D E
K U N S T
VA N
In dit boek laat Giovanni Civardi de veelzijdigheid van het dierlijke figuur zien. Met verschillende tekentechnieken en -materialen demonstreert hij stap voor stap hoe de basis getekend moet worden, en hoe je vervolgens accenten kunt aanbrengen. Aan bod komen alle dieren die in en rondom het huis rondlopen, zoals honden, katten en paarden. De dierfiguren staan stap voor stap getekend in verschillende posities, zodat je het tekenen snel onder de knie krijgt!
G I O VA N N I C I VA R D I H U I S D I E R E N T E K E N E N
HUISDIEREN TEKENEN
D E
K U N S T
VA N
HUISDIEREN TEKENEN
Een waardevol naslagwerk dat een bijdrage levert aan de technische ontwikkeling van elke tekenaar, of deze nu amateur of professional is. Kijk voor meer informatie op www.tirion.nl
9 789043 915007 www.kosmosuitgevers.nl
NUR 476 Kosmos Uitgevers Utrecht/Antwerpen
Giovanni Civardi
NL ANIMALI DOMES 001-064_Pagine 01-19 02-05-18 15:30 Pagina 1
DE KUNST VAN
Huisdieren tekenen GIOVANNI CIVARDI
NL ANIMALI DOMES 001-064_Pagine 01-19 02-05-18 15:30 Pagina 2
INHOUD Inleiding
3
1
Nuttige informatie
4
2
Perspectief
6
3
Anatomie
8
4
Vorm, structuur, beweging
12
5
Een tekening maken
14
6
Schetsboek: hond
16
7
Schetsboek: kip
26
8
Schetsboek: koe
28
9
Schetsboek: kat
30
Ook een zwaluw moet af en toe haar nest verlaten om eten te zoeken
10
Schetsboek: paard
38
Het licht constateert en definieert, de schaduw creëert en nuanceert
11
Schetsboek: andere dieren (getekend in het Natuurhistorisch Museum in Milaan)
December 2009 Giovanni Guglielmo Civardi werd op 22 juli 1947 geboren in Milaan. Sinds hij zich jaren geleden begon toe te leggen op illustreren, portrettekenen en beeldhouwen, verdiept hij zich in anatomie voor tekenaars en geeft hij les in figuurtekenen.
God geeft, God neemt, maar sommige dingen blijven altijd...
www.kosmosuitgevers.nl Oorspronkelijke titel: Animali selvaggi Omslagontwerp: Danny Dijkstra Zetwerk omslag Nederlandse editie: Prezns Zetwerk Nederlandse editie: De ZrIJ Vertaling (uit het Engels): Sarin Roquas, Vitataal © 2013-2018 voor de Nederlandse taal: Kosmos Uitgevers, Utrecht/Antwerpen © 2013, Il Castello, Milaan (Italië) ISBN 978 90 4392 078 0 NUR 476 Druk 2, 2018 Eerder uitgegeven met ISBN 978 90 4391 587 8 (Tirion Uitgevers) Alle rechten voorbehouden / All rights reserved Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze en/of door welk ander medium ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Deze uitgave is met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samengesteld. Noch de maker, noch de uitgever stelt zich echter aansprakelijk voor eventuele schade als gevolg van eventuele onjuistheden en/of onvolledigheden in deze uitgave.
2
52
NL ANIMALI DOMES 001-064_Pagine 01-19 02-05-18 15:30 Pagina 3
INLEIDING
Alles wat groots is, gebeurt in stilte
Een dier tekenen is bijna net zo fascinerend als het tekenen van een menselijk lichaam: het gaat om een levend wezen, met een eigen karakter, persoonlijkheid, temperament, en eigen, unieke uiterlijke kenmerken. Om een dier goed te kunnen tekenen is het erg handig als u behalve van de lichaamsbouw ook het een en ander weet van leefgewoonten en instinctieve gedragingen. Op die manier slaagt u er niet alleen in om de kenmerken van een soort vast te leggen, maar ook de persoonlijke kenmerken van het dier als individu. Tekenaars die graag de natuur bestuderen en die het liefst dieren uit het wild tekenen, hoeven niet per se naar verre oorden te reizen om wilde dieren te vinden en te bestuderen. Ze kunnen zich voor het gemak ook richten op dieren die in hun lokale omgeving te vinden zijn, zoals huisdieren (honden, katten, vogels, etc.), fokdieren op een boerderij of dieren in een dierentuin of natuurpark. Voorstudies (maar ook latere ‘wetenschappelijke’ studies) kunt u doen in een natuurhistorisch museum. Tekent u een huisdier naar levend model, dan is het handig om dat enigszins vanaf een afstandje te doen, zodat u het hele lijf kunt zien, perspectivische vertekeningen vermijdt en goed de houding, bij activiteit en bij rust, kunt bestuderen.
