MIJN TUIN ONZE STRAAT
DOCUMENTATIE VAN ERVARINGEN EN BEVINDINGEN MAKERSKAMER BENNEKELSTRAAT SEPTEMBER 2012 - JANUARI 2013
I. PARTICIPATIE II. PROBLEEM III. ONDERZOEK VI. INSTALLATIE V. INTERACTIE VI. CONCLUSIE
© Vincent Wittenberg & Guy Königstein
I. PARTICIPATIE
‘Wat is participatie?’ vroegen we ons af toen we in september 2012 met dit project in de Bennekelstraat begonnen. De term participatie kenden we natuurlijk en we hadden er – zoals veel mensen – ook een bepaald (clichématig) beeld van in ons hoofd: samen aan een muurschildering werken. De zon schijnt, jong en oud schilderen samen kleurrijke bloemen en vlinders op een schutting in een buitenwijk. Er is gratis koffie, misschien zelfs een springkasteel, een halal barbecue of een clown die ballonnen uitdeelt. Een fotograaf legt alles vast; zo’n moment moet goed gedocumenteerd worden. Dat de zon niet altijd schijnt en dat de kleuren op de foto’s niet altijd kloppen lijkt voor de buurtkrant niets uit te maken. Ook al staan wij soms wat cynisch tegenover het idee van participatieve kunst in de wijk, er is in principe natuurlijk niets mis mee. Een aantal bewoners doet mee, het proces is leuk en het geeft een goed gevoel. Maar wat betekent deze vorm van kunst voor de wijk? En voor de kunst? Dit zijn vragen die wij ons in het kader van dit project stelden. Hoe kan je een artistiek proces in een sociale context starten, dat niet alleen mooie documentatie of leuke momenten oplevert? Moet participatie altijd een gezamenlijk proces zijn, van begin tot einde, van idee tot uitvoering? Of zijn er ook andere soorten deelname aan de ontwikkeling van een kunstproject mogelijk? Kan er sprake zijn van passieve participatie, en wat kan dit betekenen? Maar misschien nog belangrijker (en ietwat naïef of ambitieus) – kan je met zo’n proces meer bereiken dan de creatie van een mooie schildering of een gezellig moment? Kan je de gegeven sociale context in beweging brengen en in die mate prikkelen of zelfs provoceren dat het eventueel ook continuïteit heeft? Kan een kunstproject in een wijk (de sociale context) alleen slagen als er draagvlak voor is onder de bewoners?
I
II
III
VI
Het is niet de eerste keer dat wij in een sociale context werken. Wij hebben bijvoorbeeld in een vergelijkbare Eindhovense wijk gewoond en hebben daar in samenwerking met buurtbewoners events georganiseerd en projecten in de openbare ruimte geïnitieerd. Nieuw en uitdagend was in dit geval de combinatie van de gegeven context en de opdracht om binnen deze context een specifiek probleem op te lossen.
