Minke Weggemans verzorgt lezingen, gastlessen en publicaties over deze ‘vergeten rouw’ om betrokkenen te steunen en hulpverleners te informeren. Ze publiceerde in 2005 het eerste Nederlandse boek over rouw van volwassen broers en zussen, Broederziel alleen? Het boek kende acht drukken en maakte veel reacties los.
MINKE WEGGEMANS
MINKE WEGGEMANS
“Wie zelf een broer of zus heeft verloren, zal veel van de ervaringen en gevoelens in deze verhalen herkennen.”
Als je een broer of zus verliest
Het verlies van een broer of zus brengt de dood heel dichtbij en confronteert je met allerlei levensvragen. Dan heb je andere mensen nodig om mee te praten. Minke Weggemans besteedt in dit boek aandacht aan diverse aspecten van deze onderbelichte vorm van rouw. Zij illustreert haar beschouwing met gedichten, citaten en verhalen van mensen die zelf een broer of zus hebben verloren.
Als je een broer of zus verliest
NUR 749 ISBN 978 90 435 2398 1
9 789043 523981
kokBObroerofzusverliest0815.indd 1
26-08-15 09:34
MINKE WEGGEMANS
Als je een broer of zus verliest
kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 3
01-09-15 14:28
Voor alle broers en zussen Š 2015 Uitgeverij KOK Postbus 13288, 3507 LG Utrecht www.kok.nl De verhalen aan het einde van elk hoofdstuk zijn eerder gepubliceerd: 1, 3, 6, 7 en 8 in Rouw in de zijlijn (Kok, 2008) en 2, 4, 5, 9 en 10 in Broers rouwen ook (Kok, 2009) Omslag en vormgeving: Garage BNO Foto: Rob J. Mulder ISBN 978 90 435 2398 1 e-book 978 90 435 2399 8 NUR 749 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 4
01-09-15 14:28
hoofdstuk 1
Niet-erkend verlies
Ze hield van bomen. ‘Ze ritselen van stilte ademen geheimen vrijen met de maan met nooit genoeg takken en durven dikke druppels huilen als het bos verdrietig is Vogels landen er vol heimwee naar verten onverkend’ Een tekstje op haar kamer. Ze was mijn zus, vertrok te vroeg naar verten onverkend. Vandaag heb ik een boom geplant en durfde ik te huilen. Ed Franck
21
kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 21
01-09-15 14:28
als je een broer of zus verliest
Een ontbrekend hoofdstuk Handboeken over rouw gaan voornamelijk over het verlies van een partner, een kind of een ouder, hoewel tegenwoordig ook een miskraam, het verlies van een huisdier of het verlies van een baan als rouwprocessen worden beschreven. Over het verlies van een broer of zus wordt weinig of niet geschreven door onderzoekers op het gebied van rouw. Wel bestaan er veel aangrijpende egodocumenten over de dood van een broer of zus en is het in verschillende romans een belangrijk thema.
Onopgemerkt verlies Ondanks het feit dat per jaar meer dan 200.000 mensen in Nederland een broer of zus verliezen, is er niet veel bekend over de gevolgen daarvan. Dankzij een klein Nederlands onderzoek (F. Boer, 1999) valt er wel over te zeggen dat veel mensen duidelijk moeite hebben met het aanvaarden van het verlies van een broer of zus en dat vrouwen er meer moeite mee hebben dan mannen. Dat mensen moeite hebben met het aanvaarden van het verlies is niet meteen duidelijk voor hun directe omgeving. Als hun vrienden de broer of zus nooit ontmoet hebben, omdat die in een andere plaats woonde of niet op verjaardagen aanwezig was, dan is voor hen de afwezigheid van die broer of zus gewoon en blijft het verlies onopgemerkt. De kans is dan ook klein dat vrienden of kennissen een broer of zus zullen komen condoleren. Zo vanzelfsprekend als het is om aandacht te geven aan mensen die hun partner verliezen, zo weinig vanzelfsprekend is het om aandacht te besteden aan mensen die hun broer of zus verliezen. Het ondergrondse en onbekende rouwproces van de zus of broer, dat zelfs voor professionele hulpverleners zo goed als onzichtbaar
22
kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 22
01-09-15 14:28
niet-erkend verlies
blijft, valt in het niet bij het openlijke en erkende rouwproces van de weduwe of weduwnaar. Op het Internet wordt om deze reden de rouw van broers en zussen zelfs aangeduid als discount grief.