Stoor uw model vooral niet door het recht in de ogen te kijken. Bij natuurstudie spelen tekeningen een belangrijke rol. Afhankelijk van de bedoeling van de tekenaar en van de tekentechnieken die hij gebruikt, kunnen ze een uitgesproken ‘wetenschappelijk’ (de ‘natuurwetenschappelijke’ of ‘anatomische’ tekening), beschrijvend en analytisch karakter hebben wat betreft vorm en structuur, of een ‘kunstzinnig’ karakter, waarbij het vooral draait om de uitdrukkingskracht van een houding, activiteit of uiterlijk kenmerk. Het afbeelden van dieren in de tekenkunst heeft een lange geschiedenis: veruit de oudste tekeningen bevinden zich in prehistorische grotten en daarop staan dieren afgebeeld. In de eeuwen daarna, in alle beschavingen, is het dier altijd een zeer krachtig en aantrekkelijk symbool in de kunst geweest; in de schilderkunst, maar zelfs nog meer in de decoratieve en beeldhouwkunst. Ook het maken van een portret van een dier was (en is nog steeds) een zeer populaire kunstvorm, zelfs zó populair dat ‘dierenkunstenaars’ daar een groot deel van hun professionele werkzaamheden aan besteden. Eigenaren van dieren, met name van raspaarden, honden en katten, hebben namelijk maar al te graag een portret van hun ‘vriend’...
Schetsboekpagina’s met studies van dieren
3
NL ANIMALI DOMES 001-064_Pagine 01-19 02-05-18 15:30 Pagina 6
1 PERSPECTIEF Perspectief is een grafische methode waarmee u heel goed diepte kunt weergeven op een plat vlak. Op deze pagina’s staan de geometrische basisprincipes van de lijnperspectief samengevat, waarmee u een ruimtelijk effect creëert door middel van het kleiner laten worden van de afgebeelde objecten. Met behulp van deze basisprincipes kunnen tekenaars de natuurlijke, ‘intuïtieve’ perspectief die je met de ogen waarneemt, aanpassen en beter begrijpen. Bij lijnperspectief wordt een indruk van diepte verkregen door de afmetingen van getekende objecten op een vlak steeds kleiner te maken naarmate ze verder weg zijn van de waarnemer. In tekeningen van dieren speelt perspectief met name een rol wanneer ze een aanzienlijk formaat hebben (denk aan paarden, koeien, grote honden), omdat er in dat geval bijna altijd problemen ontstaan met vertekeningen en de verhouding tussen het voorste en achterste deel van het lijf. In veel gevallen is het handig om ook in afzonderlijke delen van het dierenlijf waar je vaak schuin tegenaan kijkt (zoals kop, poten en staart) perspectief aan te brengen (maar ook weer niet te strikt; zorg dat het er esthetisch en geloofwaardig uit komt te zien). Niet alleen één enkel dier (en de schaduw die het op de grond werpt) is makkelijker te tekenen als u netjes rekening houdt met de regels van de lijnperspectief, ook groepen dieren verspreid over een groot oppervlak.
Centraalperspectief (of parallelperspectief) wordt zeer zelden gebruikt bij het weergeven van organische vormen; ze is gebaseerd op het principe dat de niet-verticale lijnen van een object met een ‘vierkant’ vlak op één punt aan de horizon samenkomen.
Er zijn twee soorten lijnperspectief: centraal- en hoekperspectief.
In de volgende afbeeldingen ziet u de belangrijkste regels van de perspectief bij het tekenen van dieren toegepast.
