Inkijkexemplaar Berlijn - National Geographic by Veen Bosch & Keuning uitgeversgroep

UNIVERSITÄT DER KÜNSTE

JEBENSH ER TZA STRASSE LLE E

START

Museum für Fotografie

200 meter

BERLIJN

Bahnhof Zoologischer Garten

ZOOLOGISCHER GARTEN Hardenbergplatz

SS RA ZI

UR GE RS TR AS SE RN BE RG ER

URFÜ STRARSTENSSE

ANSB A STRA CHER SSE

NÜ

MA RB

RA SS E LOS4 Wittenbergplatz ANGELESKaufhaus A U PLATZ GS des Westens BU RG EIS ER L STREBEN AS ER SE Augsburger S T R A SS Strasse E

ES NK

PASS A STRA UER SSE

J O A C H I M S TA L E R

5 KätheKollwitzMuseum

MEINEKE STRASSE

RST

F AS A N EN STR A S S E

RFÜ

EuropaCenter

BREITSCHEIDPLATZ Kurfürstendamm

7 Jüdisches Gemeindehaus

STR ASSE

RE I S G I D S

WERELDWIJD NEMEN EXPERTS VAN NATIONAL GEOGRAPHIC EEN KIJKJE ACHTER DE SCHERMEN EN DRINGEN DOOR TOT DE KERN VAN DE CULTUUR, DE GESCHIEDENIS EN HET VOLK VAN EEN LAND.

DANKZIJ NATIONAL GEOGRAPHIC REISGIDSEN KAN HUN ERVARING DE JOUWE WORDEN.

REISGIDS

LudwigErhardR STE Haus J Zoologischer Zoologischer APE Aquarium BUDTRASSE Garten Garten KaiserS Theater Erotikmuseum Wilhelmdes Gedächtniskirche ASSE Westens 9 2 BUDAP T E R STR K Kantdreieck

NATIONAL GEOGRAPHIC REISGIDS

BERLIJN

Berlijn

kleurgecodeerd per regio

KAART BIJ DE WANDELING LANGS DE KU’DAMM

Neue Wache

MITTE

Halte U-Bahn Wandelroute In de tekst besproken bezienswaardigheid

Bezienswaardigheid Stadsdeel Omtrek van het gebouw 1 Park Parkeerplaats Halte S-bahn

Uitsluitend voetgangers Tunnel

Regiokaarten BERLIN

Steden & plaatsen

Funkturm

SAKSEN

KLEIN

Bezienswaardigheid Startpunt route Regio Kanaal

Wegnummers A10 E30 Snelweg 109 Secundaire weg Hoofdstad Bondshoofdstad Vliegveld

SYMBOLEN IN DE TEKST A B C D K P F J €

Kaartverwijzing Adres Telefoonnummer Sluitingstijden / reistijden (wandelingen en autotochten) Afstand Start/eind Hotel Entreegeld varieert van € (minder dan €5) tot €€€€€ (meer dan €25)

National Geographic Berlijn.indd 1

E K V P N T W O S U Q

Restaurant Aantal kamers Aantal stoelen Parkeerplaats Lift Niet-roken Airconditioning Overdekt zwembad Openluchtzwembad Fitnessclub Gangbare creditcards geaccepteerd

gen wensen en interessegebieden kunt afstemmen.

Geschiedenis en cultuur

ERVAAR unieke belevenissen, zoals fietsen langs de Berlijnse Muur, bieren van kleine Berlijnse brouwerijen proeven, oorlogsbunkers bezoeken of aan het strand liggen na een nachtje uit.

Unter den Linden en Potsdamer Platz

INSIDER TIPS van de schrijvers en fotografen van National Geographic, maar ook van plaatselijke deskundigen, over hun favoriete plekjes, praktische zaken en veel meer.

Centraal-Berlijn

WANDELINGEN EN AUTOTOCHTEN, voorzien van duidelijke kaartjes, waaronder het voormalige communistische Berlijn, de uitbundige Ku’damm, het hippe Prenzlauer Berg en het merengebied van Mecklenburg. EXCURSIES BUITEN DE GEBAANDE PADEN, zoals naar de Brandenburgse steden Chorin en Neuruppin en de kanalen van het Spreewald. NIET MISSEN Bij elk hoofdstuk vind je verwijzingen naar nadere informatie over sterk

aanbevolen bezienswaardigheden en activiteiten.

PRACHTIGE KLEURENFOTO’S EN HANDIGE KAARTEN maken het eenvoudig te kiezen, je reis uit te stippelen en overal het mooiste te zien.

NUR 512 I S B N 978-90-215-5954-4

NATIONAL GEOGRAPHIC

REISGIDS National Geographic Reisgids maakt deel uit van Kosmos Uitgevers, Utrecht/Antwerpen

789021 559544

BERLIJN

Bernau Jüterbog

Spoorweg

GROOT

Potsdam

De reis indelen

DE REIS INDELEN, een uitgebreide kennismaking met Berlijn, zodat je je reis op je ei-

Stadsplattegronden en wandelkaarten

berlijn

Tiergarten en omgeving

115

Charlottenburg

133

Prenzlauer Berg, Friedrichshain en Berlijn-Oost

155

Schöneberg en Kreuzberg

175

Spandau, Dahlem en Berlijn-West

187

Uitstapjes buiten Berlijn

207

Reiswijzer

233

Omslag voorzijde: Binnenzijde van de koepel op de Reichstag (Shutterstock) Rug: Brandenburger Tor (Oleg Shipov/Shutterstock) Omslagontwerp: Sam Serebin

11-06-15 13:52

Berlijn00_001-012_NED.indd 2

31-05-15 15:13

reisgids

berlijn Damien Simonis Fotografie: Pierre Adenis

Berlijn00_001-012_NED.indd 3

31-05-15 15:13

inhoud

bewust reizen 6

de reis indelen 8

Geschiedenis en cultuur 13 Het huidige Berlijn 14-21 Geschiedenis van Berlijn 22-37 Eten en drinken 38-39 Kunst 40-50

Unter den Linden en Potsdamer Platz 51 Inleiding en kaart 52-53 Wandeling Wilhelmstrasse en Alte Regierungsviertel 70-73 De Berlijnse Muur, toen en nu 78-79

Centraal-Berlijn 81 Inleiding en kaart 82-83 Wandeling door rood Berlijn 100-101 De Berlijnse joodse gemeenschap, toen en nu 112-113

Tiergarten en omgeving 115 Inleiding en kaart 116-117 De schok van het nieuwe 122-123

Charlottenburg 133 Inleiding en kaart 134-135 Wandeling langs de Ku’damm 138-139 De stralende kerstlichtjes van Berlijn 146-147

Prenzlauer Berg, Friedrichshain en Berlijn-Oost 155 Inleiding en kaart 156-157 Wandeling door Prenzlauer Berg 158-159 Modestad Berlijn 164

Schöneberg en Kreuzberg 175 Inleiding en kaart 176-177 Mysterieuze Marlene 182

Spandau, Dahlem en Berlijn-West 187 Inleiding en kaart 188-189 Het vreemde verhaal van Rudolf Hess 194-195

Uitstapjes buiten Berlijn 207 Inleiding en kaart 208-209 Autotocht door Mecklenburg 218-219

reiswijzer 233

De reis indelen 234 Hotels en restaurants 241 Winkelen 256 Uitgaan 260 Taalgids 265

P. 2-3: pracht en praal bij de ingang van Schloss Charlottenburg. Links: in het mooie, groene Volkspark Friedrichshain kunnen de stadsbewoners op adem komen.