Er een broertje aan dood hebben Als het waar is dat mensen moeite hebben met het aanvaarden van het verlies en dat er door de omgeving nauwelijks aandacht aan wordt geschonken, hoe komt het dan dat broers en zussen er zelf niet meer over praten? Of dat ze de dood van hun broer of zus op zo’n terloopse manier vermelden dat het lijkt alsof ze het er niet over willen hebben? Hebben mensen er een hekel aan om over de dood van een broer of zus te praten? Hebben ze er een broertje aan dood? Die uitdrukking betekent oorspronkelijk dat je bang bent dezelfde ziekte te krijgen als waaraan je broertje is gestorven. Zouden mensen er een hekel aan hebben om over de dood van hun broer of zus te praten omdat de dood dan te dichtbij komt? Enkele jaren geleden ontdekte een deelnemer in een workshop tot zijn verbazing dat zijn doodgeboren broertje een grote invloed op zijn leven heeft gehad. Als de dood van een broer die je nooit gekend hebt zoveel invloed op je leven kan hebben, wat is dan de impact van de dood van een broer of zus die je al je hele leven hebt gekend? Wat zijn de gevolgen van het verlies van een broer of zus? Is het altijd een groot emotioneel verlies of alleen als een broer of zus echt iets voor je heeft betekend? Welke invloed heeft de dood van je zus of broer op je levensgevoel? Hoe belangrijk zijn broers en zussen eigenlijk voor elkaar?
23
kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 23
01-09-15 14:28
als je een broer of zus verliest
Gesprekken met broers en zussen Toen ik in 2004 informatie begon te verzamelen over de gevolgen van dit verlies, kwamen er al snel broers en zussen op mijn pad die hun ervaringen met mij wilden delen. De eerste zus die ik sprak was Willy, een oudere dame, en uit haar verhaal blijkt dat het verdriet om een zus een leven lang kan duren: Ik ben 83 jaar en als je die leeftijd hebt ligt het in de aard der zaken dat je je familie gaat verliezen. Maar ik heb toen ik zestien jaar was mijn enige zus verloren en ik kan er nu nog niet over praten. Zij was twintig. Dat verlies heeft beslist mijn hele verdere jeugd bestempeld en eigenlijk heeft het mijn hele leven bepaald. Toen ik negen was had mijn zusje al een tijd in het sanatorium gelegen, ze was toen veertien jaar. Toen ze zeventien jaar was, ik was toen dertien, ging ze voor de tweede keer naar het sanatorium in Nunspeet en mijn moeder ging haar wegbrengen. Ik moest naar school maar een vriendinnetje is met mij mee gegaan naar het station om ze weg te brengen. Dat was de laatste keer dat ze thuis geweest is. Ik heb dat moment dat ze van huis wegging heel erg goed onthouden want dat was wel iets radicaals. Ze heeft drie jaar daar gelegen, ze is ook nog een keer geopereerd waarbij er een stukje van haar long is weggehaald. In het sanatorium heerste later roodvonk, dat was door een arts overgebracht en dat is slecht voor je hartklep. Ze is eigenlijk aan een acute hartstilstand overleden. We kregen een telegram, dat het wel goed zou zijn als mijn moeder kwam. We hadden nog geen telefoon in die tijd. De volgende morgen toen mijn moeder wegging vroeg ik: ‘En als ze nou dood gaat?’ Toen zei mijn moeder: ‘Ga dan mee’, maar ik zei: ‘Dat kan niet, want ik moet naar kantoor’. Het was crisistijd en ik had net een nieuw baantje. Toen ik aan het eind van de middag thuiskwam zei de buurvrouw: ‘Dat is ook nog gauw gegaan hè?’. Toen begreep ik het. Ik kreeg vrij tot na de begrafenis, die door een oom van mijn moeder werd verzorgd. We hadden bloemen gekocht om bij de kist te zetten. Toen haalde die oom mij uit de kamer, waar het bezoek zat en nam me mee naar
24
kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 24
01-09-15 14:28
niet-erkend verlies
de kamer waar Annie opgebaard stond waar hij mij de bloemen om haar heen liet schikken. Achteraf vond ik dat toch wel heel goed van die oom. Ik heb de hyacinten om haar heen gelegd en de fresia’s in haar handen. Ik kreeg echt de kans om afscheid te nemen. Ik heb ook haar handen nog even vastgepakt. Ze zag er heel mooi uit, alleen was haar haar heel donker geworden. Toen kwam de begrafenis; de gewoonte in onze familie was dat de vrouwen niet meegingen naar de begrafenis. Dus ik ben niet naar de begrafenis geweest, mijn moeder ook niet. Er was ook geen dienst of zo. De dag na de begrafenis ging ik weer gewoon naar kantoor, de meisjes gaven een hand, verder niks. Na het gesprek verzekerde Willy me met tranen in haar ogen dat ik de eerste was die ‘het eruit kreeg’. Was ik echt de eerste die aandacht had voor haar verhaal over haar zusje? Had er nooit iemand naar gevraagd? Had ze al die jaren in het verborgene gerouwd? Waarom had ze er zelf dan niet eerder over gepraat?
