by chełmon´ski mazowsze
Redakcja: Elżbieta Kukawska Opracowanie graficzne: Elżbieta Kukawska Projekt okładki: Elżbieta Kukawska
Copyright © Elżbieta Kukawska
Wydawnictwo Nieznane Sp. z o.o. ul. Iskry 6 96-321 Bartoszówka tel. 503 009 282
Spis tres´ci
Boczki............................. 6
Łowicz............................ 8
Wola Pekoszewska........10
Kuklówka......................12
Z˙ elechów.......................14
· Józef Chełmon ´ ski - Zycie i 7 listopada 1849
BOCZKI KOŁO ŁOWICZA
£OWICZ
1862 1865 1867
UKRAINA WARSZAWA MONACHIUM
1870 1871 1872 1874 1875 1878
PARY¯
1879
1884 1887 1889 1892
KUKLÓWKA KO£O GRODZISKA MAZOWIECKIEGO
ŻELECHÓW
06 kwietnia 1914
5
twórczos´c´
miejsce pobytu wydarzenie w ¿yciu
NARODZINY, SYN JÓZEFA ADAMA I IZABELI Z ŁOSKOWSKICH
UCZY SIĘ W SZKOLE POWIATOWEJ OGÓLNEJ W ŁOWICZU POBYT W WARSZAWAIE I NAUKA W GIMNAZJUM
okres w malarstwie
Ukrainie zimą Przed karczmą Bałcie Czwórka Posłaniec Trójka
NAUKA MALARSTWA W PRYWATNEJ SZKOLE WOJCIECHA GERSONA W WARSZWIE, A PÓŹNIEJ W WARSZAWSKIEJ KLASIE RYSUNKOWEJ
paryż
Sanna Kozak Napad wilków Przeprawa
ŚMIERĆ OJCA
Droga w lesie.
STUDIUJE W MONACHIUM, GDZIE WIĄŻE SIĘ Z POLSKĄ KOLONIĄ ARTYSTYCZNĄ SKUPIONĄ WOKÓŁ JÓZEFA BRANDTA I MAKSYMILIANA GIERYMSKIEGO
Krzyż w zadymce
W kościele
WRAZ ZE STANISŁAWEM WITKIEWICZEM, ANTONIM PIOTROWSKIM I ADAMEM CHMIELOWSKIM PROWADZI PRACOWNIĘ MALARSKĄ W HOTELU EUROPEJSKIM W WARSZAWIE ZWANĄ “KUŹNIĄ REALIZMU”. ŚLUB Z MARIĄ SZYMANOWSKĄ.
Wschód księżyca Droga w polu Czajki Koncert żab Kuropatwy na śniegu Świt Kurka wodna Burza Orka Dymy
NA ŚWIAT PRZYCHODZĄ DZIECI ARTYSTY: JADWIGA, MARIA, ZOFIA , JÓZEF, HANNA, TADEUSZ, WANDA WSPÓŁPRACUJE Z REDAKCJĄ GAZETY LE MONDE ILLUSTRE.
Owczarek Bociany Puszcza Mgły poranne Dniestr w nocy Dojeżdżacz
ZAKUPUJE DWOREK W KUKLÓWCE KOŁO GRODZISKA MAZOWIECKIEGO.
ZDOBYWA GRAND PRIX NA MIĘDZYNARODOWEJ WYSTAWIE SZTUKI W PARYŻU.
UMIERA W KUKLÓWCE, POCHOWANY NA WIEJSKIM CMENTARZU W ŻELECHOWIE.
Kaczeńce Żurawie o poranku
kuklówka
Dworek w Boczkach
6
lata 1656-1862 Pierwszym etapem naszej wedrówki jest miesce narodzin malarza. Tutaj został pocze˛ty i tu przyszedł na ´swiat jako syn zuboz˙ałego drobnego szlachcica, od dwóch pokolen ´ zajmuja˛cego sie˛ praca˛ na roli, nie na własnej, lecz dzierz˙awionej od Radziwiłłów, maja˛cych niedaleko, w słynnym Nieborowie, swa˛ rezydencje˛. Łowieckie w tamtych czasach było ze wzgle˛du na szereg datuja˛cych sie˛ jeszcze z czasów Ksie˛stwa Łowieckiego przywilejów zamoz˙ niejsze niz˙ inne regiony Mazowsza, a co za tym idzie swobodniejsze, rados´ niejsze, barwniejsze. Boczki połoz˙one w północno-wschodniej cze˛s´ci województwa łódzkiego, w powiecie łowickim na obszarze mezoregionu Równiny Kutnowskiej, nalez˙a˛cej do Niziny s´rodkowomazowieckiej. Obszar ten jest typowo równinny o wysokos´ci od 90 do 110 m n.p.m. Klimat charakteryzuje sie˛ duz˙a˛ zmiennos´cia˛ elementów meteorologicznych. Rzez´ ba terenu jest mało urozmaicona. Wyróz˙niaja˛cym sie˛ elementem jest dolina rzeki Witoni z malowniczymi zagajnikami olszowymi. Be˛da˛c na miejscu moz˙emy obejrzec´ drewniana˛ kaplice˛ p.w. s´w. Rocha.