Berlijn00_001-012_NED.indd 5

31-05-15 15:13

bewust reizen Verstandige reizigers gaan doelgericht op pad om alles uit hun reis te halen. Door bewust te reizen draagt u bij aan het behoud van de natuur, historie en culturele rijkdom van de plaatsen die u bezoekt. Bovendien verbetert u uw eigen reiservaring. Hoe reist u bewust? • Bedenk dat uw aanwezigheid van invloed is op de plaatsen die u bezoekt. • Besteed uw tijd en geld zodanig dat u iets bijdraagt aan de couleur locale (dat maakt uw verblijf ook interessanter). • Respecteer het natuurlijke en culturele erfgoed van uw bestemming. • Respecteer de lokale gebruiken en tradities. • Toon de lokale bevolking uw waardering voor de interessante of unieke aspecten van hun streek, zoals het landschap, de historische dorpjes en gebouwen, de muziek of het eten. • Trek af en toe uw portemonnee en steun kleine ondernemers die zich inspannen om de bijzondere eigenschappen van een plaats te behouden. Zoek naar winkeltjes, restaurants, pensions en reisorganisaties die trots en hart voor hun omgeving uitstralen. Mijd bedrijven die afbreuk doen aan het karakter van een plek. • Zorg ervoor dat u mooie herinneringen en verhalen mee naar huis neemt, in de wetenschap dat u iets hebt bijgedragen aan het voortbestaan en de ontwikkeling van uw bestemming. Deze manier van reizen wordt geotoerisme genoemd en valt te omschrijven als ‘toerisme dat het geografische karakter van een plek – omgeving, cultuur, uitstraling en erfgoed – en het welzijn van de inwoners ondersteunt of versterkt’. Meer informatie over geotoerisme is te vinden op de website www.nationalgeographic.com/ travel/sustainable

Berlijn00_001-012_NED.indd 6

31-05-15 15:13

G es c h i eden i s en c u lt u u r

Kunst Berlijn beleefde in de chaotische tijd van de Weimarrepubliek een hoogtepunt op het gebied van de kunsten. Tegenwoordig bruist de stad opnieuw van creatieve activiteit. Die komt tot uiting in gedurfde architectuur, maar is ook terug te vinden in de theaters, literaire kringen en galeries. De getallen zeggen al genoeg: Berlijn heeft 3 operahuizen, zo’n 150 theaters, 200 musea en 400 à 600 galeries.

Architectuur Tot de 18e eeuw was Berlijn een nogal saaie, onaanzienlijke stad, maar daarna heeft het vele malen een verandering ondergaan – het spectaculairst in de jaren na de hereniging. Er is maar weinig dat herinnert aan de eerste vijf eeuwen van het bestaan van de Het jaarlijkse Karneval der Kulturen (Carnaval der culturen) in Kreuzberg, Berlijn.

Berlijn01_013-050_NED.indd 40

31-05-15 15:14

K u nst

stad. De meeste gebouwen in het centrum dateren van na 1945. Tot de oudste nog bestaande gebouwen behoren de Nikolaikirche (met zijn twee spitse, 19e-eeuwse torens) en de Heilige-Geist-Kapelle, beide uit de 13e eeuw. De iets later gebouwde Marienkirche en Klosterkirche (die in de geruïneerde staat van vlak na de oorlog gelaten is) zijn ook typisch Noord-Duitse gotische kerken. De Zitadelle in Spandau en in min dere mate het Jagdschloss Grunewald zijn renaissancistisch. De eerste echte bouwgolf voltrok zich ten tijde van keurvorst Frederik Willem. Zijn architecten verfraaiden de stad met veelal sobere, barokke gebouwen. De Nederlander Slechts weinig herinnert Johann Arnold Nering (1659-1695) ontwierp het Zeughaus nog aan de eerste vijf (arsenaal) aan Unter den Linden. Andreas Schlüter (1660eeuwen van Berlijn. De 1714) uit Hamburg versierde de binnentuin en ontwierp het hart van het nabijgelegen Berliner Schloss, de koninklijke meeste gebouwen in residentie (afgebroken na 1945). De Zweed Johann het centrum dateren Friedrich Eosander von Göthe (1669-1728) en de Parijse van na de Tweede hugenoot Jean de Bodt Wereldoorlog. (1670-1743) behoorden tot Schlüters concurrenten. Eosander von Göthe had een belangrijk aandeel in Schloss Charlottenburg en De Bodt voltooide het Zeug haus. Kort daarna werd de Gendarmenmarkt opgesierd met de Französischer Dom en de Deutscher Dom. De volgende bouwgolf voltrok zich ten tijde van Frederik II, die droomde van een Forum Fridericianum in rococostijl aan Unter den Linden. Architect Georg Wenzeslaus von Knobelsdorff (1699-1753) voerde diverse onderdelen van Frederiks plan uit, waaronder de Staatsoper, het Altes Palais en de Sankt-HedwigKathedrale. Zijn belangrijkste prestatie was Schloss Sanssouci in Potsdam, een sieraad van Pruisische rococo. Als barok de sensuele opvolger was van de strakkere renaissance, dan was rococo suikerzoete barok: krullerige versieringen en tierlantijntjes – goed te zien in de paleizen van Schloss Sanssouci. De productieve Karl Friedrich Schinkel (1781-1841) en zijn studenten, onder wie Friedrich August Stüler (1800-1865), domineerden de eerste helft van de 19e eeuw. Schinkels Neue Wache en Altes Museum zijn neoclassicistische meesterwerken – soberheid was weer in de mode. Stüler ontwierp de Alte Nationalgalerie en de Matthäuskirche. De eeuw werd afgesloten met frivo lere gebouwen, zoals de Reichstag en de Berliner Dom, bijna bombastische neorenaissancistische bouwwerken. Tijdens de Weimarrepubliek was er geen geld voor grootse gebouwen. Maar de creatieve geest van de tijd

Berlijn01_013-050_NED.indd 41

31-05-15 15:14

U n ter de n L i n de n e n P o tsdamer P latz

Reichstag Een kennismaking met Berlijn kan misschien het best beginnen met een bezoek aan het gebouw van het nationale parlement. De Reichstag, door Hitler misbruikt ter uitbreiding van diens macht en in de Tweede Wereldoorlog zwaar gebombardeerd, ligt vlak bij de voormalige Berlijnse Muur, die 29 jaar lang de scheidslijn was tussen Oost en West.

Norman Foster ontwierp een ‘volkskoepel’ voor de Reichstag, sinds de hereniging zetel van het nationale parlement.

De Reichstag (Rijksdag) heeft krachtige reacties uitgelokt. Keizer Wilhelm II noemde het gebouw, ontworpen door Paul Wallot (1841-1912) en voltooid in 1894, ‘de keizerlijke apenkooi’. Hij was bang dat de grandeur die van zijn officiële Berlijnse residentie (het Schloss, aan de oostzijde van Unter den Linden) zou overstijgen. Uiteindelijk had hij geen invloed op het bouwproces en mopperde dat het gebouw een ‘hoogtepunt van slechte smaak’ was. Maar Wallots ijzeren en glazen koepel oogstte destijds veel bewondering bij het publiek.