Er niet over kunnen praten ‘Ik kan er nu nog niet over praten’, had Willy gezegd. Was het makkelijker voor haar geweest als ze er vaker over had kunnen praten? Was het misschien zo dat ze er wel graag vaker over had willen praten net als Anneke (33): Ik heb voor mijn gevoel wel eens wat signalen afgegeven naar deze of gene dat ik wel eens over de dood van mijn broertje wilde praten. Maar op de een of andere manier werd dat nooit opgevangen. Later heb ik nog regelmatig van broers en zussen gehoord, dat ze het gevoel hadden dat ze er niet goed over konden praten en dat ze daar wel graag vaker toe uitgenodigd hadden willen worden:
25
kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 25
01-09-15 14:28
als je een broer of zus verliest
Het verwerken zou makkelijker zijn als je er vaker over zou kunnen praten, dat denk ik wel. Bij weduwen wordt er veel meer naar gevraagd, dat zijn dan opeens alleenstaanden en dan zijn er gespreksgroepen en zo. Het lijkt haast wel alsof dit verdriet niet bestaat, er is helemaal niets voor. Ik heb ook wel eens gezocht in een boekhandel, maar er is niets over. (Corien, 68)
Niet-erkend verdriet Als je niet of nauwelijks over de dood van je zus praat, hoe onderken je dan wat de gevolgen ervan zijn voor je eigen leven? Hoe herken en erken je je gevoelens zolang je ze niet onder woorden brengt? Het lijkt een vicieuze cirkel te zijn: zolang broers en zussen er zelf niet of nauwelijks over praten, wordt het verlies in de buitenwereld ook niet of nauwelijks gezien. Doordat er geen aandacht voor is, gaat de rouwende broer of zus zich afvragen of zijn of haar verhaal er eigenlijk wel mag zijn, waardoor het nog moeilijker wordt om erover te beginnen. Dr. T.J. Wray, auteur van het boek Surviving the Death of a Sibling, vertelt hoe ze, toen haar enige broer na een korte ziekte op de leeftijd van 43 jaar stierf, meteen op zoek ging naar informatie die haar zou helpen om de zin van zo’n verschrikkelijk verlies te kunnen vinden. Op haar website schrijft ze: Ik had een speciale behoefte om in contact te komen met andere mensen die een broer of zus hadden verloren, mensen die mijn verdriet zouden kunnen begrijpen. Misschien zouden ze mij wat inzicht, troost kunnen bieden of enig praktisch advies dat me zou helpen de eerste moeilijke weken en maanden door te komen. Ik wilde weten: Hoe hadden zij dit overleefd? Hoewel ik ontelbaar veel boeken, artikelen en zelfhulptapes ontdekte die beschikbaar waren om rouwende mensen te helpen omgaan met de dood
26
kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 26
01-09-15 14:28
niet-erkend verlies
van een ouder, partner, kind of zelfs een huisdier, merkte ik tot mijn verbazing dat er werkelijk niets geschreven was over het onderwerp rouw van volwassen broers en zussen. Waarom was er niets over geschreven door de zogenaamde experts om de 4.2 miljoen rouwende volwassen broers en zussen te helpen omgaan met zo’n moeilijk verlies? Ik kwam al snel tot de conclusie dat rouw van volwassen broers en zussen is wat psychologen een rechteloos verlies noemen, wat simpelweg betekent dat de maatschappij onze rouw niet als een legitiem verlies classificeert. Het verlies van een broer of zus wordt gezien als een Niet-erkend verlies, in die zin dat we er in onze samenleving geen sociale gebruiken of rituelen voor kennen. Een van de redenen voor het niet erkennen van het verlies zou kunnen zijn dat de relatie tussen broers en zussen onvoldoende of niet erkend wordt of dat de relatie niet als betekenisvol gezien wordt, waardoor het verlies niet als een verlies aangemerkt wordt.