VP2
6
Hoekperspectief (of schuine perspectief) wordt veel vaker gebruikt, omdat deze toegepast kan worden op de vele houdingen die dieren gewoonlijk laten zien. De tekeningen op deze pagina’s zouden de meest eenvoudige toepassing van de principes van de lijnperspectief voldoende duidelijk moeten maken. Daarbij is sprake van twee vluchtpunten of verdwijnpunten (V1 en V2), die zich elk aan een uiteinde van de horizonlijn (H) bevinden, oftewel de lijn die altijd op ooghoogte van de waarnemer zit en die bepaald wordt door het ‘gezichtspunt’, dat wil zeggen de positie waarvandaan u het object bekijkt. De objecten (die u voor het gemak binnen geometrische basisvormen kunt laten vallen) ziet u in een hoek; u ziet alleen wat parallel loopt aan het beeldvlak. Alle verticale lijnen blijven verticaal, maar hoe dichter bij de horizon, hoe korter ze worden en hoe verder weg ze lijken. De horizontale lijnen komen samen in een van de twee vluchtpunten aan de zijkant, waardoor de objecten er ‘perspectivisch vertekend’ uitzien.
H
VP1
NL ANIMALI DOMES 001-064_Pagine 01-19 02-05-18 15:30 Pagina 8
3 ANATOMIE Kunst is ook ambacht, en ambacht is strenge discipline
functie) vergelijkbaar met de boog van een brug, en ze strekt zich horizontaal uit tussen de schedel en het bekken en loopt over in de staart.
Bij het maken van een tekening spelen twee aan elkaar gerelateerde cognitieve processen een rol: het intuïtief-emotieve proces en het analytisch-rationele proces. Anatomische studie (vergelijkend of zoölogisch, van dieren) is vooral analytisch van aard en is erg handig voor het opbouwen van een gedegen kennis over de basisopbouw van dieren, vooral wat betreft de botten, die van pas komt wanneer u ze tekent vanaf een afstandje, in ingewikkelde houdingen, terwijl ze bijna voortdurend in beweging zijn. De gedomesticeerde dieren die ik in dit boek heb afgebeeld, zijn allemaal gewervelde dieren (zoogdieren en vogels): de hond en de kat zijn carnivore zoogdieren; het paard en de koe zijn hoefdieren (het eerste is een onevenhoevige; het tweede is een evenhoevige); de kip is een hoendervogel.
Het nekgedeelte van de wervelkolom bestaat altijd uit zeven wervels (de lengte van de nek hangt enkel af van het verschil in afmetingen van de afzonderlijke delen), terwijl het aantal wervels in het rug-, lenden- en heilig-/staartbeengedeelte per diersoort verschilt (een paard heeft bijvoorbeeld achttien wervels in het ruggedeelte, een koe dertien; een paard bevat in het lendengedeelte zes wervels, een hond zeven, etc.). Bij vogels is de wervelkolom veel langer en flexibeler (met twaalf tot vijfentwintig wervels), maar het borstgedeelte is juist een stuk korter en compacter (zeven tot negen wervels).