Berlijn02_051-080_NED.indd 54

Hoewel de wetgevende macht in de tijd dat de Reichstag werd gebouwd, in handen was van de keizer en zijn ministers (vooral de kanselier), had het parlement wel enige invloed op staatszaken. Wat zou er gebeurd zijn als het bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog tegen de verstrekking van oorlogskredieten had gestemd? In 1916, toen de oorlog in volle gang was, werd het opschrift Dem Deutschen Volke (aan het Duitse volk) aan de gevel toegevoegd. Hoewel Hitler het broze parlementaire systeem gebruikte om begin jaren 30 aan de macht te komen, heeft hij de Reichstag,

31-05-15 15:15

R eichstag

die in 1933 (zie kader p. 55) onder verdachte omstandigheden ernstig beschadigd raakte door brand, nooit betreden. De nazi’s herstelden het gebouw niet; aan het eind van de oorlog raakte het nog verder beschadigd. Wallots koepel werd in 1954 gesloopt, maar de rest van het gebouw, aan

insider tip: Let in het gebouw van de Reichstag op de teksten die de binnengetrokken Russische soldaten in 1945 op de muren schreven. —Ulrich Kratz-Whan manager Kulturbüro Berlin de westkant van de Muur, werd in de jaren 60 gerestaureerd. De Reichstag werd gebruikt door parlementaire commissies, maar volgens een verdrag uit 1971 met Oost-Duitsland mocht het WestDuitse parlement (Bundestag) er niet zetelen. Daardoor zou

West-Berlijn een te grote concurrent voor Oost-Berlijn worden, dat immers ‘Hauptstadt der DDR’ was.

De nieuwe Reichstag Met de hereniging in 1990 werd alles anders. Het parlement besloot in 1991 naar Berlijn te verhuizen; de Britse architect Norman Foster mocht het gebouw opknappen. De buitenkant liet hij intact, maar het interieur nam hij stevig onder handen. Het spectaculairste element is zijn glazen koepel. Bezoekers kunnen twee dagen van tevoren reserveren via de website of dienen twee uur voor bezoek aanwezig te zijn om een tijd te bespreken. De koepel ligt boven de plenaire vergaderzaal. Midden in de koepel verrijst een soort trechter die bekleed is met spiegels. Aan de onderzijde ervan kunt u het een en ander lezen over de bewogen geschiedenis van het gebouw. Beklim daarna de wenteltrap; boven aan de koepel hebt u een fraai uitzicht op Berlijn. Hier bevindt zich ook een café.

Reichstag A Kaart p. 52 B Besucherdienst, Platz der Republik 1 C 030 22 73 21 52; fax 030 22 73 64 36 D Koepel 8.0024.00 uur; toegang tot 11.00 uur G U-Bahn: Bundestag www.bundestag.de

De brand in de Reichstag Binnen een maand na Hitlers benoeming tot kanselier vond de NSDAP een aanleiding om de absolute macht te grijpen. In de nacht van 27 februari 1933 werd er een brand in de Reichstag gemeld en toen de brandweer arriveerde, stond de plenaire zaal al in lichterlaaie. De politie arresteerde Marinus van der Lubbe (24), een werkloze Nederlandse metselaar en berucht pyromaan, hoewel velen geloofden dat de nazi’s de brand zelf hadden aangestoken. De volgende dag werd de

Berlijn02_051-080_NED.indd 55

Grondwet van Weimar opgeschort en de noodtoestand uitgeroepen, waardoor de nazi’s hun politieke tegenstanders, in het bijzonder de communisten, wettelijk konden vervolgen. Nadat de communisten hun parlementszetels hadden moeten inleveren, kregen de nazi’s de absolute meerderheid. Een een jaar later, na de dood van president Von Hindenburg, gaven ze Hitler dictatoriale macht. Van der Lubbe werd in Leipzig berecht en in januari 1934 geëxecuteerd.

31-05-15 15:15

U n ter de n L i n de n e n P o tsdamer P latz

Het parlement verhuisde hier in 1999 vanuit Bonn naar deze plek. Bezoekers kunnen een vergadering bijwonen en de Plenarsaal bezichtigen (de halfcirkelvormige zaal met de reusachtige adelaar, het symbool van de republiek, waar het parlement

zetelt), maar ook andere delen van het gebouw bekijken. Er zijn verschillende rondleidingen, waarvan die van 90 minuten in verschillende talen is. Op de website van de Bundestag vindt u informatie over de rondleidingen.

Duitse adelaar Vierkante hoektoren

Uitzicht op de zaal

Elliptische koepel van staal en glas met wenteltrap

De Reichstag (Rijksdag)

Parlementszaal Voorportaal met opschrift

Berlijn02_051-080_NED.indd 56

31-05-15 15:16

Door zijn moderne koepel en 19e-eeuwse gevel zijn in de Reichstag heden en verleden verenigd.

Binnenhof

Rustica onderzijde gevel

Berlijn02_051-080_NED.indd 57

U kunt schriftelijk of via internet een rondleiding boeken. Ten oosten van de Reichstag staat het Jakob Kaiser Haus, waar de helft van de kantoren van de parlementsleden is ondergebracht. Het werd rond 1904 gebouwd als Reichstags präsidentenpalais en diende tot 1933 als zetel van de parlementsvoorzitter. Het plein voor de Reichstag zag er tot de Tweede Wereldoorlog heel anders uit. Tot de jaren 20 heette het de Königsplatz, daarna Platz der Republik. Hier stond de Siegessäule, het gevleugelde, gouden overwinningssymbool dat door Hitler in de jaren 30 naar zijn huidige plek in Tiergarten (zie p. 120-121) werd verplaatst. Vanaf 1961 tot de eenwording werd er regelmatig gedemonstreerd op het plein, vóór vrijheid voor Oost-Duitsland en tegen de Muur. n

31-05-15 15:16

U n ter de n L i n de n e n P o tsdamer P latz

Brandenburger Tor en Pariser Platz Tot de val van de Muur in 1989 konden westerse toeristen niet onder de Brandenburger Tor door wandelen, de poort die voor de oorlog de belangrijkste attractie was voor mensen die een uitstapje naar Berlijn maakten.

De Brandenburger Tor was een tijdlang het symbool van de scheiding tussen Oost en West.

In de naoorlogse jaren kon de poort alleen vanachter de Muur worden bewonderd. Wie een dagtrip naar Oost-Berlijn maakte, werd er door patrouillerende soldaten op Unter den Linden van weerhouden al te dichtbij te komen. De gebouwen rond de Pariser Platz, het ooit zo fraaie plein aan de oostzijde van de poort, waren na de oorlog afgebroken, waardoor Unter den Linden uitmondde in een verlaten vlakte. Maar sinds de hereniging is de poort in zijn oude glorie hersteld en heeft de Pariser Platz zijn vroegere grandeur weer terug. De

Berlijn02_051-080_NED.indd 58

rechthoekige Pariser Platz werd in 1734 aangelegd om als eindpunt te dienen van Unter den Linden vanaf het nu verdwenen koninklijke Schloss. Het was onderdeel van een zorgvuldig uitgevoerd stedelijk ontwerp van Philipp Gerlach (1679-1748), waartoe ook de ronde Mehringplatz (destijds de Rondell geheten) en de achthoekige Leipziger Platz (ook uit 1734, nu gerenoveerd) behoorden. Op elk plein moest een stadspoort verrijzen; in 1791 werd de Brandenburger Tor op de Pariser Platz gepresenteerd aan het publiek. De ontwerper, Carl