Wij maken ook foto’s voor in de buurtkrant: I II III IV V VI
Museumstraat Foto-gallerie in een sloopgebied, Eindhoven 2008-2009 Bekend Terein U itvergroot tuinhekje transformeert een afgesloten bouwterrein in een tijdelijk buurtpark, Eindhoven 2009-2011 STREEEEEET Straat-meubiliar ontworpen naar aanleiding van een onderzoek naar lokale fenomenen in het grensgebied tussen privé en publiek, Bat-Yam, Israël 2010 Vijf Eindhovense pleinen participatief onderzoek in de publieke ruimte Eindhoven 2011 Woensel-Westival Gewoon koekjes bakken, Eindhoven 2011 Het is AAN Democratische kunstverkiezing, Amsterdam-Den Haag-Rotterdam 2011 V
VI
De Makerskamer Bennekelstraat 57
II. PROBLEEM
Naast de intensieve aanpak van sociale problemen, heeft het Woonbedrijf in samenwerking met de bewoners in de afgelopen jaren veel geïnvesteerd om het straatbeeld van de Bennekelstraat te verbeteren. Alle heggen, hekken en muren in de voortuinen zijn vervangen en bewoners hebben planten en hulp gekregen om hun tuin netjes aan te leggen. Tegelijkertijd besloot de gemeente Eindhoven om van de Bennekel een test-site voor een extra afvalcontainer te maken. Elk huishouden heeft nu drie kliko’s; een zwarte, een groene en een blauwe voor het oud papier. Net nu het voortuinenproject zijn vruchten had afgeworpen diende zich een nieuw probleem aan. Bewoners plaatsten, schijnbaar uit gemak, achteloosheid of luiheid, hun kliko of meerdere kliko’s in hun voortuinen, hetgeen het straatbeeld beïnvloed en een doorn in het oog van een aantal bewoners en het Woonbedrijf werd. Het Woonbedrijf verplichtte zich in het buurtcontract 2012 om ‘samen met ontwerpers een oplossing te zoeken voor de kliko’s in de voortuinen’. Het klikoprobleem moest worden opgelost met als doel ‘het beeld van de voortuinen te verbeteren.’ Dit was de aanleiding voor de Makerskamer-opdracht in de Bennekelstraat. Toen wij na onze opdrachtbriefing voor het eerst door de straat liepen vonden wij de kliko’s niet beeldbepalend of problematisch. Het bestempelen van de voortuinkliko als een probleem dat doormiddel van een project opgelost dient te worden leek ons in eerste instantie overdreven en bij de positie van de kunstenaars/ontwerpers als probleemoplossers hadden wij onze vraagtekens. Wij merkten al snel op dat het probleem deel uitmaakt van een groter thema en vroegen ons af of zich na het oplossen van dit probleem niet weer een nieuw en vergelijkbaar probleem zou aandienen.
De Bennekel wordt een test-site van de gemeente Eindhoven
49
51
44
42
47
40
38
36
34
32
30
28
26
24
22
Afvalcontainers in de voortuinen van de Bennekelstraat, 27 september 2012
53
46
45
55
48
43
57
50
41
59
52
39
61
54
37
63
56
35
65
58
33
67
60
31
69
62
29
71
73
64
27
66
25
95
97
90
88
93
99
92
86
91
101
94
84
89
103
96
82
87
105
98
80
85
107
100
78
83
109
102
76
81
111
104
74
79
113
106
72
77
68
70
We besloten eerst de feiten in kaart te brengen. Uit een telling bleek dat 102 van in totaal bijna 500 kliko’s in de voortuinen stonden. 51 van de 164 huishoudens hadden een of meer van hun kliko’s in de voortuin staan. De kliko’s stonden meestal netjes aan de zijkant of in de hoek van de tuin en waren altijd gesloten, zodat er in ieder geval geen sprake was van een zorg op het gebied van hygiëne. Opvallend was dat juist de mensen die tuinmeubilair in de voortuin hadden staan ook hun containers in diezelfde voortuinen plaatsten. Een fietstocht door andere wijken liet duidelijk zien dat de voortuincontainer ook op andere plekken in de stad voorkomt en zeker geen lokaal fenomeen is (of een direct gevolg van het introduceren van de derde container door de gemeente). Wij zagen het als onze taak om met het lokale vraagstuk te werken en interesseerden ons daarom in de wijkdynamiek en het ontstaan van zo’n probleem. Naar onze mening is het kliko-probleem een symptoom van twee fenomenen: enerzijds gaat het over de manier waarop bewoners in deze straat zich tot hun buren, de straat en hun leefomgeving verhouden, wat zich vaak in (de vorm en het onderhoud van) hun voortuin manifesteert; anderzijds is er het feit dat het kliko-probleem überhaupt als een probleem wordt gezien en ook zo behandelt wordt– een typisch probleemwijkfenomeen. Probleemwijk zoekt problemen? Wij besloten deze twee sporen parallel aan elkaar te onderzoeken.