Ervaringen van broers en zussen Dit boek is gebaseerd op ervaringen van mensen die een broer of zus hebben verloren. Er zullen zeker broers en zussen zijn die hun ervaringen heel anders zouden beschrijven. Misschien omdat ze hun verlies heel anders hebben beleefd. Of omdat ze zich er nooit eerder uitgebreid in hebben verdiept. De meeste broers en zussen die in dit boek voorkomen zijn door hun eigen ouders samen met hun eigen broers en zussen opgevoed. Niet alle broers en zussen hebben dit voorrecht gehad en daarnaast zijn er natuurlijk ook broers en zussen die niet dezelfde biologische ouders hebben. En wat wel eens wordt vergeten is dat je ook als schoonzus en zwager een zus of een broer verliest. In de langere verhalen komen verschillende aspecten van het verlies aan bod waarin je als rouwende broer of zus misschien iets van je eigen gevoelens en gedachten zult herkennen: 27
kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 27
01-09-15 14:28
als je een broer of zus verliest
Nu ik terugkijk, zie ik hoe alleen ik stond in die tijd, hoe alleen ik me voelde. Er waren ongetwijfeld mensen die me de hand wilden reiken, die me probeerden te ondersteunen, maar ik zag het niet en belangrijker nog, ik voelde het niet. Niemand durfde of wilde me rechtstreeks op mijn verdriet aanspreken. Ik weet nog steeds niet of dat uit onmacht was of omdat ze mijn verdriet echt niet zagen, maar ik denk dat ik anders met mijn gevoelens had kunnen omgaan als het wel was gebeurd. Ik had alleen maar een uitnodiging nodig om te mogen praten. Door het onbesproken te laten, verloor mijn verdriet zijn bestaansrecht. (Lotus, 30)
28
kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 28
01-09-15 14:28
niet-erkend verlies
verhaal 1
Leef
Het was een prachtige dag en we stonden eindelijk boven. De sneeuw glinsterde onder ons en alle toppen in de wijde omtrek waren te zien. Onder in de bergkom vloog een reddingshelikopter voorbij. Die is vast voor Levin, dacht ik en onmiddellijk daarna: nee, dat kan natuurlijk niet, daarvoor zitten we te ver bij elkaar uit de buurt. We daalden af en toen we bij de berghut aankwamen, werd ik apart genomen. Iemand zei: “Ik weet niet hoe ik het zeggen moet, Lotus, maar je broer is dood. Gevallen.� De wereld stond stil. Ik herinner me eigenlijk weinig van de dagen rond Levins dood. Het zijn flitsen en gedachten die me zijn bijgebleven van die dagen en de jaren erna, gevoelens ook. Ik begreep dat hij al twee dagen eerder bij een afdaling was gestruikeld en overleden aan de lange val, maar dat niemand mij te pakken had kunnen krijgen om me dat te vertellen. Ik had hem eigenlijk moeten identificeren, maar toen ze me niet konden bereiken, had godzijdank zijn klimmaatje die taak op zich genomen. Zo komen langzaamaan weer dingen boven. Ik kreeg kalmeringsmiddelen om de bergen uit te kunnen komen (ze konden me moeilijk tillen), want door de emotionele shock was mijn lijf van slag en liep ik moeilijk. Mijn moeder, Levins vriendin, zijn peetvader en tante met haar zoon waren ook al aangekomen. We waren in ieder geval eindelijk bij hem, hij was niet meer alleen. In het mortuarium waar hij lag opgebaard, kregen we te maken met de eerste onmenselijke dingen die mensen zeggen en doen
29
kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 29
01-09-15 14:28
als je een broer of zus verliest
als er medemensen overlijden. Ze wilden zijn lichaam langer vasthouden voordat hij naar Nederland zou worden gevlogen, want ja, ook daar wordt geld aan verdiend. En dan volgt gelijk weer een herinnering, weer een bizar moment. Ik smeekte hem of hij wakker wilde worden, alsjeblieft, daar, voor mij dan, dat moest toch genoeg zijn? In dat koude mortuarium waar geen mens zou willen liggen, ook niet als je dood bent. We kregen zijn uitrusting mee. Op een snikhete parkeerplaats naast het erbijhorende hotel bekeken we bebloede kleren en spullen. Terug in Nederland was er die warme nacht met een stralende sterrenhemel, toen hij de straat in werd gereden. Eindelijk thuis! De dagen en nachten die volgden, waren wazig. Als ik sliep, droomde ik zo echt, dat het leek alsof ik wakker was. Als ik wakker was, dacht en hoopte ik