31-05-15 15:16

B ra n de n burger T o r e n P ariser P latz

Gotthard Langhans (1732-1808), vond ‘de locatie zonder twijfel de mooiste ter wereld’. Het is een lage, brede constructie die is versierd met eenvoudige Dorische zuilen. Toch moest de poort de overwinning van de vrede symboliseren, en niet die van de oorlog. In 1795 werd er op de poort een 5,5 m hoog beeld van een vierspan, de Quadriga, geplaatst dat de godin van de vrede, Irene, voorstelt (of, volgens anderen, de godin van de overwinning), die de stad binnenrijdt in een door vier paarden getrokken strijdwagen. Aan de zuidzijde van de poort is de oorlogsgod Mars te zien, met zijn zwaard in de schede – dit om de vredesboodschap te benadrukken. De Quadriga werd ontworpen door Johann Gottfried Schadow, die opgroeide in een Berlijns kleermakersgezin. Op twintigjarige leeftijd ging hij ervandoor met de dochter van een rijke juwelier, die zijn kunststudie in Italië bekostigde. Het huidige beeld is een kopie die in de jaren 60 in West-Berlijn is gemaakt: een van de zeldzame keren dat Oost en West samenwerkten. Het origineel is in de Tweede Wereldoorlog verwoest. Wie moe is van het rondwandelen, gaat naar de Raum der Stille (Stiltekamer) in de noordvleugel van de poort (dag. 11.00-16.00 uur). In deze zaal, met zijn kunstig geplaatste rots, kunt u in stilte mediteren. Sinds 1992 is de Pariser Platz dankzij subsidies van de EU grotendeels in oude luister hersteld. Het fraaie, vroeg-20e-eeuwse

Berlijn02_051-080_NED.indd 59

Haal die muur neer! Toen Ronald Reagan in 1987 de Brandenburger Tor bezocht, zei hij tegen de Sovjetpresident: ‘Secretaris-generaal Gorbatsjov, als u vrede wilt, voorspoed voor de Sovjet-Unie en Oost-Europa, en liberalisering, kom dan naar deze poort! Mijnheer Gorbatsjov, maak die poort open! Mijnheer Gorbatsjov, haal die muur neer!’ Een plaquette met deze oproep werd onthuld in 2012. U vindt hem in het trottoir aan de westzijde. Andere Amerikaanse presidenten die hier een toespraak hebben gehouden waren John F. Kennedy in 1963 (de Sovjets hingen rode doeken op zodat JFK Oost-Berlijn niet kon zien), Bill Clinton in 1994 en Barack Obama in 2013.

Hotel Adlon staat weer trots in de zuidoosthoek. De ambassades van Frankrijk, de Verenigde Staten en Groot Brittannië (met een speelse gevel aan de Wilhelmstrasse) zijn ook gevestigd in nieuwe gebouwen op hun vooroorlogse locaties. De elegante tuinen zijn aangelegd volgens het ontwerp van 1880. Een groot deel van de glazen Akademie der Künste (een van twee locaties van de kunstacademie) wordt gebruikt als archief en voor de administratie, maar ook voor tijdelijke tentoonstellingen. Exposities van de academie vinden tevens plaats in het gerestaureerde Max Liebermanngebouw, aan de overkant. De in Canada Amerikaanse architect Frank O. Gehry (1929) ontwierp de DG Bank, tussen de Akademie der Künste en de Amerikaanse ambassade. De gevel is sober, maar dat geldt zeker niet voor het interieur. n

Hotel Adlon A Kaart p. 53 B Unter den Linden 77 C 030 226 10 www.kempinski. com/adlon

Akademie der Künste A Kaart p. 53 B Pariser Platz 4 C 030 20 05 70 D Tentoonstellingen di.-zo. Gratis – €€ G U-Bahn en S-Bahn: Brandenburger Tor www.adk.de

31-05-15 15:16

U n ter de n L i n de n e n P o tsdamer P latz

Gendarmenmarkt Dit 17e-eeuwse marktplein was onderdeel van een stedenbouwkundig plan voor de bouw van Friedrichstadt en is misschien wel het mooiste plein in het centrum. Keurvorst Frederik III (en vanaf 1701 Frederik I, koning van Pruisen) gaf in 1688 opdracht tot de aanleg van de wijk. In de decennia daarop verrezen rond het plein de gebouwen die het nu nog zijn charme verlenen.

Met zijn twee bijna identieke kerken is de Gendarmenmarkt een van de mooiste pleinen van Berlijn.

Französischer Dom A Kaart p. 53 B Gendarmenmarkt 5 C 030 229 17 60 D Gesl. ma. € G U-Bahn: Französische Strasse www.franzoesischerdom.de

Berlijn02_051-080_NED.indd 68

De Gendarmenmarkt ontleent zijn naam aan het regiment Gens d’Armes – gewapende mannen – dat hier was gelegerd en aan het feit dat het tot 1880 Duitslands grootste levensmiddelenmarkt was. Aan beide zijden van het plein staan twee vrijwel identieke kerken. De kerk aan de noordzijde werd gebouwd voor de Franse hugenoten, die hier kwamen wonen en in de 18e eeuw luxueuze winkels in de Friedrichstrasse openden. De Friedrichstadt Kirche, een eenvoudige kerk uit 1705, werd gebouwd naar het voorbeeld van de belangrijkste protestantse kerk in Frankrijk, in Charenton. Het gebouw wordt

overschaduwd door de baroktoren ernaast, een ontwerp van Carl von Gontard (1731-1791) en voltooid in 1785. De koepelkerk werd de Französischer Dom genoemd, een verwarrende naam, want ‘Dom’ betekent in het Duits niet ‘koepel’, maar ‘kathedraal’ – en dát was het niet. U kunt de toren beklimmen. Beneden vindt u het Hugenottenmuseum, dat gewijd is aan de vervolging van de protestanten in Frankrijk, hun vlucht naar het buitenland en hun rol in de Berlijnse geschiedenis. De kerk wordt vaak gebruikt voor concerten en bezit een carillon met zestig klokken. De Duits-Lutherse gemeenschap

31-05-15 15:16

G e n darme n markt

De Duitse schuldenklok Als gevolg van hyperinflatie kostte een brood tijdens de Weimarrepubliek een kruiwagenvol Reichsmarken. Die gedachte bezorgt individuele Duitsers nog steeds een diepe aversie tegen schulden, hoewel de regering daar minder last van heeft. Om de Duitse staatsleningen in de gaten te kunnen houden, heeft de bond van

van de stad bouwde in 1708 een kerk aan de zuidzijde van het plein. In 1785 bouwde Von Gontard een koepel die bijna gelijk was aan de Franse. De kerk werd onvermijdelijk de Deutscher Dom genoemd en raakte in de Tweede Wereldoorlog zwaar beschadigd. In de jaren 80 verbouwden de Oost-Duitsers de kerk tot een centrum voor kunst. Het verenigde Berlijn besloot er een museum te vestigen (Historische Ausstellung) over de geschiedenis van de Duitse democratie. De tentoonstelling begint met een uiteenzetting over de huidige Duitse parlementaire democratie van nu. Vervolgens komen de oudere geschiedenis en de rol van Duitsland in de EU aan bod. Tussen de twee kerken staat het iets minder strenge Konzerthaus (voorheen Schauspielhaus), ook ontworpen door Carl Friedrich Schinkel. Het overdadige interieur werd na de oorlog hersteld. Hier speelt het Berlijnse Symfonieorkest (Berliner Symphoniker) en er worden veel klassieke concerten gegeven. Buiten op het plein staat een standbeeld van Friedrich von Schiller (1759-1805), een van de groten uit de 18e-eeuwse Duitse letteren.