Het belangrijkst voor de tekenaar is de anatomie van het bewegingsapparaat, die in grote lijnen hetzelfde is voor alle gewervelden, zowel wat betreft spieren als wat betreft botten en gewrichten: de driedimensionale anatomie van een dierenlijf hebt u gauw door als u haar vergelijkt met de anatomie van een menselijk lichaam, die meestal wel bekend is, in elk geval in grote lijnen. Zo wordt de bouw van de (voorste en achterste) ledematen makkelijker te doorgronden als u ziet dat de volgorde van de botten en gewrichten hetzelfde is, maar dat de mate waarin de uiteinden (de ‘handen’ en ‘voeten’) uitsteken, anders is bij viervoeters. De ligging van de spieren speelt een belangrijke rol bij het juist en nauwkeurig weergeven van de beweging en dynamische kracht van een dier, maar hoewel ze de uiteindelijke vorm van een dierenlijf bepalen, worden de spieren vaak grotendeels onzichtbaar gemaakt door een dikke huid of een volle vacht. Het gaat hierbij dus om een analytische studie die niet strikt noodzakelijk lijkt voor een beginnend dierentekenaar; in dit geval is het dan ook veel handiger om tijdens het nauwkeurig observeren van een levend model te letten op de structuur die het lichaam ondersteunt, de bottenstructuur. Het skelet bestaat uit een axiaal deel (de schedel en de wervelkolom) en een appendiculair deel (de ledematen), die met elkaar verbonden worden door de ‘strook’ van de borstkas en het bekken. Doordat viervoeters, in tegenstelling tot mensen en vogels, op vier ledematen lopen en enkel met hun tenen de grond raken (teengangers zijn), is de wervelkolom anders van vorm: de natuurlijke welvingen (kyfose en lordose) die zo kenmerkend zijn voor de mens en voor een opgerichte houding, ontbreken; de indeling is regelmatiger en (ook qua
8
Deze verschillen zorgen ervoor dat de lengte van de romp en de verhouding tussen romp en ledematen per diersoort verschillen. Andere belangrijke kenmerken zijn het ontbreken van sleutelbeenderen (de voorste ledematen zitten enkel met sterke spieren vast aan de romp) en de aanwezigheid van uitstulpingen in de ruggengraat met daartussen een ingewikkeld stelsel van ligamenten (nekligament, etc.) die het hoofd en de nek, zonder spierkracht, helpen ondersteunen. De tekeningen op deze pagina’s volstaan waarschijnlijk wel om een eerste globale indruk te krijgen van de botten- en oppervlakkige spierstructuur bij de dieren die ik in dit boek heb afgebeeld. Vanzelfsprekend kunt u zich eventueel verder verdiepen in de anatomie met behulp van voor dat doel geschreven lectuur en door middel van onderzoek van dieren. geraamte van een paard
NL ANIMALI DOMES 001-064_Pagine 01-19 02-05-18 15:30 Pagina 9
geraamte van een koe
geraamte van een kat
geraamte van een hond
9
NL ANIMALI DOMES 001-064_Pagine 01-19 02-05-18 15:30 Pagina 12
4 VORM, STRUCTUUR, BEWEGING Schoonheid is ingetogen, bescheiden, onopgesmukt De belangrijkste structuurlijnen die nodig zijn en volstaan om de vorm, omvang en houding van een dierenlijf beknopt weer te geven (gewerveld dier, viervoeter). Bij het tekenen van een dier is het (net als bij elke willekeurige organische vorm of een object) handig om allereerst met een paar lijnen de totaalvorm op papier te zetten. U begint dus met een korte maar nauwkeurige schets, waarin u, in de juiste verhoudingen, in grote lijnen het skelet weergeeft (de wervelkolom en de romp, de schedel, het bekken, de ledematen). Deze lijnen vormen de basis van uw tekening en geven de specifieke structuur weer van die bepaalde diersoort; u tekent ze dus pas in nadat u uw model nauwkeurig bestudeerd hebt en wanneer u doorhebt welke lichaamsmassa’s en gewrichten de belangrijkste zijn. De volgende stap zou het beknopt intekenen van de lichaamsvormen (met behulp van eenvoudige geometrische vormen) kunnen zijn en het nauwkeurig bestuderen van de middellijnen, hellingen en hoeken van de verschillende delen (romp, nek, ledematen, etc.). Vervolgens werkt u de tekening uit door de afzonderlijke vormen als oog, neus, poten, etc. af te bakenen en met toonvariatie de vacht en houding aan te geven.
Overzicht van de verhouding tussen romp en ledematen (paard, koe, hond, kat): als u het profiel van een dierenlijf rond een vierkant tekent waarvan een zijde even lang is als de schofthoogte (het bovenste punt van de ruggenwervels), worden de verhoudingen meteen duidelijk.
Structuurschetsen van kat, hond, paard en koe in zijaanzicht: de verschillen in het verloop van de wervelkolom en de verhouding tussen wervelkolom en kop zijn duidelijk te zien.
