OAOE147-001.pdf by Vlaanderen-be

Onderzoeksrapport Onderzoeksbalans archeologie in Vlaanderen VERSIE 1, 11/12/2008: NATUURWETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK EN DATERINGEN

Agentschap Onroerend Erfgoed

COLOFON TITEL Onderzoeksbalans archeologie in Vlaanderen Versie 1, 11/12/2008: Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen REEKS Onderzoeksrapporten agentschap Onroerend Erfgoed nr. 147 AUTEURS Anton Ervynck & An Lentacker (red.) JAAR VAN UITGAVE 2020 Een uitgave van agentschap Onroerend Erfgoed Wetenschappelijke instelling van de Vlaamse Overheid, Beleidsdomein Omgeving Published by the Flanders Heritage Agency Scientific Institution of the Flemish Government, policy area Environment VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Sonja Vanblaere OMSLAGILLUSTRATIE Foto: Sofie Debruyne, inzet: fotoâ&#x20AC;&#x2122;s Hans Denis, Koen Deforce & Kristof Haneca Opmaak: Sylvia Mazereel Copyright Onroerend Erfgoed agentschap Onroerend Erfgoed Havenlaan 88 bus 5 1000 Brussel T +32 2 553 16 50 info@onroerenderfgoed.be www.onroerenderfgoed.be Dit werk is beschikbaar onder de Modellicentie Gratis Hergebruik v1.0. This work is licensed under the Free Open Data Licence v.1.0. Dit werk is beschikbaar onder een Creative Commons Naamsvermelding 4.0 Internationaal-licentie. Bezoek http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/ om een kopie te zien van de licentie. This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License. To view a copy of this license, visit http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/. ISSN 1371-4678 D/2020/3241/172 ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 2 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

EDITORIAAL In 2008 lanceerde het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed (VIOE) - één van de voorlopers van het huidige agentschap Onroerend Erfgoed - een ‘Onderzoeksbalans Onroerend Erfgoed’ voor archeologisch, landschappelijk en bouwkundig erfgoed. Deze onderzoeksbalans werd gerealiseerd in overleg en nauwe samenwerking met specialisten uit de onroerenderfgoedsector en nam de vorm aan van een website. Dit instrument is in zeer beperkte mate actueel gehouden, waardoor het momenteel slechts bruikbaar is als vertrekpunt voor onderzoek tot 2007/2008. Er is zeker wat archeologie betreft nood aan een geactualiseerde versie. Sinds 2008 is de webtechnologie echter geëvolueerd en wordt de software van de onderzoeksbalans niet meer ondersteund waardoor we ons genoodzaakt zien deze van het web te halen, ten laatste tegen eind 2020. Om de stand van zaken anno 2008 niet te laten verloren gaan, vormt het agentschap de hoofdstukken van de onderzoeksbalanswebsite om tot digitale onderzoeksrapporten die het agentschap zal ontsluiten op de OAR. Onderstaande chronologische en thematische hoofdstukken zullen apart ontsloten worden: 1.Paleolithicum 2.Mesolithicum 3.Neolithicum - Vroege landbouwers 4.Bronstijd/IJzertijd 5.Romeinse tijd 6.Vroege en Volle Middeleeuwen 7.Late Middeleeuwen en Moderne Tijden 8.Maritieme archeologie 9.Natuurwetenschappelijk Onderzoek 10.Dateringsonderzoek 11.Conservatie 12.Methoden en Technieken Deze rapporten zijn inhoudelijk identieke versies van de hoofdstukken zoals ze ontsloten waren op de website van de Onderzoeksbalans Onroerend Erfgoed. Momenteel worden voor de discipline archeologie voorbereidingen getroffen richting een zogenaamde ‘Onderzoeksbalans 2.0’. We integreren die in de inventaris onroerend erfgoed. Daar is een module voorzien voor thematische teksten. Parallel met de Onderzoeksbalans ontwikkelde het VIOE ook de Bibliografie Onroerend Erfgoed: een online zoekmachine met bibliografische referenties over Onroerend Erfgoed in Vlaanderen. Die bibliografie is van onschatbare waarde voor het onderzoek naar Onroerend Erfgoed in Vlaanderen. We zorgen er voor dat ook deze bibliografie niet verloren gaat. Ze zal voor eind 2020 beschikbaar gesteld worden via een andere toepassing. Brussel, 24/05/2019

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 3 van 216

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

ONDERZOEKSBALANS ARCHEOLOGIE IN VLAANDEREN, VERSIE 1, 11/12/2008: NATUURWETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK EN DATERINGEN //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

ANTON ERVYNCK & AN LENTACKER (RED.)

INHOUD Archeobotanisch onderzoek: pollen en sporen Koen Deforce

Archeobotanisch onderzoek: zaden en vruchten Jan Bastiaens & Brigitte Cooremans

Archeobotanisch onderzoek: hout en houtskool Koen Deforce

Archeozoรถlogisch onderzoek Anton Ervynck & An Lentacker (m.m.v. Wim Van Neer)

Fysisch-antropologisch onderzoek Marit Vandenbruaene

138

Radiokoolstofdatering Anton Ervynck & Mark Van Strydonck

175

Dendrochonologie Kristof Haneca

187

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 5 van 216

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

ARCHEOBOTANISCH ONDERZOEK: POLLEN EN SPOREN //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

KOEN DEFORCE

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 6 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

WAT IS PALYNOLOGISCH ONDERZOEK

Palynologie is de wetenschap die zich bezighoudt met de studie van pollen en sporen. Pollen of stuifmeelkorrels zijn de mannelijke haploïde voortplantingcellen (of gameten) bij hogere planten. Sporen zijn de diasporen bij lagere planten zoals varens, mossen en schimmels. Palynologie wordt binnen verschillende wetenschapsdomeinen toegepast, zoals de geologie (bv. voor het dateren van gesteenten) en de biologie (bv. bij taxonomisch onderzoek). Palynologie wordt echter het meest gebruikt voor de studie van de vegetatie in het verleden. Stuifmeelkorrels zijn hiervoor immers heel erg bruikbaar omdat ze door de vegetatie in heel grote aantallen geproduceerd worden, omdat ze goed verspreid worden en omdat ze onder bepaalde omstandigheden zeer lang bewaard blijven. Voornamelijk in sedimenten die in natte en zuurstofarme milieus zijn gevormd, zoals veen en gyttja. Bepaalde archeologische structuren komen hier ook voor in aanmerking zoals bijvoorbeeld waterputten en grachtvullingen en bieden de mogelijkheid de vegetatie op en rond een site te bestuderen. Naast de ‘natuurlijke’ vegetatie en de eventuele menselijke invloed daarop kan palynologisch onderzoek informatie opleveren over de aanwezigheid van bepaalde landbouwgewassen op en rond een bepaald site. In zeer specifieke gevallen, zoals bij onderzoek van beerputten, coprolieten en de maag- en darminhoud van gemummificeerde lichamen kan palynologisch onderzoek informatie over het vroegere dieet opleveren.

HISTORIEK VAN HET ONDERZOEK IN VLAANDEREN

De eerste palynologische onderzoeken dateren uit de eerste helft van de 19de eeuw en werden in Scandinavië en Duitsland uitgevoerd1, maar het is pas in 1916 dat Lennart Von Post de eerste kwantitatieve analyses uitvoert2. De eerste palynologische analyses in Vlaanderen werden uitgevoerd in de jaren 1940 en 1950 aan de afdeling Paleobotanie van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN) te Brussel3. Deze analyses werden uitgevoerd op veen uit de Scheldevallei en de westelijke kustvlakte. Vanaf 1954 is er palynologisch onderzoek uitgevoerd op archeologische contexten, in het begin voornamelijk op grafheuvels uit de Kempen. Deze werden eerst uitgevoerd door het Bioarcheologisch Instituut van de Rijksuniversiteit Groningen en het Instituut voor Prae- en Protohistorische Archeologie van de Universiteit van Amsterdam Nederland4 en later ook aan het KBIN5. In 1956 start het palynologisch onderzoek aan het Laboratoire de Palynologie van de Katholieke Universiteit Leuven (KUL), dat later bij de splitsing van de universiteit van Leuven verhuist naar de Université Catholique de Louvain (UCL) in Louvain-la-Neuve6. Wanneer in 1965 de Universiteit Antwerpen wordt opgericht, wordt Vanhoorne hoofd van de afdeling Botanie en start ook hier een laboratorium waar palynologisch onderzoek wordt uitgevoerd7. In 1971 start het palynologisch onderzoek aan de Universiteit Gent. Hier wordt voornamelijk onderzoek verricht op natuurlijke afzettingen uit zandig Vlaanderen en de kustvlakte8. Later zijn ook een aantal archeologische contexten bestudeerd9. 1

Zie Lang 1994 voor een overzicht. Von Post 1916. 3 Vanhoorne 1945, 1951; Stockmans & Vanhoorne 1954. 4 Van Zeist 1954; Waterbolk 1954b; Groenman-Van Wateringe 1959. 5 Vanhoorne 1955, 1958-61. 6 Zie bijvoorbeeld: Mullenders & Gullentops 1956; Mullenders & Coremans 1964; Munaut 1967; Munaut & DesairCoremans 1992. 7 Zie bijvoorbeeld: Beyens 1982; Janssens & Ferguson 1985; Vanhoorne & Ferguson 1997. 8 Zie bijvoorbeeld: Verbruggen 1971; Baeteman & Verbruggen 1979; De Ceunynck 1985. 9 Zie bijvoorbeeld: Verbruggen 1983, 1984a-b, 1986; De Ceunynck 1986; Crombé et al. 1999. 2

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 7 van 216

Vanaf 1993 wordt ook aan het Instituut voor het Archeologisch Patrimonium (IAP), dat later het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed (VIOE) wordt, palynologisch onderzoek uitgevoerd10. Het is pas vanaf dit moment dat er min of meer systematisch palynologisch onderzoek gebeurt op archeologische contexten die zich daar toe lenen. Momenteel zijn er niet veel labo’s meer die palynologisch onderzoek uitvoeren op materiaal uit Vlaanderen. Aan het KBIN en het Center for Archaeological Sciences van de universiteit Leuven wordt nog steeds palynologisch onderzoek uitgevoerd, maar voornamelijk op sites in het buitenland. Aan de universiteiten van Antwerpen en Gent lopen momenteel onderzoeksprojecten naar de laatglaciale en vroegholocene vegetatiegeschiedenis in Vlaanderen. Aan het VIOE wordt momenteel palynologisch onderzoek uitgevoerd op zowel archeologische als natuurlijke contexten. Verder is er het in Nederland gevestigde BIAX-Consult dat palynologisch onderzoek uitvoert op archeologische contexten uit Vlaanderen11.

MATERIAAL EN METHODE

Er zijn al een aantal publicaties die een overzicht geven van het palynologisch onderzoek dat is uitgevoerd in Vlaanderen, maar die bestaan meestal enkel uit een bibliografische lijst12. Andere overzichten behandelen maar één enkele periode of regio. Hoek heeft in zijn overzicht van laatglaciale en vroegholocene pollendiagrammen in Nederland ook die van Noord-België (en het grensgebied met Duitsland) opgenomen13. Verbruggen et al. geeft enkele pollendiagrammen en een synthese van de vegetatiegeschiedenis van het Laatglaciaal en holoceen voor zandig Vlaanderen14. Munaut geeft een overzicht van de palynologische resultaten van enkele archeologische sites uit Noord Frankrijk en België uit de periode tussen 750 BC en 400 AD15. Uitgebreider is het overzicht van Vergne et al. waarin de meeste pollenanalyses van natuurlijke afzettingen in Noordwest-Frankrijk en Wallonië worden opgesomd16. Voor Vlaanderen bevat dit overzicht enkel de analyses uitgevoerd door het Laboratoire de Palynologie uit Leuven en later Louvain-la-Neuve. Van der Plaetsen geeft een overzicht van het onderzoek van organische resten uit archeologische contexten uit de provincie Oost-Vlaanderen, waaronder heel wat pollenanalyses17. Beyens geeft pollenneerslagkaartjes van de Kempen voor enkele boomtaxa voor de verschillende perioden van het holoceen18. Deze overzichtswerken zijn echter te beperkt in ruimte en/of tijdsperiode om bruikbaar te zijn als instrument voor het actuele onderzoek, beheer en bescherming van het archeologische patrimonium. Om het onderstaande overzicht van het palynologische onderzoek in Vlaanderen te kunnen maken, is dan ook een nieuwe databank samengesteld. De opbouw van deze databank is dezelfde als deze die gebruikt werd voor de inventarisatie van het archeozoölogisch onderzoek19. In deze databank zijn alle palynologische analyses van laatglaciale en holocene sedimenten in Vlaanderen opgenomen. Daarnaast zijn ook analyses van archeologische contexten opgenomen (bv. waterputten, grachtvullingen, ...). In de databank zijn alle publicaties opgenomen tot en met het jaar 2007.

Cooremans 1994a-b, 1999a-b; Cooremans et al. 2002; Deforce 2006; Deforce et al. 2007a. Zie bijvoorbeeld: van Haaster 2003. 12 Zie bijvoorbeeld: Vanmaercke-Gottigny 1995. 13 Hoek 1997. 14 Verbruggen et al. 1996. 15 Munaut 1988. 16 Vergne et al. 2004. 17 Van der Plaetsen 1990. 18 Beyens 1982. 19 Zie Ervynck & Lentacker, in dit onderzoeksrapport. 11

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 8 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

Voor de datering van de verschillende pollendiagrammen is gebruik gemaakt van de chronostratigrafische indeling van het holoceen van Mangerud et al.20. Wanneer er geen 14Cdateringen beschikbaar waren, hebben we voor het aangeven van de tijdsperioden per pollendiagram die van de auteur gevolgd. In het geval dat de auteur het pollendiagram niet aan een bepaalde periode heeft gerelateerd, hebben we dat zelf gedaan. Dit gebeurde op basis van de criteria voorgesteld door Munaut21 en Verbruggen22. Voor de definiëring van de verschillende archeologische en historische perioden werd Slechten gevolgd23. Meerdere pollendiagrammen van eenzelfde site en die bovendien dezelfde periode bestrijken zijn als één EVK (eenheid van kennis) in de databank ingevoerd.

ONTWIKKELING VAN HET ONDERZOEK

Figuur 1 geeft het aantal EVK’s in functie van het publicatiejaar. De eerste publicatie dateert van 194524, maar het duurt nog tot 1954 voor er op regelmatige basis palynologisch onderzoek wordt gepubliceerd. Uit deze grafiek kunnen we voornamelijk afleiden dat het aantal gepubliceerde analyses per jaar zeer sterke schommelingen vertoont. Veel van de ‘pieken’ in deze grafiek komen overeen met een aantal doctoraten25.

Fig. 1: Aantal gepubliceerde EVK’s per publicatiejaar (totaal = 263).

Tot halfweg de jaren 1980 werd het grootste deel van het palynologisch onderzoek uitgevoerd op natuurlijke afzettingen (fig. 2). De weinige archeologische contexten die in deze periode werden 20

Mangerud et al. 1974. Munaut 1967. 22 Verbruggen 1976, 1979; Verbruggen et al. 1996. 23 Slechten 2004. 24 Vanhoorne 1945. 25 Bijvoorbeeld Munaut 1967; Verbruggen 1971; Beyens 1982. 21

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 9 van 216

onderzocht, zijn allemaal grafheuvels, kringgreppels en een paar waterputten26. Bij deze eerste palynologische onderzoeken was het doel voornamelijk het dateren van de archeologische context in kwestie. Voor 14C-datering algemeen werd toegepast, was palynologisch onderzoek immers de meest gebruikte manier voor het dateren van archeologische sporen.

Fig. 2: Aantal gepubliceerde EVK’s per publicatiejaar met onderscheid tussen archeologische en natuurlijke contexten die onderzocht werden.

Vanaf 1986 is het aantal analyses van archeologische contexten ongeveer even groot als die van natuurlijke afzettingen. Uit figuur 3 blijkt duidelijk dat aanvankelijk enkel archeologische contexten uit de metaaltijden (vnl. grafheuvels) en uit de Romeinse tijd (vnl. waterputten) onderzocht zijn. Het is pas in 1981 dat een eerste archeologische context uit de middeleeuwen onderzocht wordt27. Het duurt nog tot 1989 voor het eerste palynologische onderzoek op een archeologische context uit de postmiddeleeuwse periode plaatsvindt28. Aanvankelijk werd de palynologie enkel beschouwd als een ‘hulpwetenschap’ van de archeologie en werden de resultaten van het palynologisch onderzoek meestal gepubliceerd als een annex of bijlage bij de rapportage van het archeologisch onderzoek29. Hierbij werd dan gewoon het rapport van het palynologisch onderzoek aan het rapport toegevoegd zonder enige vorm van integratie of synthese. Later evolueerde de rapportering van een ‘annex’ tot een ‘bijdrage van’ waarbij het palynologisch onderzoek wel opgenomen wordt in het rapport van het archeologisch onderzoek, maar toch nog steeds duidelijk een afzonderlijk onderdeel vormend30. De laatste jaren is het palynologisch onderzoek, net als de verschillende andere natuurwetenschappelijke disciplines, een wezenlijk onderdeel 26

Van Zeist 1954; Waterbolk 1954b; Vanhoorne 1955, 1958, 1965a-b; Groenman-Van Wateringe 1959. Verbruggen 1981. 28 Van den Brink 1989. 29 Zie bijvoorbeeld: van Zeist 1954, 1963, 1965; Waterbolk 1954b; Vanhoorne 1965a. 30 Zie bijvoorbeeld: Cooremans 1994a-b. 27

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 10 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

geworden van het archeologisch onderzoek, wat zich ondermeer uit in een volledige integratie van de resultaten van de verschillende disciplines bij de rapportage.

Fig. 3: Aantal palynologische analyses van archeologische contexten per publicatiejaar (totaal = 75).

ONDERZOCHTE ARCHEOLOGISCHE SITES PER TIJDSPERIODE

Wanneer we het totale volume aan archeologische contexten bekijken waarop palynologisch onderzoek is uitgevoerd (fig. 4 en 5), zien we een sterk overwicht van de metaaltijden en de Romeinse periode. Samen zijn deze twee perioden goed voor 75% van alle onderzoek. Dit betekent echter niet dat het landschap gedurende de metaaltijden in Vlaanderen goed gekend is. Bijna al deze analyses werden uitgevoerd op grafheuvels (in de Kempen)31 of op de opvulling van kringgreppels (in zandig Vlaanderen). De datering van deze contexten is meestal zeer vaag, de bewaring van het organisch materiaal slecht en omdat het steeds over slechts ĂŠĂŠn of enkele monsters gaat, kan er geen evolutie van de vegetatie uit afgeleid worden. Goed gedateerde natuurlijke afzettingen uit deze periode zijn nauwelijks beschikbaar. De steentijd is bijna volledig afwezig. Dit is grotendeels het gevolg van het ontbreken van archeologische contexten uit deze periode die zich lenen tot palynologisch onderzoek. De enige archeologische context uit deze periode waarop palynologisch onderzoek uitgevoerd werd, is een laatneolithische grafheuvel uit Mol32. Het palynologisch onderzoek van contexten uit de middeleeuwen en postmiddeleeuwse periode is de laatste jaren sterk toegenomen33. Uit de vroege middeleeuwen echter zijn ons geen data bekend. 31

Op de plaggen waaruit de grafheuvels zijn opgebouwd of het oude bodemoppervlak dat door de grafheuvel is afgedekt. Van Zeist 1963. 33 Van Haaster 2003; De Groote et al. 2004; Deforce 2006, 2007a; Deforce et al. 2007b-c-d. 32

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 11 van 216

Fig. 4: Percentages van de EVKâ&#x20AC;&#x2122;s opgedeeld per bestudeerde culturele periode. Enkel op basis van archeologische contexten, natuurlijke contexten zijn hier buiten beschouwing gelaten.

Fig. 5: Percentages van de EVKâ&#x20AC;&#x2122;s opgedeeld per bestudeerde culturele periode. Enkel op basis van archeologische contexten, natuurlijke contexten zijn hier buiten beschouwing gelaten.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 12 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

5.1

SOORT CONTEXT PER PERIODE

Naargelang de culturele periode is er een groot verschil in het type van archeologische context dat onderzocht werd (fig. 6, 7, 8 en 9). Dit heeft belangrijke gevolgen voor het soort informatie dat beschikbaar is. Zo zijn bijvoorbeeld bijna alle onderzochte prehistorische contexten grafheuvels, kringgreppels, grachten, poelen of waterputten. Voor de postmiddeleeuwse periode zijn enkel beerputten en afvallagen onderzocht. In het eerste geval zal het palynologisch onderzoek informatie opleveren over de vegetatie op en nabij het onderzochte site, in het tweede geval over de consumptie van plantaardig materiaal.

Fig. 6: Aantal EVKâ&#x20AC;&#x2122;s per type archeologische context, per culturele periode.

Fig. 7: Relatieve frequentie van EVKâ&#x20AC;&#x2122;s per soort archeologische context, per culturele periode. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 13 van 216

Fig. 8: Aantal EVKâ&#x20AC;&#x2122;s per type archeologische context, per culturele periode.

Fig. 9: Relatieve frequentie van het aantal EVKâ&#x20AC;&#x2122;s per soort archeologische context, per culturele periode.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 14 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

5.2

ONDERZOCHTE NATUURLIJKE CONTEXTEN PER TIJDSPERIODE

Het grootste deel van het palynologisch onderzoek in Vlaanderen is echter niet op archeologische contexten (n = 76), maar op natuurlijke sedimenten (n = 187), zoals veen, gyttja en podzolbodems uitgevoerd. Volgens figuren 10 en 11 is de spreiding van de onderzochte natuurlijke afzettingen over de verschillende perioden van het laatglaciaal en het holoceen vrij goed verdeeld. Wanneer we meer in detail naar de afzonderlijke analyses kijken, zien we echter dat het voornamelijk het laatglaciaal en preboreaal zijn waarvoor pollendiagrammen met een hoge resolutie bestaan en waarop bovendien verschillende 14C-dateringen werden uitgevoerd. Ook voor het subboreale bestaan vrij veel en min of meer goed gedateerde pollendiagrammen. Voor de overige perioden van het holoceen zijn er zeer weinig data beschikbaar. Dit is voornamelijk het gevolg van de beperkte beschikbaarheid van bruikbare sedimenten voor palynologisch onderzoek. Uit het laatglaciaal en vroegholoceen zijn er vrij lange gyttja- en veenafzettingen bewaard in afgesneden meanders van de verschillende rivieren in Vlaanderen zoals die langs de Schelde34, de Kale35, de Dijle36, de Nete37 en de Mark38 en in de Moervaartdepressie39.

Fig. 10: Aantal EVKâ&#x20AC;&#x2122;s per chronostratigrafische periode.

Verbruggen 1971; Deforce 2004b-c. Verbruggen 1971. 36 Mullenders & Gullentops 1956. 37 Mullenders 1961; Munaut & Paulissen 1973. 38 Beyens 1982; Vandenberghe et al. 1984; Vandenberghe & Bohncke 1985. 39 Verbruggen 1971. 35

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 15 van 216

Uit het laatatlanticum, het subboreaal en de eerste helft van het subatlanticum is er het oppervlakteveen in de kustvlakte40 en langs de Westerschelde41. Uit het atlanticum en de tweede helft van het subatlanticum zijn er nauwelijks natuurlijke afzettingen beschikbaar die bruikbaar zijn voor palynologisch onderzoek.

Fig. 11: Percentages van EVK’s per chronostratigrafische periode.

GEOGRAFISCHE SPREIDING

In het onderstaande gedeelte wordt de geografische spreiding van de verschillende onderzochte sites kort besproken. De kaartjes waarop de onderzochte sites aangeduid staan, geven de archeoregio’s weer, een opdeling van het Vlaamse grondgebied op basis van bodem, geomorfologie en ecologie. De lokalisatie van de verschillende sites is op het niveau van de gemeente gebeurd. Dit wil zeggen dat de aanduiding van sites juist is tot op gemeenteniveau, maar dat binnen de gemeentegrenzen de lokalisatie willekeurig is. Bovendien moet opgemerkt worden dat het Brussels Hoofdstedelijk Gewest niet in dit overzicht is opgenomen, met een ‘blinde vlek’ in het centrale gedeelte van de zandleem- en leemstreek als gevolg.

6.1

ARCHEOLOGISCHE CONTEXTEN

Uit de steentijd is maar één archeologische context palynologisch onderzocht, namelijk een laatneolithische grafheuvel uit Mol42 (fig. 12). Dit is grotendeels het gevolg van het ontbreken van archeologische contexten uit deze periode die zich lenen tot palynologisch onderzoek.

Stockmans & Vanhoorne 1954; Baeteman & Verbruggen 1979; Baeteman et al. 1981; Allemeersch 1995. Munaut 1967; Minnaert 1982; Janssens & Ferguson 1985; Minnaert & Verbruggen 1986; Denys & Verbruggen 1989; Deforce et al. 2005; Kuijper 2006; Deforce 2007a. 42 Van Zeist 1963. 41

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 16 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

Fig. 12: Lokalisatie van palynologisch onderzochte sites uit de steentijd.

Fig. 13: Lokalisatie van palynologisch onderzochte sites uit de metaaltijden. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 17 van 216

Fig. 14: Lokalisatie van palynologisch onderzochte sites uit de Romeinse tijd.