Berlijn02_051-080_NED.indd 69

belastingbetalers een schuldenklok laten ophangen bij de chique winkels van de Friedrichsstrasse, naar voorbeeld van die in New York. De cijfers verspringen dag en nacht. Halverwege 2013 liep de Duitse staatsschuld met € 870 per seconde op en bedroeg in totaal zo’n € 2,08 biljoen of € 25.400 per inwoner.

Een blok ten westen van de Gendarmenmarkt loopt de Friedrichstrasse, tot in de Tweede Wereldoorlog een van de belangrijkste verkeersaders, die nu opnieuw heel populair is. In de jaren 90 ontwierp een internationaal architectenteam een aantrekkelijke promenade, de Friedrichstadtpassagen. De winkels, de Quartiers, beginnen in het noorden bij Quartier 207, zijn ontworpen door de Fransman Jean Nouvel (1945); hier is een winkel van de Franse Galeries Lafayette ondergebracht. Het grotendeels uit glas opgetrokken gebouw wordt gekenmerkt door twee glazen kokers die dwars door de vloeren heen lopen. Daarnaast ligt Quartier 206, een hoekig, door de Amerikaanse architect Henry Cobb (1926) ontworpen gebouw. De uit Keulen afkomstige architect Oswald Matthias Ungers (19262007) ontwierp het kubusvormige Quartier 205. Twee blokken ten oosten van de Gendarmenmarkt ligt het Ministerie van Buitenlandse Zaken. Het hoofdgebouw was de Reichsbank van de nazi’s, en later, in de DDR-tijd, het hoofdkwartier van de SED. Aan de Werderstrasse heeft het gebouw een open atrium, dat in 2003 is gebouwd. n

Hugenottenmuseum A Kaart p. 53 B Gendarmenmarkt 5 C 030 229 17 60 € G U-Bahn: Französische Strasse www.franzoesischerdom.de

Deutscher Dom A Kaart p. 53 B Gendarmenmarkt 1 C 030 22 73 04 31 D Gesl. ma. G U-Bahn: Stadtmitte www.bundestag.de

Konzerthaus A Kaart p. 53 B Gendarmenmarkt 2 C 030 203 09 23 33 € G U-Bahn: Stadtmitte www.konzerthaus.de

31-05-15 15:16

U n ter de n L i n de n e n P o tsdamer P latz

Wandeling Wilhelmstrasse en Alte Regierungsviertel Wanneer u op de hoek van Unter den Linden en de Wilhelmstrasse staat, kunt u zich voorstellen dat dit ooit het regeringscentrum was. De Wilhelmstrasse was de centrale straat van het Regierungsviertel, met ministeries en overheidsgebouwen uit de vroege 19e eeuw tot de dagen van Hitler. Nu is alles weg, op een enkele uitzondering na: de oorlog heeft alles in rook doen opgaan. Dit is een spookachtige rondwandeling.

Dit tableau in het voormalige Ministerie van Luchtmacht herdenkt de opstand in de DDR in 1953.

Begin bij de Russische 1 en Engelse 2 ambassades, die op hun historische locaties vlak bij de straathoek liggen. Twee blokken verderop, aan Wilhelmstrasse 54 (destijds 64), hield de Pruisische Staatsraad 3 tussen de Eerste Wereldoorlog en de komst van de nazi’s kantoor. De toenmalige president van de Pruisische

Berlijn02_051-080_NED.indd 70

Staatsraad en latere bondskanselier van West-Duitsland, Konrad Adenauer, woonde hier in 1932-1933, totdat de nazi’s de macht van de afzonderlijke Duitse staten sterk beknotten en een gecentraliseerd bestuur in Berlijn invoerden. Het gebouw werd het hoofdkwartier van Rudolf Hess, Hitlers plaatsvervanger (zie p. 194-195),

31-05-15 15:16

U n ter de n L ei n n en P o tsdamer P latz W a n deli n g W ilhelmstrasse n de A lte R egieru n gsviertel

lag het Ministerie van Buitenlandse Zaken 5, dat van 1938 tot het eind van de oorlog werd geleid door Joachim von Ribbentrop (1893-1946). Aan de westzijde van de Wilhelmstrasse lag de oude Rijkskanselarij 6, die van 1878 tot 1939 als kantoor van de Duitse kanselier diende; in 1939 werd Hitlers nieuwe Rijkskanselarij 7 aan de Vossstrasse voltooid.

NIET MISSEN: • Luftfahrtministerium • Stasi Bildungszentrum • Topographie des Terrors

totdat Martin Bormann hem verving. Nu is hier de Berlijnse vestiging van het Ministerie van Consumentenbescherming, Voeding en Landbouw gevestigd. Ernaast lag het kantoor van de Pruisische premier 4. Toen nazichef Hermann Göring (1893-1946) die positie verwierf, verhuisde hij zijn kantoor naar de Leipziger Strasse en betrok Hess het gebouw. Aan de overkant

voorm. Propaganda❿ ministerium

❼

Mohrenstrasse SSE

voorm. Luftfahrt-

ER S TRA S

HEN

KÖT

SSE

RIEU X-PA RK

⓭

voorm. Berlijnse Muur

Hotel Prinz-Albrecht KO C H STR

ASSE

Prinz-AlbrechtPalais

Checkpoint Charlie ZIM ME RST R

STR ASSE

K ST RA

Stasi Bildungszentrum

CH-

A-D U

FRIEDRI

hoofdkwartier Topographie Gestapo des Terrors

⓰ ⓱

L IN

200 meter

RAS

TILL

STRASSE

Museum für Kommunikation

⓯

R A SS E K RON E N ST

Deutscher Dom

MST

MartinGropiusBau

T R ASS E MOH R EN S Stadtmitte

HEL

NI ED

GENDARMENMARKT FriedrichstadtSchauspielpassagen haus

LEIPZIGE

WIL

ministerium LEIPZIGER PLATZ Potsdamer ER STR. Platz Bundesrat POTSDAM ⓬ POTSDAMER DalíPLATZ ⓫ Die Ausstellung Potsdamer standbeeld Platz Freiherr Karl Abgeordnetenvom und Quartier ⓮ haus zum Stein Potsdamer ST R . Platz ER KIR C HN ER Sony Center

S C H E ST R .

Französischer Dom

MAUERSTRASSE

Georg Elsermonument

S SE

E E N ST R A S S

E B E RT S R ASS E T

voorm. kantoor

BE H RE N ST RA

FR A N ZÖ S I

Französische Strasse

❸ Pruisische premier

nieuwe Rijkskanselarij VO S S ST R A

Berlijn02_051-080_NED.indd 71

RASSE

voorm. Pruisische Staatsraad

❺ ❹ oude Rijkskanselarij ❻ ❾ Führerbunker ❽

Beisheim Center

Komische Oper

ruiterstandbeeld Frederik de Grote

CH AR LOTT

NÉ

BEHRENST

Holocaust Monument

ambassade

RAS

LEN

LINDEN

ST RASS E

ambassade

Ministerie van Buitenl. Zaken

A TR

❶ Russische

M ST

TIERGARTEN

❷ Engelse

HEL

Amerikaanse ambassade

Hotel Adlon

FRIEDRICH

PARISER PLATZ

WIL

ST RA SS E DE 17. JU NI

DEN

UNTER Brandenburger Tor

RASSE

Brandenburger Tor

A Zie ook kaart p. 52-53 P Unter den Linden D 1,5 uur K 1,5 km P Kochstrasse

GLINKAST

START

AS SE

Museum Haus am Checkpoint Charlie

Kochstrasse

31-05-15 15:16

C entraal - B erli j n

Museumeiland Op het Museumeiland (Museumsinsel), het noordelijke deel van het eiland in de Spree, liggen vijf musea. Het complex wordt ook wel de â&#x20AC;&#x2DC;Pruisische Acropolisâ&#x20AC;&#x2122; genoemd en staat nu op de Werelderfgoedlijst. In de 19e eeuw kende Duitsland veel pioniers op het gebied van archeologie en de klassieke oudheid, die een groot aantal kunstschatten ontdekten. Ze brachten het Pergamonaltaar en de Babylonische Isjtarpoort mee terug naar huis.