12
De basisstructuur kunt u het meest beknopt weergeven door gebruik te maken van ‘gegeometriseerde’ vormen of met behulp van meer losse en vloeiender lijnen; dat is een persoonlijke keus van de tekenaar. De eerste manier helpt bij het ‘opbouwen’ van de vorm doordat hij in stukken wordt gedeeld; de tweede manier geeft de dynamiek en samenhang van het organisme beter weer.
NL ANIMALI DOMES 001-064_Pagine 01-19 02-05-18 15:30 Pagina 13
Een overzicht van een aantal details van de kop en ledematen. Het nauwkeurig bestuderen van de verschillen per individu en per soort (bijvoorbeeld in de neusgaten, ogen, oren, poten, etc.) is belangrijk om grove fouten in vorm en houding te voorkomen en, bovenal, om een geloofwaardige tekening te krijgen.
Een overzicht van de voortbeweging (gang) van een paard, een hond, een kat en een koe. Dit overzicht is ontleend aan de rond 1887 door Eadweard Muybridge gemaakte fotoreeks die nog altijd van onschatbare waarde is voor het bestuderen en doorgronden van de beweging van dieren.
13
NL ANIMALI DOMES 001-064_Pagine 01-19 02-05-18 15:30 Pagina 14
5 EEN TEKENING MAKEN Het beste resultaat (en niet alleen bij tekenen...) bereikt men op het laatste moment U kunt een tekening op verschillende manieren en voor verschillende doeleinden maken. Wat betreft de manier waarop kunt u bijvoorbeeld een puur lineaire tekening maken (waarbij u alleen de contouren vastlegt), een puur tonale tekening (waarbij u vorm en volume weergeeft door enkel te variëren met lichte en donkere tonen) of een tekening waarin lijnen en tonen in verschillende mate gecombineerd worden. Wat betreft het doel van de tekening kunt u bijvoorbeeld een teke-
lineaire tekening
tonale tekening
‘gemengde’ tekening (combinatie van tonen en lijnen)
14
ning van een dier willen maken om op een ‘wetenschappelijke’ manier de structuur en karakteristieke lichaamsbouw te onderzoeken (anatomische of naturalistische afbeelding) of een esthetische emotie uit te drukken (‘kunstzinnige’ tekening). Natuurlijk is het zo dat, met welke techniek en op welke manier een tekening ook gemaakt wordt, de mate van uitwerking erg kan verschillen en kan liggen tussen enerzijds een snelle, beknopte schets (met de ‘dynamische’ tekening als meest eenvoudige en vloeiendste variant) en anderzijds een uitgebreide, analytische tekening.
beknopte tekening
analytische tekening
‘dynamische’ tekening
NL ANIMALI DOMES 001-064_Pagine 01-19 02-05-18 15:30 Pagina 15
De keuze voor een bepaalde techniek, stijl en mate van uitwerking is helemaal aan de tekenaar zelf, of hangt af van de professionele eisen waar een tekening aan moet voldoen. Toch is het goed om hier een eenvoudige, degelijke werkwijze (slechts een van de vele die mogelijk zijn) aan te geven die gemakkelijk, bijna intuïtief van aard en daardoor handig in gebruik is.
1
2
3
Stap 1 – Schematisch weergeven van het geheel met behulp van licht ingetekende structuurlijnen. Stap 2 – De vormen binnen de basisstructuur aangeven. Stap 3 en verder – De lichaamsvormen en -details uitwerken door tonale delen af te bakenen, accenten in de structuur en clair-obscur aan te brengen, etc.
15
NL ANIMALI DOMES 001-064_Pagine 01-19 02-05-18 15:30 Pagina 20
Voordat u aan een tekening van een hond begint (of van welk ander dier dan ook), is het handig om eerst goed de basisstructuur te analyseren en, in elk geval in gedachten, de bottenstructuur te schetsen. Let daarbij vooral op het verloop van de wervelkolom, de ligging van de schouderbladen en het bekken, en de stand van de poten en de kop.