Uit de metaaltijden zijn al heel wat meer archeologische contexten palynologisch onderzocht (fig. 13). Bijna al deze analyses zijn uitgevoerd op grafheuvels (in de Kempen)43 of op de opvulling van kringgreppels (in zandig Vlaanderen). Naast grafheuvels zijn er ook een aantal poelen en waterputten uit deze periode onderzocht44. Het ontbreken van onderzochte sites in de zandleem en leemstreek is voornamelijk het gevolg van de slechte bewaring van stuifmeel in leembodems. Ook voor de Romeinse periode is de leemstreek sterk ondervertegenwoordigd (fig. 14). De meeste analyses voor deze periode zijn uitgevoerd op archeologische contexten uit Oudenburg45, Maldegem46 en enkele kleinere sites uit het zuiden van Oost-Vlaanderen. De palynologische analyses van middeleeuwse en postmiddeleeuwse archeologische contexten zijn bijna allemaal te situeren in steden zoals Brugge47, Gent48, Aalst49, Dendermonde50 en Mechelen51 (fig. 15 en 16). Steden als Antwerpen en Leuven zijn hier sterk ondervertegenwoordigd of ontbreken zelfs.

Op de plaggen waaruit de grafheuvels zijn opgebouwd of het oude bodemoppervlak dat door de grafheuvel is afgedekt. Gelorini 2001; Gelorini et al. 2004; Annaert et al. 2004; Verhaert et al. 2004. 45 Mertens 1958; Cooremans 1994b; Deforce 2004d. 46 De Ceunynck 1988; Groenman-Van Waateringe 1992. 47 Deforce et al. 2007b-c-d. 48 Verbruggen 1987a-b, 1990. 49 Cooremans 1999b; De Groote et al. 2004. 50 Cooremans et al. 2007. 51 Deforce 2007b. 44

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 18 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

Fig. 15: Lokalisatie van palynologisch onderzochte sites uit de middeleeuwen.

Fig. 16: Lokalisatie van palynologisch onderzochte sites uit de nieuwe tijd.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 19 van 216

6.2

NATUURLIJKE CONTEXTEN

De spreiding van de sites waar palynologisch onderzoek op natuurlijke sedimenten werd uitgevoerd, is zeer sterk bepaald door geomorfologische factoren. De meeste laatglaciale sites liggen langs de dekzandrug Gistel-Maldegem-Stekene-Verreboek (fig. 17). Dit zijn voornamelijk kleine depressies op en tegen de dekzandrug die steeds korte venige profielen opleveren uit de BĂ¸lling of AllerĂ¸d periode52. Verder zijn er voornamelijk de Moervaartdepressie53 die ook tegen de dekzandrug aanligt en laatglaciale opvullingen van fossiele meanders van de Schelde54, de Kale55, de Dijle56, de Nete57, de Mark58 en de de Molenbeek-Mombeek59 onderzocht. Dit zijn meestal veel dikkere afzettingen die uit gyttja bestaan en een langere periode van het laatglaciaal en vroeg holoceen omvatten.

Fig. 17: Lokalisatie van palynologisch onderzochte sites uit het laatglaciaal.

Zo goed als alle sites waar preboreale en boreale afzettingen onderzocht werden, zijn net zoals voor het laatglaciaal, opvullingen van fossiele meanders van de Schelde60, de Kale61, de Dijle62, de Nete63, de Mark64 en de de Molenbeek-Mombeek65 (fig. 18 en 19).

Zie bijvoorbeeld: Kolstrup & Heyse 1980; Deforce et al. 2005. Verbruggen 1971. 54 Verbruggen 1971; Deforce 2004b-c. 55 Verbruggen 1971. 56 Mullenders & Gullentops 1956. 57 Mullenders 1961; Munaut & Paulissen 1973. 58 Beyens 1982; Vandenberghe et al. 1984; Vandenberghe & Bohncke 1985. 59 Diriken et al. 1995. 60 Verbruggen 1971; Deforce 2004b-c. 61 Verbruggen 1971. 62 Mullenders & Gullentops 1956; De Smet 1973. 63 Mullenders 1961; Munaut & Paulissen 1973. 64 Beyens 1982; Vandenberghe et al. 1984; Vandenberghe & Bohncke 1985. 65 Diriken et al. 1995. 53

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 20 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

Fig. 18: Lokalisatie van palynologisch onderzochte sites uit het preboreaal.

Fig. 19: Lokalisatie van palynologisch onderzochte sites uit het boreaal.

Voor het atlanticum zijn er, naast de opvulling van afgesneden meanders van de verschillende rivieren in Vlaanderen, ook de basis van het veen in de westelijke kustvlakte66 en in het Scheldeestuarium67 (fig. 20). Ook voor het subboreaal en het subatlanticum is een zeer groot deel van de sites gelegen in

66 67

Stockmans & Vanhoorne 1954. Vanhoorne 1951; Munaut 1967; Kuijper 2006.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 21 van 216

de kustvlakte en langs de Westerschelde (fig. 21 en 22). Voor het subatlanticum zijn er ook een aantal sites in de duinen van de westkust68.

Fig. 20: Lokalisatie van palynologisch onderzochte sites uit het atlanticum.

Fig. 21: Lokalisatie van palynologisch onderzochte sites uit het subboreaal.

De Ceunynck & Thoen 1981; De Ceunynck 1986; Deforce 1998b.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 22 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

Fig. 22: Lokalisatie van palynologisch onderzochte sites uit het subatlanticum.

BESLUIT: KENNIS, HIATEN EN AANBEVELINGEN VOOR DE TOEKOMST

Uit Vlaanderen zijn er enkel voor het laatglaciaal en vroeg holoceen verschillende goed gedateerde pollendiagrammen van natuurlijke contexten beschikbaar. Voor alle andere perioden zijn er nauwelijks pollendiagrammen met een hoge resolutie waarvoor bovendien ook 14C-dateringen beschikbaar zijn. Voornamelijk voor het subatlanticum, en dan vooral nog de post-Romeinse periode, zijn er weinig data beschikbaar, wat grotendeels te wijten is aan de beperkte beschikbaarheid van geschikte organische sedimenten uit deze periode. Aangezien dit de meest recente periode is, liggen deze sedimenten het dichtst bij het oppervlak en zijn ze dus ook het meeste kwetsbaar voor erosie, oxidatie, turfwinning en afgravingen. Bovendien lag de focus bij het meeste palynologische onderzoek tot voor kort bij de oudere perioden. Veel van de restanten van geschikte organische sedimenten uit het subatlanticum worden recent bedreigd door infrastructuurwerken, maar ook door landinrichtingsprojecten en beheerswerkzaamheden in natuurgebieden zoals het heruitgraven van vennen en oude riviermeanders. De studie en eventuele bescherming van dergelijke afzettingen zou dan ook als prioritair beschouwd moeten worden. Wat betreft het palynologisch onderzoek uit archeologische contexten ontbreekt de vroegmiddeleeuwse periode volledig. Nochtans worden er regelmatig waterputten en andere structuren die zich lenen voor palynologisch onderzoek uit deze periode opgegraven. Alleen worden deze niet altijd (voldoende) bemonsterd. Maar ook voor de andere perioden zijn er nog steeds zeer weinig data beschikbaar. Voor de steentijd is maar ĂŠĂŠn archeologische context onderzocht. Voor de middeleeuwse en postmiddeleeuwse periode zijn quasi enkel beerputten en andere afvaldeposities onderzocht. Dergelijke contexten geven wel informatie over de voeding, maar weinig of geen informatie over de vegetatie. Nochtans worden geregeld grachten en poelen uit deze periode ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 23 van 216

opgegraven. Helaas worden dergelijk contexten nog te weinig bemonsterd voor onderzoek. Enkel van de metaaltijden werden er heel wat sites onderzocht, maar het overgrote deel van deze analyses werd uitgevoerd op grafheuvels en kringgreppels. Deze contexten leveren maar een beperkte informatie op over het toenmalige landschap. Bovendien zijn vele van deze contexten zeer vaag gedateerd. Ook zijn er nauwelijks syntheses gemaakt op basis van de beschikbare palynologische data. Ondanks de zeer beperkte informatie die beschikbaar is vanuit het palynologisch onderzoek in Vlaanderen hebben de weinige synthesepublicaties aangetoond dat er toch heel wat mee te doen valt69. Vooral deze waar de gegevens van het palynologisch onderzoek gecombineerd worden met deze van het onderzoek van zaden en hout en houtskool70.

BIBLIOGRAFIE

ALLEMEERSCH L. 1995: Peat in the Belgian eastern coastal plain. In: GULLENTOPS F. (ed.), Wetlands in Flanders. Contributions to the Palaeohydrology of the temperate Zone in the last 15.000 years, Aardkundige Mededelingen 6, 1-54. ANNAERT R., COOREMANS B., DESENDER K. & ERVYNCK A. 2004: Een midden-Bronstijdwaterput en kuil uit de vroege IJzertijd op de site Kapelleveld in Kontich (prov. Antwerpen), Archeologie in Vlaanderen 8, (2001/2002), 79-103. BAETEMAN C., CLEVERINGA P. & VERBRUGGEN C. 1981: Het paleomilieu rond het Romeins zoutwinningssite van Leffinge, Belgische Geologische Dienst, Professional Paper 186. BAETEMAN C. & VERBRUGGEN C. 1979: A new approach to the evolution of the so-called Surface Peat in the Western Coastal Plain of Belgium, Belgische Geologische Dienst, Professional Paper 167. BAKELS C. 1992: The botanical shadow of two early Neolitic settlements in Belgium: carbonized seeds and disturbances in a pollen record, Review of Palaeobotany and Palynology 73, 1-19. BASTIAENS J. 1993: Studie van gronden met diepe antropogene humus A horizont in de Antwerpse Kempen. Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, UGent. BASTIAENS J. & DEFORCE K. 2005: Geschiedenis van de heide. Eerst natuur en dan cultuur of andersom?, Natuur.focus 4, 40-45. BASTIAENS J. & DEFORCE K. 2006: Groeien en bloeien. Het archeobotanisch onderzoek van de site Assenede – Kasteelstraat. In: DE DECKER S. (red.), Het Kasteel van Assenede. Van opgraving tot historisch landschap, Gent, 57-62. BEEX G. & ROOSENS H. 1963: Drieperiodenheuvel met klokbekers te Mol, Bulletin van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium 6, 127-129. BEYENS L. 1982: Bijdrage tot de Holocene paleo-ecologie van het stroomgebied van de Mark in België, gebaseerd op de studie van diatomeeën, pollen en thecamoeba's. Ongepubliceerde doctoraatsthesis UGent.

69 70

Zie bijvoorbeeld: Verbruggen et al. 1996; Vergne et al. 2004. Bastiaens & Deforce 2005; Maes et al. 2006; Deforce & Bastiaens 2007.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 24 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

BEYENS L. 1984a: Palynological and radiometric evidence for an early start of the neolithicum on the Belgian Campine, Notae Praehistoricae 4, 89-95. BEYENS L. 1984b: Paleo-ecologische en paleoklimatologische aspecten van de holocene ontwikkeling van de Antwerpse Kempen, Academiae Analecta 46 (2), 16-58. BOURGEOIS I. 1995: Palynologisch onderzoek van grafheuvelstructuren uit de bronstijd in zandig BinnenVlaanderen, Lunula III, 9-11. BOURGEOIS I. 1996: Palynologisch onderzoek van perceelsstructuren te Koekelare-Boutikel en Koekelare-Pottebezem (West-Vlaanderen), Lunula IV, 74-75. BOURGEOIS J. & DE MULDER G. 1992: Een grafheuvel uit de Bonstijd en prehistorische perceleringen. Opgravingen 1990 op de kouter te Vosselare, Het Land van Nevele 23, 245-267. CASSEYAS C. 1996: Michelsberg en profil... Tilleul en péril. Examen palynologique de quelques échantillons d’un profil dans la vallée de l’Escaut à Spiere, de ‘Hel’, Notae Praehistoricae 19, 155-159. COOREMANS B. 1994a: Palynologisch onderzoek van de grachtvulling. In: ANNAERT R., De Viereckschanze op de Alfsberg te Kontich (prov. Antwerpen): meer dan een cultusplaats, Archeologie in Vlaanderen III, 90-94. COOREMANS B. 1994b: Palynologisch onderzoek van een Romeinse poel te Oudenburg. In: DEMIDDELE H. & ERVYNCK A., Diatomeeën als indicatoren in de Vlaamse Archeologie: Romeins en middeleeuws Oudenburg (prov. West-Vlaanderen), Archeologie in Vlaanderen III, 229-231. COOREMANS B. 1999a: Palynologisch onderzoek van de grachtvulling. In: ANNAERT R., De Alfsberg te Kontich (prov. Antwerpen), Eindrapport, Archeologie in Vlaanderen V, 45-47. COOREMANS B. 1999b: Palynologisch onderzoek van de bovenste vulling van de buitengracht. In: PIETERS M., DE GROOTE K., ERVYNCK A. & CALLEBOUT D., Tussen kapel en kerk: een archeologische kijk op de evolutie van de dorpskern van Moorsel (10de-20ste eeuw) (Aalst, prov. Oost-Vlaanderen), Archeologie in Vlaanderen V, 144-145. COOREMANS B. 2002: Stuifmeelanalyse van het zandige oud oppervlak. In: VAN IMPE L., CREEMERS G., VAN LAERNE R., SCHEERS S., WOUTERS H. & ZIEGAUS B., De Keltische goudschat van Beringen (prov. Limburg), Archeologie in Vlaanderen VI, 27-29. COOREMANS B., DEFORCE K., ERVYNCK A. & MUYLAERT L. 2007: Een beerput vol planten en dieren. In: BEECKMAN D. & LAMBRECHT G. (red.), De cop doorgespoeld. een 16e-eeuwse beerputvulling anders bekeken, Dendermonde, 109-120. COOREMANS B., DESENDER K., ERVYNCK A. & SCHELVIS J. 2002: Onderzoek van plantaardige en dierlijke resten uit een Romeinse waterput van de vindplaats ‘Refuge’ te Sint-Andries, Brugge (prov. WestVlaanderen): economie en ecologie, Archeologie in Vlaanderen VI, 209-229. CROMBÉ P., DE CLERCQ W., MEGANCK M. & BOURGEOIS I. 2005: Een meerperiodensite bij de vallei van de Ede te Maldegem-Burkel (gem. Maldegem). Menselijke aanwezigheid uit de Steentijd, een nederzetting en grafheuvel uit de Bronstijd en een nederzetting uit de Romeinse tijd. In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (eds.), Een lijn door het landschap. Archeologie en het VTN-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen. Monografie 5, deel 2, Brussel, 93-117. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 25 van 216

CROMBÉ P., DEFORCE K., LANGOHR R., LOUWAGIE G., PERDAEN Y., SERGANT J. & VERBRUGGEN C. 1999: A small Final-Palaeolithic knapping site at Verrebroek 'Dok 2' (Flanders, Belgium), Notae Praehistorica 19, 6368. DE BLUST G. 1974: Vegetaties in het Turnhoutse (Antw.). Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, UGent. DE CEUNYNCK R. 1985: The Evolution of the Coastal Dunes in the Western Belgian Coastal Plain, Eizeitalter und Gegenwart 35, 33-41. DE CEUNYNCK R. 1986: Botanical analysis of the fill of an iron age well. In: DE SWAEF W. & BOURGEOIS J. (eds), Un habitat de la Tène à Lede (Aalst, Flandre orientale), Scholae Archaeologicae 3, 59-61. DE CEUNYNCK R. 1988: Palynological investigations at the Roman fortified site of Maldegem (EastFlanders, Belgium). In: Thoen H. (ed.), The Roman fortified Site at Maldegem, Scholae Archaeologicae 9, 31-36. DE CEUNYNCK R. & THOEN H. 1981: The Iron Age settlement at De Panne-Westhoek, ecological and geological context, Helinium 21, 1-42. DE CEUNYNCK R., VAN DER PLAETSEN P., VAN MOERKERKE J., VAN STRYDONCK M. & VERBRUGGEN C. 1985: Neoliticum - Bronstijdvondsten aan de donk te Oudenaarde, Archaeologica Belgica 1, 67-79. DE CEUNYNCK R. & VERBRUGGEN C. 1986: L’evolution de la Végétation. In: DE LAET S.J., THOEN H. & BOURGEOIS J. (eds), Les fouilles du séminaire d’archéologie de la Rijksuniversiteit te Gent à DestelbergenEenbeekeinde (1960-1984) et l’histoire la plus ancienne de la région de Gent (Gand), I, La periode préhistorique, Disertationes gandenses Archaeologicae 23, 42-47. DE CEUNYNCK R. & VERBRUGGEN C. 1987: Het natuurlijk milieu. In: PARENT J.-P., VAN DER PLAETSEN P. & VANMOERKERKE J. (eds), (met medewerking van DE CEUNYNCK R., KIDEN P., VAN STRYDONCK M. & VERBRUGGEN C.), Prehistorische jagers en veetelers aan de donk te Oudenaarde, VOBOV-INFO 24/25, 9-13. DE CLERCQ W., BASTIAENS J., DEFORCE K., DESENDER K., ERVYNCK A., GELORINI V., HANECA K., LANGORH R. & VAN PETEGHEM A. 2004: Waarderend en preventief archeologisch onderzoek op de Axxes-lokatie te Merelbeke (prov. Oost-Vlaanderen): een grafheuvel uit de Bronstijd en een nederzetting uit de Romeinse periode, Archeologie in Vlaanderen 8, 123-164. DE CLERCQ W., CALUWÉ D., COOREMANS B., DE BUYSERE F., DE GROOTE K., DEFORCE K., ERVYNCK A., LENTACKER A., MORTIER S., PYPE P., VANDENBERGHE S., VAN NEER W. & WOUTERS H. 2007: Living in times of war: waste of c. 1600 from two garderobe chutes in the castle of Middelburg-in-Flanders (Belgium), Postmedieval Archaeology 41, 1-63. DE CLERCQ W., VAN RECHEM H., GELORINI V., MEGANCK M., TAAYKE E. & TENCY H. 2005: Een meerperiodenvindplaats langs de Schelde te Zele Kamershoek. Een grafheuvel uit de Bronstijd, een erf uit de GalloRomeinse periode en sporen van Germaanse inwijkelingen. In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (eds), Een lijn door het landschap. Archeologie en het VTN-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen. Monografie 5, deel 2, Brussel, 177-229. DE COCK S., HEIM J., HUYSMANS L., VAN MAERRCKE-GOTTIGNY M.C., ROGGE M. & VYNCKIER J. 1996: Multidisciplinaire onderzoeksresultaten uit de “haven”kom-structuur van de Gallo-romeinse baanpost te Kerkhove (gem. Avelgem), West-Vlaamse Archaeologica 12, 33-68. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 26 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

DE CONINCK F., GREGUSS P. & VANHOORNE R. 1966: La superposition de dépots tourbeux datant des oscillation Allerod et Bolling à Stabroek (Belgique), Pédologie 16, 293-308. DEFORCE K. 1998a: Palynologisch onderzoek van enkele Romeinse sporen te Sint-Gillis-Waas. Ongepubliceerd Rapport, Labo voor Paleo-ecologie en Landschapsgenese, UGent. DEFORCE K. 1998b: Palynologisch onderzoek van het veen te Adinkerke – Garsebekeveld. Ongepubliceerd Rapport, Labo voor Paleo-ecologie en Landschapsgenese, UGent. DEFORCE K. 2004a: Het onderzoek van het hout uit de opgraving Zele - Zuidelijke Omleiding: een eerste resultaat, Lunula 12, 133-136. DEFORCE K. 2004b: Rapport palynologisch onderzoek van een fossiele Scheldegeul te Ename – Castrum (Oudenaarde). Ongepubliceerd Rapport, Vakgroep Archeologie en Oude Geschiedenis van Europa, UGent. DEFORCE K. 2004c: Rapport palynologisch onderzoek van een fossiele Scheldegeul te Oudenaarde – Stuw (Oudenaarde). Ongepubliceerd Rapport, Vakgroep Archeologie en Oude Geschiedenis van Europa, UGent. DEFORCE K. 2004d: Rapport palynologisch onderzoek van enkele archeologische sporen van de site Oudenburg – Spegelaere. Ongepubliceerd Rapport, Vakgroep Archeologie en Oude Geschiedenis van Europa, UGent. DEFORCE K. 2006: The historical use of ladanum. Palynological evidence from 15th and 16th century cesspits in Northern Belgium, Vegetation History and Archaeobotany 15, 145-148. DEFORCE K. 2007a: Paleo-landschappelijk onderzoek en evaluatie van de archeologische potenties van het Schelde en Durme-alluvium in het kader van het ‘Sigmaplan’. Ongepubliceerd Rapport VIOE, Brussel. DEFORCE K. 2007b: Het Stuifmeel. In: TROUBLEYN L., KINNAER F. & ERVYNCK A. (red.), Het Steen en de burgers. Onderzoek van de laatmiddeleeuwse gevangenis van Mechelen, Mechelen, 163-167. DEFORCE K. & BASTIAENS J. 2003: Archeobotanisch onderzoek van een Romeinse potstal van de site SintGillis-Waas – Kluizenmolen, VOBOV-Info 56, 4-11. DEFORCE K. & BASTIAENS J. 2007: The Holocene history of Taxus baccata (yew) in Belgium and neighbouring regions, Belgian Journal of Botany 140, 222-237. DEFORCE K., BASTIAENS J. & AMEELS V. 2006: Archeobotanisch bewijs voor ontginning en langeafstandstransport van turf in Vlaanderen rond 1200 AD: heropgegraven veen uit de abdij van Ename (Oudenaarde, Prov. Oost-Vlaanderen), Relicta. Archeologie, Monumenten- en Landschapsonderzoek in Vlaanderen 1, 141-154. DEFORCE K., BASTIAENS J. & AMEELS V. 2007a: Peat re-excavated at the Abbey of Ename (Belgium): Archaeobotanical Evidence for Peat Extraction and Long Distance Transport in Flanders around 1200 AD, Environmental Archaeology 12, 87-94.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 27 van 216

DEFORCE K., ERVYNCK A., HILLEWAERT B., HUYGHE J., LENTACKER A., VAN HAASTER H. & VAN NEER W. 2007b: De voorgeschiedenis van het Bourgondisch hof. In: HILLEWAERT B. (red.), Het Prinsenhof in Brugge, Brugge, 22-39. DEFORCE K., ERVYNCK A., HILLEWAERT B., HUYGHE J., LENTACKER A., VAN HAASTER H. & VAN NEER W. 2007c: De eeuw van de Bourgondiërs. In: HILLEWAERT B. (red.), Het Prinsenhof in Brugge, Brugge, 66-75. DEFORCE K., ERVYNCK A., HILLEWAERT B., HUYGHE J., LENTACKER A., VAN HAASTER H. & VAN NEER W. 2007d: Een adellijke logeergelegenheid wordt een vijfsterrrenhotel. In: HILLEWAERT B. (red.), Het Prinsenhof in Brugge, Brugge, 94-105. DEFORCE K., GELORINI V., VERBRUGGEN C. & VRYDAGHS L. 2005: Pollen and phytolith analyses. In: CROMBÉ P. (ed.), The last hunther-gatherer-fishermen in Sandy Flanders (NW Belgium). The Verrebroek and Doel excavation projects (Vol. I), Archaeological Reports Ghent University 3, Gent, 108-126. DE GROOTE K., MOENS J., CALUWÉ D., COOREMANS B., DEFORCE K., ERVYNCK A., LENTACKER A., RIJMENANTS A., VAN NEER W., VERNAEVE W. & ZEEBROEK I. 2004: De Valcke, de Slotele en de Lelye, burgerwoningen op de Grote Markt te Aalst (prov. Oost-Vlaanderen): onderzoek naar de bewoners, analyse van een vroeg16de eeuwse beerputvulling en de evolutie tot stadhuis, Archeologie in Vlaanderen VIII, 386-391. DE GROOTE V. & MOORKENS TH. 1969: Mikroscopisch onderzoek (Palynologie & Foraminiferen) van een kwartair monster van Uitkerke, Natuurwetenschappelijk Tijdschrift 51, 94-110. DE JONG J. & ZAGWIJN W. 1960: Palynologisch onderzoek van een pleistocene veenlaag te Clinge,

Zeeuws Vlaanderen, Geologische stichting, afdeling Geologische Dienst, Rapport 266, Haarlem. DENYS L. 1990: Diatomeeënonderzoek Middeleeuwse grachtopvulling Gouvernementstraat (Gent), Stadsarcheologie. Bodem en monument in Gent 4, 51-67. DENYS L. & VERBRUGGEN C. 1989: A case of drowning – The end of Subatlantic peat growth and related palaeoenvironmental changes in the lower Scheldt basin (Belgium) based on diatom and pollen analysis, Review of Palaeobotany and Palynology 59, 7-36. DE PLOEY J. 1961: Morfologie en Kwartair-stratigrafie van de Antwerpse Noorderkempen, Acta Geografica Lovaniensia 1. DE PLOEY J. 1963: Palynological investigations of Upper Pleistocene and Holocene deposits in the lower Kempenland (Belgium), Grana Palynologica 4, 428-438. DEPREDOMME L. 1986: Postglaciale landschapschapsgeschiedenis rond de site van Oudenaarde-Donk. Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, UGent. DE SMET P. 1973: Paleogeografie en Kwartair-Geologie van het confluentiegebied Dijle-Demer, Acta Geographica Lovaniensia 11. DE VOS A. 1986: Vergelijkend palynologisch onderzoek in het mondingsgebied van de Barbierbeek (Wase Scheldepolders). Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, UGent. DIRIKEN P., HEYVAERT F. & GILOT E. 1995: Postglacial palaeo-ecological evolution of the MolenbeekMombeekvalley. In: GULLENTOPS F. (ed.), Wetlands in Fanders. Contributions to Palaeohydrology of the temperate Zone in the last 15.000 years, Aardkundige Mededelingen 6, Leuven, 55-85. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 28 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