Murowany dwór Boczkach, dwukondygnacyjny, wybudowany w 1930 r. przez rodzine˛ Chrzanowskich. Powstał on w miejscu, gdzie dawniej stał drewniany dworek, w którym urodził sie˛ malarz Józef Chełmon´ski
Do tych pagorkow lesnych do tych lak zielonych, szeroko nad blekitnym Niemnem rozciagnionych. Do tych pol malowanych zbozwem rozmaitem, wyzlacanych opszenica posrebrzanych zytem. Gdzie bursztynowy swiezob gryka jak snieg biala, gdzie panienskim rumiencem dziecielina pala. A wszystko przepasane jakby wstega miedza zielona, na niej z rzadka ciche grusze siedza.
lata 1656-1862
U gĂłry: dworek w Boczkach obecnie podczas remontu. Po lewej: ten sam dworek przed przebudowaďż˝
7
rok 1656
- owiczu Katedra w L
8
U góry: widok Katedry �owickiej z ulicy Pijarskiej Po prawej: fasada Katedry �owickiej
ww
rok 1656 Katedra w Łowiczu jest kolejnym przystankiem w naszej weNiewielkie urokliwe miasteczko połoz˙one drowce. Jak głosi inskrypcja pod w województwie łódzkimnajlepiej ogla˛dac´ chórem kos´ciół stał w tym miejz wiez˙y katedry znajduja˛cej sie˛ w samym scu juz˙ w 1100 r. W 1433 r. s´wia˛tyjego sercu. Widoki naprawde˛ zapieraja˛ dech nia została podniesiona do rangi u kazuja˛ całe pie˛kno okolicy. kolegiaty. W poł. XVII w. prymas Maciej Łubien´ski rozbudował kos´ciół wg proj. T. Poncino. W 1992 r. papiez˙ Jan Paweł II podniósł kolegiate˛ do ran- Panno Swieta co Jasnej gi katedry. Podczas wizyty papieskiej w 1999 r. bronisz Czestochowy kos´ciół otrzymał tytuł Bazyliki Mniejszej. i w Ostrej swiecisz Bramie. Wnetrze o wystroju renesansowo-baro- Ty co grod zamkowy kowym. Mauzoleum dwunastu prymasów Pol- oslanisz z jego wiernym ski, pochowanych w podziemiach kos´cioła. ludem jak mnie dziecko Przy s´wia˛tyni pie˛c´ kaplic prymasowskich. Kado zdrowia powrocilas plica Lipskiego: ołtarz wg proj. J. Fontany, pocudem gdy od placzacej lichromie A. Swacha. Kaplica Komorowskiego: matki pod Twoja krucyfiks z XVI w., nagrobek prymasa przypisywany J.Ch. Redlerowi. W nawie północnej ofiarowany opieke martwy barokowe epitafium prymasa Prazmowskie- podnioslem powieke. go oraz dwie płyty zakrywaja˛ce krypty grobo- Tak nas powrocisz cudem we. W prezbiterium nagrobki prymasów au- na ojczyzny lono. torstwa H. Canavesiego, A. van den Block'a i W. Richtera. Kaplica Uchan´skiego wg proj. Jana Michałowicza z Urze˛dowa, przebudowana klasycystycznie, ołtarz s´w. Wiktorii. Obok renesansowy nagrobek prymasa, ostatnie dzieło Michałowicza. Kaplica Wezyka: ołtarze s´w. Jana Nepomucena i s´w. Anny wg proj. K. Baya, sklepienie w typie lubelskim. Kaplica Tarnowskiego: renesansowy nagrobek Tarnowskiego oraz rzez´ by w ołtarzu autorstwa W. van den Block'a, posagi Ewangelistów wykonał S. S´ wia˛tkiewicz. W nawie głównej liczne ołtarze boczne, pod chórem dwukondygnacyjny, renesansowy nagrobek. Sztukaterie nawy wykonał J.Ch. Falconi.
