijn minder vaak te zien en kunnen verrassend moeilijk met zekerheid te determineren zijn. Ervaring is essentieel: daarin kan een gids als deze niet voorzien. In plaats daarvan gaat het erom dat u zo veel en zo lang mogelijk kijkt naar roofvogels. Het maken van aantekeningen en schetsen helpt u bij het vastleggen van de details in uw geheugen en stelt u in staat twijfelachtige determinaties te controleren.
Slangenarend
(MC)
De basiselementen blijven hetzelfde, maar variaties in kleur, patroon en vorm kunnen de determinatie bemoeilijken
Job: E07-80983 Title: Coastal Birds 08-AC32782/ (E07-80997) 175#(P) Dtp: 170 Page: 8
(
001-011-BOP-Intro-NL-5.qxd 03-07-2006 10:06 001-011_C32782.qxd 8/19/05 9:27 PM Page 9
Pagina 9
(
INLEIDING–9
Dwergarend Kijk naar vorm en patronen: deze arend heeft een ongebruikelijke reeks kenmerken, waaronder witte schoudervlekken, een lichte, diagonale baan over de binnenvleugel en een brede lichte U-vorm boven de staart; andere soorten zijn minder duidelijk getekend en dan heeft u meer aan vorm en acties
LICHTE BAAN VAN DEKVEREN
LICHT VELD OP DE BINNENSTE HANDPENNEN
‘GEVINGERDE’
(MC)
HANDPENTOPPEN
Wespendief Het vleugelpatroon doet sterk denken aan dat van de Buizerd, maar de staartbanden zijn uniek en de vleugelhouding (vlak of iets afhangend) en de S-vormige vleugelachterrand zijn karakteristiek
l Birds Page: 8
Job: E07-80983 Title: Coastal Birds 08-AC32782/ (E07-80997) 175#(P) Dtp: 170 Page: 9
001-011-BOP-Intro-NL-5.qxd 03-07-2006 10:06 001-011_C32782.qxd 8/19/05 9:27 PM Page 10
Pagina 10
10–INLEIDING
De topografie van een roofvogel Veerpartijen en structuur Roofvogels hebben dezelfde basisveerpartijen als andere vogels: de vleugels hebben bijvoorbeeld verschillende rijen dekveren (klein aan de voorkant en naar achteren toe groter wordend) en grotere, sterkere slagpennen (armpennen op de binnenvleugel of ‘arm’; handpennen op de buitenvleugel of ‘hand’). Deze kunnen worden gebruikt om patronen te beschrijven; de Visarend hiernaast heeft witte, kleine en middelste dekveren, zwart gebandeerde, grote dekveren (die een donkere middenbaan vormen) en donkere handpendekveren (die de duidelijke ‘polsvlek’ vormen); de armpennen zijn fors gebandeerd, de handpennen hebben een brede, donkere top en de staart heeft verschillende smalle, donkere banden. Deze veerpartijen zijn van belang voor een nauwkeurige beschrijving en omdat er slechts een beperkt aantal termen is, loont het om daar aandacht aan te besteden. De skeletstructuur van de vleugel bestaat onder meer uit een korte humerus en een lange ‘voorarm’ (radius en ulna) voor de ‘pols’, die in de vlucht vaak duidelijk zichtbaar is. Het is vaak van belang te noteren of de vleugel geheven, vlak, afhangend of in de pols gehoekt is; of de handpentoppen gespreid zijn (‘gevingerd’) of keurig in een punt Bruine Kiekendief Dit vrouwtje toont een scherp koppatroon (lichte kap, donker masker, lichte keel) en lichte schouders (kleine dekveren), maar ook lange, gele poten en een gele washuid rond de snavelbasis
BEVEDERDE TIBIA
TARSUS
(MC) Job: E07-80983 Title: Coastal Birds 08-AC32782/ (E07-80997) 175#(P) Dtp: 170 Page: 10
001-011-BOP-Intro-NL-5.qxd 03-07-2006 10:06 001-011_C32782.qxd 8/19/05 9:27 PM Page 11
Pagina 11
INLEIDING–1 1
Visarend
el
De Visarend heeft lange vleugels die in de pols meestal geknikt lijken, waardoor de vogel een kenmerkend, wat meeuwachtig profiel heeft
GROTE DEKVEREN POLS
HANDPENNEN
uitlopen. In veel gevallen zijn deze structurele kenmerken en vormen nuttiger dan kleuren en patronen bij het determineren van een vliegende roofvogel, hoewel ze er bij uilen minder toe doen. De snavel van een roofvogel is gehaakt en heeft een naakte partij rondom de basis, die de washuid wordt genoemd. Deze is doorgaans geel bij volwassen vogels, maar blauwachtig of vaal bij juvenielen. Ook rond het oog is een ring van naakte huid, eveneens geel (soms rood) bij adulte vogels. Veel soorten hebben gele ogen, sommige zwarte, andere roodachtige; uilen hebben donkere of gele ogen. De poten en voeten zijn naakt, zoals bij de sperwers en valken, hoewel lange dijveren het bovenbeen kunnen bedekken. Andere soorten, zoals veel arenden en uilen, hebben bevederde poten.
l Birds age: 10
Job: E07-80983 Title: Coastal Birds 08-AC32782/ (E07-80997) 175#(P) Dtp: 170 Page: 11
(MC)
ARMPENNEN
064-081-BOP-Buzzards#2FA1CB.qxd 29-08-2006 064-069_80997.qxd 8/4/05 1:59 PM Page 64
11:29
Pagina 6
Buizerds,Wespen Deze familie van middelgrote roofvogels, die vrijwel over de gehele wereld vertegenwoordigd is, kent in de Buizerd zijn meest kenmerkende Europese vertegenwoordiger. Hoewel niet zo groot als de meeste arenden of zo dramatisch als enkele valken, zijn Buizerds niettemin indrukwekkende en vaak fraaie vogels, die zich goed thuis voelen in de lucht, waar ze urenlang hoog kunnen rondcirkelen.