GEERTS F., DEFORCE K., VAN GILS M. & DE BIE M. 2006: Federmessersites te Lommel Maatheide (prov. Limburg). Opgravingscampagne 2006 en eerste resultaten van het paleo-ecologisch onderzoek, Notae Praehistoricae 26, 125-128. GELORINI V. 2001: Protohistorische waterputten van de site Sint-Gillis-Waas/Kluizenmolen palynologisch bekeken, VOBOV 53, 2-12. GELORINI V. 2004: Het pollen (Palynologie). In: VERBEEK C., DELARUELLE S. & BUNGENEERS J. (eds), Verloren voorwerpen. Archeologisch onderzoek op het HSL-traject in de provincie Antwerpen, Antwerpen, 353362. GELORINI V., DESENDER K. & ERVYNCK A. 2004: Gemengde economische bedrijvigheid tijdens de meerfasige IJzertijdbewoning te Zele: een palynologische bijdrage, Lunula 12, 123-132. GELORINI V., MEERSCHAERT L. & VAN ROEYEN J.-P. 2003: Archeobotanisch onderzoek van enkele laaten postmiddeleeuwse archeologische contexten uit de onderzoekszone Verrebroekdok (Beveren, prov. Oost-Vlaanderen), Archeologie in Vlaanderen VII, 201-224. GROENMAN-VAN WAATERINGE W. 1959: Stuifmeelonderzoek van tumulus IV, Bijlage 2. In: BEEX G. (ed.), Onderzoek van grafheuvels te Weelde, Taxandria 30, 26-29. GROENMAN-VAN WAATERINGE W. 1977: Palynologisch onderzoek van grafheuvels te Weelde, Belgische Kempen, Archaeologica Belgica 193, 42-49. GROENMAN-VAN WAATERINGE W. 1992: Palynological investigation of a ditch fill at the Roman site of Maldegem, Archeologisch jaarboek Gent 1992, 163-167. GULLENTOPS F. & MULLENDERS W. 1972: Âge et formation de dépôts de tuf calcaire holocène en Belgique. In: MACAR P. & PISSART A. (red.), Processus périglaciaires étudiés sur le terrain, Les congrès et colloques de l’Université de Liege 67, Liége, 113-135. GULLENTOPS F., MULLENDERS W. & COREMANS M. 1966: Etude de la plaine alluviale du Kaatsbeek à Diepenbeek (Limbourg Belge), Acta Geographica Lovaniensia 4, 141-150. HEIM J. 1989: Annex: Première contribution à l’étude du paléoenvironnement d’une tombelle de l’Âge du Bronze, située à Ursel (arr. de Gent, prov. De Flandre Orientale). In: BOURGEOIS J., SEMEY J. & VANMOERKERKE J., Ursel. Rapport provisoire des fouilles 1986-1987. Tombelle de l’âge du bronze et monuments avec nécropole de l’âge du fer, Scholae Archaeologicae 11, 63-68. HEIM J. 1991, Première contribution palynologique à l’étude du site archeologique de Kemzeke (Stekene, Flandre orientale), Scholae Archaeologicae 12, 29-34. HEYSE I. 1979: Bijdrage van de geomorfologische kennis van het noordwesten van Oost-Vlaanderen (België), Verhandelingen van de koninklijke Academie voor wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België – Klasse der Wetenschappen XLI, 155. HOEK W.Z. 1997: Reference list of Lateglacial and Early Holocene pollen diagrams from The Netherlands and adjacent parts of Belgium and Germany, ICG-report 97/6. HUYBRECHTS W. 1985: Morfologische evolutie van de riviervlakte van de Mark (Geraardsbergen) tijdens de laatste 20.000 jaar. Ongepubliceerde doctoraatsthesis, VUB.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 29 van 216

IN ’T VEN I., WOUTERS W., DEBRUYNE T. & COOREMANS B. 2005a: Middeleeuwse bewoningsporen aan de Groenstraat te Tildonk (Haacht, prov. Vlaams Brabant). In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (eds), Een lijn door het landschap. Archeologie en het VTN-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen. Monografie 5, deel 2, 271-282. IN ’T VEN I., WOUTERS W., DEBRUYNE T., COOREMANS B. & ERVYNCK A. 2005b: Tienen/Oplinter – Neerlintersseenweg. In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (eds), Een lijn door het landschap. Archeologie en het VTN-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen. Monografie 5, deel 1, 155-163. IN ’T VEN I., WOUTERS W., ROOVERS I., DEBRUYNE T. & COOREMANS B. 2005c: Romeinse gebouwsporen aan de Boskouterstraat in Kerkom (Boutersem, prov. Vlaams Brabant). In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (eds), Een lijn door het landschap. Archeologie en het VTN-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen. Monografie 5, deel 2, 283-300. IN ’T VEN I., WOUTERS W., VYNCKIER G. & COOREMANS B. 2005d: Tongeren/Lauw-SP172. In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (eds), Een lijn door het landschap. Archeologie en het VTN-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen. Monografie 5, deel 1, 202-205. JACOBSON G.L. & BRADSHAW R.H.W. 1981: The selection of sites for paleovegetational studies, Quaternary Research 16, 80-96. JANSSENS W. & FERGUSON D.K. 1985: The palaeoecology of the Holocene sediments at Kallo, Northern Belgium, Review of Palaeobotany and Palynology 46, 81-95. KOLSTRUP E. 1980: Climate and stratigaphy in the Northwestern Europe between 30.000 B.P. and 13.000 B.P., with special reference to the Netherlands, Publicaties van het Fysisch Geografisch en Bodemkundig Laboratorium van de Universiteit van Amsterdam 31, Amsterdam, 181-253. KOLSTRUP E. & HEYSE I. 1980: A different Late Glacial vegetation and its environment in Flanders (Belgium), Pollen et Spores 22, 269-481. KUIJPER W.J. 2006: Flora en fauna in en rond een Scheldgeul bij Kallo op het einde van het Atlanticum (Beveren, prov. Oost-Vlaanderen), Relicta. Archeologie, Monumenten- en Landschapsonderzoek in Vlaanderen 1, 29-48. LANG G. 1994: Quartäre Jena/Stuttgart/New York.

Vegetationsgeschichte

Europas.

Methoden

und

Ergebnisse,

MAES B., BASTIAENS J. BRINKKEMPER O., DEFORCE K., RÖVEKAMP C., VAN DEN BREMT P. & ZWAENEPOEL A. 2006: Inheemse bomen en struiken in Nederland en Vlaanderen, Amsterdam. MANGERUD J., ANDERSEN S.T., BERGLUND B.E. & DONNER J.J. 1974: Quaternary stratigraphy of Norden, a proposal for terminology and classification, Boreas 3, 109-128. MERCKX V. 1996: Landschapsreconstructie van de Gallo-Romeinse Site Waasmunster-Pontrave, De Aardrijkskunde 2, 45-52. MERTENS J. 1958: Oudenburg en de Vlaamse Kustvlakte tijdens de Romeinse periode, Archaeologicia Belgica 39, 321-340.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 30 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

MINNAERT G. 1982: Palynologisch onderzoek naar de antropogene en fysische oorzaken van de vorming van het Scheldealluvium. Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, UGent. MINNAERT G. & VERBRUGGEN C. 1986: Palynologisch onderzoek van een veenprofiel uit het Doeldok te Doel, Bijdragen van de Archeologische Dienst Waasland I, 201-208. MULLENDERS W. 1959: Stuifmeelonderzoek van tumulus IV, Bijlage 2. In: BEEX G. (ed.), Onderzoek van grafheuvels te Weelde, Taxandria 30, 26-29. MULLENDERS W. (met medewerking van COREMANS M.) 1961: Recherches palynologiques dans la vallée de la Grande Nèthe à Geel, Bulletin de la Société Royale de Botanique de Belgique 93, 131-136. MULLENDERS W. & COREMANS M. 1964: Recherches palynologiques a la tourbière “De Moeren” à Postel (Campine Belge), Acta Geographica Lovaniensia 3, 305-326. MULLENDERS W., DESAIR-COREMANS M. & GILOT E. 1972: Annex: Recherches palynologiques et datations 14 C sur les depots tourbeux de Holsbeek. In: VERMEERSCH P., Twee mesolitische sites te Holsbeek, Archeologica Belgica 138, 133-134. MULLENDERS W. & GULLENTOPS F. 1956: Évolution de la végétation et de la plaine alluviale de la Dyle, à Louvain, depuis le Pléni-Wurm, Bulletin de l’Academie Royal de Belgique, classe de Sciences 42 (11), 1123-1137. MULLENDERS M. & GULLENTOPS F. 1969: The Age of the Pingos of Belgium. In: TROY L.P. (ed.), The periglacial environment, past and present, Montreal, 321-335. MULLENDERS W., GULLENTOPS F. & CREVECOER E. 1958: L'oscillation de Bölling à Lommel, Bulletin de la Société de Botanique de Belgique 90, 315-317. MULLENDERS W., GULLENTOPS F., LORENT J., COREMANS M. & GILOT E. 1966: Le remblement de la vallee de la Nethen, Acta Geographica Lovaniensia 4, 169-181. MULLENDERS W. & MERTENS J. 1958: Étude palynologique d'une tombelle de l'age du bronze à Weelde, Bulletin de la Société de Botanique de Belgique 90, 311-313. MUNAUT A.V. 1959: Première contribution à l’étude palynologiques des sols forestiers du district picardo-brabançon, Bulletin de la Société Royale Forestière de Belgique 66, 361-379. MUNAUT A.V. 1963: Analyse palynologique. In: DE LAET S.J., VAN DOORSELAER A. & SPITAELS P. (eds), Oudheidkundige opgravingen en vondsten in Oost-Vlaanderen, Kultureel Jaarboek voor de provincie Oost-Vlaanderen 17 (1964), 70-71. MUNAUT A.V. 1967: Recherches paleo-ecologiques en Basse et Moyenne Belgique, Acta Geographica Lovaniensia 6. MUNAUT A.V. 1968: L’évolution de la végétation en Basse et moyenne Belgique après la dernière glaciation, Les Naturalistes Belges 49, 177-182. MUNAUT A.V. 1969: L’affleurement tourbeux du Braakman (Flandre zélandaise), Les Naturalistes Belges 50 (10), 564-571.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 31 van 216

MUNAUT A.V. 1982a: Analyse pollinique. In: LAUWERS R. & VERMEERSCH P.M., Mesolithique ancien à Schulen, Studia Praehistorica Belgica 1, 67-71. MUNAUT A.V. 1982b: Analyses palynologiques. In: HUYGE D. & VERMEERSCH P.M., Late Mesolithic settlement at Weelde – Paardsdrank, Studia Praehistorica Belgica 1, 119-144. MUNAUT A.V. 1985: Analyses palynologiques. In: VERMEERSCH P.M., LAUWERS R. & VAN PEER PH., Un site Magdelénien à Kanne, Archeologica Belgica 1, 17-54. MUNAUT A.V. 1988: La forêt gauloise dans le Nord de la Gaule Belgique, enquete palynologique préliminaire, Revue du Nord 276, 5-21. MUNAUT A.V. 1995: A new pollen analysis in the Late Glacial deposits of the Winge valley (Brabant, Belgium). In: GULLENTOPS F. (ed.), Wetlands in Fanders. Contributions to Palaeohydrology of the temperate Zone in the last 15.000 years, Aardkundige Mededelingen 6, 203-205. MUNAUT A.V. 1996: Étude palynologique de trois sites de l’Age du Fer en Flandre intérieure (département du Nord), Revue du Nord 318, 73-81. MUNAUT A.V. & DESAIR-COREMANS M. 1992: Analyses palynologiques du site de Moordenaarsven. In: VERMEERSCH P.M., LAUWERS R. & GENDEL P., The Late Mesolitic sites of Brecht-Moordenaarsven (Belgium), Helinium 32, 3-77. MUNAUT A.V. & PAULISSEN E. 1973: Évolution et paléo-écologie de la vallée de la Petite Nèthe au cours du post-Würm (Belgique), Extrait des Annales de la Société Géologique de Belgique 96, 301-346. NTAGANDA C. & MUNAUT A.V. 1987: Étude palynologique et datations 14C d’une couche de tourbe postglaciaire située dans la vallée de la Lasne à Rosières (Brabant, Belgique), Bulletin de la Société Royal de Botanique de Belgique 120, 45-52. PAEPE R. & VAN HOORNE R. 1967: The Stratigraphy and Palaeobotany of the Late Pleistocene in Belgium, Toelichtende Verhandelingen voor de Geologische Kaart en Mijnkaart van België 8. PAULISSEN E. 1966: Eerste resultaten van een morfologisch onderzoek in de vallei van de Maas in Belgisch Limburg, Acta Geographica Lovaniensia 4, 114-128. PAULISSEN E., GULLENTOPS F., VERMEERSCH P.M., GEURTS E., VAN NEER W., VAN VOOREN E. & WAGEMANS E. 1980: Évolution holocène d’un flanc de vallée sur substrat perméable (Hesbaye sèche, Belgique), Mémoires de l’Institut Géologique de Louvain XXXI, 23-75. PAULISSEN E. & MUNAUT A.V. 1969: Un horizon blanchâtre d’age Bolling à Opgrimbie, Acta Geographica Lovaniensia 7, 65-91. ROGGE M. & VERBRUGGEN M. 1987: De gallo-Romeinse weg van Blicquy naar Velzeke, onderzoek naar het verdwenen tracé Brakel-Velzeke, Brochure van de 17de Belgisch-Nederlandse Palynologendagen ‘de Vlaamse Ardennen’, 29-34. ROOSE P. 1985: Landschapsreconstructie bij de romeinse site te Kerkhove – op basis van palynologisch onderzoek. Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, UGent.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 32 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

SLECHTEN K. 2004: Namen noemen. Het CAI-thesaurusproject. In: CAI-I. De opbouw van een archeologisch beleidsinstrument, IAP-Rapporten 14, Brussel, 49-54. STOCKMANS F. & VANHOORNE R. (met medewerking van VANDEN BERGHEN C.) 1954: Étude botanique du gisement de tourbe de la région de Pervijze, Verhandelingen van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen 130. TACK G., SLOTBOOM R.T. & VAN MOURIK J.M. 1996: De historische ecologie van het Bos t’Ename (Vlaanderen), Historisch Geografisch Tijdschrift 14, 64-76. THOEN H. & VERBRUGGEN C. 1986: De fysische kenmerken van de archeologische nederzetting van Waasmunster-Eeckhout, Bijdragen van de Archeologische Dienst Waasland I, 185-198. VANDENBERGHE J., BEYENS L., PARIS P., KASSE C. & GOUMAN M. 1984: Paleomorphological and -botanical evolution of small lowland valleys (a case study of the Mark valley in northern Belgium), Catena 11, 229-238. VANDENBERGHE J. & BOHNCKE S. 1985: The Weichselian Late Glacial in a small lowland valley (Mark river, Belgium and The Netherlands), Bulletin de l’Association Française pour l’étude du Quaternaire 2-3, 167175. VANDENBERGHE J., VANDENBERGHE N. & GULLENTOPS F. 1974: Late Pleistocene and Holocene in the neighbourhood of Brugge, Mededelingen van de Koninklijke Academie van België, klasse Wetenschappen 36, 5-71. VAN DEN BRINK W. 1989: Zaden en stuifmeel uit een put in “Den Prince van Luyck”. In: HEYMANS H. (ed.), Van put naar kluis. Historisch, bouwhistorisch en archeologisch onderzoek van “den Prince van Luyck”en “De Stadt Amsterdam” te Maaseik, Maaseik, 266-276. VAN DER PLAETSEN P. 1990: Het onderzoek van organische resten in oost Vlaanderen, VOBOV-INFO 38/39/40, 91-102. VAN HAASTER H. 2003: Archeobotanisch onderzoek aan de grachtvulling van het 16de eeuwse fort Peyrera

in Antwerpen, BIAXiaal 173. VANHOORNE R. 1945: Étude pollinique d'une tourbière à Heusden-Lez-Gand (Belgique), Mededelingen van het Koninklijk Natuurhistorisch Museum van België 21, 1-11. VANHOORNE R. 1951: Évolution d’une tourbière de plaine alluviale au Kruisschans (Anvers, Belgique), Mededelingen van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen 27, 1-20. VANHOORNE R. 1955: Palynologisch onderzoek van grondmonsters van Aalter en van Temse, Oudheidkundige Opgravingen en Vondsten in Oost-Vlaanderen I, 72-73. VANHOORNE R. 1958-61: Palynologisch onderzoek van grondmonsters herkomstig uit Destelbergen, Oudheidkundige Opgravingen en Vondsten in Oost-Vlaanderen II, 53-54. VANHOORNE R. 1962: Datation de podzols fossieles dans les sables eoliens de Belgiques, Pédologie 12, 154-158.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 33 van 216

VANHOORNE R. 1965a: Bijlage: Palynologisch onderzoek in de romeinse begraafplaats te Huise-De Lozer. In: DE LAET S.J., VAN DOORSELAER A., DESITTERE M. & THOEN H., Oudheidkundige opgravingen en vondsten in Oost-Vlaanderen, Kultureel Jaarboek voor de provincie Oost-Vlaanderen (1967) II, 98-100. VANHOORNE R. 1965b: Palynologisch onderzoek van grafheuvels 3 en 4 te Hamont. In: ROOSENS H. & BEEX G., Bronstijdgrafheuvels op de Haarterheide te Hamont, Archaeologica Belgica 81, 25-26. VANHOORNE R. & FERGUSON D.K. 1997: A palaeoecological interpretation of an Eemian floral assemblage in the Scheldt Valley at Liefkenshoek near Antwerp (Belgium), Review of Palaeobotany and Palynology 97, 97-107. VANHOORNE R. & VERBRUGGEN C. 1975: Problèmes de subdivision du tardiglacaire dans la région sabloneuse du nord de la Flandre en Belgique, Pollen et Spores 17, 525-543. VAN IMPE L. & GROENMAN-VAN WAATERINGE W. 1981: Het Urnenveld rond de Partisaenensberg te Kasterlee, Archeologica Belgica 214, 5-17. VANMAERCKE-GOTTIGNY M.C. 1995: Palaeo-ecology of the last 15000 years in Belgium: a general biography. In: GULLENTOPS F. (ed.), Wetlands in Fanders. Contributions to Palaeohydrology of the temperate Zone in the last 15.000 years, Aardkundige Mededelingen 6, 87-99. VANMONTFOORT B., GEERTS A.I., CASSEYAS CH., BAKELS C., BUYDENS CH., DAMBLON F., LANGOHR R., VAN NEER W. & VERMEERSCH P.M. 2004: De Hel in de tweede helft van het 5de millennium v. Chr. Een middenNeolithische enclosure te Spiere (prov. West-Vlaanderen), Archeologie in Vlaanderen 8, 9-77. VAN MOURIK J.M. 1993: Zandverstuivingen en plaggenlandbouw; het bodemarchief van Tungelroy, Historisch Geografisch Tijdschrift 11, 14-27. VAN MOURIK J.M. & SLOTBOOM R.T. 1995: The expression of the tripartition of the Allerød chronozone in the lithofacies of the Late Glacial polycyclic profiles in Belgium and the Netherlands, Mededelingen Rijksgeologische Dienst 52, 441-450. VAN NEER W. 1989: Beenderresten uit de opgravingen in het BBL-complex, Markt 36 en 37 te Maaseik. In: HEYMANS H. (ed.), Van put naar kluis. Historisch, bouwhistorisch en archeologisch onderzoek van “den Prince van Luyck”en “De Stadt Amsterdam” te Maaseik, Maaseik, 266-276. VAN ZEIST W. 1954: Bijlage 2: Pollenanalytisch onderzoek van twee grafheuvels bij Postel. In: DE LAET S.J., Opgraving van twee grafheuvels te Postel (gemeente Mol, provincie Antwerpen), Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, Nieuwe Reeks 8, 19-20. VAN ZEIST W. 1963: Het stuifmeelonderzoek van de grafheuvel te Mol, Bulletin van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium 6, 140-143. VAN ZEIST W. 1965: Stuifmeelonderzoek van grafheuvel 1 bij Hamont. In: ROOSENS H. & BEEX G.: Bronstijdgrafheuvels op de Haarterheide te Hamont, Archaeologica Belgica 81, 25-26. VERBRUGGEN C. 1971: Postglaciale landschapsgeschiedenis van Zandig Vlaanderen. Ongepubliceerde doctoraatsverhandeling, UGent.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 34 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

VERBRUGGEN C. 1974: Appendix B: The pollen-analysis. In: VAN DOORSELAER A. & VERHAEGE F., Excavations at the XIVth century village of Roeselare (Sint-Magritte, East Flanders, Belgium), Dissertationes Archaeologicae Gandenses XV, 72-73. VERBRUGGEN C. 1976: De geokronologie van het Postpleniglaciaal in Zandig Vlaanderen op basis van pollenanalyse en 14C-onderzoek, Natuurwetenschappelijk Tijdschrift 58, 233-256. VERBRUGGEN C. 1979: Vegetational and palaeoecological history of the Lateglacial period in sandy Flanders (Belgium). In: VASARI Y. et al. (ed.), Palaeohydrology of the Temperate Zone: Proceedings of working session of Commission on Holocene-Inqua (Eurosiberian subcommision) Hailuoto-OulankaKevo, 28/08-06/09, 1978, Acta Universitatis Ouluensis: Series A: Scientiae Rerum Naturalium, 82 (Geologica 3), 133-142. VERBRUGGEN C. 1981: Stuifmeelonderzoek van een bodemmateriaalmonster, Stadsarcheologie. Bodem en monument in Gent 2, 27. VERBRUGGEN C. 1982: Palynologische gegevens. In: VERMEULEN F., VERHAEGHE F. & BOURGEOIS J., Vondsten uit de IJzertijd en Romeinse Tijd te Sint-Martens-Latem (Papenaard), Heemkring Scheldeveld. Jaarboek XI, 37-40. VERBRUGGEN C. 1983: Pollenanalyse. In: SEMEY J. & VANMOERKERKE, Opgravingen van een circulaire structuur uit de metaaltijden te Evergem – Ralingen, Vobov-Info 11, 32-33. VERBRUGGEN C. 1984a: Palynologisch onderzoek. In: DESEYN G., DESMET G., ROMMELAERE J. & VERLOT M., Sporen van een Gallo-romeinse nederzetting te Evergem “Vierlinden”, VOBOV-info 15, 31-33. VERBRUGGEN C. 1984b: Stuifmeelonderzoek. In: RAVENSCHOT P., SEMEY J. & VANMOERKERKE J., Circulaire structuren aan de Hogeweg, Stadsarcheologie 8, 27. VERBRUGGEN C. 1985a: Landschapsbeelden van de Gentse stadszone voor 1300, Stadsarcheologie. Bodem en monument in Gent 1, 29-37. VERBRUGGEN C. 1985b: Pollenanalyse van een vierkante grafstructuur, Stadsarcheologie. Bodem en monument in Gent 2, 51. VERBRUGGEN C. 1986: Palynological analysis of some samples from the Roman site of Asper-Jolleveld. In: VERMEULEN F., The Roman Settlement and Cemetery at Asper (Gavere, Easr Flanders), Scholae Archaeologicae 5, 137-142. VERBRUGGEN C. 1987a: Palynologisch onderzoek in de Gentse Belfortstraat, Stadsarcheologie. Bodem en monument in Gent 1, 23. VERBRUGGEN C. 1987b: Pollenonderzoek in de Lange Kruisstraat, Stadsarcheologie. Bodem en monument in Gent 4, 21. VERBRUGGEN C. 1990: Palynologisch onderzoek Gouvernementstraat 30-32, Stadsarcheologie. Bodem en monument in Gent 4, 47-50.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 35 van 216