115
108
75
117
110
73
119
112
66
71
121
123
118
64
69
62
153
142
151
155
144
140
149
157
146
138
147
159
161
148
136
145
150
134
143
163
152
141
165
167
154
130
132
139
156
128
129
169
160
126
124
127
171
162
122
125
173
164
120
123
175
166
118
121
000 000 000 000 00
33 + 43 + 26 164
= 0.62
kliko’s per huishouden
177
17
168
119
0
112
17
1
185
187
189
191
193
195
197
De voortuin-kliko
100%
1075 mm
62% 666,5 mm
183
176
181
178
172
174
179
180
170
168
166
1
houden
177
182
175
184
73
199
201
Zoek de kliko ...
Zoek de verschillen ...
III. ONDERZOEK
Wij onderzochten hoe ‘instanties’ met soortgelijke problemen omgaan (zoeken, vinden, bespreken, managen, oplossen, evalueren). Wij kregen inzicht in deze wereld door het verzamelen en bestuderen van verschillende documenten zoals het buurtcontract, huurovereenkomsten, correspondentie tussen instanties en bewoners maar ook berichten uit de pers. Opvallend was het groot aantal organisaties, instanties en hulpverleners die zich in de Bennekel bezighouden met het tackelen en oplossen van (vooral sociale) problemen. We vroegen ons af of wij ook in deze lijst van organisaties thuis horen. Eigenlijk niet, vonden we. De potentie van de kunst ligt niet in het oplossen – maar misschien wel in het benoemen en bespreekbaar maken van problemen. Het ‘samenwerken’ mantra komt in dit soort documenten vaak voor, zodat je je afvraagt wie er precies met wij bedoelt worden.
Communicatie met bewoners over tuinonderhoud, Woonbedrijf
Tuinen in de pers
BIJ AANTREFFEN HANDHAVEND OPTREDEN HET VOORKOMEN EN DOORBREKEN VAN EENZAAMHEID DOOR ONTMOETING DE INTEGRALE AANPAK VAN PROBLEMEN VAN MULTIPROBLEEM HUISHOUDENS SCHOON - HEEL - VEILIG HOGER OP DE PARTICIPATIE-LADDER LATEN UITKOMEN
Poëzie in de wijk Selectie van slagzinnen en woorden uit het buurtcontract 2012
adjectieven werkwoorden aanbesteden aanleggen aanpakken aanwijzen aanpassen aanspreken activeren afstemmen agenderen beheren beĂŻnvloeden benaderen benutten bepalen bereiken betrekken bevorderen bijdragen bijsturen continueren controleren deelnemen doen doorbreken door-ontwikkelen doorzetten handhaven helpen herinrichten impuls geven in beweging zetten initiĂŤren inzetten intensiveren motiveren onderhouden ondersteunen ontmoeten ontsluiten opereren oplossen optreden
overleggen participeren plannen preveniĂŤren programmeren re-integreren samenwerken schoonhouden signaleren steunen ter hand nemen terugdringen trekken uitvoeren verbeteren verbieden vergroten verminderen veroorzaken voorkomen voorsorteren zorgen
actief afgestemd belangrijk beschikbaar beter betrokken conform doelmatig duidelijk fysiek gepast gericht gestreefd goed goedlopend groot handhavend heel individueel integraal intensief kwetsbaar maatschappelijk mogelijk nieuw ontkokerd openbaar outreachend overlastgevend persoonlijk planologisch professioneel regelmatig schoon secundair sociaal sterk tevreden toegankelijk trots vastgelegd veilig verboden verloederd voorbereid voortdurend vrijwillig zichtbaar
6.2.3 Huurder dient het gehuurde bij aanvang van de huur te stofferen en te meubileren, tenzij er sprake is van verhuur van gestoffeerde en/of gemeubileerde woonruimte. Huurder zal het gehuurde tijdens de looptijd van de huurovereenkomst voldoende gestoffeerd en gemeubileerd houden. 