dat ik droomde. Vrienden van Levin arriveerden, mensen kwamen langs, stromen mensen. Verdriet en nog meer verdriet. Ik werd steeds stiller en trok me terug. Hier hoorde ik niet bij, ik kon niet praten. Dit verdriet was met niemand te delen. Er was één iemand die tegen me zei: “Ik dacht alleen maar: hoe is het met Lotus?” Eén iemand die me wist te bereiken. De mensen dachten vooral aan mijn moeder, hoe erg het voor haar was, en ik dacht: logisch, dat zou ik ook doen. Mijn moeder had eerst haar man verloren, nu haar zoon, hoeveel kan een mens dragen? En andere mensen eisten de aandacht meer op: vriendin, vrienden. Zij vonden vormen om hun verdriet te uiten, maar ik schoot daarin hopeloos tekort. Ik kon alleen proberen te vluchten in een lichaam dat verscheurd werd door pijn. In de dagen voor de begrafenis zagen we hoe zijn ziel zich losmaakte van het lijf dat daar lag. Wat was ik blij dat we zoveel tijd
30
kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 30
01-09-15 14:28
niet-erkend verlies
hadden, dat ik hem langzaam kon zien wegwandelen naar een andere wereld, zodat ik vrede kon hebben met het begraven van zijn lichaam. Ik kon nog even met hem praten, nog even voor hem zorgen (zijn bloemen moesten zo mooi mogelijk worden geschikt) en hem nog even aanraken. ’s Nachts sliepen we naast hem op de grond. Ik herinner me dat ik droomde hoe hij wegliep in een wit gewaad naar stralend licht en zich nog een keer omdraaide om te zwaaien. Mijn moeder droomde die nacht hetzelfde ... De begrafenis was warm en mooi, met heel veel mensen. Gelukkig kon ik het opbrengen iets te zeggen, want het voelde als het laatste dat ik nog voor Levin kon doen. Na de vakantie was er de confrontatie met school, de confrontatie met plotseling anders zijn. Maar het nieuwe schooljaar bracht ook een vriendje op wie ik gek was en bij wie ik me veilig voelde, de vriend van mijn broer. Ook zijn ouders en familie waren een veilige haven voor mij, in een tijd waarin ik me los voelde staan van de wereld. En een meisje in mijn klas had een jaar eerder haar zusje verloren, wij werden vriendinnen. Samen waren we niet alleen. Thuis kwam ik niet graag, dat grote huis waar mijn moeder met haar verdriet zat. Want wat er ook gebeurd was, ik was zestien en wilde leven, hoe dan ook. Vooral niet het verdriet van mijn moeder zien, dat mij herinnerde aan dat van mezelf. Ik ging ’s ochtends vroeg van huis rechtstreeks naar de kroeg, waar de vrienden van mijn broer wisselend binnenvielen, ieder met hun eigen verhaal en eigen verdriet. Daar was het goed, daar was ik ik. En ’s middags weer naar huis, naar dat vreselijke huis waar mijn broer nooit meer thuis zou komen. Ik kwam voor meer uitdagingen te staan, ook praktische. Ik moest in mijn examenjaar een schooljaar inhalen, maar gelukkig kon ik samen met de anderen uit mijn klas mijn diploma in ontvangst nemen. Ik ging in dat jaar ook naar een psycholoog, maar
31
kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 31
01-09-15 14:28
als je een broer of zus verliest
het enige dat ik de hele tijd dacht was: je kunt zeggen wat je wilt, maar je hebt het niet zelf meegemaakt. Niet zo verwonderlijk dat de therapie niet erg effectief was. Na mijn examenjaar was het enige wat ik dacht: ik moet hier weg. Weg van een nieuwe periode waar ik niets mee wist te beginnen, weg van dat beklemmende thuis. Het werd Costa Rica, waar Levin al was geweest met zijn peetvader en waar contacten waren. Daar was ik alleen en dat paste bij mijn gevoel. Ik had het naar mijn zin, ondanks al het verdriet dat vaak door de schil heen barstte. Levin had hier meer kans om dichter bij mij te komen dan in Nederland. De natuur en de vriendschap van de mensen die Levin ook gekend hadden gaven een houvast dat ik in Nederland miste. Na Costa Rica ging ik in Utrecht wonen en studeren, niet alleen omdat mijn vriend daar woonde, de zoon van Levins peetvader, maar ook omdat Levin daar eigenlijk heen wilde. Ik zei destijds tegen een bekende: “Ik kan me niet voorstellen dat ik met iemand ben die Levin niet heeft gekend.” Ik was heel blij om samen te zijn met iemand wiens leven sinds mijn geboorte zo verbonden was met het mijne, iemand