VERBRUGGEN C. 1994: Palynologisch onderzoek van het prekerkelijk oppervlak in de H.-Kruiskerk te Vrasene. In: VAN HOVE R., Archeologisch onderzoek in de H.-Kruiskerk te Vrasene (Beveren, O.-Vl.). Romaanse driebeukige kerk (1153-1183) en voor-Romaanse bewooningssporen, Bijdragen van de Archeologische Dienst Waasland 2, 35-38. VERBRUGGEN C., DENYS L. & KIDEN P. 1996: Belgium. In: BERGLUND B.E., BIRKS H.J.B., RALSKA-JASIEWICZOWA M. & WRIGHT H.E (eds), Palaeoecological Events During the Last 15.000 Years: Regional Syntheses of Palaeoecological Studies of Lakes and Mires in Europe, Chichester, 553-574. VERDURMEN E. 2000: Morfogenese en paleoecologie van de vallei van de beneden Kemmelbeek. Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, UGent. VERGNE V., MUNAUT A.V., DUCROCQ T., BOSTYN F. & MIRAS Y. 2004: Apport de la palynology à la connaissance des premières traces d’antropisation en France septrionale et en Belgique. In: RICHARD H. (ed.), Néolithisation précoce. Premières traces d’antropisation du couvert végétal à partir des données polliniques, Besançon, 29-45. VERHAERT A., ANNAERT R., BASTIAENS J., COOREMANS B., DEFORCE K., DESENDER K., ERVYNCK A., GELORINNI V. & LANGOHR R. 2004: Een inheems-Romeinse begraafplaats te Klein-Ravels (gem. Ravels, prov. Antwerpen), Archeologie in Vlaanderen 8, 165-218. VERMEERSCH P.M. 1966: Enkele silexartefakten van Nederzwalm en omgeving, Acta Geografica Lovaniensia 4, 159-168. VERMEERSCH P.M., MUNAUT A.V. & PAULISSEN E. 1974: Fouilles d’un site du Tardenoisien final à Opglabbeek – Ruiterskuil (Limbourg belge), Quartär 25, 85-104. VERMEERSCH P.M., PAULISSEN E. & MUNAUT A.V. 1973: Fouilles d’un site Mésolitique à Opgrimbie (Limbourg belge), Acta Archaeologica Lovaniensia 6, 106-123. VON POST L. 1916: Om skogsträdpollen i sydsvenska torfmosselagerföljder (föredragsreferat), Geologiska Föreningen i Stockholm Förhandlingar 38, 384-394. WATERBOLK H.T. 1954a: De praehistorische mens en zijn milieu, Assen. WATERBOLK H.T. 1954b: Bijlage 1: Palynologisch onderzoek van grondmonsters uit het oud oppervlak en uit een plag van de Berg in ’t Perk. In: DE LAET S.J., Opgraving van twee grafheuvels te Postel (gemeente Mol, provincie Antwerpen), Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, Nieuwe Reeks 8, 19-20. ZONNEVELD I.S. 1965: Studies van landschap, bodem en vegetatie in het westelijke deel van de Kalmthoutseheide, Boor en Spade 14, 216-238.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 36 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

ARCHEOBOTANISCH ONDERZOEK: ZADEN EN VRUCHTEN //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

JAN BASTIAENS & BRIGITTE COOREMANS

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 37 van 216

INLEIDING

In dit hoofdstuk wordt het onderzoek van zaden en vruchten uit archeologische contexten en uit natuurlijke afzettingen in Vlaanderen behandeld. Hoewel zaden en vruchten verschillende plantendelen zijn, is het onderscheid niets steeds even duidelijk. In archeobotanisch en paleoecologisch onderzoek worden de termen zaad en vrucht gehanteerd zonder dat dit daarom anatomisch gezien steeds even correct is. In het kader van archeobotanisch en paleo-ecologisch onderzoek is het precieze onderscheid ook niet van belang en daarom zal in het vervolg van de tekst enkel de term zaad worden gebruikt. Het onderzoek van zaden is mogelijk en nuttig omdat ze in grote hoeveelheden worden geproduceerd, goede bewaringskansen hebben, goed gedetermineerd kunnen worden en een goed gekende ecologie hebben (en daardoor goede indicatoren zijn). Basis van het onderzoek van zaden is het actualiteits- of uniformiteitsprincipe, waarbij het heden de sleutel tot het verleden is. Morfologie van de zaden en auto- (relatie met de bodem en klimaat) en synecologie (relatie met andere plantensoorten) van de plantensoorten worden verondersteld gelijk te zijn gebleven. Determinatie van de zaden gebeurt op basis van vergelijking met moderne zaden, interpretaties gebeuren op basis van de actuele ecologische kenmerken van plantensoorten. Hoewel in algemene zin correct, zijn hier met name op het vlak van synecologie (fytosociologie) kanttekeningen bij te plaatsen. Fytosociologische eenheden, zoals ze nu bestaan, zijn in de loop der tijden weldegelijk veranderd. Met archeologische contexten wordt verwezen naar materiaal afkomstig uit opgravingen van archeologische sites. Het onderzoek van zaden uit archeologische contexten is deel van het archeobotanisch onderzoek, met naast zaden en vruchten ook pollen, sporen, diatomeeĂŤn en vegetatieve plantenresten uit archeologische contexten. Wanneer in het vervolg van de tekst over archeobotanisch onderzoek wordt gesproken, heeft dit enkel betrekking op zadenonderzoek. Bij het onderzoek van plantenresten uit archeologische contexten staan de vroegere mens en zijn omgeving centraal. Het gaat hierbij in de eerste plaats om landschap, landbouw, handel, nijverheid en consumptie. Ecologische, economische en sociale aspecten komen aan bod. Hoewel de onderzoeksthemaâ&#x20AC;&#x2122;s doorheen de archeologische periodes in grote lijnen dezelfde blijven, zijn er toch duidelijk accentverschuivingen. Oorzaak hiervan zijn onder andere de socio-economische kenmerken van de betrokken periodes zelf en de aard van de opgegraven structuren. Met natuurlijke afzettingen worden hier alluviale en veensequenties bedoeld, omdat in de praktijk dit onderzoek in Vlaanderen beperkt gebleven is tot alluviale en veensequenties, bemonsterd via boringen. Het onderzoek van zaden uit natuurlijke afzettingen is onder te brengen onder de noemer paleo-ecologisch onderzoek. Wanneer in het vervolg van de tekst over paleo-ecologisch onderzoek wordt gesproken heeft dit enkel betrekking op zadenonderzoek. Bij het onderzoek van zaden uit natuurlijke afzettingen gaat het om vegetatiereconstructies en -ontwikkelingen.

BEWARINGSVORMEN

Zaden uit archeologische contexten en uit natuurlijke afzettingen zijn biologisch dood. Zaden bestaan uit organisch materiaal. Dat blijft niet zomaar en eeuwigdurend bewaard. BacteriĂŤn en zwammen halen er hun voedingsstoffen uit. Uiteindelijk blijven alleen huminestoffen en anorganische bestanddelen (Mg, Fe, N, S, SO2, H2O, etc.) over. Deze kunnen dan op hun beurt weer dienen als bouwstenen voor planten. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 38 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

Toch kunnen plantenresten in opgravingen teruggevonden worden: anatomie en chemische samenstelling van de plantenresten, temperatuur, vochtigheid, voedselrijkdom, zuurstofgehalte en pH van de omgevende sedimenten bepalen of het natuurlijke afbraakproces snel of traag verloopt of helemaal niet, omdat afhankelijk van de genoemde factoren veel of weinig bodemorganismen voorkomen of helemaal niet. Als het plantenmateriaal gedeeltelijk afgebroken wordt, maar niet chemisch verandert, dan wordt gesproken van subfossiel materiaal. Bij fossiel materiaal is er een omzetting gebeurd. De belangrijkste manieren waarop zaden bewaard blijven in onze streken, zijn: •

Subfossiel - droog: volledig droge omstandigheden zijn ongunstig voor organismen die zaden aantasten. Zuurstofgebrek maakt het nog ongunstiger en dus beter voor bewaring. Plantenmateriaal uit vakwerk (leem met plantenmateriaal erin vermengd), dakbedekkingen en herbariummateriaal zijn voorbeelden van subfossiel - droge bewaring. De zaden zijn min of meer onveranderd bewaard gebleven.

•

Subfossiel - vochtig: deze gunstige bewaringsomstandigheid, ook wel waterverzadigd genoemd, is zeer belangrijk (in waterputten, diepe grachten, oevers, veengebieden, beekvalleien …). Permanent natte omstandigheden (onder de permanente grondwatertafel) vertragen de afbraak. De anaërobe omstandigheden hebben tot gevolg dat er geen verrotting gebeurt. Dit leidt tot uitstekend bewaard materiaal, dat zeer goed determineerbaar is. Wel zal er gedeeltelijke afbraak plaatsgevonden hebben naargelang de bestanddelen waaruit de plantenresten zijn opgebouwd er heeft dus differentiële afbraak plaats. Een ander voorbeeld van differentiële afbraak betreft sedimenten die nu eens droog, dan weer nat zijn. Zachte plantendelen zoals bladeren en bloemen vergaan sneller, hard materiaal als pitten en notenschalen blijven langer bewaard. Er treedt dus een bewaringsselectie op waarmee tijdens de interpretatie van de gegevens rekening moet gehouden worden.

•

Fossiel - verkoold: verkoold materiaal kan overal gevonden worden, zowel onder als boven water. Voor droge gronden in onze gewesten of gronden met weinig diepe structuren is het de belangrijkste manier van bewaren. Het gaat om materiaal dat niet volledig is opgebrand: bij onvolledige verbranding is het plantaardige materiaal door zuurstoftekort niet volledig omgezet in CO2 en water. Vooral zuivere koofstof wordt gevormd. De aard en intensiteit van verbranding/verkoling hangen af van de duur en hitte. Verkolen heeft tot gevolg dat er geen voedingsstoffen meer aanwezig zijn voor zwammen, bodemfauna, … waardoor het bewaard blijft. Zachte delen verbranden tot as en de determinatie wordt ook bemoeilijkt omdat de zaden bij het verkolen vervormen, poffen, erosie ondergaan, … Verkoling is meestal verbonden aan menselijke activiteiten (eten bereiden, ritueel verbranden, afvalverbranding …). Verkoling kan zich ook op natuurlijke wijze voordoen, bijvoorbeeld bij bosbranden en veenbranden.

•

Fossiel - gemineraliseerd: hierbij worden holten in zaden en vruchten opgevuld met fosfaten en kalk. Dit betekent meteen ook dat vooral negatiefvormen, binnenafdrukken, bewaard blijven. Daardoor is gemineraliseerd materiaal vaak moeilijk determineerbaar. Kalk kan door het grondwater aangevoerd worden; fosfaten stammen doorgaans van menselijke activiteiten (organisch afval, fecaliën, …). Daarom komt in beerputten vaak gemineraliseerd materiaal voor.

Subfossiel - vochtig en fossiel - verkoold komen veruit het meeste voor. Het basisonderscheid in bewaring in onze streken wordt gevormd door archeologische contexten en natuurlijke afzettingen onder de grondwatertafel (met subfossiel - vochtig en fossiel - verkoold materiaal) versus contexten boven de grondwatertafel (met alleen fossiel - verkoold materiaal).

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 39 van 216

GESCHIEDENIS VAN HET ONDERZOEK

3.1

INTERNATIONALE CONTEXT

De 19de eeuw was er één van grote evoluties op het vlak van plantkunde en geschiedenis, en het is in dat kader dat in 1865 “Die Pflanzen der Pfahlbauten” van Oswald Heer verscheen71. Dit werk wordt internationaal naar voor geschoven als het begin van het zadenonderzoek uit archeologische contexten. Rond de eeuwwisseling ontwikkelde zich de genetica, waardoor er een verhoogde belangstelling ontstond voor cultuurplanten en hun afstamming. Maar ook de wilde planten werden al vroeg in het archeobotanische onderzoek betrokken, met het oog op milieureconstructies. In het begin beperkte het zadenonderzoek zich toch hoofdzakelijk tot het onderzoek van cultuurgewassen en andere gebruikte/verzamelde planten: welke soorten zijn aanwezig? Hoe stammen ze af van hun wilde voorouders? Wanneer zijn ze gedomesticeerd? Dit soort onderzoek kan aangeduid worden met de term ‘paleoethnobotanisch onderzoek (sensu stricto)’72. Dit onderzoek steunt in de eerste plaats op zaden. In de laatste decennia heeft de vraagstelling zich verbreed naar economische, ecologische en sociale aspecten. Daarbij zijn dan zowel cultuurgewassen en andere gebruikte planten als wilde planten van belang. Onderzoeksvragen betreffen bijvoorbeeld zaaitijd, oogstmethoden, handel, mate van zelfvoorziening, landschap (beeld op basis van de vegetatie), bodemkwaliteit, veranderingen in vegetatie en plantengemeenschappen onder invloed van de mens, basisvoedsel, luxeproducten, voedingsgewoonten, … Dit onderzoek kan eveneens aangeduid worden met de term ‘paleoethnobotanisch onderzoek’, maar dan eerder in een sensu lato-interpretatie73. Onderzoek van zaden en palynologisch onderzoek zijn hierbij beide van belang en worden met elkaar geïntegreerd. Een belangrijke evolutie is ook dat het onderscheid tussen off en on site vervaagt. Experimenteel onderzoek blijft eerder sporadisch. Numerieke technieken winnen aan belang. Overal in Europa worden archeobotanische databases ontwikkeld. DNA-onderzoek wordt steeds belangrijker. Naast de term ‘paleoethnobotanie (sensu lato)’ wordt dus ook de term ‘archeobotanie’ gebruikt. Een term die de laatste jaren opgang maakt is ‘environmental archaeology’. Deze is ruimer dan archeobotanie en staat voor het geheel van natuurwetenschappen toepast in een archeologisch kader. Het paleo-ecologisch onderzoek zoals dat hier in deze bijdrage behandeld wordt, heeft zijn wortels in 18de-eeuws onderzoek van plantenresten in veen in West- en Midden-Europa. De ontwikkeling van het zadenonderzoek uit natuurlijke afzettingen moet in relatie gezien worden met de ontwikkeling van palynologisch, geobotanisch en kwartairgeologisch onderzoek. We verwijzen naar Lang voor een overzicht74.

Heer 1865. Studie van plantenresten die door de mens in vroegere tijden geteeld of gebruikt werden, en die in archeologische context bewaard zijn. 73 Studie van plantenresten in archeologische context. 74 Lang 1994. 72

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 40 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

Standaardwerken voor het archeobotanisch onderzoek zijn bijvoorbeeld Van Zeist et al., Jacomet & Kreuz en Elias75. Voor het paleo-ecologisch onderzoek zijn bijvoorbeeld Berglund, Lang en Succow & Joosten belangrijk76.

3.2

GESCHIEDENIS VAN HET ONDERZOEK IN VLAANDEREN

Onderzoekers en instellingen Onderstaand wordt een overzicht gegeven van de onderzoekers en instellingen die actief geweest zijn of nog zijn in het zadenonderzoek in Vlaanderen. Het oudste onderzoek van zaden in Vlaanderen dat we op het spoor gekomen zijn, betreft onderzoek gepubliceerd in 188577. Bij geologisch onderzoek in de regio Oudenaarde waren in de Scheldevallei plantenresten aangetroffen geassocieerd met een archeologische vindplaats in het veen. Een lijst van de door Crépin van de Nationale plantentuin van België geïdentificeerde plantensoorten is opgenomen in de publicatie betreffende het onderzoek van Delvaux, verbonden aan het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen. Ongetwijfeld is hier en daar nog wel vroeg zadenonderzoek gepubliceerd, dat nog niet boven water gekomen is, maar het is pas in de jaren 1940 dat we opnieuw onderzoek op het spoor zijn. Net als in 1885 liep dit onderzoek via het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen. Stockmans voerde paleo-ecologisch onderzoek uit aan veensequenties in de kuststreek. In de jaren 1950 gaat Vanhoorne bij Stockmans aan de slag. Het is diezelfde Vanhoorne die – op vraag van de Universiteit Gent – naast zijn onderzoek aan vooral ouder plantenmateriaal, dat ver buiten het tijdsbestek van de onderzoeksbalans archeologie valt, de draad terug opnam van onderzoek van zaden uit archeologische contexten. Dit onderzoek bleef weliswaar zeer beperkt. De jaren 1960 en 1970 hebben nauwelijks onderzoek van zaden uit archeologische contexten of van natuurlijke afzettingen opgeleverd. Het is maar vanaf de late jaren 1970 en dan vooral in de tweede helft van de jaren 1980 dat het zadenonderzoek in Vlaanderen een sterke impuls kreeg, met meer onderzoekers, meer betrokken instellingen en uitgebreidere studies. Het Vlaamse onderzoek volgde hiermee een internationale tendens, die in andere landen al enige tijd aan de gang was. Einde jaren 1970 startte Diriken aan het departement Geografie van de KULeuven zijn paleo-ecologisch onderzoek van de vallei van de Mombeek en Molenbeek (provincie Limburg). Als resultaat daarvan doctoreerde hij in 1981, onder leiding van geomorfoloog Gullentops. Het is diezelfde Gullentops die Allemeersch in het paleoecologische onderzoek introduceerde. Allemeersch’ studiegebied was de oostelijke kustvlakte; hij doctoreerde in 1985. Zowel Diriken als Allemeersch werkten samen met palynologen. De moeilijke tewerkstellingsvoorwaarden en -vooruitzichten in de jaren 1980 hebben ervoor gezorgd dat de genoemde onderzoekers, en ook De Ceunynck (zie verder) uit het vak gestapt zijn of moesten stappen. Tot in jaren 1980 had het zadenonderzoek zijn basis in het paleo-ecologisch onderzoek en dan meer bepaald in het onderzoek van veen en alluviale sequenties. Dat onderzoek was nauw gekoppeld aan palynologisch onderzoek. Vanaf halfweg de jaren 1980 kwam het archeologisch geïnspireerde onderzoek op. Ook het paleo-ecologisch onderzoek werd vanaf dan uitgevoerd door of vanuit in de eerste plaats archeologisch georiënteerde onderzoekers en instituten. Met het ontstaan van het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed in 2004 (uit het Instituut voor het Archeologisch Patrimonium en de kenniscel van de Afdeling Monumenten en Landschappen van het Ministerie van

Van Zeist et al. 1991; Jacomet & Kreuz 1999; Elias 2006. Berglund 1986; Lang 1994; Succow & Joosten 2001. 77 Delvaux 1885. 76

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 41 van 216

de Vlaamse Gemeenschap) ontstond voor de eerste keer een instelling waarin zowel archeobotanisch als paleo-ecologisch zadenonderzoek expliciet samen thuishoorden en uitgevoerd werden. Verder in detail ziet dit er als volgt uit: De Ceunynck ging midden jaren 1980 aan de slag aan de Universiteit Gent, in het Laboratorium voor Paleontologie. De Ceunynck combineerde palynologisch en zadenonderzoek, vanuit archeobotanische hoek. Vanuit Nederland kwam er voor korte tijd versterking, met name vanuit de Universiteit van Amsterdam. Roymans verrichtte eenmalig onderzoek; Vanderhoeven van het Instituut voor het Archeologisch Patrimonium ging in opleiding in Amsterdam, verrichtte archeobotanisch onderzoek van opgravingen in Tongeren, maar verdween begin jaren 1990 terug uit het archeobotanisch onderzoek. Onder Vanderhoeven werd wel gestart met nog steeds lopend archeobotanisch onderzoek aan het Instituut voor het Archeologisch Patrimonium, later het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed. Het Vlaams Instituut voor het Archeologisch Patrimonium (Zellik) was meteen ook de eerste Vlaamse instelling met archeologen en archeobotanici onder één dak; het bleef ook lang de enige. Heim van de Université Catholique de Louvain verrichte vanaf de late jaren 1980 af en toe archeobotanisch onderzoek voor Vlaamse universiteiten. In de jaren 1990 wordt de basis gelegd van het nu nog bestaande archeobotanische veld in Vlaanderen. Na een kort intermezzo waarin het Instituut voor het Archeologisch Patrimonium samenwerkte met Huysmans, wordt Cooremans via een GESKO-statuut aangeworven. Aanvankelijk combineerde zij archeobotanisch onderzoek met palynologisch onderzoek, maar vanaf 2000 legde ze zich volledig toe op archeobotanisch onderzoek. Cooremans onderhoudt in het buitenland vooral contacten met de Universiteit Leiden. Na een korte archeobotanie-stage aan de Universiteit van Amsterdam ging Bastiaens in 1994 op aansturen van de Vakgroep Archeologie en Oude Geschiedenis van de Universiteit Gent aan de slag in het Laboratorium voor Paleo-ecologie en landschapsgenese (Verbruggen) van de Vakgroep Geografie van de Universiteit Gent, via een mandaat van het Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek. Wat publicaties betreft, leverde dit doctoraatsonderzoek niet veel resultaat op. Onder leiding van Bastiaens werden Meersschaert en Tency gevormd in het kader van archeobotanische licentiaatsverhandelingen en kreeg Van Peteghem van het Provinciaal Archeologisch Museum Velzeke een opleiding. Tency maakte later een korte archeobotanische doortocht in datzelfde museum. Van Peteghem werkt er nog steeds. Ook Meersschaert bleef langer actief in het archeobotanische onderzoek, tot en met 2007. Ze behield aanvankelijk als standplaats de Universiteit Gent, maar werkte vooral voor de Archeologische Dienst Waasland; later werd haar standplaats SintNiklaas, waar de Archeologische Dienst waasland gehuisvest is. Meersschaert combineerde archeobotanisch, paleo-ecologisch en booronderzoek, inclusief projectmatig contractonderzoek voor derden. Bastiaens verhuisde in 2000 van de Universiteit Gent naar het Instituut voor het Archeologisch Patrimonium (buitendienst Ename). Toen uit het Instituut voor het Archeologisch Patrimonium het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed ontstond, en het VIOE naar Brussel kwam, verhuisde Bastiaens naar Brussel. In 2008 is het archeobotanisch onderzoek aan het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed verruimd met Van Calster (op basis van projectmatig contractonderzoek voor derden). In de jaren 1990 werd vanuit Nederland enkele keren archeobotanisch onderzoek verricht in Vlaanderen, met name door Bakels (Universiteit Leiden) en van den Brink (Universiteit van Amsterdam), in de jaren 2000 door Bakels, Kuijper (Universiteit Leiden ) en van Haaster (BIAX Consult). Bakels verrichte archeobotanisch onderzoek in samenwerking met onder andere de KULeuven, van Haaster verrichte projectmatig contractonderzoek. Op dit moment, 2008, zijn enkel Cooremans, Bastiaens, Van Peteghem en Van Calster actief in het Vlaamse archeobotanische onderzoek, Cooremans, Bastiaens en Van Calster aan het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed, Van Peteghem aan het Provinciaal Archeologisch Museum - Velzeke. Cooremans, Bastiaens en Van Calster zijn respectievelijk biologe, geograaf en bio-ingenieur; Van ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 42 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

Peteghem is ongeschoold. Geen van vier nog actieve archeobotanici hebben een specifieke opleiding als archeobotanicus of paleo-ecoloog gevolgd aan een universiteit. Kennis en kunde komen van zelfstudie, begeleiding door collega’s, contacten met buitenlandse collega’s en stages aan buitenlandse universiteiten.

Integratie Bij dit overzicht valt op dat de archeologische afdelingen van de universiteiten geen eigen archeobotanici in huis hadden of hebben. Aan de Universiteit Gent werd wel binnen de Universiteit Gent in de jaren 1980 en 1990 samengewerkt met de Vakgroep Geografie. Alle andere samenwerkingen van de universiteiten zijn eerder te omschrijven als ad hoc. Het Provinciaal Archeologisch Museum - Velzeke is de enige instelling op provinciaal en intergemeentelijk niveau die archeobotanisch en/of paleo-ecologisch onderzoek in huis had en nog steeds heeft. Andere provinciale en stadsdiensten vielen en vallen terug op onderzoekers buitenshuis. Veruit het meeste zadenonderzoek is momenteel geconcentreerd bij de Vlaamse Overheid in het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed. Het materiaal dat aan het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed onderzocht wordt is afkomstig uit eigen opgravingen, maar ook van provinciale, intergemeentelijke en stadsdiensten, en van universiteiten. Net zoals de Vakgroep Geografie een rol speelde in het archeobotanisch onderzoek aan de Universiteit Gent, zo speelde ook het Departement Geografie een tijdlang een rol in het paleo-ecologisch onderzoek aan de KULeuven. Redenen waarom archeobotanisch onderzoek lange tijd niet voldoende geïntegreerd was (is?) in het geheel van het archeologisch onderzoek zijn van verschillende aard: • • • •

• • •

Archeobotanisch onderzoek was niet of maar in beperkte mate ingebouwd in de opleiding tot archeoloog. De nadruk lag lang op archeologie sensu stricto. Vaak werd een site los van zijn omgeving bekeken. Het besef dat met archeobotanisch onderzoek ook archeologische vragen opgelost kunnen worden – soms het enige antwoord kan bieden - en dat zaden een archeologische materiaalcategorie zijn als een ander, was nog niet voldoende doorgedrongen. Archeobotanisch onderzoek vergt een specialistische en interdisciplinaire benadering. Het materiaal is botanisch, de vragen zijn archeologisch en historisch-geografisch. Archeobotanici zijn soms archeologen, maar kunnen even goed biologen of geografen/geologen zijn. Dat zorgt mee voor een onduidelijkere plaats binnen de archeologie, of voor onderzoek buitenshuis. Archeobotanisch materiaal is met het blote oog op het terrein vaak slecht of niet waarneembaar. Tot relatief recent werd meer aandacht besteed aan regionale landschapsreconstructies door palynologisch onderzoek, dan aan het dagelijkse leven van de mens zoals dat door onderzoek van zaden en vruchten is te achterhalen. Er was al niet genoeg geld voor archeologisch onderzoek sensu stricto, laat staan voor ‘luxe’onderzoek als archeobotanisch onderzoek. Zo werd (wordt?) dat althans ervaren. Voor zadenonderzoek van natuurlijke afzettingen is dat soms nog uitgesprokener het geval.