De Isjtarpoort in het Pergamonmuseum geeft een indruk van de glorie van het oude Babylon.

De meeste gebouwen op het eiland hebben tijdens de Tweede Wereldoorlog ernstige schade opgelopen en zijn vervolgens onder het communisme verwaarloosd. Er loopt een ambitieus en zeer kostbaar renovatieproject. Uiteindelijk zullen de belangrijkste kunstschatten van de stad op deze centrale locatie

Berlijn03_081-114_NED.indd 84

worden samengebracht. De eerste fase moet in 2017 afgerond zijn en omvat het bezoekerscentrum James Simon Galerie en de archeologische promenade die vier van de vijf musea verbindt. Op www.museumsinsel-berlin.de krijgt u een beeld van het Museumeiland anno 2025, inclusief het nieuwe deel waarin misschien

31-05-15 15:16

M u se u meiland

de Gemäldegalerie (p. 126-128) komt, maar zeker is dat nog niet.

Pergamonmuseum Dit was het laatste van de vijf musea die op het Museumsinsel werden gebouwd (1930) – en het indrukwekkendste. Het Pergamonmuseum, het drukst bezochte en meest monumentale museum van Berlijn, ademt de sfeer van een Babylonische tempel. Wanneer u hetmuseum binnenkomt, liggen er drie vleugels vol fraaie exposities op u te wachten. Het museum is vooral bekend om zijn kunstvoorwerpen uit de oudheid, van de Babylonische Isjtarpoort tot het Griekse Pergamon-altaar, waar het museum naar is genoemd. Vanaf het begin van de 19e eeuw tot aan de Tweede Wereldoorlog waren Duitse archeologen actief in het MiddenOosten, van Turkije tot Iran. Ze groeven veel op, van aardewerk tot complete gebouwen. U kunt hier uren en uren ronddwalen. Hieronder wordt een aantal hoogtepunten belicht. In alle musea op het Museums insel zijn audiotours in het Engels beschikbaar. De verklarende teksten bij de objecten zijn alleen in het Duits.

Pergamon-altaar: op het eerste hoogtepunt van het museum wordt u nauwelijks voorbereid. Met uw kaartje nog in de hand wandelt u een ruime zaal binnen waar de herschepping van het Pergamon-altaar staat, dat deels bestaat uit oorspronkelijke resten, die naar Berlijn zijn

Berlijn03_081-114_NED.indd 85

verscheept en in het museum in elkaar zijn gezet. Het grotendeels verwoeste altaar werd in de jaren 70 en 80 van de 19e eeuw met andere delen van de Akropolis opgegraven in het Griekse Pergamon (het huidige Bergama in Turkije). De belangrijkste vondsten waren delen van de friezen rond het altaar. In de zaal staat de reconstructie van de westzijde van het altaar, oorspronkelijk uit 170 v.‌Chr. De friezen van de noord-, zuiden oostzijde hangen aan de muren van de zaal. Er staan gevechtshandelingen tussen de goden en reuzen op afgebeeld: allegorische verhalen over de strijd tussen goed en kwaad, waarbij de goden (de goeden) winnen. Tot 2019 worden aan

Pergamonmuseum A Kaart p. 83 B Am Kupfergraben C 030 20 90 55 77 D Gesl. ma. €€€ incl. audiotour G S-Bahn: Hackescher Markt www.smb.museum

Kaartjes! U kunt de musea op het Museumeiland afzonderlijk bezoeken (€€), maar met een Bereichskarte (terreinkaart) kunt u voordelig naar een aantal verschillende musea (€€€ ). Nog meer waar voor uw geld krijgt u met de driedaagse museumpas (€€€€, verkrijgbaar bij de musea zelf, het toeristenbureau en via www.visitberlin.de), waarmee u toegang hebt tot veel musea in heel Berlijn. Veel musea zijn gratis voor personen onder de achttien jaar.

het altaar restauratiewerkzaamheden verricht. Boven, in wat de hof van het altaar zou zijn geweest, ziet u nog een aantal friezen. Hierop wordt het levensverhaal verteld van Telephos, de mythische stichter van Pergamon die, als jongetje, de woestijn in werd gestuurd,

31-05-15 15:16

C entraal - B erli j n

Bode-Museum

Pergamonmuseum

een avontuurlijk leven vol oorlog tegemoet.

James-Simon-Galerie (opening in 2017)

Griekse en Romeinse kunst: vanhier gaat u naar de rechterzuidvleugel en ziet u opnieuw een monumentaal object: de marktpoort van Milete, een antieke Griekse stad aan de westkust van het huidige Turkije, zoâ&#x20AC;&#x2122;n 80 km ten zuiden van Izmir. De poort, gebouwd in 120 n.Chr. en 29 m breed en bijna 17 m hoog, was in feite een bescheiden bouwwerk in Milete, een drukke handelshaven aan de Middellandse Zee. Rechts van de poort ziet u in het oude metselwerk een advertentie

Berlijn03_081-114_NED.indd 86

van een kapper gegraveerd staan. De poort, die bij een aardbeving in de middeleeuwen beschadigd raakte, werd door Duitse archeologen gereconstrueerd maar raakte in de Tweede Wereldoorlog opnieuw beschadigd. De noordvleugel met de Griekse architectuur, die onder meer de propyleeĂŤn van de tempel van Athene bevat, is tot 2019 wegens renovatie gesloten. Een selectie van de antieke beelden is in het Altes Museum (p. 95-96). te zien.

31-05-15 15:16

M u se u meiland

Alte Nationalgalerie

Museumeiland

Neues Museum

Het Midden-Oosten: loop terug naar de Miletepoort en ga naar het Vorderasiatisches Museum (Museum voor het Antieke Midden-Oosten). Bij

Berlijn03_081-114_NED.indd 87

Altes Museum

binnenkomst wordt u direct al overweldigd door de reconstructie van de fantastische Isjtarpoort in Babylon, die in de 6e eeuw v.Chr.

31-05-15 15:16

256

r eiswijzer R eiswijzer

Winkelen Elke wijk van Berlijn heeft zijn eigen winkelgebied en eigen accenten. Alles is er: van de beroemde Duitse hightech designartikelen, eersteklas juwelen en traditionele kunstnijverheid tot souvenirs uit de DDR-tijd. Typisch voor de stad zijn de alternatieve boetiekjes, waar weliswaar geen haute couture te vinden is, maar die bruisen van 21e-eeuwse Berlijnse energie. Het vroegere Oost-Berlijn is nu een broedplaats voor creatief modetalent. Begin in Mitte met de trendy zaken rond de Hackescher Markt en snuffel rond bij de ontwerpers aan de Alte Schönhauser Alee. In Prenzlauer Berg wordt aan de hippe Kastanienallee in piepkleine winkeltjes indie- en retrokleding verkocht. In de luxueuze passages van Quartier 26 aan de Friedrichstrasse vindt u de dure modemerken. Potsdamer Arkaden en Alexa aan de Alexanderplatz zijn Amerikaans aandoende warenhuizen. In het westen van de stad is de Kurfürstendamm (Ku’damm) het domein van merken als Versace, Gucci en Jil Sander, en voor het jonge publiek zijn er de ketens H&M en Urban Outfitters. In de zijstraten Bleibtreustrasse en Fasanenstrasse vindt u interessante boetieks, en het legendarische warenhuis KaDeWe (Kaufhaus des Westens, zie bl. 138) ligt op een steenworp afstand hiervandaan. Voor een meer eigenzinnig aanbod gaat u naar de Oranien strasse en de Bergmannstrasse in het winkelgebied van Kreuzberg of de Wühlischstrasse in Friedrichshain. U vindt er boeken, esoterische artikelen, kleding en huishoudelijke artikelen die nét even anders zijn.