6.2.5 Huurder is verplicht het gehuurde en de daarbij behorende ruimten gedurende de looptijd van de overeenkomst in alle opzichten schoon te houden en regelmatig goed te ventileren. De huurder is verplicht tuinen naar behoren te onderhouden, zodat deze een verzorgde indruk maken. Indien huurder dit nalaat is verhuurder gerechtigd de naar zijn oordeel benodigde werkzaamheden voor rekening van huurder te laten verrichten, niet eerder dan nadat hij de huurder hiervan schriftelijk op de hoogte heeft gesteld. Tuinen moeten overeenkomstig de eventuele aanwijzingen van verhuurder of de plaatselijke voorschriften worden onderhouden en aangelegd. 6.7.1 Huurder dient ervoor zorg te dragen dat aan omwonenden geen overlast, hinder of schade wordt veroorzaakt door huurder, huisgenoten, huisdieren of door derden die zich vanwege huurder in het gehuurde en/of de directe woonomgeving of in de gemeenschappelijke ruimten bevinden. 6.7.4 Indien derden huurder in zijn woongenot storen door het veroorzaken van overlast dan wel op andere wijze, zal huurder dit direct en zoveel mogelijk schriftelijk en gespecificeerd, aan verhuurder melden. Ui de huurovereenkomst van het Woonbedrijf
Uit de huurovereenkomst van Stichting Trudo
Mede mogelijk gemaakt door Woonbedrijf
Een aantal documenten heeft ons erg verrast. We merkten dat veel woningbouwcorporaties worstelen met de problematiek van de verwaarloosde tuinen, maar het bestaan van het voortuinenbeleid vonden we een bijzonder gegeven. In sommige wijken is het beleid dat men niet meer dan 60% van de voortuin mag betegelen (i.v.m. de afwatering van het hemelwater) en het gras tot maximaal 10 cm hoogte mag groeien. In andere wijken moeten bewoners regelmatig snoeien, egaliseren, onkruid verwijderen en gebroken tegels vervangen; zodat de tuin een ‘verzorgde indruk’ maakt. Maar het voortuinenbeleid is niet alleen een document met regels. Het geeft de medewerkers van de woningbouwcorporatie ook instructies over hoe ze moeten handhaven. Ze lezen hier hoe vaak ze de tuinen in hun gebied moeten controleren (namelijk twee keer per jaar – in voor- en najaar), welke bewoners ze een bedankkaartje moeten sturen, in welke gevallen een uitzondering mag worden gemaakt en wanneer de juridische afdeling toch moet worden ingeschakeld.
Archeologische tuin Botanische tuin Braakliggende tuin Buffer tuin Camouflage tuin Deel tuin Grafische tuin Grootse-plannen-maar-geen-tijd tuin Guerrillagardening tuin Ik-doe-mijn-best-maar-het-lukt-me-niet tuin Kasteel tuin Luie tuin Niets tuin Opslag tuin Parkeer tuin Pauze tuin Podium tuin Praktische tuin Reclame tuin Show-off tuin Speel tuin Spirituele tuin Stort tuin Themapark tuin Verkoop tuin Verzamel tuin Welkom tuin Woonkamer tuin
Naast deze ‘bureaucratische’ expeditie, onderzochten we ook de praktijk op straat. Tijdens onze eigen voortuinenschouw werd ons duidelijk, hoe facetrijk het gebruik van de tuinen is. De tuinen zijn soms functioneel, vaak decoratief, maar communiceren altijd een persoonlijke boodschap: ‘Ik doe mijn best, maar het lukt me niet’, ‘dag buurman’, ‘ik heb pompoenen te koop’, ‘ik ben net aan mijn knie geopereerd en kan dus helaas de kliko niet in de achtertuin zetten’ of ‘flikker op, dit is mijn tuin’ en ‘ik doe hier wat ik wil’. De diversiteit aan smaken, meningen, gebruiksvormen en mentaliteiten laat de diversiteit van de bewoners zien – in een straat, die normaal gesproken naar een absolute conformiteit streeft: een rij identieke huizen, inclusief tuinmuur en poortje; bomen en straatlantarens die op vaste afstanden van elkaar staan; een groene, een zwarte en een blauwe kliko voor iedereen. Met je voortuin kun je dus je creativiteit uiten, hier kun je verdwijnen of juist je nek uitsteken. Of je je buurman en buurvrouw daarmee gelukkig maakt, dat is een andere vraag, die inderdaad, niet iedereen zich bewust lijkt te stellen.