die gewoon bij me hoorde, ondanks mijn verdriet. Maar … voor mijn vriend lag er een leven vóór ons, voor mij lag er vooral een leven achter ons, hoe graag ik ook een leven voor me wilde zien. Het ging steeds slechter met me, misschien omdat ik niet meer kon vluchten naar een andere plek. Fysiek vanwege een tropenziekte, maar meer nog omdat ik het gevoel had geen grond meer onder mijn voeten te hebben. Er was niemand die mij die grond terug kon geven. Ik zonk weg in een moeras, waaruit ik mezelf niet omhoog kon trekken en mijn relatie liep stuk. Ik moest weer verder om niet gek te worden van zinloosheid en gaf me op voor
32
kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 32
01-09-15 14:28
niet-erkend verlies
een nieuwe studie in Amsterdam. In die tijd belde ik de enige op die ik van gezond verstand verdacht: “Mi, als er nu niet iemand me helpt, dan is het leven voor mij klaar.� Ze belde haar psychiater en eindelijk had ik iemand bij wie ik onvoorwaardelijk terechtkon. Zo kreeg ik houvast maar het bleef schipperen. Voor de buitenwereld ging alles redelijk goed, ik had vrienden en mijn studie vorderde. Maar ik had steeds minder contact met de mensen die voor mij bij mijn broer hoorden en leed onder het verlies van mijn relaties, dat de oude pijn van verlies steeds weer deed opkomen. Een lang en continu contact houden met mensen bleef moeilijk en ik had vreselijke stemmingswisselingen. Voor mijn gevoel wandelde ik alleen door het leven, geen idee waarheen, en dat leven was grijs. Op een meditatiecursus merkte ik dat mijn gevoel een beetje loskwam en voelde ik dat er echt wat moest gebeuren, want zo wilde ik niet verder. Ik trok de stoute schoenen aan en schreef een traumadeskundige mijn verhaal. Ik kon komen. Het was keihard werken want ik moest mijn verhaal vertellen, het verhaal van mijn broer en mij, wat er gebeurd was in al die jaren. Na al die jaren dat ik daarover geen woord uit mijn keel had gekregen. Maar eindelijk kwam er rust in de tent. Toen was ik al samen met de man die ik op de bewuste meditatiecursus had ontmoet, eindelijk iemand die net als ik heel gevoelig was. Hij ging zorgvuldig met me om, ook met mijn verdriet. Toch bleef ik het moeilijk vinden dat hij Levin nooit gekend had, maar ik dacht daarbij maar: Levin ziet ons van daarboven ook wel. Ik kwam langzaam wat tot mezelf, maar de chaos in mijn systeem bleef groot. Ik had nog steeds weinig momenten dat ik kon zeggen dat ik echt vrolijk was en eigenlijk bestond mijn leven uit vrij veel landerigheid en eeuwige vermoeidheidsklachten, die als ME werden afgedaan. Toen werd ik zwanger, ik was heel blij. Blij om een nieuwe start te
33
kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 33
01-09-15 14:28
als je een broer of zus verliest
kunnen maken. Blij over een leven dat heel dicht bij het mijne zou staan en blij over het samenzijn dat komen ging. Ook voor mijn moeder, die ik onbewust een toekomst wilde geven. Maar daarnaast was er het besef dat Levin dit leven nooit zou zien en dat ik dit omgekeerd bij hem nooit zou meemaken. Gevoelens die groot waren, maar waar ik me eigenlijk geen raad mee wist. Langzaam werd ik lichamelijk ziek, vermoeidheid die overging in verlamdheid totdat ik aan bed gekluisterd was. En niemand die wist wat de diagnose moest zijn. Ik moest afstuderen, het huis werd verbouwd en ik kon alleen maar in bed liggen zonder me te bewegen. Ik wilde rust, in mijn hoofd, in mijn lijf en in mijn leven. Ik maakte me op voor een nieuw leven, keerde naar binnen en overwoog mijn leven tot dan toe. Ik ging alles helderder zien maar mijn lichaam ging achteruit. Ons dochtertje werd geboren en voor mij was er een cirkel van sterfte en geboorte rond. Het was samen met de dood van Levin de meest spirituele ervaring in mijn leven. Haar geboorte bracht heel veel vreugde met zich mee, maar ook het verdriet van al het onverwerkte afscheid dat zich in mijn leven had voorgedaan. Dat had ik niet verwacht. Daarbij was mijn lichaam volledig opgebrand en haperde het, terwijl nog steeds niemand wist wat er aan de hand was. Ik nam afscheid van het leven, van alles om me heen. Ook van dat nieuwe kostbare leven dat ik wilde zien groeien en ik reisde af naar een andere wereld. In die wereld ervoer ik enorm veel licht en liefde en zag ik welke mogelijkheden ik in het leven had laten liggen. Toen ik weer op aarde terugkwam, gaf deze ervaring me nieuwe grond onder mijn voeten. Er was voor mij een nieuwe reden om op aarde te zijn. Ik wilde een doorgeefluik zijn van de liefde die ik had ervaren en die naar de wereld om me heen uitstralen. Na een tijd werd er eindelijk een diagnose gesteld: PTSS (posttraumatisch stresssyn-