Openingstijden Sinds 2008 mogen de winkels in Duitsland van maandag tot en met zaterdag 24 uur per dag open zijn, maar dat gebeurt zelden. Kleine zaken gaan tussen 9.30 en 11.00 uur open en sluiten rond 18.30 uur. Warenhuizen blijven open tot 22.00 uur. Op zondag zijn alleen bakkers, winkels op stations en vliegvelden,

Berlijn10_234-272_NED.indd 256

tenburg, tel. 030 28 44 41 60, www.co-berlin.info. In een fraai oud depot van Deutsche Post wordt kwalitatief hoogstaand werk getoond van opkomende fotografen en van gevestigde namen als Henri Cartier-Bresson, Annie Leibovitz en Martin Parr. Er is een populaire serie lezingen door fotografen. Galerie Sprüth Magers, Betalen Oranienburger Strasse 18, Mitte, In Duitsland wordt nog veel tel. 030 288 88 40 30, www.spru contant betaald. Warenhuizen en restaurants accepteren credit- ethmagers.com. Een belangrijke, cards, kleine winkels meestal niet; op de markt gerichte galerie voor avant-gardekunst, video en film, kijk of ze de bekende stickers op de deur hebben. U kunt ook niet met een zustervestiging in Londen, die grote namen vertegenwoordigt overal pinnen. als Peter Fischli, Cyprien Gaillard, Cindy Sherman en Rosemarie Galeries Trockel. In hetzelfde complex vindt Berlijn telt meer dan zeshonu ImageMovement, een winkel derd galeries. Het is een bonte met kunstfilms. verzameling die varieert van KW Institute for Contempoachterkamertjes tot enorme industriële ruimtes en statige villa’s. rary Art, Auguststrasse 69, Mitte, tel. 030 243 45 90, www.kw-berlin. Informatie over exposities vindt u in het tweewekelijkse magazine de. KW heeft geen eigen collectie, maar organiseert belangrijke eveArtery Berlin (www.artery-berlin. nementen in een voormalige marde) en de gratis kalender Berliner garinefabriek. Tijdens de Berliner Galerien (www.berliner-galerien. Biennale ontmoeten kunstenaars de), of via de app ‘Gallery Guide en potentiële kopers elkaar hier in Berlin’. het café. Blain/Southern, Potsdamer Sammlung Boros, ReinhardStrasse 77-87, Schöneberg, tel. 030 strasse 20, Mitte, www.sammlung644 93 15 10, www.blainsouthern. boros.de. De galerie voor com. Beroemde internationale hedendaagse kunst van zakenman galerie met vestigingen in Londen Christian Boros is gevestigd in een en New York. Grootschalige, bunker uit de Tweede Wereldooreigentijdse kunstuitingen in het log. Reserveer een privérondleiding voormalige gebouw van de krant via de website. Der Tagesspiegel. VW Berlin, Rudi-DutschkeCamera Work, Kantstrasse 149, Strasse 26, Kreuzberg, tel. 030 Charlottenburg, tel. 030 31 50 47 83, www.camerawork.de. Befaamde 816 16 04 18, www.vwberlin. com. Deze progressieve galerie galerie voor fotografisch werk in vlak bij Checkpoint Charlie is een een omgeving geïnspireerd op de initiatief van galeriehouder Michael Bauhaus-stijl. Altijd gratis toegang. C/O Berlin, Amerika Haus, Werner en kunsthandelaar Gordon Hardenbergstrasse 22-24, Charlot- Veneklasen. U vindt er schilderijen, en benzinestations open. In Spätkaufs (nachtwinkels) kunt u altijd terecht. Elk stadsdeel heeft zijn eigen programma met koopzondagen en in de weken voor Kerstmis zijn veel winkels zeven dagen per week geopend.

31-05-15 15:21

winkelen

sculpturen en tekeningen van belangrijke kunstenaars als Jörg Immendorf, A.R. Penck en Sigmar Polke.

Galeries Lafayette, Französische Strasse 23, Mitte, tel. 030 20 94 80, www.lafayette-berlin.de. Dit luxueuze Franse warenhuis heeft een fraai trechtervormig atrium. Behalve haute couture, cosmetica Boeken en accessoires is er een goed gesorBerlijn telt een enorm aantal teerde supermarkt en een afdeling boekwinkels. Loop er binnen om delicatessen met o.a. oesters en rond te snuffelen en een aangechampagne. name middag door te brengen. KaDeWe, Tauentzienstrasse Een kleine selectie: Berlin Story, Unter den Linden 21-24, Schöneberg, tel. 030 212 20, www.kadewe.de. Het impo40, Mitte, tel. 030 20 45 38 42, sante Kaufhaus des Westens is het www.berlinstory.de. Deze winkel grootste warenhuis van Duitsland heeft het grootste assortiment (te vergelijken met Harrods in boeken over Berlijn. Meer dan Londen). Er zijn zes verdiepingen drieduizend titels in twaalf talen. levensmiddelen, waar u bij 34 Bücherbogen, Stadtbahnbogen, kraampjes hapjes uit de hele wereld Savignyplatz 593, Charlottenkunt proeven. burg, tel. 030 31 86 95 11, www. Manufactum, Hardenbergsbuecherbogen.de. De zaak ligt trasse 4-5, Charlottenburg, tel. 030 onder de arcaden van de S-Bahn 24 03 38 44, www.manufactum. en is gespecialiseerd in boeken de. Een schatkamer voor klassiek over schilder- en beeldhouwkunst, design uit vervolgen jaren, zoals design, fotografie en architectuur. handgemaakte kappersscheermesBücherstube Marga Schöller, sen uit Solingen, een bureaulamp Knesebeckstrasse 33, Charlotvan Desny uit 1924 of een pepertenburg, tel. 030 881 11 12, www. molen van Porsche. margaschoeller.de. Bekend literair Stilwerk, Kantstrasse 17, instituut dat al meer dan tachtig Charlottenburg, tel. 030 315 11, jaar bestaat en waar indertijd www.stilwerk.de. Luxueus winkelBertolt Brecht vaste klant was. centrum met vijf verdiepingen en Dussmann, Friedrichstrasse 90, zestig winkels die alles voor huis Mitte, tel. 030 20 25 11 11, www. en interieur verkopen. Het adres kulturkaufhaus.de. Dit ‘cultuurvoor een chique sofa van Rolf Benz, warenhuis‘ van drie verdiepingen een Artimide-leeslamp of een nodigt u uit in een luie stoel te gaan Bechsteinvleugel. zitten lezen. Er is ook een muziekafdeling en een afzonderlijke Engelse Mode boekhandel. In het begin van de 20e eeuw was Berlijn een internationaal Warenhuizen en modecentrum en de modeontwinkelcentra werpers van vandaag proberen Galeria Kaufhof, Alexanderplatz die oude glorie te herstellen. Er 9, Mitte, tel 030 24 74 30, www. worden grote evenementen en galeria-kaufhof.de. Rondom het beurzen georganiseerd (zie p. enorme, centraal gelegen atrium 164). Interessante winkels zijn in Bauhausstijl vindt u een allonder andere: round assortiment: op de begane Barfuss oder Lackschuh, grond luxe parfums, horloges en Oranienburger Strasse 89, Mitte, delicatessen, op de andere verdie- tel. 030 28 39 19 91. Als u de uitgepingen onder andere confectie, stalde designsneakers, glimmende cadeautjes en huishoudelijke laarzen en hooggehakte pumps ziet, weet u dat u hier niet barfuss artikelen.