(MC) Job: E07-80983 Title: Coastal Birds (E07-80997) 175#(P) Dtp: 36 Page: 64
064-081-BOP-Buzzards#2FA1CB.qxd 29-08-2006 064-069_80997.qxd 8/4/05 1:59 PM Page 65
11:29
Pagina 6
(MC)
dief, Visarend
l Birds age: 64
Job: E07-80983 Title: Coastal Birds (E07-80997) 175#(P) Dtp: 36 Page: 65
064-081-BOP-Buzzards-NL-5.qxd 03-07-2006 10:29 064-069_80997.qxd 8/4/05 1:59 PM Page 66
66–BUIZERDS
Habitat Generalisten en specialisten
(MC)
Buizerds hebben bomen nodig, bij voorkeur in gemengde landschappen met bossen of bosschages, heide, hoogveen, akkers en weilanden. Rotspartijen vormen vaak een onderdeel van het territorium van een Buizerd, maar zijn niet noodzakelijk. ’s Zomers jagen de vogels boven open terrein, maar ook wel in rivierdalen; ’s winters boven moerassige grond. Ze zitten vaak op paaltjes en staan regelmatig op molshopen of stenen op de grond. Door betere bescherming en een schoner milieu is de Buizerd de algemeenste roofvogel van Nederland geworden en is nu in veel streken te vinden waar hij voorheen ontbrak of zeldzaam was. Ruigpootbuizerds zijn in subarctische streken te vinden. In Europa broeden ze in Noord-Scandinavië, maar zijn ’s winters wijder in lage aantallen verspreid. Ze broeden hoog in kaal gebergte en op de noordelijke toendra, in boomloze gebieden met lage vegetatie. ’s Winters komen Ruigpootbuizerds vooral voor in laaggelegen kuststreken of moerassen, waar ze in alleenstaande bomen kunnen zitten. Arendbuizerds zijn te vinden in kale, rotsachtige gebieden en langs bosranden, als er maar rotswanden en wat open grasland in de buurt zijn. Het zijn vaak halfdroge gebieden. Ze zijn schaars in Europa en beperkt tot het zuidoosten waar ze zomergasten zijn. De Ruigpootbuizerd en veel Buizerds broeden zo noordelijk dat ze ’s winters naar het zuiden moeten trekken, maar Buizerds in West-, Midden- en Zuid-Europa zijn standvogels. De Steppebuizerd is een langeafstandstrekker, die in grote groepen van en naar Afrika trekt. Alle soorten, maar vooral Buizerd en Arendbuizerd, maken goed gebruik van de open lucht boven hun territorium, waar ze door gebruik te maken van thermiek vaak op grote hoogte rondcirkelen. Ze gebruiken de thermiek ook voor hun cirkelende baltsvluchten in het voorjaar – die er doorgaans uit bestaan simpelweg zichtbaar te zijn – of om zich ver weg te laten dragen in hun zoektocht naar voedsel. Wespendieven zijn geen nauwe verwanten; het zijn bosvogels en leven doorgaans verborgen. Het zijn trekvogels die in grote groepen over de smalste zee-engtes trekken. De Visarend is op geen enkele wijze verwant aan buizerds; het is eveneens een trekvogel die ieder voorjaar vanuit Afrika arriveert; hij is op alle continenten te vinden (met uitzondering van Antarctica).
Job: E07-80983 Title: Coastal Birds (E07-80997) 175#(P) Dtp: 36 Page: 66
Pagina 66
064-081-BOP-Buzzards-NL-5.qxd 03-07-2006 10:29 064-069_C32782.qxd 8/19/05 9:50 PM Page 67
Pagina 67
(MC)
BUIZERDS–6 7
Opvallende zitpost Buizerds gebruiken zitposten, zoals paaltjes, telefoonpalen en bomen, waar ze gemakkelijk te zien en te determineren zijn. Dit is een gemiddelde Buizerd, sommige zijn veel lichter.
l Birds age: 66
Job: E07-80983 Title: Coastal Birds 08-AC32782/ (E07-80997) 175#(P) Dtp: 36 Page: 67
Hayman’s zakgids • Beschrijft alle roofvogelfamilies die in Nederland, België of de rest van Europa voorkomen of regelmatig te gast zijn. • Ook uilen en klauwieren zijn in deze gids opgenomen. • Elke soort is met meerdere tekeningen afgebeeld in rust en in de vlucht, zodat zowel de beginnende als de ervaren vogelaar ze eenvoudig kan herkennen. • Snel opzoeken dankzij pictogrammen van de habitats. In samenwerking met Vogelbescherming Nederland en Natuurpunt.
Roofvogels
De ultieme zakgids voor wie roofvogels wil herkennen
PETER HAYMAN ROB HUME
www.kosmosuitgevers.nl www.vogelbescherming.nl www.natuurpunt.be
Hayman’s
zakgids
PETER HAYMAN | ROB HUME
Roofvogels van Europa
ISBN 978 90 2156 4906
De nieuwe zakgids roofvogels cover 2016.indd 1
30-09-16 09:40