Spirituele tuin
Speel-tuin
Thema-tuin
Verzamel-tuin
Archeologische tuinen
Parkeer-tuin
! ! ! tuin
Verkoop-tuin
Verkoop-tuin
Kasteel-tuin
Trots-op-tuin
Pauze-tuin
Braakliggende tuin
Grafische tuin
Grafische tuin
Camouflage tuinen
VI. INSTALLATIE
Geïnspireerd door het medium de Voortuin besloten wij ‘onze eigen’ voortuin te gebruiken als een communicatie-platform. Wij wilden met mensen in contact komen, maar bewust niet op een bemoeiende of belerende wijze. Om tot een gesprek te komen moesten wij een uitspraak doen. Daarom maakten wij een opvallende installatie in onze voortuin: geen persoonlijk oordeel of boodschap, maar een humoristische verbeelding van de indrukken die wij in deze periode verzamelden.
“Is dat oud-ijzer? Om mee te nemen...?”
V. INTERACTIE
Met een goede locatie bijna aan de kop van de Bennekelstraat, waar gedurende de dag veel mensen langslopen, slaagde de ‘provocatie’ in zekere zin. De installatie kreeg de aandacht van elke passant: velen waren geamuseerd, andere verrast, sommige raakten zelfs in twijfel. Dat wat ze gezien hebben, paste niet echt in de tuin, maar toch ook wel, want het zag er verzorgt uit; dus duim omhoog. De buurtbeheerder stond op een bepaald moment vertwijfeld naar onze tuin te kijken. Het is zijn taak om mensen aan te spreken op afval in hun voortuinen. ‘Het ziet er netjes uit, maar hoe moet ik mensen nu aanspreken op afval in hun tuin als er verderop een wasmachine in de voortuin staat?’ vroeg hij aan ons. We probeerden vaak buiten te zijn en naar aanleiding van de reacties op de installatie een gesprek aan te knopen. We wilden te weten komen wat de mensen in de installatie zagen en hoe ze denken over de voortuin-problematiek. Aan geïnteresseerde passanten legden we ons project uit en we probeerden te peilen of men zich kon voorstellen om de eigen voortuin samen met ons aan te pakken. De installatie ‘hebben we zeker gezien’, maar ‘nee, zo’n wasmachine willen we niet’. Wat dan wel? Men bleek vooral interesse te hebben in een onderhoudsvrije siertuin. En het mocht vooral niet veel gaan kosten. Maar als het Woonbedrijf betaald... Tegen onze verwachting in gaven vier mensen aan interesse te hebben in een tuin(ontwerp) van ons te hebben. Een van hen benaderde ons zelfs spontaan voor een metamorfose van haar voortuin. We besloten om ook langs de deuren te gaan en bij mensen aan te bellen om actiever vragen te stellen. We gebruikten onze tuin-installatie als aanleiding voor een gesprek en vroegen de bewoners wat ze van hun eigen tuin vinden. Sommigen waren trots op hun tuin, anderen ver-excuseerden zich ervoor, velen wezen naar de tuin van de buren. Sommige prijsden de woningbouw voor haar inzet en om haar pogingen om het straatbeeld in de Bennekelstraat te verbeteren, andere namen hun buren hun ‘zuuk ’t uit’ houding en gedrag kwalijk. Sommige gesprekken waren kort, bij anderen hebben we de kinderen, honden of poezen leren kennen, en hoorden wij uitgebreide verhalen over ‘toen’ aan.