Berlijn10_234-272_NED.indd 257

257

(op blote voeten) wegkomt. Schrik niet van de hoge prijzen. Birkenstock, Georgenstrasse 24, Mitte, tel. 030 20 45 43 29, www.birkenstock.de. De slippers van Birkenstock horen bij een alternatieve levensstijl en worden gedragen door sterren als Tom Cruise, Madonna en het Duitse topmodel Heidi Klum. U kunt uw aankoop laten opsturen. Budapester Schuhe, Kurfürstendamm 43, 199 en 204, Charlottenburg, tel. 030 88 62 42 06, www.budapester.eu. Tijdloos topschoeisel. Voor dames zijn er merken als Prada, Miu Miu en Jimmy Choo. Heren kunnen kiezen uit Engelse brogues, instappers van Gucci of handgemaakte schoenen uit Hongarije. Crème Fresh, Kastanienallee 221, Mitte, tel. 030 48 62 58 27. Dit is geen winkel waar zuivelproducten worden verkocht, maar een kledingzaak waar u tegen een redelijke prijs Europese cultlabels als Fornaria en Gsus kunt aanschaffen. Eisdieler, Kastanienallee 12, Prenzlauer Berg, tel. 030 28 39 12 91, www.eisdieler.de. Deze zaak in een voormalige ijssalon wordt geleid door vijf bekende Berlijnse ontwerpers die elk hun eigen label vertegenwoordigen en mode tot een collectieve kunstvorm verheffen. Voor trendsetters. Fiona Bennett, Potsdamer Strasse 81, Mitte, tel. 030 28 09 63 30, www.fionabennett.com. Celebrity’s als Vivienne Westwood, Brad Pitt en Christina Aguilera dragen graag exclusieve hoeden van Fiona Bennett. Deze Berlijnse is opgeleid als traditioneel hoedenmaakster, maar verwerkt veren, stro en vilt tot experimentele creaties. F95 Fashion Store, Luckenwalder Strasse 4-6, Kreuzberg, tel. 030 42 08 33 58, www.f95store.com. Grote winkel in een voormalig stationsgebouw waar draagbare kleding van de Premium modeshow wordt verkocht. U loopt er vaak tegen koopjes aan.

31-05-15 15:21

UNIVERSITÄT DER KÜNSTE

JEBENSH ER TZA STRASSE LLE E

START

Museum für Fotografie

200 meter

BERLIJN

Bahnhof Zoologischer Garten

ZOOLOGISCHER GARTEN Hardenbergplatz

SS RA ZI

UR GE RS TR AS SE RN BE RG ER

URFÜ STRARSTENSSE

ANSB A STRA CHER SSE

NÜ

MA RB

RA SS E LOS4 Wittenbergplatz ANGELESKaufhaus A U PLATZ GS des Westens BU RG EIS ER L STREBEN AS ER SE Augsburger S T R A SS Strasse E

ES NK

PASS A STRA UER SSE

J O A C H I M S TA L E R

5 KätheKollwitzMuseum

MEINEKE STRASSE

RST

F AS A N EN STR A S S E

RFÜ

EuropaCenter

BREITSCHEIDPLATZ Kurfürstendamm

7 Jüdisches Gemeindehaus

STR ASSE

RE I S G I D S

WERELDWIJD NEMEN EXPERTS VAN NATIONAL GEOGRAPHIC EEN KIJKJE ACHTER DE SCHERMEN EN DRINGEN DOOR TOT DE KERN VAN DE CULTUUR, DE GESCHIEDENIS EN HET VOLK VAN EEN LAND.

DANKZIJ NATIONAL GEOGRAPHIC REISGIDSEN KAN HUN ERVARING DE JOUWE WORDEN.

REISGIDS

LudwigErhardR STE Haus J Zoologischer Zoologischer APE Aquarium BUDTRASSE Garten Garten KaiserS Theater Erotikmuseum Wilhelmdes Gedächtniskirche ASSE Westens 9 2 BUDAP T E R STR K Kantdreieck

NATIONAL GEOGRAPHIC REISGIDS

BERLIJN

Berlijn

kleurgecodeerd per regio

KAART BIJ DE WANDELING LANGS DE KU’DAMM

Neue Wache

MITTE

Halte U-Bahn Wandelroute In de tekst besproken bezienswaardigheid

Bezienswaardigheid Stadsdeel Omtrek van het gebouw 1 Park Parkeerplaats Halte S-bahn

Uitsluitend voetgangers Tunnel

Regiokaarten BERLIN

Steden & plaatsen

Funkturm

SAKSEN

KLEIN

Bezienswaardigheid Startpunt route Regio Kanaal

Wegnummers A10 E30 Snelweg 109 Secundaire weg Hoofdstad Bondshoofdstad Vliegveld

SYMBOLEN IN DE TEKST A B C D K P F J €

National Geographic Berlijn.indd 1

E K V P N T W O S U Q

Restaurant Aantal kamers Aantal stoelen Parkeerplaats Lift Niet-roken Airconditioning Overdekt zwembad Openluchtzwembad Fitnessclub Gangbare creditcards geaccepteerd

gen wensen en interessegebieden kunt afstemmen.

Geschiedenis en cultuur

ERVAAR unieke belevenissen, zoals fietsen langs de Berlijnse Muur, bieren van kleine Berlijnse brouwerijen proeven, oorlogsbunkers bezoeken of aan het strand liggen na een nachtje uit.

Unter den Linden en Potsdamer Platz

INSIDER TIPS van de schrijvers en fotografen van National Geographic, maar ook van plaatselijke deskundigen, over hun favoriete plekjes, praktische zaken en veel meer.

Centraal-Berlijn

aanbevolen bezienswaardigheden en activiteiten.

PRACHTIGE KLEURENFOTO’S EN HANDIGE KAARTEN maken het eenvoudig te kiezen, je reis uit te stippelen en overal het mooiste te zien.

NUR 512 I S B N 978-90-215-5954-4

NATIONAL GEOGRAPHIC

REISGIDS National Geographic Reisgids maakt deel uit van Kosmos Uitgevers, Utrecht/Antwerpen

789021 559544

BERLIJN

Bernau Jüterbog

Spoorweg

GROOT

Potsdam

De reis indelen

DE REIS INDELEN, een uitgebreide kennismaking met Berlijn, zodat je je reis op je ei-

Stadsplattegronden en wandelkaarten

berlijn

Tiergarten en omgeving

115

Charlottenburg

133

Prenzlauer Berg, Friedrichshain en Berlijn-Oost

155

Schöneberg en Kreuzberg

175

Spandau, Dahlem en Berlijn-West

187

Uitstapjes buiten Berlijn

207

Reiswijzer

233

Omslag voorzijde: Binnenzijde van de koepel op de Reichstag (Shutterstock) Rug: Brandenburger Tor (Oleg Shipov/Shutterstock) Omslagontwerp: Sam Serebin

11-06-15 13:52