9
Wola Pekoszewska
10
lata 1887-1914 Kolejnym przystankiem naszej podróz˙y jest Wola Pekoszewska. Wies´ ta połoz˙ona jest w województwie łódzkim, w powiecie skierniewickim, w gminie Kowiesy. W niej znajduje sie˛ dwór którego pocza˛tki datuje sie˛ na XVIII wiek, oraz XIXwieczne czworaki, zabudowania gospodarcze i budynek gorzelni z 1911 r. Dwór, którego pierwotne załoz˙enie wzniesione zostało przez Ossolin´skich, przeszedł wraz z maja˛tkiem w pocza˛tku XIX wieku do Krasin ´skich z Radziejowic naste˛pnie kupiony 19 stycznia 1826 r. od Józefa Wawrzyn´ca hr.Krasin ´skiego przez generała Franciszka Borgiasza Górskiego. Górscy herbu Boz˙awola władali naste˛pnie tym maja˛tkiem obejmuja˛cym równiez˙ folwarki: Pekoszew, Zawady i Nowiny, przebudowuja˛c i rozbudowuja˛c dwór i maja˛tek, az˙ do 17 stycznia 1945 roku, kiedy zostali z niego wyrzuceni i wywłaszczeni na mocy dekretu o reformie rolnej. W latach gdy dwór znajdował sie˛ we władaniu Górskich, wychowywali sie˛ tu artys´ci i politycy polscy ówczesnych lat.
Dwór w Woli Pekoszewskiej kiedy znajdował sie w posiadaniu Grórskich był miesjscem spotkan´ wielu wybitnych ludzi polityki jak i sztuki. Po wileu przejsciach ponownie znajduje sie w prtwatnych re˛kach.
Tymczasm przenos moje dusze utenskniona do tych pagorkow lesnych do tych lak zielonych, szeroko nad blekitnym Niemnem rozciagnionych. Do tych pol malowanych zbozwem rozmaitem. wyzlacanych opszenica posrebrzanych zytem. Gdzie bursztynowy swiezob gryka jak snieg biala, gdzie panienskim rumiencem dziecielina
lata 1887-1914
U góry: Che�mon´ski na ganku dworku w Woli Pekoszewskiej Polewej: Dwór w Woli Pekoszewskiej
11
Kuklówka
12
lata 1887-1914 Tak nas powrocisz cudem na ojczyzny lono tymczasm przenos moje dusze utenskniona. do tych pagorkow lesnych do tych lak zielonych, szeroko nad blekitnym Niemnem rozciagnionych. Do tych pol malowanych zbozwem rozmaitem, wyzlacanych opszenica posrebrzanych zytem. Gdzie bursztynowy swierzop, gryka jak nieg biała, Gdzie panieskim rumiecem dzicielina pała, A wszystko przepasane jakby wstga, miedza.
Malen ´wioseczka połoz˙ona w województwie mazowieckim, w powiecie z˙yrardowskim, w gminie Radziejowice. Lez˙y nad rzeka˛ Pisia Tuczna. Najstarsze wzmianki dotycza˛ce wsi pochodza˛ z 1452 roku. Rzeka nazywała sie˛ najpierw Petrykoska, potem Kuklówka, a od 1533 r. Tuczna od młynarza Stanisława Thuczny. W latach 1975-1998 miejscowos´c´ administracyjnie nalez˙ała do województwa skierniewickiego. Na terenie wsi znajduje sie˛ Szkoła Podstawowa im. Józefa Chełmon ´ skiego z izba˛ pamie˛ci. Szkoła wybudowana w latach 1952-1956 r. w stylu wiejskiego realizmu socjalistycznego. Koło szkoły znajdował sie˛ ponad stuletni przydroz˙ ny krzyz˙ de˛bowy rozebrany w 2008 r. Z wsia˛ zwia˛zany był Jan Siwiec działacz społeczny, poseł na sejm II Rzeczypospolitej.W połowie wsi rozcia˛ga sie˛ widok na drewniany dworek Józefa Chełmon´skiego połoz˙ony na łagodnym zboczu po północnej stronie Pisi Tucznej. Pomie˛dzy Kuklówka˛ Radziejowicka˛ a Kuklówka˛ Zarzeczna., Na rzece Pisi Tucznej spie˛trzony był staw, którego wody nape˛dzały młyn nalez˙a˛cy do rodziny Nidzin ´skich. Młyn w ramach restrykcji okupantów niemieckich został spalony w 1941 roku. Po stawie pozostały fragmenty grobli i betonowy jaz. Wies´ na wschodnim kran´cu graniczyła z młynem Dobiegała, nalz˙a˛cym do rodziny Golianów. Młyn równiez˙ był zlokalizowany na rzece
Z boku: dworek w Boczkachza czasów Józefa Che�mon´skiego, z gankiem od frontu
lata 1887-1914 Dworek w Kuklówce znajduje sie˛ w re˛ kach potomków malarza. Niestey nie posiada juz ani tego wygladu ani uroku jaki prezentował jeszcze za zycia Chełmonskiego. Niemniej jednak stanowi on atrakcje turystyczna. Pisi Tucznej. Miejsce to inspirowało malarza. Okres podbytu w Kuklówce uwaz˙any jest za najbardziej połodyn w z˙yciu Chełmonskieg. Tutaj namalował najwiesze dzieł.Tutaj odnalazł spokój po rozstaniu z z˙ona oraz przyjaciół którzy mu pomogli .