Gaan jullie vort buiten wassen? Mooi, oh, die planten kunnen wel wat hebben en anders leg je er over een week of drie een kerststuk op, met een touw erom anders is het de volgende dag weg! Modern! Mooi, echt waar. Leuk, uniek (draait om) wacht even... (pakt telefoon) een voorbeeld van hoe het thuis niet moet (maakt een foto) Mooie wasmachine zo. Waarom doen jullie dat? Het is een wasmachine! Dat doe je toch niet, het is een wasmachine Blijft ie hier lang staan? Wonen jullie hier? Mooi tuintje maat! Doet 'ie het nog? Wel mooi. Iets aparts. Mijn tuin, mijn leven
Wat een boer niet kent dat vreet 'ie niet Ieder zijn eigen tuin Houden er andere normen en waarden op na ‘T is toch geen gezicht zo Rustig blijven, zij ook rustig blijven Doe normaal Wat mensen in hun huis doen maakt me niet uit al stapelen ze hun rommel tot het plafond Door lopen! Je moet op je hoede zijn De mensen hebben er schijnbaar schijt aan Altijd zeiken zo is deze straat op alles te zeiken Moet kunnen wat ik wil Een vieze puinhoop meer vind ik er niet van! De groeten De een doet dit en de ander doet dat Mensen zijn lui Moeten ze gewoon vanaf blijven! Lamme paus Soms wel schandalig, ik zeg het rechtuit ‘T is altijd quatsch Ik ben me eigen! Vind het zelf ook niet netjes hoor, van mijn eigen Waar bemoei de oe eigen mee?
Voorbeelden van uitspraken van bewoners
Tijden veranderen, hĂŠ? Ik geef er niets om, ben niet zunnen tuinman Horen, zien, zwijgen Dat moeten de mensen zelf weten Hoe is het mogelijk? Uitdragerij Dat ziet er toch niet uit Rustig hoeft niet iedereen te zien Zo netjes mogelijk, dat hoort zo Hou het gezellig Mensen zijn met zichzelf bezig, ze leven voor zichzelf Zuuk ‘t uit Camping van 1 april tot 1 oktober Prima Liever niks dan onkruid Asociaal
HOREN ZIEN ZWIJGEN HOREN ZIEN ZWIJGEN Waar zuuk ‘t uit! bemoei de oe eigen mee
?!
Liever lui dan moe
MIJN TUIN MIJN TUIN ❤❤❤ MIJN LEVEN MIJN LEVEN
MIJN TUIN MIJN LEVEN
zuuk ‘t uit!
Liever lui dan moe
MIJN TUIN ❤❤❤ MIJN LEVEN
?!
Waar bemoei de oe eigen mee Liever lui dan moe
zuuk ‘t uit!
HOREN ZIEN ZWIJG
VI. CONCLUSIE
Van de gesprekken probeerden we zo veel mogelijk te onthouden en te noteren. We merkten dat het thema bij veel bewoners speelt, ook al doen ze hier niet meteen iets mee. De reacties en uitspraken die we tot nu toe verzamelden waren even divers als de tuinen: direct, boos, voorzichtig, blij, hopeloos, onverschillig, trots, kritisch, etc. Zowel in de ‘bureaucratische’ taal van de netwerkpartners als in de uitspraken van de bewoners herkennen we een soort poëzie. Schoon – Heel – Veilig is een typisch voorbeeld van een concept dat instanties vaak herhalen. Horen – Zien – Zwijgen is hoe sommige bewoners de Bennekelstraat-cultuur omschrijven. Deze ‘lokale poëzie’, die vaak in documenten of in de achtertuinen verdwijnt, willen wij naar de straat brengen. Met humor, schoonheid en een tikkeltje provocatie.