20
NL ANIMALI DOMES 001-064_Pagine 01-19 02-05-18 15:30 Pagina 22
22
NL ANIMALI DOMES 001-064_Pagine 01-19 02-05-18 15:30 Pagina 27
Bij een haan, het mannetje, is het lijf bedekt met levendig gekleurde veren, bevat de kop grote, opzichtige uitwassen (hanenkam en lellen) en hebben de poten aan de achterkant van de voet, boven de vierde teen, een spoor (een kegelvormig hoornig uitsteeksel waarvan de punt naar boven wijst). Een kip, het vrouwtje, is kleiner en lichter in vergelijking met een haan, heeft een veel kleinere of helemaal geen kam en heeft geen
echte lellen, slechts in rudimentaire vorm. Bij beide geslachten zijn de ogen lensvormig, plat en aan de zijkant van de kop geplaatst, ontbreken uitwendige oren en zijn de gaatjes van de oren bedekt met veertjes en huidplooien; de poten hebben vier tenen (drie die naar voren wijzen en waaiervormig zijn uitgespreid, en eentje die naar achteren wijst) die scherpe nagels hebben en bedekt zijn met een ringvormige, geschubde huid.
27
NL ANIMALI DOMES 001-064_Pagine 01-19 02-05-18 15:30 Pagina 29
De term ‘rund’ is de algemene benaming voor dit gedomesticeerde dierenras dat voornamelijk gehouden wordt om zijn melk en vlees. Os is de gebruikelijke benaming voor een gecastreerd mannetje, dat een gedwee werkdier is; stier voor een mannetje dat geschikt is voor de voortplanting; koe voor het vrouwtje en kalf voor het jong. Al sinds de oudheid hebben deze dieren als last- en trekdier de mens gediend. Runderen zijn herkauwers en evenhoevigen (namelijk tweehoevigen: met twee hoeven per voet). Het zijn omvangrijke dieren, van forse afmetingen, met een bouw die meer gericht is op stabiliteit dan op snelheid.
29
NL ANIMALI DOMES 001-064_Pagine 01-19 02-05-18 15:30 Pagina 31
Op de snuit van een kat, vooral aan de zijkant van de neus, maar ook boven de ogen en aan de voorkant van de oorschelpen, groeien een paar lange, stevige haren: de snorharen, die gevoelige tastorganen zijn. De uitwendige oren (de oorschelpen) hebben een concave, driehoekige vorm en zijn heel zacht en beweeglijk. De hoektanden zijn puntig, lang, gekromd en heel scherp. De pupillen zijn op hun grootst in het pikkedonker en hebben dan een ronde vorm. In licht verkleinen ze echter tot een verticaal spleetje, dat al naar gelang de hoeveelheid licht smaller of breder is. Is een kat ziek of geïrriteerd, dan wordt de oogbol soms deels bedekt door het ‘derde ooglid’ (het membrana nictitans).
31
NL ANIMALI DOMES 001-064_Pagine 01-19 02-05-18 15:30 Pagina 33
33
NL ANIMALI DOMES 001-064_Pagine 01-19 02-05-18 15:30 Pagina 42
42
NL ANIMALI DOMES 001-064_Pagine 01-19 02-05-18 15:30 Pagina 44
44
NL ANIMALI DOMES 001-064_Pagine 01-19 02-05-18 15:31 Pagina 62
62
NL ANIMALI DOMES 001-064_Pagine 01-19 02-05-18 15:31 Pagina 64
64
D E
K U N S T
VA N
In dit boek laat Giovanni Civardi de veelzijdigheid van het dierlijke figuur zien. Met verschillende tekentechnieken en -materialen demonstreert hij stap voor stap hoe de basis getekend moet worden, en hoe je vervolgens accenten kunt aanbrengen. Aan bod komen alle dieren die in en rondom het huis rondlopen, zoals honden, katten en paarden. De dierfiguren staan stap voor stap getekend in verschillende posities, zodat je het tekenen snel onder de knie krijgt!
G I O VA N N I C I VA R D I H U I S D I E R E N T E K E N E N
HUISDIEREN TEKENEN
D E
K U N S T
VA N
HUISDIEREN TEKENEN
Een waardevol naslagwerk dat een bijdrage levert aan de technische ontwikkeling van elke tekenaar, of deze nu amateur of professional is. Kijk voor meer informatie op www.tirion.nl
9 789043 915007 www.kosmosuitgevers.nl
NUR 476 Kosmos Uitgevers Utrecht/Antwerpen
Giovanni Civardi