Toch is er voorbije decennia voor het archeobotanisch onderzoek ontegensprekelijk een positieve evolutie waar te nemen. Redenen hiervoor zijn het besef dat archeobotanisch onderzoek antwoorden biedt op archeologische vragen, de vervaging van het onderscheid tussen off en on site, de toegenomen belangstelling voor alles wat met ecologie samenhangt, en het feit dat archeologen en natuurwetenschappers in toenemende mate onder hetzelfde dak te vinden zijn, wat een geïntegreerde werking ten goede komt. Sinds halfweg de jaren 1990 is archeobotanisch onderzoek ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 43 van 216

deel gaan uitmaken van de universitaire curricula. Gelijklopend met de beschreven evolutie is het natuurwetenschappelijk onderzoek binnen de archeologie geëvolueerd van hulpwetenschap in appendices, over partnerwetenschap naar geïntegreerd deel van het archeologisch onderzoek. Het feit dat de combinatie van paleo-ecologisch en archeobotanisch onderzoek aan het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed een evidentie geworden is, is in hoge mate te danken aan de lijn die begin jaren 2000 aan het Instituut voor het Archeologisch Patrimonium werd uitgezet en waarbij paleo-ecologisch onderzoek om inhoudelijke redenen een plaats kreeg binnen het paleo-ecologisch onderzoek om inhoudelijke redenen een plaats kreeg binnen het archeologisch onderzoek, met een verdere vervaging van het onderscheid tussen on en off-site-onderzoek tot gevolg. De inhoudelijke reden bestond hierin dat met behulp van paleo-ecologisch onderzoek het landschappelijke kader van het menselijk handelen in het verleden, en waarmee elke gemeenschap in wisselwerking leefde, veel vollediger en duidelijker kon geschetst worden dan met onderzoek van alleen maar archeologische contexten. Met het zich steeds landschappelijker oriënterend archeologische onderzoek aan het Instituut voor het Archeologisch Patrimonium en later het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed en met de fusie met de kenniscel van de Afdeling Monumenten en Landschappen, werd de combinatie van archeobotanisch en paleo-ecologisch onderzoek definitief niet meer in vraag gesteld. Beide types onderzoek werden en worden gevoerd vanuit het team Natuurwetenschappen. Wel is het zo dat de nieuwe opdeling van het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed in afdelingen (per 1 oktober 2008) de brugfunctie tussen landschaps- en archeologisch onderzoek die de groep natuurwetenschappers kon vervullen, niet tot zijn recht laat komen, althans in de formele organisatiestructuur. Het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed is nu onderverdeeld in de Afdeling Onderzoek Archeologie en Natuurwetenschappen, de Afdeling Onderzoek Bouwkundig Erfgoed en Landschap en de Afdeling Onderzoeksontsluiting en Erfgoedbeleving. Vóór de nieuwe indeling behoorden natuurwetenschappers, landschapsonderzoekers en archeologen samen tot de cel Operationeel Onderzoek. In de praktijk kan de samenwerking uiteraard gewoon verder uitgebouwd worden.

Vergelijkingsverzamelingen Voor de identificatie van zaden uit archeologische contexten en uit natuurlijke afzettingen worden verzamelingen van moderne zaden gebruikt. Op vijf plaatsen bestaan uitgebreide vergelijkingsverzamelingen die gebruikt zijn of werden in archeobotanisch en paleo-ecologisch onderzoek: aan de Universiteit Gent in de Vakgroep Geografie, aan de KULeuven in het Departement Aardwetenschappen, aan de Archeologische Dienst Waasland, aan het Provinciaal Archeologisch Museum - Velzeke en aan het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed. Alleen de laatste twee zijn nog actief in gebruik, en worden aangevuld uit andere verzamelingen of door inzameling. De herkomst van de moderne zaden in de vergelijkingsverzamelingen is divers: een deel stamt soms uit een aanwezige basiscollectie waarvan de precieze herkomst niet meer te achterhalen is; ander materiaal werd verworven door opsplitsing van bestaande verzamelingen of door uitwisseling met collega’s en nog ander materiaal werd verkregen uit zadencollecties in het herbarium van de Nationale Plantentuin van België, in het herbarium van de Universiteit Gent, de zadencollectie van de Plantentuin van de Universiteit Gent, …. Een laatste deel is door de archeobotanici / paleo-ecologen op het terrein zelf ingezameld. Vaak wordt de term referentiecollectie gebruikt om de zadenverzamelingen aan te duiden die gebruikt worden bij het Vlaamse archeobotanische en paleo-ecologische onderzoek. De term vergelijkingsverzameling verdient echter de voorkeur omdat vergelijking en het opstellen van determinatiecriteria het enige doel is van de verzamelingen en omdat de zaden niet meer kunnen ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 44 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

gekoppeld worden aan herbariumexemplaren van de volledige plant. Verificatie van de identificatie van het moderne materiaal is niet meer mogelijk.

MATERIAAL EN METHODE

Voor het schrijven van dit overzicht in het kader van de onderzoeksbalans werd gebruik gemaakt van een nieuwe databank over zadenonderzoek in Vlaanderen - het gewest Brussel is buiten beschouwing gelaten. De structuur van de databank is een licht gewijzigde versie van de databank zoals die gebruikt is voor het archeozoölogisch onderzoek78. Basis in de databank is de ‘eenheid van kennis’, die voor het zadenonderzoek uit archeologische contexten wordt gelijkgesteld met een tijdslaag uit bepaalde site in een bepaalde publicatie of met de publicatie op zich in het kader van syntheses, vulgariserende publicaties, … Bij zadenonderzoek uit natuurlijke afzettingen wordt een onderzochte locatie als één eenheid van kennis beschouwd, ongeacht het daarin aanwezige aantal periodes. Publicaties worden hier beschouwd met inbegrip van doctoraten, licentiaatsverhandelingen en officiële rapporten. Andere, niet of nauwelijks ontsloten documenten komen niet aan bod. Voor het opsporen van de publicaties werd geput uit de ervaring en collecties van verscheidene onderzoekers, uit de bibliografie van (overzichts)publicaties en uit archeobotanische databases79. Tevens werd er gericht gezocht in tijdschriftenreeksen. In de databank zijn alle aangetroffen publicaties opgenomen waarin materiaal is behandeld dat jonger dan 15 000 jaar oud is. Voor het paleo-ecologische onderzoek gaat het dan om het laatglaciaal en het holoceen, met daarin preboreaal, boreaal, atlanticum, subboreaal en subatlanticum. Voor het archeobotanische onderzoek gaat het om steentijd, metaaltijden, Romeinse tijd, middeleeuwen, nieuwe tijd en nieuwste tijd. Archeobotanische publicaties die materiaal behandelen ouder dan de midden-steentijd werden niet aangetroffen. Het lijdt geen twijfel dat niet alle publicaties opgespoord zijn. In de databank zijn alle publicaties tot en met 2008, ook in druk, opgenomen, die een substantiële hoeveelheid kennis bevatten. Zo zijn bijvoorbeeld ‘vondstmeldingen’ in Archaeologia Mediaevalis, ook als het gaat om onderzoek waar verder geen gegevens van gepubliceerd zijn, niet opgenomen. Eenheden van kennis die voorkomen in een licentiaatsverhandeling of doctoraat én een publicatie op basis daarvan zijn als volgt opgenomen in dit aantal: het doctoraat of de licentiaatsverhandeling is gescoord als één eenheid van kennis, terwijl de publicaties het werkelijke aantal eenheden van kennis toegekend gekregen hebben. Er is gekozen dit bij de publicaties te doen omdat dit de meest toegankelijke bron van informatie is. Mede door deze beperkte ‘dubbeltelling’ is het aantal eenheden van kennis in zekere zin overtrokken. Ook andere vormen van hernemingen komen voor80 met de publicatie in het Nederlands en in het Engels van grotendeels hetzelfde verhaal, op basis van dezelfde onderzoeksgegevens.

Zie Ervynck & Lentacker, in dit onderzoeksrapport. BELRADAR, beheerd door Cooremans (VIOE) en RADAR, beheerd door Brinkkemper (RACM, Nederland). 80 Deforce et al. 2006, 2007a. 79

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 45 van 216

AANTAL PUBLICATIES

In deze onderzoeksbalans zijn 122 publicaties van zadenonderzoek opgenomen. 101 publicaties hebben betrekking op archeobotanisch onderzoek, vijftien publicaties hebben betrekking op paleoecologisch onderzoek (fig. 1). Zes publicaties combineren archeobotanisch en paleo-ecologisch onderzoek. Het gaat hier met name om de bibliografische overzichten van Van der Plaetsen81 en Vanmaercke-Gottigny82, het onderzoek van een ven en Romeins grafveld in Ravels83, het overzichtswerk over inheemse bomen en struiken in Nederland en Vlaanderen84 en het onderzoek aan turfblokken uit de abdij van Ename85.

Fig. 1: aantal publicaties per jaar.

Na een trage en zeer dun met publicaties bezaaide aanloop komt begin jaren 1980 een, op de jaren 1983 en 1988 na, ononderbroken reeks van publicaties op gang. De algemene evolutie van het aantal publicaties is een toename, zij het met een dipje op het einde van de jaren 1980, begin jaren 1990 (o.a. ten gevolge van achterstand in het verschijnen van publicaties) en met vooral een duidelijke afname van het aantal publicaties in de tweede helft van de jaren 1990. Sindsdien stijgt het aantal publicaties, met momenteel zoâ&#x20AC;&#x2122;n tien publicaties per jaar. Op 1988 na verschijnen er sinds het midden van de jaren 1980 jaarlijks archeobotanische publicaties; de paleo-ecologie is heel wat disparater aan bod gekomen. 81

Van der Plaetsen 1990. Vanmaercke-Gottigny 1995. 83 Verhaert et al. 2004. 84 Maes et al. 2006. 85 Deforce et al. 2006, 2007a. 82

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 46 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

Na Diriken en Allemeersch heeft geen enkele onderzoeker nog zijn zwaartepunt in het paleoecologische onderzoek gehad. Wel lijkt het paleo-ecologische onderzoek momenteel wat aan te trekken.

AANTAL EENHEDEN VAN KENNIS

In totaal zijn 192 eenheden van kennis beschreven in de publicaties (fig. 2). Van halfweg de jaren 1980 tot halfweg de jaren 1990 is het aantal eenheden van kennis vrij constant. In 1995 piekt het aantal eenheden van kennis, onder andere door een publicatie op basis van het doctoraat van Allemeersch86. Net als bij het aantal publicaties neemt het aantal eenheden van kennis sterk af in de tweede helft van de jaren 1990. Vanaf 2000 is de trend weer opwaarts, met momenteel de productie van tien tot vijftien eenheden van kennis per jaar. De pieken in 2004 en 2005 worden in belangrijke mate veroorzaakt door het onderzoek op de hogesnelheidslijn in de provincie Antwerpen87 en op de vTn-aardgasleiding dwars door Vlaanderen88.

Fig. 2: aantal eenheden van kennis per jaar.

Allemeersch 1984, 1986; Huysmans & Allemeersch 1995. Verbeek et al. 2004. 88 In â&#x20AC;&#x2DC;t Ven & De Clerq 2005. 87

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 47 van 216

RUIMTELIJK BEELD

Op figuren 3 tot en met 10 is weergeven hoe het zadenonderzoek gespreid is over Vlaanderen. Brussel werd, zie hoofdstuk Materiaal en methode, buiten beschouwing gelaten. Op de kaarten staan de onderzochte sites aangeduid, ongeacht het aantal eenheden van kennis per site. Genoemde gemeenten betreffen fusiegemeenten; deelgemeenten worden sporadisch vermeld. Gezien het lage aantal onderzocht sites, kan alleen maar een ruwe en weinig diepgaande beschrijving van het kaartbeeld worden gegeven. Op figuur 3 zijn alle paleo-ecologische sites weergegeven. Figuren 4 tot en met 10 behandelen de archeologische sites. Het ruimtelijke beeld op alle kaarten wordt kort besproken. Het paleo-ecologische onderzoek (fig. 3) is zeer ongelijk gespreid over Vlaanderen. Het zwaartepunt van het paleo-ecologische onderzoek ligt duidelijk op de polders. Zowel de kustpolders (en dan vooral de oostelijke kustpolders)89 als de Scheldepolders komen aan bod. Een tweede concentratie aan sites is te vinden in het oosten van het leemgebied in de vallei van de Molenbeek - Mombeek, met een uitloper in de Kempen90. Andere gebieden in Vlaanderen zijn niet of nauwelijks aan bod gekomen. Het komt erop neer dat het kaartbeeld haast volledig wordt bepaald door de doctoraatsonderzoeken van Diriken en Allemeersch, uitgevoerd vanuit de KULeuven.

Fig. 3: lokalisatie van alle in Vlaanderen op zaden onderzochte natuurlijke afzettingen.

Op figuur 4 staan alle op zaden onderzochte archeologische sites vermeld. Dat zijn er 30 in totaal. Concentraties aan sites zijn te vinden in het grensgebied tussen kustpolders en zandig Vlaanderen (met o.a. Brugge), in de Scheldepolders (met onder andere Beveren), in zandig Vlaanderen (veel onderzochte sites, maar weinig geconcentreerd) en in het leemgebied. In het leemgebied gaat het vooral om het zuiden van de provincie Oost-Vlaanderen (met onder andere Oudenaarde, Zottegem en Aalst), Oost-Brabant en Zuid-Limburg (met vooral Tongeren). Het valt op dat stadskernonderzoek (door het VIOE en door stedelijke archeologische diensten), de werking van de UGent en grote infrastructuurwerken (havenuitbreidingswerken, hogesnelheidslijnen, aardgasleidingen) een zeer belangrijke bijdrage leveren aan het totale beeld. 89 90

Allemeersch 1984, 1986; Huysmans & Allemeersch 1995. Diriken 1981, 1982; Diriken et al. 1995.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 48 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

Blinde vlekken zijn de westelijke kustpolders, de West-Vlaamse delen van zandig Vlaanderen en het leemgebied, grote delen van de Antwerpse en de Limburgse Kempen, en het Maasgebied. Voor het gebrek aan onderzoek in deze gebieden zijn geen tafonomische of methodologische redenen aan te wijzen. Het gebrek aan onderzoek moet verklaard worden uit de opgravingspolitiek, uit de organisatie van het archeologische en het archeobotanische onderzoek, en uit de soms falende persoonlijke aandacht voor archeobotanisch onderzoek tijdens opgravingen.

Fig. 4: lokalisatie van alle in Vlaanderen op zaden onderzochte archeologische sites.

Het zadenonderzoek van steentijdsites betreft slechts vijf locaties, in Spiere-Helkijn, Beveren, Verrebroek, Landen en Linter (fig. 5). Het onderzoek is zo fragmentair dat een bespreking van het kaartbeeld geen zin heeft; er heeft amper onderzoek van steentijdsites plaatsgevonden.

Fig. 5: lokalisatie van alle in Vlaanderen op zaden onderzochte archeologische sites uit de steentijd.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 49 van 216

Veertien sites uit de metaaltijden zijn op zaden onderzocht (fig.6). Ze liggen allemaal in landelijk gebied. De rol van opgravingen in het tracĂŠ van hogesnelheidslijnen en aardgasleidingen is duidelijk, met sites in Antwerpen, Meer, Boutersem, Gingelom en Landen. Het kaartbeeld wordt vooral gedomineerd door lege gebieden; in de polders en in het Maasland werd geen enkele site onderzocht. Sites uit steen- en metaaltijden zijn in het archeobotanische onderzoek nog maar spaarzaam aan bod gekomen. Dit heeft te maken met het relatief minder voorkomen van sites uit deze periodes en met, in vergelijking met latere periodes, het schaarse voorkomen van (diepe) structuren met een goede bewaring van archeobotanisch materiaal.

Fig. 6: lokalisatie van alle in Vlaanderen op zaden onderzochte archeologische sites uit de metaaltijden.

Voor de Romeinse periode werden 38 sites onderzocht (fig. 7), met kleine concentraties op de overgang polders / zandig Vlaanderen, in het centrale (Oost-Vlaamse) deel van zandig Vlaanderen, in het Oost-Vlaamse deel van het leemgebied (en dan vooral in Velzeke), in Oost-Brabant met enkele sites op de hogesnelheidslijn en in Tienen, en in Tongeren in het oosten van het Limburgse deel van het leemgebied. Blinde vlekken zijn hier de Kempen, op enkele sites na, en het grootste deel van WestVlaanderen. Het overgrote deel van de sites ligt in landelijk gebied; alleen in Tongeren hadden de opgravingen plaats in een stedelijke context. Voor Tongeren slaat â&#x20AC;&#x2DC;stadâ&#x20AC;&#x2122; trouwens zowel op de historische als op de actuele situatie: Tongeren is de enige Romeinse stad in Vlaanderen. Ook Romeinse vici spelen een belangrijke rol in het archeobotanisch onderzoek van de Romeinse periode: Kerkhove (met Avelgem), Zottegem (met Velzeke), Waasmunster en Tienen komen aan bod. Wat de aard betreft van de werken die aanleiding hebben gegeven tot het archeobotanische onderzoek, komen opnieuw de hogesnelheidslijnen en aardgasleiding naar voor (Damme, Zele, Brecht, Ekeren, Steenokkerzeel, Boutersem).

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 50 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

Fig. 7: lokalisatie van alle in Vlaanderen op zaden onderzochte archeologische sites uit de Romeinse tijd.

De middeleeuwse sites, 33 in totaal, liggen verspreid over het grootste deel van Vlaanderen (fig. 8). De Limburgse Kempen is de meest markante blinde vlek. Ten opzichte van de Romeinse periode heeft er een duidelijke verschuiving plaats: meer sites zijn gebonden aan een actuele stedelijke context, met sites in Brugge, Ieper, Gent, Aalst, Geraardsbergen, Antwerpen, Mechelen en Tongeren. Het aantal onderzochte sites uit de nieuwe tijd bedraagt 11 (fig. 9). Daarvan liggen er zeven in een actuele stedelijke context (Brugge, Aalst, Antwerpen, Tongeren en Maaseik). Voor de nieuwste tijd werden maar twee sites onderzocht, met name â&#x20AC;&#x2DC;Huis de Spiegelâ&#x20AC;&#x2122; in de stadskern van Gent en Fort 4 uit Antwerpen (fig. 10).

Fig. 8: lokalisatie van alle in Vlaanderen op zaden onderzochte archeologische sites uit de middeleeuwen.

Voor een groot deel van het archeologische patrimonium uit de middeleeuwen en later is er een duidelijke link is met de huidige steden. Toch ontbreken heel wat steden bij de archeobotanisch ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 51 van 216

onderzochte locaties of zijn ze maar mager vertegenwoordigd, soms zelfs ondanks het feit dat er een stedelijke archeologische dienst actief is. Deze discrepantie heeft niets te maken met de mogelijkheden of beperkingen van het archeobotanische onderzoek, maar alles met de stand en aard van het archeologisch onderzoek zelf.

Fig. 9: lokalisatie van alle in Vlaanderen op zaden onderzochte archeologische sites uit de nieuwe tijd.

Fig. 10: lokalisatie van alle in Vlaanderen op zaden onderzochte archeologische sites uit de nieuwste tijd.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 52 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

HET ONDERZOEK PER PERIODE

Het onderzoek van zaden uit natuurlijke afzettingen is in een aantal gevallen slecht gedateerd; vaak is enkel een biostratigrafische datering voorhanden, en soms zelfs dat niet. Daarom werd in het kader van dit overzicht aan het onderzoek van Allemeersch91 standaard de quotatie ‘atlanticum, subboreaal en subatlanticum’ gegeven, de periode waarin de groei van het onderzochte veen verondersteld kan worden. Gezien de intense ontginning van veen in Vlaanderen kan wel de vraag gesteld worden in hoeverre het subatlanticum (nog) aanwezig is. Ook andere veralgemeningen werden doorgevoerd. In totaal zijn er negen holocene eenheden van kennis, die niet specifieker toegewezen werden, en acht laatglaciale. Het gaat hier vooral om het onderzoek van Diriken92. Niettegenstaande de bij Diriken gehanteerde specifiekere periode-indeling, wordt er naar het onderzoek verwezen met de termen ‘laatglaciaal’ en ‘holoceen’, omdat het onderzoek alle periodes omvat. Bijkomende preboreale en boreale eenheden van kennis zijn er alleen beschikbaar uit het onderzoek van Gelorini et al.93. Verder zijn er 30 atlantische, 26 subboreale en 25 subatlantische eenheden van kennis beschikbaar. In deze drie categorieën zijn telkens 22 eenheden van kennis uit het onderzoek van Allemeersch opgenomen94. Het atlanticum en jongere periodes komen naar voor als de best onderzochte periodes.

Fig. 11: aantal eenheden van kennis per periode.

Huysmans & Allemeersch 1995. Diriken 1981, 1982; Diriken et al. 1995. 93 Gelorini et al. 2008. 94 Allemeersch 1984, 1986; Huysmans & Allemeersch 1995. 92

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 53 van 216

Wat het onderzoek van zaden uit archeologische contexten betreft (fig. 11), geeft het aantal eenheden van kennis per periode volgend beeld. Het steentijdonderzoek heeft er maar 6 opgeleverd, 3 voor het mesolithicum en 3 voor het neolithicum. De metaaltijden zijn beter onderzocht met 16 eenheden van kennis, waarvan echter maar 1 voor de bronstijd, tegenover 12 voor de ijzertijd en 1 onbepaald (niet duidelijk toewijsbaar). De Romeinse periode, toch een relatief korte periode is het best onderzocht met 54 eenheden van kennis (9 vroeg-Romeinse, 21 midden-Romeinse, 6 laat-Romeinse en 18 onbepaalde). De middeleeuwen zijn vertegenwoordigd met 46 eenheden van kennis (10 vroegmiddeleeuwse, 9 volmiddeleeuwse, 20 laatmiddeleeuwse en 7 onbepaalde). De nieuwe en nieuwste tijd komen er bekaaid van af met respectievelijk 9 en 3 eenheden van kennis. Voor de nieuwe tijd zijn dat 5 eenheden van kennis uit de 16de eeuw, 4 uit de 17de en 2 onbepaalde. Voor de nieuwste tijd gaat het om één 19de-eeuwse eenheid, één 20ste-eeuwse en 1 onbepaalde.

MATERIAALCATEGORIEËN

Alle paleo-ecologische studies betreffen (uitsluitend) subfossiel - vochtig materiaal. Dit is ook logisch gezien de aard van het onderzoek (veensequenties, alluviale sequenties). De voor het paleoecologische onderzoek geselecteerde sequenties werden gekozen precies door van de kwaliteit en kwantiteit van het waterverzadigde materiaal. Een kleine bijmenging van verkoold materiaal was mogelijk geweest, bijvoorbeeld ten gevolge van natuurlijke branden in veen, maar is blijkbaar niet aangetroffen. In het archeobotanische onderzoek is subfossiel - droog, subfossiel - vochtig, fossiel - verkoold en fossiel - gemineraliseerd materiaal aangetroffen. Gemineraliseerd materiaal wordt vrij zelden aangetroffen. Dat gemineraliseerd materiaal niet of weinig wordt aangetroffen bij steentijden metaaltijdenonderzoek is logisch, gezien het feit dat het voorkomen van gemineraliseerd materiaal gekoppeld is aan kalk- en fosfaatrijke milieus, zoals latrines. Er dient opgemerkt te worden dat tot nu toe alleen Cooremans zich heeft verdiept in gemineraliseerd materiaal, in de zin dat zij morfologische categorieën aangaf en waar mogelijk ook een soortbepaling deed. Zij komt hier nu echter van terug, omdat de soortbepaling vaak zeer tentatief blijft en de winst aan informatie zeer beperkt is. Droog materiaal is tot nu toe alleen onderzocht in het kader van het onderzoek van Huis De Spiegel in Gent95. De materiaalcategorieën waterverzadigd en verkoold komen beide veel voor – verkoold het meest. Dat verkoold materiaal het meest voorkomt in het onderzoek heeft te maken met het feit dat verkoold materiaal zowel boven als onder de grondwatertafel bewaard blijft, zij het soms in lage densiteit, terwijl waterverzadigd materiaal enkel onder de grondwatertafel wordt aangetroffen (maar wel vaak in hoge densiteit). Voor de recuperatie van verkoold materiaal komen alle structuren in aanmerking, bij waterverzadigd materiaal is dat enkel het geval met diepere structuren. De dominantie van de categorie ‘verkoold’ is enigszins overtrokken omdat bijvoorbeeld een waterput met 99% waterverzadigd materiaal en 1% verkoold in beide categorieën scoort.

Bastiaens 2000; Ervynck & Bastiaens 1997.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 54 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

Fig. 12: aantal eenheden van kennis per soort studie.