Na dole: Dworek w Boczkach dzisiaj, po niezbyt udanej przebudowie
13
Z˙ elechów
14
rok 1914 Z˙ elechów to ostatni przystanek naszej wycieczki. Tutaj zakon ´ czył swoja˛ podróz˙ Józef Chełmon ´ ski. W centralnej cze˛ci wsi, znajduje sie˛ kos´ciół,wybudiwany w połowie XVI w. Parafia zas´ nazywa sie˛ Ojrzanowska˛. Kos´ciół pod wezwaniem Najs´wie˛tszej Maryi Panny zbudowany w stylu pó´znogotyckim, na skutek wielokrotnych przebudowan ´ zatracił w duz˙ej mierze swój pierwotny charakter. Zachował nadal interesuja˛ca˛ sylwetke˛ i fragmenty architektury gotyckiej. Jest murowany z cegły, otynkowany, jednonawowy z wiez˙a˛, s´ciany zewne˛trzne, nawy i prezbiterium spie˛te uskokami szkarpami. Wiez˙a dwukondygnacyjna z XX wieku z hełmem, w kruchcie pod wiez˙a˛ sklepienie kolebkowo-krzyz˙owe. Wyposaz˙enie wne˛trza renesansowe i barokowe. Ołtarz główny z 1771 r. barokowa, bogato rzez´biona ambona z rzez´ bami ewangelistów. Nad bocznym portalem wejs´ciowym interesuja˛ca renesansowa pie˛kna rzez´ba figuralna Na niewielkim cmentarzu znajdujacym sie˛ na przeciwko kos´cioła spoczywa Józef Chełmon ´ ski. Jez˙eli jest sie˛ tam po raz pierwszy trudno odnalezc miejsce pochówku malarza. Nagrobek nie góruje nad innymi wre˛cz przeciwnie. Na ziemnym grobie lez˙y wielki głaz . Obok Chełmon ´ skiego znajduje sie˛ nagrobek ksie˛dza Piotra Pełki, który był spowiednikiem, ale i najwierniejszym przyjacielem malarza. W 2009 roku parkan cmentarza został odnowiony. Znikne� ła z parkanu tablica informacyjna, przedstawiona na zdje� ciu obok.
Niepozorna wioska w gminie Z˙ abia Wola, to urokliwe miejsce, gdzie do niedawna mo˙zna było zobaczyc´ krajobrazy jak gdyby wyje˛te z obrazów Chełmon´skiego. Niestety w cia˛gu kilku ostatnich lat okolica została zbudowana domkami jednorodzinnymi. Serce ustało, piers´ juz˙ lodowata, ´Scie˛ ły sie˛ usta i oczy zawarły; Na s´wiecie jeszcze, lecz juz˙ nie dla s´wiata! Cóz˙ to za człowiek? Umarły. Patrz, duch nadziei ˙zycie mu nadaje, Gwiazda pamie˛ ci promyków uz˙ycza,
rok 1914
U góry: widok Kos´cio�a N.M.P. w Z� elechowie Polewej: nieistnieja�ca juz� tablica, która znajdowa�a sie� na parkanie cmentarza
15