34
kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 34
01-09-15 14:28
niet-erkend verlies
droom), waarbij het lichaam zichzelf ‘opeet’. Mijn opluchting was groot en door mijn ervaring met de dood kon ik mijn langzame en moeizame herstel met al zijn ups en downs verdragen. In die tijd verlangde ik soms intens naar ‘de overkant’ en de liefde die ik daar had gevoeld, maar ik wist ook dat er allemaal mooie dingen op me wachtten zodra mijn lichaam weer hersteld was. Door alle moeilijkheden en veranderingen liep mijn relatie vast en hoewel ik daar heel veel verdriet van had, hoefde ik niet meer op de vlucht voor mezelf en de situatie. Ik zag voor me waarom ik hier ben en waar het allemaal goed voor is geweest. Ik mis Levin soms intens, maar ik vind hem ook telkens weer terug. En niet alleen meer in mijn verdriet. Een vrouw zei eens tegen mij: “Mijn man is mijn man, mijn zoon, mijn vriend, mijn broer, mijn neef, mijn vader en mijn kind.” Dat heb ik altijd onthouden, want zo voelde mijn broer ook voor mij. Mijn broer was meer dan alleen mijn broer; hij stond symbool voor zoveel in mijn leven, maar dat werd me pas door deze woorden duidelijk. Levin was twintig jaar, drieënhalf jaar ouder dan ik en mijn enige broer. In een gezin waarin we altijd met zijn tweeën waren, met onze moeder als gezinshoofd en mijn vader op de achtergrond (zijn verdriet was er trouwens niet minder om), waren we zo met elkaar vergroeid dat alleen verdergaan na zijn dood een onmogelijkheid leek. In de jaren na zijn overlijden kon ik me nooit voorstellen dat er een dag met licht zou komen, een dag waarin de pijn minder werd. Toch is dat gebeurd, door de tijd zijn gang te laten gaan en door hard aan het verdriet te werken. Nu ik terugkijk, zie ik hoe alleen ik stond in die tijd, hoe alleen ik me voelde. Er waren ongetwijfeld mensen die me de hand wilden reiken, die me probeerden te ondersteunen, maar ik zag het niet, en belangrijker nog, ik voelde het niet. Niemand durfde of wilde me rechtstreeks op mijn verdriet aanspreken. Ik weet nog steeds
35
kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 35
01-09-15 14:28
als je een broer of zus verliest
niet of dat uit onmacht was of omdat ze mijn verdriet echt niet zagen, maar ik denk dat ik anders met mijn gevoelens had kunnen omgaan als het wel was gebeurd. Ik had alleen maar een uitnodiging nodig om te mogen praten. Door het onbesproken te laten verloor mijn verdriet zijn bestaansrecht. Het verdween ondergronds en sijpelde oncontroleerbaar door naar andere gebieden in mijn leven, waar het meer van mijn levenskracht verwoestte dan nodig was geweest. Zo dwaalde ik af van de hoofdweg in mijn leven en er was dus een crisis, mijn ziekte, voor nodig om mij weer op het goede spoor te zetten. Ik ben nu niet meer verbaasd of boos dat deze levenservaringen mij zijn overkomen (maar soms wel verdrietig). Ik zie geleidelijk aan een rode draad in mijn leven verschijnen rond de thema’s geboorte en sterven: ik weet wat afscheid nemen is, ik weet wat dood zijn is. Maar ook wat geboren worden betekent. Daardoor ben ik er nu heilig van overtuigd dat wij uit een andere wereld komen om hier naar eigen kunnen liefde uit te stralen en onze potenties waar te maken. En misschien ben ik ziek geworden om vertrouwen te hervinden in een geloof dat ik verloren had: het geloof dat echte liefde nooit sterft. Ik herinner me dat ik in mijn bijna-doodervaring rondzweefde in een wolk van absolute liefde waarin de energie van mijn broer bij mij in de buurt zweefde. Dat samen zweven voelde als een hemels feest. Ik wist dat die energie mijn broer was, omdat ik de liefde herkende die ik op aarde ook voor hem had gevoeld. Door mijn ziekte en bijna-doodervaring kreeg ik een vaardigheid terug die ik sinds mijn jeugd langzaam had verdrongen, helderziendheid. Door dat weer te accepteren en ermee om te leren gaan, zijn ook veel gebeurtenissen rond de dood van mijn broer op hun plek gevallen. Over zijn doodsoorzaak was ik bijvoor-