AARD VAN HET ONDERZOEK

De overgrote meerderheid van de eenheden van kennis is afgeleid uit sitegebonden materiaalstudies, d.w.z. studies die rechtstreeks gebonden zijn aan de uitwerking van het materiaal van een site en zich daar in essentie ook toe beperken (fig. 12). Ook de categorie ‘andere’ bevat in feite grotendeels sitegebonden materiaalstudies, zij het dat ze zijn uitgevoerd in het kader van een doctoraat of licentiaatsverhandeling (zoals van Diriken96, Allemeersch97, Meersschaert98 en Tency99) of een grootschalig project100. Andere eenheden van kennis in de categorie ‘andere’ betreffen een beschouwend101 en twee vulgariserend artikels102. De syntheses zijn onder te verdelen in bibliografische overzichten103, inhoudelijke regio-overzichten104 en soortgebonden syntheses105. Diriken106 en Allemeersch107 geven een korte synthese van het door de auteurs uitgevoerde 96

Diriken 1981. Allemeersch 1986. 98 Meersschaert 1998. 99 Tency 2000. 100 Stockmans & Vanhoorne 1954. 101 Ervynck 2000. 102 Bastiaens et al. 2004; Ervynck & Bastiaens 2008. 103 Van der Plaetsen 1990; Van Maercke-Gottigny 1995. 104 De Ceunynck et al. 1984; Bakels 1991; Verbruggen 1999; van Beurden 2002; Tency 2004. 105 Hall 1998 voor verfplanten; Cooremans 1999, 2000 voor kappertjes (Capparis spinosa); Bastiaens 2000 voor wouw (Reseda luteola) en meekrap (Rubia tinctorum); Maes et al. 2006 voor inheemse bomen en struiken; Deforce & Bastiaens 2007 voor taxus (Taxus baccata). 106 Diriken 1982. 107 Allemeersch 1986. 97

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 55 van 216

doctoraatsonderzoek. Methodologisch zijn er maar enkele publicaties van tel: Tency & Van Peteghem108 hebben een aanzet gegeven tot een methodologische studie van archeologisch contexten uit de Romeinse vicus Velzeke en in Eggermont et al. wordt voor het eerst een systeem van evaluatie van monsters voorafgaand aan het eigenlijk onderzoek opgenomen109. In Meersschaert110 zijn ideeën van haar begeleider Bastiaens verwerkt over vegetatiereconstructies op basis van ecologische groepen (in de plaats van op basis van fytosociologische indelingen). Deze ideeën zijn tot op heden echter verder onuitgewerkt gebleven. Beschrijvingen en tekeningen van zaden, in functie van determinatie, zijn terug te vinden in Allemeersch & Huysmans111.

INTERPRETATIES EN BESTUDEERDE PROCESSEN

De interpretaties in de paleo-ecologische studies gaan steeds in op aspecten van ecologie en dan met name vegetatiereconstructie of -ontwikkeling. Daarnaast komt ook de geomorfologische ontwikkeling van de onderzochte locatie aan bod. De interpretaties van de archeobotanische studies gaan doorgaans op een basisniveau in op aspecten van vooral consumptie, landbouw en ecologie. Andere aspecten betreffen artisanaat en industrie, sociale structuren, ritueel en ideologie, …, maar deze komen zelden aan bod. Met ‘basisniveau’ wordt bedoeld dat algemene kennis toegepast wordt op en belicht aan de hand van het onderzochte materiaal. Vooral het type onderzochte structuur en site lijkt te bepalen op welk aspect het accent komt te liggen. Zo leveren bijvoorbeeld beerputten vooral informatie op met betrekking tot consumptie, terwijl in bijvoorbeeld waterputten het aspect ecologie belangrijker is, onder de vorm van de reconstructie van het lokale milieu. Specifiekere, wat verder doorgedreven interpretaties zijn eerder schaars. Zo gaan voor de steentijd Bastiaens et al. in op hardhoutooibossen langs de Schelde112. Voor de metaaltijden gaan Roymans, De Ceunynck en Deforce et al. in op de vulling van kuilen (silo’s) en de daarmee verbonden interpretaties op het vlak van landbouw en consumptie113. Bij Deforce et al. speelt ook ritueel een rol114. Voor de Romeinse tijd treden ideologie en ritueel sterker op de voorgrond, vooral door het onderzoek van graven en grafvelden115. Deforce & Bastiaens belichten tafonomische en landbouwkundige aspecten van een Romeinse potstal116. De publicatie van Vanhoutte et al. draait om de ecologische en tafonomische aspecten van een waterput117. Ook Lodewijckx et al. gaan in op tafonomische aspecten118. Met de middeleeuwen worden artisanaat en industrie belangrijker: Hall vat de kennis over verfplanten samen119. Bastiaens gaat voor wouw (Reseda luteola) en meekrap (Rubia tinctorum) op dezelfde weg door120. Deforce et al. bekijken de handel in turf en de overexploitatie van het bosbestand dat aan de

108

Tency & Van Peteghem 2002. Eggermont et al. 2008. 110 Meersschaert 1998. 111 Allemeersch & Huysmans 1995. 112 Bastiaens et al. 2005. 113 Roymans 1985; De Ceunynck 1984, 1991; De Ceunynck et al. 1984; Deforce et al. 2007b. 114 Deforce et al. 2007d. 115 In ’t Ven et al. 2005; Cooremans 2008. 116 Deforce & Bastiaens 2002. 117 Vanhoutte et al. 2009. 118 Lodewijckx et al. 2005. 119 Hall 1998. 120 Bastiaens 2000. 109

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 56 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

basis daarvan ligt121. Deforce et al. gaan ook in op aspecten van artisanaat en industrie122. Daarnaast besteden zij ook aandacht aan consumptie en sociale structuren. Sociale structuren zijn ook een thema bij Van den Brink123 en De Groote et al.124. De bij het hoofdstuk ‘Aard van het onderzoek’ genoemde archeobotanische inhoudelijke regiooverzichten beperken zicht tot aspecten van consumptie en landbouw. Wel zijn dit zowat de enige publicaties die ingaan op langlopende processen als domesticatie, neolithisering en romanisering. De soortgebonden synthese van Maes et al.125 maakt gebruik van archeobotanische en paleo-ecologische vondsten om het inheemse karakter van bomen en struiken te staven.

SOORTEN SITES

In het onderzoek van zaden uit natuurlijke afzettingen gaat het steeds om veensequenties of alluviale sequenties, met intercalaties van veen. In het onderzoek van zaden uit archeologische contexten is de variatie aan sites veel groter (zie fig. 13 en 14). Vóór de nieuwe tijd domineren sites die gecatalogeerd zijn als ‘niet-stedelijke bewoning’, met in de Romeinse tijd en de middeleeuwen ook al een belangrijk aandeel stedelijke bewoning. Voor de Romeinse periode gaat het hier om Tongeren, de enige Romeinse stad in Vlaanderen. Vanaf de nieuwe tijd domineren stedelijke sites, opgegraven in de huidige stadskernen. Ook het aandeel militaire sites neemt toe. Sites van niet-stedelijke bewoning komen dan nog amper voor. Rituele sites zijn vooral in de Romeinse periode belangrijk.

Fig. 13: aantal eenheden van kennis per soort site per periode (absolute aantallen). 121

Deforce et al. 2006, 2007a. Deforce et al. 2007b-c. 123 Van den Brink 1989. 124 De Groote et al. 2009. 125 Maes et al. 2006. 122

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 57 van 216

Fig. 14: aantal eenheden van kennis per soort site per periode (relatieve frequentie).

Fig. 15: aantal eenheden van kennis per soort context per periode (absolute aantallen).

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 58 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

SOORTEN CONTEXTEN

Voor het onderzoek van zaden uit natuurlijke afzettingen werden geen soorten contexten geformuleerd. Een type site volstaat (zie hoofdstuk ‘Soorten sites’). Voor het onderzoek van zaden uit archeologische contexten vallen volgende kenmerken op (fig. 15 en 16): het weinige steentijdonderzoek heeft vooral plaatsgevonden op ondiepe structuren als kuilen en haarden. Ook voor de meeste andere periodes spelen kuilvullingen een belangrijke rol. Specifiek voor de Romeinse periode gaat het hierbij voor een deel om graven. Waterputten zijn onderzocht voor de metaaltijden, Romeinse tijd en middeleeuwen; beerputten voor de Romeinse tijd, middeleeuwen en nieuwe tijd, waarbij ze proportioneel belangrijker worden naarmate ze jonger zijn. Grachten en poelen zijn in alle periodes aan bod gekomen.

Fig. 16: aantal eenheden van kennis per soort context per periode (relatieve frequentie).

CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN

14.1 OP HET NIVEAU VAN DIT OVERZICHT •

Het zadenonderzoek zoals het momenteel wordt uitgevoerd, heeft zijn basis in het archeologisch onderzoek, waarmee het ondertussen volledig geïntegreerd is geraakt. Onderzoek van zaden uit natuurlijke afzettingen komt nog maar sporadisch aan bod, na twee sterk regiogebonden doctoraten in het begin van de jaren 1980.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 59 van 216

•

Momenteel zijn er slechts vier personen bezig met onderzoek van zaden uit archeologische contexten uit Vlaanderen. Eén daarvan werkt ook op zaden uit natuurlijke afzettingen.

•

Het VIOE is momenteel de belangrijkste instelling op het vlak van zadenonderzoek in Vlaanderen.

•

In totaal zijn 122 publicaties en 192 eenheden van kennis verwerkt in dit overzicht, waarvan de grote meerderheid afkomstig is uit het onderzoek van zaden uit archeologische contexten. De output van publicaties en eenheden van kennis per jaar gaat in stijgende lijn.

•

122 publicaties en 192 eenheden van kennis is eerder weinig in relatie tot het aantal archeoregio’s en behandelde periodes. Dit betekent dat er nog veel en soms zeer uitgesproken blinde vlekken zijn. In die zin is het meeste werk dat momenteel wordt verricht nog steeds ‘inventariserend’ van aard, waarbij de opbouw van een uitgebreide set gegevens nog steeds centraal staat, nodig om op termijn te komen tot regio-, periode- of themagebonden syntheses. De Romeinse tijd en de middeleeuwen zijn het best onderzocht.

•

Het in Vlaanderen uitgevoerde onderzoek is degelijk, maar haalde tot nu toe maar af en toe internationaal niveau, als hiervoor publicatie in internationale tijdschriften als norm gesteld wordt. Dit is wel mee bepaald door de door de instellingen in het verleden gevoerde publicatiepolitiek. Momenteel staat niets een ‘internationalisering’ in de weg.

•

Het onderzoek zoals het momenteel loopt is aanbodgestuurd en niet vraaggestuurd. Dit komt er in essentie op neer dat er wordt uitgewerkt wat aangeboden wordt vanuit de opgravingen (sitegebonden materiaalstudies). Wel wordt er een selectie gemaakt in functie van tijd, prioriteiten, vraagstelling, … Dat betekent meteen ook dat elke onderzoeker materiaal onderzoekt uit verschillende periodes, regio’s, sites en types contexten. Dit staat tot op zekere hoogte gerichte specialisatie en verdieping in een periode, regio, … in de weg. Het bemoeilijkt en vertraagt het maken van vergevorderde overzichten. Toch treedt er bij de onderzoekers gaandeweg door ervaring toch enige specialisatie op in bepaalde materiaalcategorieën, contexten, periodes of regio’s.

•

Internationale thema’s als statistische verwerking van gegevens, experimenteel onderzoek of DNA-analyses kwamen niet aan bod. Dat bepaalde thema’s niet of weinig aan bod komen, heeft o.a. te maken met de scholing van de onderzoekers en hun takenpakket.

•

De meerderheid van de eenheden van kennis zijn afgeleid uit sitegebonden materiaalstudies, met basisinterpretaties op het vlak van landbouw, consumptie en ecologie. Specifiekere, verder doorgedreven interpretaties zijn er vooral op het vlak van specifieke contexten en hun betekenis, van ritueel en van artisanaat en industrie. De gemaakte syntheses bestaan vooral uit bibliografische en regio-overzichten en syntheses op maat van één of enkele soorten. Methodologisch onderzoek en andere, bijvoorbeeld vulgariserende publicaties komen zeer weinig aan bod.

•

Bij de soorten sites domineert bij onderzoek van archeologische contexten niet-stedelijke bewoning, met stedelijke bewoning op de tweede plaats. Kuilen (met inbegrip van graven), waterputten en grachten of poelen zijn de belangrijkste soorten contexten. Het onderzoek van natuurlijke afzettingen bestaat volledig uit veen- en alluviale sequenties.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 60 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

14.2 MET HET OOG OP DE TOEKOMST •

Het onderzoek van zaden uit natuurlijke afzettingen moet nieuw leven ingeblazen worden. Los van twee doctoraten uit het begin van de jaren 1980 is Vlaanderen een onbeschreven blad, dus alle nieuw onderzoek is welkom. Daarbij moet ook gekeken worden naar andere sites dan uitgestrekte veengebieden en alluviale gebieden. Een voorbeeld is de studie van kleine vennen en venen in een voor de rest droog gebied, zoals vroegere heidegebieden.

•

Voor de nodige diepgang (thematisch, regiogebonden) en een verhoging van de snelheid van kennisvergaring is het aantal onderzoekers momenteel te klein. Ook de gevoerde onderzoekspolitiek is hier ten dele debet aan (aanbodgestuurd). Eén remedie is het opdrijven van het aantal onderzoekers. In de verdieping kunnen de universiteiten een bijzondere rol spelen, door het opstarten van zadenonderzoek in eigen huis.

•

Een verdere rol voor de universiteiten is weggelegd in de opleiding van nieuwe onderzoekers: momenteel is er geen specifieke opleiding in zadenonderzoek in Vlaanderen.

•

De integratie van het zadenonderzoek met archeologie moet behouden blijven, die met landschappen en bouwkundig erfgoed moet opgebouwd worden. In het eerste geval kan dat via paleo-ecologisch onderzoek, in het tweede geval via bijvoorbeeld het onderzoek van (rieten) dakbedekking en lemen vakwerk.

•

Het zadenonderzoek moet zoveel mogelijk in combinatie met ander natuurwetenschappelijk onderzoek uitgevoerd worden (palynologie, archeozoölogie, …).

•

BELRADAR verdient verder aangevuld te worden, d.w.z. uitgebreid met bijkomende onderzoekers die hun data erin opslaan.

BIBLIOGRAFIE

ALLEMEERSCH L. 1984: Het veen in het oostelijke kustgebied. Genese, verbreiding en samenstelling. Ongepubliceerde PhD Thesis, KULeuven. ALLEMEERSCH L. 1986: Hochmoortorfe im östlichen Küstengebiet Belgiens, Courier Forschungsinstitut Senckenberg 86, 397-407. BAKELS C. 1991. Western continental Europe. In: VAN ZEIST W., WASYLIKOWA K. & BEHRE K. (eds), Progress in Old World palaeoethnobotany - A retrospective view on the occasion of 20 years of the Internationel Work Group for Palaeoethnobotany, Rotterdam, 279-298. BASTIAENS J. 2000: Verven met de wouw en meekrap - Archeobotanisch onderzoek van de Korenmarkt te Gent, Stadsarcheologie. Bodem en Monument in Gent 22, 43-50. BASTIAENS J., DEFORCE K. & ERVYNCK A. 2004: Begraven landschappen, M&L 23 (4), 30-39. BASTIAENS J., DEFORCE K., KLINCK B., MEERSSCHAERT L., VERBRUGGEN C. & VRYDAGHS L. 2005: Palaeobotanical analysis. In: CROMBÉ P. (ed.), The last hunther-gatherer-fishermen in Sandy Flanders (NW Belgium) - The Verrebroek and Doel excavation projects - Volume 1: Palaeo-environment, chronology and features, Archaelogical Reports Ghent University 3, Gent, 251-278. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 61 van 216

BERGLUND B. (ed.) (met medewerking van RALSKA-JASIEWICZOWA M.) 1986: Handbook of Holocene palaeoecology and palaeohydrology, Chichester. COOREMANS B. 1999: An unexpected discovery in medieval Bruges (Flanders, Belgium): seeds of the caper (Capparis spinosa L.), Environmental Archaeology 4, 97-101. COOREMANS B. 2000: Een opmerkelijke vondst te Brugge: kappertjes (Capparis spinosa). In: VERMEERSCH V. (ed.), Stad Brugge, Stedelijke Musea. Jaarboek 1997-99, Brugge, 189-191. COOREMANS B. 2008: The Roman cemeteries of Tienen and Tongeren results from the archaeobotanical analysis of the cremation graves, Vegetation History and Archaeobotany 17, 3-13. DE CEUNYNCK R. 1984: Macrobotanische analyse van een monster afkomstig uit de silo van EvergemRalingen, Verbond voor Oudheidkundig Bodemonderzoek in Oost-Vlaanderen 15, 9. DE CEUNYNCK R. 1991: A find of charred acorns in Evergem-Ralingen near Ghent (Belgian Iron Age). In: RENFREW J. (ed.), New light on early farming - Recent developments in palaeoethnobotany, Edinburgh, 289-294. DE CEUNYNCK R., VAN STRYDONCK M. & VAN MOERKERKE J. 1984: IJzertijd - kuil te Evergem-Ralingen, Verbond voor Oudheidkundig Bodemonderzoek in Oost-Vlaanderen 16, 15-21. DEFORCE K. & BASTIAENS J. 2002: Archeobotanisch onderzoek van een Romeinse potstal van de site SintGillis-Waas / Kluizenmolen, VOBOV-info, 56, 4-11. DEFORCE K. & BASTIAENS J. 2007: The holocene history of Taxus baccata (yew) in Belgium and neighbouring regions, Belgian Journal of Botany 140, 222-237. DEFORCE K., BASTIAENS J. & AMEELS V. 2006: Archeobotanisch bewijs voor ontginning en lageafstandtransport van turf in Vlaanderen rond 1200 AD: heropgegraven veen uit de abdij van Ename (Oudenaarde, Prov. Oost-Vlaanderen), Relicta. Archeologie, Monumenten- en Landschapsonderzoek in Vlaanderen 1, Brussel, 141-154. DEFORCE K., BASTIAENS J. & AMEELS V. 2007a: Peat re-excavated at the Abbey of Ename (Belgium): Archaeobotanical Evidence for Peat Extraction and Long Distance Transport in Flanders around 1200 AD, Environmental Archaeology 12, 87-94. DEFORCE K., ERVYNCK A., HILLEWAERT B., HUYGHE J., LENTACKER A., VAN HAASTER H. & VAN NEER W. 2007b: Het archeologische onderzoek. De voorgeschiedenis van het Bourgondische Hof. In: HILLEWAERT B. & VAN BESIEN E. (eds), Het Prinsenhof in Brugge, Brugge, 22-39. DEFORCE K., ERVYNCK A., HILLEWAERT B., HUYGHE J., LENTACKER A., VAN HAASTER H. & VAN NEER W. 2007c: Het archeologische onderzoek. De eeuw van de BourgondiÃ«rs. In: HILLEWAERT B. & VAN BESIEN E. (eds), Het Prinsenhof in Brugge, Brugge, 66-75. DEFORCE K., VANHOUTTE S., BASTIAENS J., DE GRYSE J. & DEWILDE M. 2007d: Een ijzertijdkuil met verkoolde eikels in Boezinge (provincie West-Vlaanderen), Lunula. Archaeologia Protohistorica 15, 173-176.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 62 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

DE GROOTE K., MOENS J., CALUWÉ D., COOREMANS B., DEFORCE K., ERVYNCK A., LENTACKER A. & VAN NEER W. (2009): Op zoek naar de oudste middeleeuwse bewoning aan de Grote Markt te Aalst (prov. OostVlaanderen). Het onderzoek van afval- en beerkuilen uit de 12de tot de 14de eeuw, Relicta. Archeologie, Monumenten- en Landschapsonderzoek in Vlaanderen 4, 135-203. DELVAUX E. 1885: Les alluvions de l'Escaut et les tourbières aux environs d'Audenaerde - Note sur un dépôt d'ossements de mammifières découvert dans la tourbe avec deux fémurs humains associés à des instruments de l'âge néolithique, Annales de la société Géologique de Belgique 12, 141-170. DIRIKEN P. 1981: Postglaciale evolutie van de Mombeekvallei op basis van sedementologische en macrologische onderzoekstechnieken. Ongepubliceerd doctoraatsproefschrift, KULeuven. DIRIKEN P. 1982: Postglaciale paleo-ecologische evolutie van de Molenbeek-Mombeekvallei (Belgisch Hapsengouw), Natuurhistorisch Maandblad 71, 8-19. DIRIKEN P., HEYVAERT F. & GILOT E. 1995: Postglacial palaeo-ecological evolution of the MolenbeekMombeekvalley. In: GULLENTOPS F. (ed.), Wetlands in Flanders - Contributions to the Palaeohydrology of the temperate Zone in the last 15.000 years, Aardkundige Mededelingen 6, Leuven, 55-85. EGGERMONT N., ANNAERT R., BASTIAENS J., DERESEN C. & HANECA K. 2008: Nederzettingssporen uit de ijzertijd en de vroege middeleeuwen onder een stuifduin te Pulle (gem. Zandhoven, prov. Antwerpen). Intern VIOE-Rapport, Brussel. ELIAS S.A. (ed.) 2006: Encyclopedia of Quaternary Sience, 4 volumes, Amsterdam. ERVYNCK A. 2000: Weg met de partnerwetenschappen. Enkele recente trends in de ontwikkeling van het natuurwetenschappelijk onderzoek binnen de Vlaamse archeologie, Verbond voor Oudheidkundig Bodemonderzoek in Oost-Vlaanderen 51, 48-55. ERVYNCK A. & BASTIAENS J. 1997: Twee knaagdiernesten uit het huis De Spiegel. Reflecties over een wielerbericht, hazelnoten en het verdwijnen van de zwarte rat, Stadsarcheologie. Bodem en monument in Gent 21 (3), 80-84. ERVYNCK A. & BASTIAENS J. 2008: Natuurbehoud en archeologie, deel 2. Wandelen in begraven landschappen, Euglena. Nationaal tijdschrift van de Jeugdbond voor Natuur en Milieu 27, 18-21. GELORINI V., MEERSSCHAERT L., BATS M., BOUDIN M., CALJON L., VAN STRYDONCK M., CROMBÉ P. & THOEN E. 2008: Archeologisch en paleo-ecologisch onderzoek in het landinrichtingsproject Grote Netegebied voor de inrichtingsplannen Kempisch Plateau en Open Ruimte tussen Hechtel en Eksel, 2 delen, UGent Archeologische Rapporten 6, Gent. HALL A. 1998: Adding colour to the story: recognising remains of dyeplants in medieval archaeological deposits. In: DEWILDE M., ERVYNCK A. & WIELEMANS A. (eds), Ypres and the medieval cloth industry in Flanders. Archaeological and historical contributions, Archeologie in Vlaanderen. Monografie 2, Zellik, 101-107. HEER O. 1865: Die Pflanzen der Pfahlbauten, Neujahrsblatt der naturforschenden Gesellschaft in Zürich 68, 1-54.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 63 van 216

HUYSMANS L. & ALLEMEERSCH L. 1995: Common holocene plant macrofossiels in Flanders. In: GULLENTOPS F. (ed.), Wetlands in Flanders - Contributions to the Palaeohydrology of the temperate Zone in the last 15.000 years, Aardkundige Mededelingen 6, Leuven, 101-114. IN ‘T VEN I. & DE CLERCQ W. 2005: Een lijn door het landschap. Archeologie en het VTN-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen. Monografie 5, 2 delen, Brussel. IN ’T VEN I., HOLLEVOET Y., COOREMANS B., DE GROOTE A. & DEFORCE K. 2005: Een Romeins grafveld ten oosten van de Stoofweg te Damme/Sijsele (prov. West-Vlaanderen). In: IN ‘T VEN I. & DE CLERCQ W. (eds), Een lijn door het landschap. Archeologie en het VTN-project 1997-1998. Deel 2, Archeologie in Vlaanderen. Monografie 5, Brussel, 35-45. JACOMET S. & KREUZ A. (met bijdrage van RÖSCH M.) 1999: Archäobotanik. Aufgaben, Methoden und Ergebnisse vegetations- und agrargeschichtlicher Forschung, Stuttgart. LANG G. 1994: Quartäre Jena/Stuttgart/New York.

Vegetationsgeschichte

Europas.

Methoden

und

Ergebnisse,

LODEWIJCKX M., WOUTERS L., OPSTEYN L., ROOVERS I., VANBRABANT K., BRAKELS C., KUMPS F., IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. 2005: Een vroege IJzertijd-nederzetting en middeleeuwse structuren in Landen/Neerlanden - Panbrugge. In: IN ‘T VEN I. & DE CLERCQ W. (eds), Een lijn door het landschap. Archeologie en het VTNproject 1997-1998. Deel 2, Archeologie in Vlaanderen. Monografie 5, Brussel, 301-311. MAES B., BASTIAENS J., BRINKKEMPER O., DEFORCE K., VAN DEN BREMT P. & ZWAENEPOEL A. 2006: Inheemse bomen en struiken in Nederland en Vlaanderen: herkenning, verspreiding, geschiedenis, Amsterdam. MEERSSCHAERT L. 1998: Fysisch-landschappelijk en archeologisch onderzoek van de Romeinse site te SintGillis-Waas - Kluizemolen. Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, UGent. ROYMANS N. 1985: Carbonized grain from two Iron Age storage pits at Rekem-Neerharen, Archaeologia Belgica 1, 97-106. STOCKMANS F. & VANHOORNE F. 1954: Etude botanique du gisement de tourbe de la région de Pervijze, Verhandelingen van het Koninklijk Belgisch Instituut voor natuurwetenschappen 130, Brussel. SUCCOW M. & JOOSTEN H. (eds) 2001: Landschaftsökologische Moorkunde, Stuttgart. TENCY H. 2000: Archeobotanisch onderzoek van de Gallo-Romeinse sites Zele-Kamershoek en Waasmunster-Pontrave. Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, UGent. TENCY H. 2004: Oost-Vlaanderen op de korrel genomen, Vobov-Info 59, 27-39. TENCY H. & VAN PETEGHEM A. 2002: Romeins Velzeke onder de loep, VOBOV-info 56, 12-25. VAN BEURDEN L. 2002:

Botanisch onderzoek in het Maas-Demer-Scheldegebied. In: FOKKENS H. & JANSEN R. (eds), 2000 jaar bewoningsdynamiek. Brons- en IJzertijdbewoning in het Maas-DemerScheldegebied, Leiden, 287-314. VAN DEN BRINK W. 1989: Zaden en stuifmeel uit een put in "Den Prince van Luyck". In: HEYMANS J. (ed.), Van put naar kluis. Historisch, bouwhistorisch en archeologisch onderzoek van "den Prince van Luyck" en "De Stadt Amsterdam" te Maaseik, Maaseik, 266-276. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 64 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

VAN DER PLAETSEN P. 1990: Het onderzoek van organische resten in Oost-Vlaanderen, Verbond voor Oudheidkundig Bodemonderzoek in Oost-Vlaanderen 38-39-40, 91-102. VANHOUTTE S., BASTIAENS J., DE CLERCQ W., DEFORCE K., ERVYNCK A., FRET M., HANECA K., LENTACKER A., STIEPERAERE H., VAN NEER W., COSYNS P., DEGRYSE P., DHAEZE W., DIJKMAN W., LYNE M., ROGERS P., VAN DRIELMURRAY C. & VAN HEESCH J. 2009: De dubbele waterput uit het laat-Romeinse castellum van Oudenburg (prov. West-Vlaanderen): tafonomie, chronologie en interpretatie, Relicta. Archeologie, Monumentenen Landschapsonderzoek in Vlaanderen 5, Brussel, 9-142. VANMAERCKE-GOTTIGNY M.C. 1995: Palaeo-ecology of the last 15.000 years in Belgium: a general bibliography. In: GULLENTOPS F. (ed.), Wetlands in Flanders. Contributions to the Palaeohydrology of the temperate Zone in the last 15.000 years, Aardkundige Mededelingen 6, 87-99. VAN ZEIST W., WASYLIKOWA K. & BEHRE K.-E. (eds) 1991: Progress in Old World Palaeoetnobotany. A retrospective view on the occasion of 20 Years of the International Work Group for Palaeoethnobotany, Rotterdam. VERBEEK C., DELARUELLE S. & BUNGENEERS J. 2004: Verloren voorwerpen. Archeologisch onderzoek op het HSL-traject in de provincie Antwerpen, Antwerpen. VERBRUGGEN C. 1999: Quaternary palaeobotanical evolution of northern Belgium, Geologica Belgica 2, 99-110. VERHAERT A. , ANNAERT R., BASTIAENS J., COOREMANS B., DEFORCE K., ERVYNCK A., GELORINI V., LANGOHR R. & DESENDER K. 2004: Een inheems-Romeinse begraafplaats te Klein-Ravels (gem. Ravels, prov. Antwerpen), Archeologie in Vlaanderen VIII, 165-218.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 65 van 216

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

ARCHEOBOTANISCH ONDERZOEK: HOUT EN HOUTSKOOL //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

KOEN DEFORCE

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 66 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

INLEIDING

Hout vormde in het verleden zonder twijfel één van de belangrijkste grondstoffen, zowel voor constructies, als brandstof en voor de productie van gereedschap en wapens. Het was waarschijnlijk het eerste materiaal dat bewerkt werd, nog voor steen, en toch komt de studie van hout (en houtskool) binnen het archeologisch onderzoek nauwelijks aan bod126. De reden hiervoor is de vergankelijkheid van hout (en in iets mindere mate ook van houtskool). Hout blijft in ons klimaat enkel bewaard onder de grondwatertafel of in verkoolde vorm. Houtskool is weliswaar vrij van biologische afbraak maar is broos en wordt snel tot poeder herleid door mechanische druk. De studie van hout en houtskool uit archeologische contexten levert in de eerste plaats informatie op over het houtgebruik in het verleden: welke houtsoorten werden gebruikt voor specifieke toepassingen. Het onderzoek van hout en houtskool kan echter ook informatie opleveren over de samenstelling van de vegetatie (en de antropogene invloed daarop), landschapsontwikkeling, bosbeheersystemen, rituele aspecten, … Daarnaast kunnen hout en houtskool gebruikt worden voor het dateren van archeologische en natuurlijke contexten. Dit kan door middel van 14C-onderzoek of in bepaalde gevallen door dendrochronologisch onderzoek127.

HISTORIEK VAN HET ONDERZOEK

De eerste analyses van hout uit archeologische contexten in Vlaanderen zijn uitgevoerd door E. Frison128. Het betreft hier voornamelijk de bekisting van Romeinse waterputten. Verder zijn er aan het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) door J. Vynckier129 nog een aantal houten voorwerpen en de vlechtwerkbekisting van een waterput geïdentificeerd. Het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika (KMMA) heeft een veel langere traditie op het gebied van houtonderzoek, maar dan voornamelijk de morfologische studie van tropische soorten. Toch zijn er, in samenwerking met het Laboratorium voor Houttechnologie van de Universiteit Gent en het voormalige Instituut voor het Archeologisch Patrimonium (IAP), in het kader van enkele licentiaatsthesissen, een aantal collecties bestudeerd uit archeologische opgravingen in Raversijde door De Groote130 en in Ieper (Verdronken weide) door Boeren131. Naast de identificatie van houtsoorten werd ook dendrochronologisch onderzoek uitgevoerd. Verder zijn er aan het Laboratorium voor Houttechnologie van de Universiteit Gent nog enkele kleinere collecties bestudeerd132. Ook aan het Laboratorium voor paleo-ecologie en landschapsgenese van de Universiteit Gent is gedurende een korte periode onderzoek van hout en houtskool uitgevoerd133. Houten voorwerpen die voor een conservatiebehandeling ingediend werden bij Archeoplan in Nederland werden daar tot voor kort ook geïdentificeerd134, maar dit lijkt tegenwoordig niet meer het geval te zijn.

126

Coles et al. 1978. Zie hoofdstuk dateringstechnieken. 128 Frison 1961, 1964. 129 Zie bijvoorbeeld: Vynckier 1967, 1981; Vynckier & Hendrix 1996. 130 De Groote 1999. 131 Boeren 2000. 132 Cherretté 2000, 2001. 133 Crombé et al. 1999; Deforce 1999; Bastiaens et al. 2005. 134 Zie bijvoorbeeld: Hillewaert & Hollevoet 2006. 127

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 67 van 216

Sinds kort wordt er aan het VIOE onderzoek gedaan naar hout en houtskool uit archeologische opgravingen135. Ook aan het Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN) wordt er hout en houtskool onderzocht afkomstig uit archeologische sites136. Maar het grootse deel van de bestudeerde collecties is hier afkomstig uit Wallonië of uit het buitenland. Ten slotte wordt er aan het Laboratoire de Paléobotanique, Paléopalynologie et Micropaléontologie van de Universiteit van Luik, in samenwerking met het KBIN en het KMMA onderzoek gedaan naar fossiel hout137. Dit fossiel hout is meestal van tertiaire ouderdom en is dan ook niet verder in dit overzicht opgenomen.

MATERIAAL EN METHODE

Er bestaan voor Vlaanderen nog geen publicaties die een overzicht geven van het onderzoek van hout en/of houtskool uit archeologische contexten. Om het onderstaande overzicht te kunnen maken werd dan ook een nieuwe databank samengesteld. De opbouw van deze databank is dezelfde als die welke gebruikt wordt voor de inventarisatie van het archeozoölogisch onderzoek. In deze databank werden zo veel mogelijk gepubliceerde resultaten van het onderzoek van hout en houtskool uit archeologische contexten opgenomen tot en met het jaar 2007. Studies van individuele houten voorwerpen138 die als individuele vondsten zijn verzameld, zijn niet in dit overzicht opgenomen. Een groot gedeelte van het uitgevoerde onderzoek aan hout en houtskool werd echter nog niet gepubliceerd en dus niet opgenomen in dit overzicht. Deze niet gepubliceerde data vormen zelfs een groter volume dan de al gepubliceerde. Ook zijn er waarschijnlijk een aantal (voornamelijk oudere) publicaties die ons ontgaan zijn en nog ontbreken in de databank. Voor de definiëring van de verschillende archeologische en historische perioden werd Slechten139 gevolgd.

ONTWIKKELING VAN HET ONDERZOEK

Figuur 1 geeft het aantal EVK’s in functie van het publicatiejaar. De eerste publicatie in de databank dateert van 1961 en is uitgevoerd op de houten bekisting van een Romeinse waterput door E. Frison140. Het duurt echter nog tot 1999 voor er op regelmatige basis onderzoek van hout en houtskool gepubliceerd wordt. Voor het onderzoek van houtskool zijn er ons zelfs geen publicaties bekend van voor die datum. De meest opvallende karakteristieken van figuur 1 zijn dan ook de zeer lage aantallen EVK’s en de recente datum waarop het onderzoek echt op gang lijkt te komen.

135

Zie bijvoorbeeld: Deforce 2004a-b, 2007b; Deforce & Annaert 2007; De Groote et al. 2007; De Clercq et al. 2007. Zie bijvoorbeeld: Vanmontfoort et al. 2002. 137 Zie bijvoorbeeld: Gerriene et al. 1999; Fairon-Demaret et al. 2003. 138 Zie bijvoorbeeld: Vynckier & Hendrix 1996; Hillewaert & Hollevoet 2006; Deforce & Annaert 2007. 139 Slechten 2004. 140 Frison 1961. 136

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 68 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

Fig. 1: Aantal gepubliceerde EVKâ&#x20AC;&#x2122;s per publicatiejaar, met onderscheid tussen onderzoek van hout en houtskool.

Fig. 2: Aantal gepubliceerde EVKâ&#x20AC;&#x2122;s per periode, met onderscheid tussen onderzoek van hout en houtskool.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 69 van 216

4.1

ONDERZOCHTE SITES PER TIJDSPERIODE

Ook bij figuur 2 vallen in de eerste plaats de lage aantallen EVK’s op. Enkel voor de Romeinse periode zijn iets meer data beschikbaar. Uit de prehistorie is voornamelijk houtskool onderzocht. Dit is gedeeltelijk het gevolg van de lage aantallen diepere structuren van deze ouderdom waarin niet verkoold hout kan worden aangetroffen.

Fig. 3: Aantal EVK’s per type archeologische context, per culturele periode.

4.2

SOORT CONTEXT PER PERIODE

Uit het paleolithicum is er houtskool onderzocht uit een aantal interglaciale bodemhorizonten op de middenpaleolithische site Veldwezelt-Hezerwater141 (fig. 3). Hoewel dezelfde bodemniveaus bewerkte silex bevatten is het niet mogelijk om te bepalen of de onderzochte houtskoolfragmenten een antropogene of natuurlijke oorsprong hebben. Verder is er ook nog houtskool onderzocht uit een laatpaleolithische haard uit Verrebroek - dok 2142. Vóór het mesolithicum is er enkel anthracologisch onderzoek gepubliceerd van de twee naburige sites van Verrebroek - dok 1143 en Doel - Deurganckdok sector B144. Op beide sites is houtskool uit haardkuilen en oppervlaktehaarden onderzocht, op het eerste site van vroegmesolithische ouderdom, op het tweede uit het laatmesolithicum.

141

Bringmans et al. 2003. Crombé et al. 1999 143 Bastiaens et al. 2005. 144 Bastiaens et al. 2005. 142

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 70 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

Er is maar één neolithisch site in de databank opgenomen, namelijk Spiere - De Hel145. Hier is houtskool onderzocht van een gracht en de fundering van een palissade uit het middenneolithicum. Uit de bronstijd is er houtskool onderzocht uit 11 crematiegraven uit Rekem146. Uit de ijzertijd is enkel het hout onderzocht van de bekisting van waterputten en een poel uit Berlare en Sint-Gillis-Waas147, Ekeren148 en Zele149. Ook het Romeinse hout dat onderzocht is, is voornamelijk afkomstig van de bekisting van waterputten zoals die uit Damme150, Merelbeke151, Destelbergen152, Elewijt153, Wijnegem154, Harelbeke155 en Steenbergen156. Het onderzochte houtskool uit de Romeinse periode is afkomstig uit crematiegraven uit Damme157, Huise158 en Zele159. Ook uit een rituele kuil uit Tienen is materiaal onderzocht160. Uit de volle middeleeuwen is hout onderzocht van de beschoeiing van een gracht uit Damme161 en een afvallaag uit Gent162. Van deze afvallaag is ook de houtskool onderzocht evenals uit een volmiddeleeuwse potenbakkersoven163. Ook uit de late middeleeuwen is de beschoeiing van een gracht onderzocht164 naast de houtskool uit een beerput uit Mechelen165. Uit de nieuwe tijd is de houtskool uit een 16de-eeuwse beerput uit Aalst onderzocht166 en uit de nieuwste tijd de houtskool uit een 17de-eeuwse stortkoker167. Verder zijn er twee publicaties die een synthese geven van (onder meer) de resultaten van het onderzoek van hout en houtskool uit archeologische opgravingen. Maes et al.168 geeft een overzicht van de vroegste en opvallendste archeobotanische vondsten, waaronder hout en houtskool, van alle inheemse bomen en struiken in Nederland en Vlaanderen. Deforce & Bastiaens169 beschrijven de holocene geschiedenis van taxus in België op basis van vondsten van pollen, zaden en enkele schaarse vondsten van hout en houtskool.

145

Vanmontfoort et al. 2002. Vandenbruaene et al. 2007. 147 Cherretté 2000. 148 Deforce & Minsaer 2005. 149 Bourgeois et al. 2003. 150 In 't Ven & Hollevoet 2005. 151 De Clercq et al. 2004. 152 Frison 1964; Vynckier 1967. 153 Van Impe et al. 2005. 154 Cherretté 2001. 155 Frison 1961. 156 Vynckier 1981. 157 In ’t Ven et al. 2005d. 158 De Groote et al. 2003. 159 Bourgeois et al. 2003. 160 Deforce 2004a. 161 In ’t Ven et al. 2005f. 162 Deforce 1999. 163 De Groote et al. 2007. 164 In ’t Ven et al. 2005g. 165 Deforce 2007b. 166 De Groote et al. 2004. 167 De Clercq et al. 2007. 168 Maes et al. 2006. 169 Deforce & Bastiaens 2007. 146

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 71 van 216

AANBEVELINGEN VOOR DE TOEKOMST

Uit het bovenstaande gedeelte blijkt duidelijk dat het onderzoek van hout en houtskool in Vlaanderen nog niet veel voorstelt. Ieder bijkomend onderzoek van zowel hout als houtskool en voor alle archeologische en historische perioden is dan ook waardevol.

6 BIBLIOGRAFIE BASTIAENS J., DEFORCE K., KLINCK B., MEERSSCHAERT L., VERBRUGGEN C. & VRYDAGHS L. 2005: Palaeobotanical analyses. In: CROMBÉ PH. (ed.), The last hunther-gatherer-fishermen in Sandy Flanders (NW Belgium), Archaeological reports Ghent University 3, 251-278. BOEREN I. 2000: Archeobotanie en dendrochronologie van de site “Verdronken weide” bij Ieper (prov. West-Vlaanderen, België). Ongepubliceerde Master thesis, UGent. BOURGEOIS I., DE CLERCQ W., DEFORCE K. & GELORINI V. 2003: De IJzertijd in Zele (ca. 800 - ca. 50 v.C.): aan de periferie van een veranderende wereld, VOBOV-info 57, 11-24. BRINGMANS M.M.A., VERMEERSCH P.M., GULLENTOPS F., GROENENDIJK A.J., MEIJS E.P.M., DE WARRIMONT J.-P. & CORDY J.-M. 2003: Preliminary excavation report on the middle paleolithic valley settlements at Veldwezelt - Hezerwater (prov. of Limburg), Archeologie in Vlaanderen 7, 9-30. CHERRETTÉ B. 2000: Waterputten te Sint-Gillis-Waas en te Berlare (O.-VL.): een houtanalytisch onderzoek, Lunula. Archaeologia protohistorica 8, 26-32. CHERRETTÉ B. 2001: Houtanalytisch onderzoek van twee Romeinse waterputten te WijnegemSteenakker, AVRA-Bulletin 2, 3-7. COLES J.M., HEAL S.V.E. & ORME B.J. 1978: The use and character of wood in prehistoric Britain and Ireland, Proceedings of the Prehistoric Society 44, 1-45. CROMBÉ PH., DEFORCE K., LANGOHR R., LOUWAGIE G., PERDAEN Y., SERGANT J. & VERBRUGGEN C. 1999: A small Final-Palaeolithic knapping site at Verrebroek 'Dok 2' (Flanders, Belgium), Notae Praehistorica 19, 6368. DE CLERCQ W., BASTIAENS J., BOURGEOIS I., DEFORCE K., GELORINI V., TENCY H. & VAN PETEGHEM A. 2003: Een plaats bij de Schelde in de eerste eeuwen van de jaartelling. Het Gallo-Romeinse Zele op basis van de opgravingen op de Kamershoek en de Zuidelijke Omleiding, Vobov-info 57, 25-35. DE CLERCQ W., BASTIAENS J., DEFORCE K., DESENDER K., ERVYNCK A., GELORINI V., HANECA K., LANGORH R. & VAN PETEGHEM A. 2004: Waarderend en preventief archeologisch onderzoek op de Axxes-lokatie te Merelbeke (prov. Oost-Vlaanderen): een grafheuvel uit de Bronstijd en een nederzetting uit de Romeinse periode, Archeologie in Vlaanderen VIII, 123-164. DE CLERCQ W., CHERRETTÉ B., DE MULDER G. & VAN RECHEM H. 2005: Een waterput uit de vroege IJzertijd en een gebouw uit de Romeinse tijd in Berlare - N445 (gem. Berlare). In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (eds), Een lijn door het landschap. Archeologie en het VTN-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen. Monografie 5, deel 2, 155-176. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 72 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

DE CLERCQ W., CALUWÉ D., COOREMANS B., DE BUYSERE F., DE GROOTE K., DEFORCE K., ERVYNCK A., LENTACKER A., MORTIER S., PYPE P., VANDENBERGHE S., VAN NEER W. & WOUTERS H. 2007: Living in times of war: waste of c. 1600 from two garderobe chutes in the castle of Middelburg-in-Flanders (Belgium), Postmedieval Archaeology 41, 1-63. DE COCK S., HEIM J., HUYSMANS L., VAN MAERRCKE-GOTTIGNY M.C., ROGGE M. & VYNCKIER J. 1996: Multidisciplinaire onderzoeksresultaten uit de “haven”kom-structuur van de Gallo-romeinse baanpost te Kerkhove (gem. Avelgem), West-Vlaamse Archaeologica 12, 33-68. DE CONINCK F., GREGUSS P. & VANHOORNE R. 1966: La superposition de dépots tourbeux datant des oscillation Allerod et Bolling à Stabroek (Belgique), Pédologie 16, 293-308. DEFORCE K. 1999: Verslag hout en houtskoolanalyse van de ‘zwarte laag’ (EB96), Intern rapport Labo voor Paleo-ecologie en Landschapsgenese, UGent. DEFORCE K. 2004a: Appendix: Charcoal analysis from the Mithraeum at Tienen (Belgium). In: MARTENS M., The Mithraeum in Tienen (Belgium): small finds and what they can tell us. In: MARTENS M. & DE BOE G. (eds), Roman Mithraism: the Evidence of the Small Finds, Archeologie in Vlaanderen. Monografie 4, 52. DEFORCE K. 2004b: Het onderzoek van het hout uit de opgraving Zele - Zuidelijke Omleiding: een eerste resultaat, Lunula. Archaeologia protohistorica 12, 133-136. DEFORCE K. 2007a: Anthracologisch onderzoek van enkele crematieresten uit de late bronstijd/vroege ijzertijd uit Rekem, Intern rapport V.I.O.E., Brussel. DEFORCE K. 2007b: De houtskool. In: TROUBLEYN L., KINNAER F. & ERVYNCK A. (red.), Het Steen en de burgers. Onderzoek van de laatmiddeleeuwse gevangenis van Mechelen, Mechelen, 163-167. DEFORCE K. & ANNAERT R. 2005: Nieuwe data over de eg uit Poppel, Lunula. Archaeologia protohistorica 13, 145-146. DEFORCE K. & ANNAERT R. 2007: An Early Roman Age harrow from Poppel, Belgium, Archäologisches Korrespondenzblatt 37 (1), 85-94. DEFORCE K. & BASTIAENS J. 2007: The Holocene history of Taxus baccata (yew) in Belgium and neighbouring regions, Belgian Journal of Botany 140, 222-237. DEFORCE K. & MINSAER K. 2005: Onderzoek van het hout uit de ijzertijdnederzetting Ekeren - Salaadweg (Antwerpen), Lunula. Archaeologia protohistorica 13, 95-100. DE GROOTE A. 1999: Archeobotanie van de middeleeuwse site Walraversijde (West-Vlaandern, België). Houtidentificatie en dendrochronologie. Ongepubliceerde Master thesis, UGent. DE GROOTE K., MOENS J., CALUWÉ D., COOREMANS B., DEFORCE K., ERVYNCK A., LENTACKER A., RIJMENANTS A., VAN NEER W., VERNAEVE W. & ZEEBROEK I. 2004: De Valcke, de Slotele en de Lelye, burgerwoningen op de Grote Markt te Aalst (prov. Oost-Vlaanderen): onderzoek naar de bewoners, analyse van een vroeg16de eeuwse beerputvulling en de evolutie tot stadhuis, Archeologie in Vlaanderen VIII, 281-408.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 73 van 216

DE GROOTE K., DE CLERCQ W., DEFORCE K. & MOENS J. 2007: Het aardewerk uit een 10de-/vroeg 11deeeuwse pottenbakkersoven te Merelbeke (Oost-Vlaanderen, België), Corpus van middeleeuws aardewerk en glas uit gesloten vondstcomplexen in Nederland en Vlaanderen (CMA) 18. DE GROOTE K., BASTIAENS J., DE CLERCQ W., DEFORCE K. & VANDENBRUAENE M. 2003: Gallo-Romeinse graven te Huise ’t Peerdeken (Zingem, prov. Oost-Vlaanderen). Een multidisciplinaire analyse, Archeologie in Vlaanderen VII, 31-64. DESITTERE M. & WEISSENBORN A.M. 1977: Catalogus voorwerpen uit de metaaltijden, Oudheidkundige Musea, Bijloke Museum, Gent. FAIRON-DEMARET M., STEURBAUT E., DAMBLON F., DUPUIS C., SMITH T. & GERRIENE P. 2003: The in situ Glyptostroboxylon forest of Hoegaarden (Belgium) at the Initial Eocene Therminal Maximum (55 Ma), Review of Palaeobotany and Palynology 126, 103-129. FRISON E. 1961: Examen anatomique des bois du puits romain n°I de Harelbeke, Latomus 10, 800-805. FRISON E. 1964: Romeinse waterput te Destelbergen. Anatomisch onderzoek van hout en vezelbastresten. In: DE LAET S.J., VAN DOORSELAER A. & SPITAELS P. (eds), Oudheidkundige opgravingen en vondsten in Oost-Vlaanderen, Kultureel Jaarboek voor de provincie Oost-Vlaanderen 17, 70-71. GERRIENE P., BEECKMAN H., DAMBLON F., DOUTRELEPONT H., FAIRON-DEMARET M. & SMITH T. 1999: Agaristoxylon garennicum Gerriene et al., gen. et sp. nov., an arborescent Ericaceae from the Belgian Upper Paleocene: palaeoenvironmental imlications, Review of Palaeobotany and Palynology 104, 299307. HENDRIX V., VAN STRYDONCK M., VYNCKIER J. & BOURGEOIS J. 1996: 14C-dateringen en determinaties van de houtrestanten uit bronzen riviervondsten, Lunula. Archaeologia protohistorica 4, 18-22. HILLEWAERT B. & HOLLEVOET Y. 2006: Andermaal Romeins en vroegmiddeleeuws langs de Zandstraat te Sint-Andries/Brugge (prov. West-Vlaanderen), Relicta. Archeologie, Monumenten- en Landschapsonderzoek in Vlaanderen 1, 121-140. IN ’T VEN I. & HOLLEVOET Y. 2005: Een Romeinse nederzetting ten westen van de Stoofweg te Damme/Sijsele (prov. West-Vlaanderen). In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (eds), Een lijn door het landschap. Archeologie en het VTN-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen. Monografie 5, deel 2, 29-34. IN ’T VEN I., HOLLEVOET Y., COOREMANS B., DE GROOTE A. & DEFORCE K. 2005a: Archeologische sites en waarnemingen op het VTN-traject 1997-1998: Provincie West-Vlaanderen, Damme/Sijsele - Stoofweg Oost. In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (eds), Een lijn door het landschap. Archeologie en het VTN-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen. Monografie 5, deel 1, 63. IN ’T VEN I., HOLLEVOET Y., COOREMANS B., DE GROOTE A. & DEFORCE K. 2005b: Archeologische sites en waarnemingen op het VTN-traject 1997-1998: Provincie West-Vlaanderen, Damme/Sijsele Antwerpse heirweg. In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (eds), Een lijn door het landschap. Archeologie en het VTN-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen. Monografie 5, deel 1, 63-64.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 74 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