36
kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 36
01-09-15 14:28
niet-erkend verlies
beeld nooit zeker. Het verhaal dat hij gestruikeld zou zijn, klopte voor mijn gevoel niet en daar werd ik vreselijk onzeker en boos van. Ik verweet Levin dat hij op zo’n stomme plek was gestruikeld, maar voelde ook dat ik hem iets verweet wat niet gebeurd was. Door mijn helderziendheid kon ik eindelijk duidelijk krijgen wat er echt was gebeurd. Dat bracht ontzettend veel rust. Ook begreep ik veel meer van de gevoelens die ik rond zijn dood ervaren had. Ik herinner mij bijvoorbeeld dat ik het jaar voordat mijn broer stierf ’s avonds vaak in mijn bed lag te huilen, omdat ik het (voor)gevoel had dat hij dood zou gaan. Toen vond ik dat raar, maar net als het zien van de helikopter en de dromen bij zijn kist, ben ik deze herinnering (en andere) later gaan zien als essentieel onderdeel in het stervensverhaal van mijn broer. Door alles wat er gebeurd is, zijn de liefde die ik voor Levin voel en zijn dood een logisch deel van mijn leven geworden. Mijn eenzaamheid en verdriet hebben nu eindelijk weer plaatsgemaakt voor vertrouwen en plezier. Nu ik voor mijn gevoel met Levins dood in het reine ben gekomen en de beschreven ervaringen heb opgedaan, zie ik het verdriet wat geweest is letterlijk in een ander licht. Alle ervaringen waren naar mijn mening noodzakelijk om van de grens tussen leven en dood mijn werk te kunnen maken. Ik hoop daarmee mensen te helpen hun vertrouwen en geloof in eeuwigdurende liefde te (her)vinden. Als iemand rouwt om een naaste die gestorven is, kan ik daarin uit eigen ervaring met hem of haar samen zijn. Daarbij kan ik berichten doorgeven als dat nog nodig is, zodat diegene liefde kan ervaren door het verdriet en de onverwerkte emoties heen. Of ik kan voor iemand die stervende is vooruitkijken voorbij de grens tussen leven en dood en vertellen wie of wat er ‘aan de andere kant’ op hem of haar wacht. Zo kan diegene in vertrouwen en liefde overgaan. Ik wens dat mensen die iemand verliezen zichzelf niet kwijt hoeven te raken, omdat ze
37
kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 37
01-09-15 14:28
als je een broer of zus verliest
geen aandacht voor hun verdriet durven te vragen. En dat ze de liefde kunnen blijven voelen die hen en hun overledenen draagt.
dansend, wensend maar nu slenterend, dromend herinneringen het verhaal zal doorgaan het verhaal van ‘ons’ dromende herinneringen het verhaal blijft kreeg alleen die andere wending een kus, magisch een broer, magisch een kus, die danste een broer, die danste het leven maar wat nog meer ik geef je een kus en blijf wensen, dromen maar vooral blijf het verhaal magisch dansen Lieve Leef, dankjewel voor je zijn. En voor alle potjes knikkeren. Lotus (1978)
38
kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 38
01-09-15 14:28
Minke Weggemans verzorgt lezingen, gastlessen en publicaties over deze ‘vergeten rouw’ om betrokkenen te steunen en hulpverleners te informeren. Ze publiceerde in 2005 het eerste Nederlandse boek over rouw van volwassen broers en zussen, Broederziel alleen? Het boek kende acht drukken en maakte veel reacties los.
MINKE WEGGEMANS
MINKE WEGGEMANS
“Wie zelf een broer of zus heeft verloren, zal veel van de ervaringen en gevoelens in deze verhalen herkennen.”
Als je een broer of zus verliest
Het verlies van een broer of zus brengt de dood heel dichtbij en confronteert je met allerlei levensvragen. Dan heb je andere mensen nodig om mee te praten. Minke Weggemans besteedt in dit boek aandacht aan diverse aspecten van deze onderbelichte vorm van rouw. Zij illustreert haar beschouwing met gedichten, citaten en verhalen van mensen die zelf een broer of zus hebben verloren.
Als je een broer of zus verliest
NUR 749 ISBN 978 90 435 2398 1
9 789043 523981
kokBObroerofzusverliest0815.indd 1
26-08-15 09:34