IN ’T VEN I., HOLLEVOET Y., COOREMANS B., DE GROOTE A. & DEFORCE K. 2005c: Archeologische sites en waarnemingen op het VTN-traject 1997-1998: Provincie West-Vlaanderen, Damme/Sijsele Veldhoekstraat. In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (eds), Een lijn door het landschap. Archeologie en het VTN-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen. Monografie 5, deel 1, 64-65. IN ’T VEN I., HOLLEVOET Y., COOREMANS B., DE GROOTE A. & DEFORCE K. 2005d: Een Romeins grafveld ten oosten van de Stoofweg te Damme/Sijsele (prov. West Vlaanderen). In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (eds), Een lijn door het landschap. Archeologie en het VTN-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen. Monografie 5, deel 2, 35-45. IN ’T VEN I., HOLLEVOET Y., COOREMANS B., DE GROOTE A. & DEFORCE K. 2005e: Romeinse bewoning aan de Antwerpse heirweg in Sijsele/Damme (prov. West-Vlaanderen). In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (eds), Een lijn door het landschap. Archeologie en het VTN-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen. Monografie 5, deel 2, 47-75. IN ’T VEN I., HOLLEVOET Y., COOREMANS B., DE GROOTE A. & DEFORCE K. 2005f: Volmiddeleeuwse bewoningsporen aan de Veldhoekstraat in Damme/Sijsele (prov. West-Vlaanderen). In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (eds), Een lijn door het landschap. Archeologie en het VTN-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen. Monografie 5, deel 2, 77-91. IN ’T VEN I., HOLLEVOET Y., DE GROOTE A. & DEFORCE K. 2005g: Archeologische sites en waarnemingen op het VTN-traject 1997-1998: Provincie West-Vlaanderen, Damme - Lieve. In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (eds), Een lijn door het landschap. Archeologie en het VTN-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen. Monografie 5, deel 1, 57-60. LECLERCQ A. 1978: Appendice 2: Examen anatomique des échantillons de bois provenant d’un puit romain (fin IIe-1ere moitié IIIe siècle après J.C.) à Ploegsteert (Comines, province du Hainaut, Belgique). In: BOURGEOIS J., Les puits en bois tressé du vicus Gallo-Romain de Ploegsteert, Mémoires de la société d’Histoire de Comines-Warneton et de la Région 7, 289-290. MAES B., BASTIAENS J., BRINKKEMPER O., DEFORCE K., RÖVEKAMP C., VAN DEN BREMT P. & ZWAENEPOEL A. 2006: Inheemse bomen en struiken in Nederland en Vlaanderen, Amsterdam. MENNEGA A.M.W., TER WELLE B.J.H., VERBRUGGEN C., FERGUSON D.K., NEEFS F. & VERGAUWE G. 1977: Bijlage 2: Onderzoek van de houtresten. In: DESITTERE M. & WEISSENBORN A.M., Voorwerpen uit de metaaltijden, Oudheidkundige Musea, Bijloke Museum, Gent. SLECHTEN K. 2004: Namen noemen. Het CAI-thesaurusproject. In: CAI-I. De opbouw van een archeologisch beleidsinstrument, IAP-Rapporten 14, Brussel, 49-54. VANDENBRUAENE M., DEFORCE K. & ERVYNCK A. 2007: Natuurwetenschappelijke bijdragen. In: TEMMERMAN B., Het urnenveld van Neerharen-Rekem. Onderzoek naar demografie, sociaal-economische verhoudingen en ideologie van een prehistorische gemeenschap tijdens de late bronstijd/vroege ijzertijd in West-Europa. Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, VUB. VAN IMPE L., IN ’T VEN I., DE PAEPE P., ERVYNCK A. & DESENDER K. 2005: Invading tribes, advancing forests. A witness to the decline of economic activity in Flanders, ca. 200 AD, Studien zur Sachsenforschung 15, 287-306.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 75 van 216

VANMONTFOORT B., GEERTS A.I., CASSEYAS CH., BAKELS C., BUYDENS CH., DAMBLON F., LANGOHR R., VAN NEER W. & VERMEERSCH P.M. 2004: De Hel in de tweede helft van het 5de millennium v. Chr. Een middenNeolithische enclosure te Spiere (prov. West-Vlaanderen), Archeologie in Vlaanderen VIII, 9-77. VYNCKIER J. 1967: Onderzoek en conservatie van het vlechtwerk uit een Romeinse waterput te Destelbergen. In: DE LAET S.J., VAN DOORSELAER A., DESITTERE M. & THOEN H. (eds), Oudheidkundige opgravingen en vondsten in Oost-Vlaanderen, Kultureel Jaarboek voor de Provincie Oost-Vlaanderen, II, 150-152. VYNCKIER J. 1981: Houten schotel afkomstig uit een Romeinse waterput op de Steenbergen te Oelegem, Bulletin van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium 18, 241-242. VYNCKIER J. & HENDRIX V. 1996: Wood determination. In: VERLAECKT K. (ed.), Between River and Barrow, BAR International Series 632, 71-72.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 76 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

ARCHEOZOÃ&#x2013;LOGISCH ONDERZOEK //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

ANTON ERVYNCK & AN LENTACKER (M.M.V. WIM VAN NEER)

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 77 van 216

WAT IS ARCHEOZOÖLOGISCH ONDERZOEK?

Het onderzoek van de dierlijke resten en sporen aangetroffen bij archeologische opgravingen noemt men archeozoölogie. Deze studie vormt een haast onuitputtelijke informatiebron over de dierenwereld van vroeger en vooral over de wijze waarop de mens die exploiteerde. Niet alleen aspecten van voedselwinning, zoals jacht, veeteelt of visvangst, komen daarbij aan bod, maar ook fenomenen als dierlijke werkkracht, het gebruik van dierlijke grondstoffen of het houden van dieren als gezelschap. Ook de rituele of magische betekenis van dieren binnen het menselijk gedrag behoort tot het domein van het archeologisch bottenonderzoek. De studie belicht bovendien hoe de natuurlijke fauna op de activiteiten van de mens reageerde. Een kenmerk van het archeozoölogisch onderzoek is de grote verscheidenheid aan studiemateriaal. De dierenwereld omvat een enorme variatie aan levensvormen, waarvan de meeste na hun dood resten kunnen nalaten die een kans hebben om in archeologische contexten bewaard te blijven. Het gaat om zoogdieren, vogels, reptielen, amfibieën, vissen, insecten, spinnen en mijten, schaaldieren (zoals garnalen of kreeften), schelpdieren en zelfs bepaalde groepen van wormen. Door de uiteenlopende biologie van de genoemde groepen kan het dierlijk materiaal uit archeologische vindplaatsen dus vele vormen vertonen. Enkele voorbeelden zijn botmateriaal, gewei, hoorn, ivoor, leder, haar, eischaal, schubben, schelpen, otolieten (minerale concreties uit het binnenoor van vissen) of delen van het uitwendig skelet van insecten, spinnen en mijten. Dit dierlijk materiaal omvat een ruim spectrum aan dimensies, van minuscule, microscopische resten tot grote vondsten. De waarde van archeozoölogisch onderzoek wordt voor een deel bepaald door de manier waarop met de beschreven diversiteit aan vondstenmateriaal wordt omgegaan, zowel qua opgravings- en verwerkingsmethodologie, als qua interpretatie. Een bepalende factor bij het onderzoek van archeologische dierenresten is de bemonstering. Traditioneel zamelt de archeoloog, per archeologische context, met de hand alles in wat hij aan los materiaal aantreft. Hierdoor blijven echter veel kleine vondsten op het opgravingsterrein achter. Aan dit euvel kan echter worden verholpen door een staalnamecampagne. Uit lagen die veel klein materiaal bevatten, worden grote bodemvolumes genomen die vervolgens op zeven met fijne mazen worden gespoeld. Maaswijdtes van een halve millimeter zorgen ervoor dat zelfs heel kleine vondsten niet verloren gaan. Een verdere kwaliteitsbepalende factor is de determinatiecapaciteit van de onderzoeker(s). Belangrijk is te beschikken over de nodige naslagwerken, maar vooral ook over een uitgebreide referentiecollectie, een verzameling recent dierlijk materiaal, meestal skeletmateriaal, waarmee de archeologische vondsten vergeleken kunnen worden. Het soort interpretaties die in een archeozoölogisch onderzoek bereikt worden, zijn door de onderzoeker niet vrij te kiezen. De informatieve waarde van archeologische dierenresten wordt inderdaad al grotendeels bepaald door hun voorgeschiedenis. De wijze waarop de resten in een archeologische context terechtkwamen, weerspiegelt een geheel van menselijke handelingen of een natuurlijk proces, en het is enkel daarover dat via de resten informatie verkregen wordt. Gautier wees er op dat er in feite, veralgemenend, een vijftal categorieën te onderkennen zijn, elk met hun eigen voorgeschiedenis170. Deze verschillende tafonomische groepen geven dus verschillende soorten informatie over menselijke activiteiten binnen een vroegere natuurlijke of menselijke omgeving of over natuurlijke depositieprocessen.

170

Gautier 1987.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 78 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

Allereerst onderscheiden we als tafonomische groep de consumptieresten. Slachtafval, keukenafval en restjes van de tafel vormen de restanten van de door de mens gejaagde of gekweekte consumptiedieren. Een tweede groep omvat de producten van artisanale activiteit. In vele sites vindt men naast afgewerkte voorwerpen uit dierlijke grondstof ook half afgewerkte stukken of de afvalproducten van de bewerking. Ten derde onderscheiden we de kadavers, de resten van huis- of wilde dieren die niet voor consumptie gebruikt zijn of als grondstof in een artisanaal proces hebben gediend. De vierde groep omvat dan de resten van intrusieven; dieren zoals muizen, kikkers, slakken of kleine vogels, die zonder medeweten van de mens op de site terechtkwamen. Ze zijn niet geconsumeerd, noch voor een of ander nuttig doel gebruikt. Een laatste groep omvat de dieren die niet op een economisch nuttige manier gebruikt zijn, maar die gedood zijn of waarvan delen gebruikt zijn binnen de context van een magisch of religieus ritueel. Grafgiften en bouwoffers zijn daar voorbeelden van. De voorgeschiedenis wat herkomst en depositie betreft, bepaalt enerzijds dus de informatiewaarde van de resten, een gegeven dat de onderzoeker effectief niet in de hand heeft. Anderzijds bepaalt de inventiviteit en de creativiteit van de onderzoeker wel hoever gegaan wordt in het winnen van informatie. Vaak worden aan archeologische vondsten immers niet alleen de foute onderzoeksvragen gesteld, maar gewoonweg ook te weinig vragen. Als dierlijke resten bijvoorbeeld enkel vanuit een economisch oogpunt bekeken worden, zal er nooit inzicht verworven worden over de symbolische en rituele rol van diersoorten in het verleden. Een laatste factor die de kwaliteit van het onderzoek bepaalt, is de bewaringstoestand van de vondsten. Dierlijk materiaal is immers vergankelijk en blijft enkel in specifieke omstandigheden als archeologisch materiaal bewaard. Een eerste vereiste is dat de resten snel in de bodem of in een archeologische context opgenomen worden. Maar zelfs dierlijk materiaal dat in de bodem opgenomen werd, blijft niet altijd bewaard. In droge zandbodems, waar het zure regenwater makkelijk doorsijpelt, worden de resten die zich boven de grondwatertafel bevinden bijvoorbeeld makkelijk aangetast. Dat maakt de meeste van onze zandbodems weinig geschikt om dierlijke resten voor lange tijd te bewaren. Maar ook vele Vlaamse leembodems, met een duidelijke ontkalkingshorizon, bieden slechte bewaringscondities voor bot en ander dierlijk materiaal. Bovendien heeft de afwisseling van droge en natte condities in alle omgevingen een bijkomend nefast effect. Het resultaat is dat er voor de archeozoĂśloog nog weinig te rapen valt, behalve in contexten die diep zijn uitgegraven (onder de watertafel), of op hele natte plekken. Sites met diepe afvalstructuren hebben daarom meer kans om dierlijke resten te bewaren dan sites met enkel oppervlakkige afzettingen. Maar ook archeologische structuren waarin ooit heel veel bot werd gedumpt, kunnen gunstige bewaringsomstandigheden bieden. Dit komt omdat de grote concentratie bot een micromilieu voor zichzelf creĂŤert, wat de zure aantasting neutraliseert. Sites met aanrijking van kalkmortel (meestal bij steenbouw) zijn eveneens gunstiger voor de bewaring van dierenresten. Samen met de factor tijd verklaart dit alles dat sites met steenbouw, vooral uit de Romeinse periode en uit de volmiddeleeuwse tot recente tijden, het meest kans op goede archeozoĂślogische contexten bieden. In de bodem vergaat schelpenmateriaal bij slechte bewaringscondities het snelst. Dan volgt het botmateriaal en ten slotte de tanden. In slechte bewaringsomstandigheden komt het vaak voor dat, qua dierlijk materiaal, op een site enkel nog tanden aanwezig zijn. Die vindt men dan in regel nog samen met enkele stukken verbrand been. Door verbranding verandert immers de chemische samenstelling van het bot waardoor het beter bestand wordt tegen aantasting in de bodem. Het beendermateriaal is dan wel gekrompen, vervormd en versplinterd, wat uiteraard de studie ervan niet ten goede komt.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 79 van 216

HISTORIEK VAN HET ONDERZOEK IN VLAANDEREN

Niettegenstaande België een voortrekker was bij de ontwikkeling van het paleontologisch onderzoek171 kwam het onderzoek van archeologische dierenresten in ons land vrij laat op gang. In Denemarken vond al vanaf het midden van de 19de eeuw interdisciplinair onderzoek plaats op de shell middens of kjökkenmödding-sites langs de kust172. In 1843 toonde een project van de Koninklijke Academie van Kopenhagen173 aan dat die schelpenhopen effectief prehistorische sites waren en geen natuurlijk fenomeen174. In 1861 bracht de Zwitser Rütimeyer een publicatie uit van dierenbotten uit Zwitserse meeroevernederzettingen175. Het eerste onderzoek van dierenbot bij onze noorderburen, meer bepaald van vondsten uit de Nederlandse terpen, dateert al uit het begin van de 20ste eeuw176, met een sporadische voorloper in 1843177. In België moeten we tot 1965 wachten op de eerste archeozoölogische publicaties van A. Gautier. Gautier gaf de start voor de discipline aan het Laboratorium voor Paleontologie van de Universiteit Gent en verrichtte onderzoek op binnen- en buitenlands materiaal178. Aan het eind van de jaren 1970 werd ook aan de Katholieke Universiteit van Leuven archeozoölogisch onderzoek opgestart door W. van Neer. Dit kende er evenwel geen verderzetting; het onderzoek verplaatste zich naar het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika, waar Afrikaans materiaal uiteraard de meeste aandacht kreeg maar sporadisch ook nog Vlaams materiaal onder de loep werd genomen. Belangrijk was daarbij de uitbouw van een grote referentiecollectie van vissenskeletten, waardoor deze groep, ongeveer vanaf het midden van de jaren 1980 eindelijk de aandacht kreeg waar ze recht op had. Vertrekkend van dit archeologisch vissenonderzoek werd samengewerkt met de Universiteit Gent179 en groeide een intense samenwerking met het Instituut voor het Archeologisch Patrimonium (IAP, later omgevormd tot het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed, VIOE). Recent is de archeozoölogische onderzoeksgroep van het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika gemigreerd naar het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN). Het heeft een flinke tijd geduurd voor het archeozoölogisch onderzoek structureel geïntegreerd werd binnen het archeologisch onderzoek ondernomen door de overheid. Dat gebeurde pas aan het eind van de jaren 1980 toen eerst de Nationale Dienst voor Opgravingen en dan de Vlaamse opvolger, het IAP, een archeozoöloog in dienst namen, eerst via met de dienst verbonden verenigingen, zoals Archaeologia Mediaevalis en de Stichting Archeologisch Patrimonium, later als deel van het vaste personeelskader. Momenteel staat het onderzoek aan het Laboratorium voor Paleontologie (UGent) op een laag pitje180 en gebeurt het meeste studiewerk op Vlaams materiaal aan het VIOE, in samenwerking met het KBIN. Andere archeologische werkgemeenschappen begaan met Vlaams onderzoek, actief aan de universiteiten, in musea, in steden of binnen intercommunale diensten, hebben archeozoölogisch onderzoek binnen hun werking nooit structureel uitgebouwd. Aan de KULeuven is recent wel het Center for Archaeological Sciences opgericht, waarbinnen ook archeozoölogisch onderzoek 171

Bijvoorbeeld van pleistocene dierenfossielen uit de grotten in het zuiden van het land of ouder materiaal uit de toen geëxploiteerde steenkoollagen. 172 Prehistorische afvalhopen gedomineerd door schelpenresten. 173 Uitgevoerd door de archeoloog J.J. Worsaee, de geoloog J.G. Forchhammer en de dierkundige J. Steenstrup. 174 Daniel 1976. 175 Toen ‘paaldorpen’ genoemd; Rütimeyer 1861. 176 van Giffen 1913. 177 Janssen 1843, zie Cavallo et al. 2006. 178 Met een nadruk op Afrika. 179 Eerst voor Afrikaans, daarna ook voor Vlaams materiaal. 180 Door de pensionering van A. Gautier, opgevolgd door een onderzoeker met andere dan archeozoölogische interesses, en het ontbreken van andere onderzoekers. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 80 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

uitgebouwd wordt, zij het (voorlopig?) niet op Vlaams materiaal. Ook binnen de langdurige archeologische onderzoeksprojecten waarbij het KBIN fungeert als onderzoekspartner van de KULeuven, is er vooralsnog geen ruimte voor Vlaams materiaal. Ten slotte is er voorlopig ook nog geen commercieel georganiseerd archeozoölogisch onderzoek in Vlaanderen. De reden is zeker niet een gebrek aan studiemateriaal, maar wel een tekort aan fondsen voor materiaalonderzoek na de opgraving. Daarbij komt dat de uitbouw van een bibliotheek en de aanleg en onderhoud van referentiecollecties een enorme investering vergt.

MATERIAAL EN METHODE

Om een stand van zaken op te stellen van de archeozoölogische kennis met betrekking tot Vlaanderen werd gewerkt met een nieuw samengestelde databank. Deze brengt alle relevante ‘eenheden van kennis’ (vanaf hier ‘EVK’ genoemd) samen, een term die gedefinieerd werd als ‘een (deel van een) publicatie, in welke vorm ook, waarin nieuwe gegevens of inzichten over de Vlaamse archeozoölogie worden aangereikt’. Enerzijds werden populariserende publicaties die geen nieuwe data aanbrachten, uit de databank geweerd terwijl artikelen die herhaalden wat al in vorige publicaties stond, onder één EVK gegroepeerd werden. Anderzijds werden analyses die meerdere deelcollecties behandelden, duidelijk verschillend qua datering of herkomst, over verscheidene EVK’s verdeeld. Eenvoudige vondstmeldingen zoals die verschenen in de kroniek ‘Archeologie’ of verschijnen in de reeks ‘Archaeologia Mediaevalis’ zijn niet opgenomen. Er moet sprake zijn van enige studie om als ‘eenheid van kennis’ erkend te worden. De lengte van een bijdrage is daarbij van weinig belang; een kleine collectie kan het onderwerp van een EVK binnen de databank vormen, als ze tenminste bestudeerd is. Methodologische onderzoeken werden weerhouden, maar alleen indien zij (ook) Vlaams studiemateriaal behandelden. Voor deze versie van de Onderzoeksbalans werd het overzicht beperkt tot publicaties met verschijningsjaar 2007 of vroeger. Het bibliografisch onderzoek vertrok van de cv’s van de in Vlaanderen actieve onderzoekers, wat een grote mate van volledigheid garandeerde. Deze lijsten werden aangevuld met de rapporten van studentenonderzoek (de zogenaamde ‘thesissen’) die meestal onder begeleiding van diezelfde onderzoekers zijn uitgevoerd. De overige publicaties waren bekend uit de overdrukkenverzameling van de auteurs. Het dient gezegd dat het feit dat archeozoölogie in Vlaanderen pas laat is opgestart, en alle protagonisten nog in leven zijn, een voordeel betekende bij het opstellen van het bibliografisch overzicht. De structuur van de databank werd dusdanig opgesteld dat volgende gegevens (indien relevant) per EVK konden genoteerd worden: • •

bibliografische referentie(s)* verschijningsjaar van de jongste of meest omvattende publicatie (zoals vermeld in de bibliografische referentie) aantal gepubliceerde pagina’s (omgerekend in A4; het aantal werd bij thesissen arbitrair ingeschat op basis van het volume aan nieuwe gegevens) lokalisatie van de vindplaats (provincie, gemeente, pre-fusiegemeente conform de structuur van de CAI; niet van toepassing op syntheses en andere overzichten) naam van de vindplaats (toponiem, of zelf bedachte naamgeving, indien vermeld in de publicatie) chronologische situering181

• • • •

181

zie Slechten 2004.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 81 van 216

• •

• • • • • •

soort studie (sitegebonden materiaalstudie, synthese, beschouwend stuk of essay, methodologisch onderzoek, theoretische studie of andere) soort vindplaats (stedelijk bewoningssite, niet-stedelijk bewoningssite (ook prehistorisch), artisanale of industriële werkplaats, rurale structuur (geen bewoning: spieker, poel, waterput, ...), ontginningssite, militaire structuur (castellum, motte, kasteel, ...), rituele plaats (tempel, kerk, ...), funeraire structuur, natuurlijke depositie of onduidelijke contexten. Daarnaast werden abdij en vicus nog als speciale bewoningsvormen toegevoegd soort depositie* (afvallaag, kuilvulling, beerput, vulling van waterloop (beek, gracht, poel of andere), waterput, veenpakket, bodemlaag, geologische afzetting of onduidelijke deposities gebruikte verzamelmethode* (zeer willekeurige selectie (bijvoorbeeld uit verzamelingen), met de hand, gezeefd of microstaal) grootte van de vondstencollectie (1-10, 10-100, 100-1000, 1000-10.000,10.000 of meer vondsten, of ‘niet van toepassing’ bijvoorbeeld bij theoretische studies) diergroepen* (zoogdieren, vogels, reptielen, amfibieën, vissen, insecten, spinachtigen, schaaldieren, schelpdieren, andere ongewervelden) interpretaties* (geïnspireerd op een theoretische opdeling volgens Clark182: louter beschrijvend, consumptie, artisanaat, materiële cultuur, sociale structuren, geestesleven (ideologie, ritueel en religie), ecologie) langetermijnprocessen* belicht door het onderzoek (niet-limitatieve lijst: domesticatie, antropogene verspreiding en introductie, (over)exploitatie, pollutie en verstoring, extinctie, adaptatie (ook commensalisme), neolithisatie, romanisatie, urbanisatie, industrialisatie, sociale differentiatie, milieuproblematiek, ...)

De met een * gemerkte onderdelen kunnen meerdere antwoorden bevatten. In totaal werden 318 EVK’s in de databank ingevoerd die 2085 pagina’s gepubliceerde informatie vertegenwoordigen. Alle artikelen werden daarvoor opnieuw bekeken en geïndexeerd. In wat volgt, wordt eerst de chronologische evolutie van de informatieontwikkeling bekeken, om vervolgens de meer inhoudelijke aspecten te belichten. In wat volgt, wordt af en toe een vergelijking gemaakt met de gegevens uit de Centrale Archeologische Inventaris (CAI). Dit gebeurt op basis van een bevraging van die databank uitgevoerd in februari 2008 en toen bestaande uit 3064 opgravingsrecords. Latere aanvullingen of correcties zijn niet in rekening gebracht.

ONTWIKKELING VAN HET ONDERZOEK: VOLUME EN METHODOLOGIE

Figuur 1 toont het aantal EVK’s in de databank in functie van het publicatiejaar, gegroepeerd per drie jaar. De meest recente waarde is daarbij wat misleidend omdat nog maar een derde van de publicatiestroom binnen de periode ‘2007-2009’ gerealiseerd is. Duidelijk is dat het onderzoek na de start in 1965 maar geleidelijk op gang komt, om pas aan te trekken na ongeveer 10 jaar en een piek te bereiken aan het begin van de jaren 1990. Daarna komt qua publicatie-intensiteit een geleidelijke terugval die pas de laatste jaren mogelijk wat gecounterd wordt. De vraag moet daarbij echter wel gesteld worden of het aantal publicaties (in de vorm van EVK’s) wel een goede maatstaf is om de veronderstelde chronologische evolutie te beschrijven.

182

Clark 1968.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 82 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

Fig. 1: Aantal gepubliceerde EVK's per periode van drie jaar (data voor klasse '2008' berusten maar op het publicatiejaar 2007) (totaal = 318).

Fig. 2: Verdeling van het aantal EVK's per grootte van publicatie, uitgedrukt in aantal pagina's (n = 318).

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 83 van 216

Fig. 3: Aantal gepubliceerde pagina's per periode van drie jaar (data voor klasse '2008' berusten enkel op het publicatiejaar 2007) (totaal = 2085).

Figuur 2 bewijst immers dat het overgrote deel van de EVK’s uit maar een gering aantal pagina’s bestaat. Mogelijke pieken of dalen in de publicatiecurven zouden dus veroorzaakt kunnen zijn door de aan- of afwezigheid van aantallen van kleine en daarom wellicht minder betekenisvolle bijdragen. Figuur 3 toont dat, als de productie aan informatie in pagina’s wordt uitgedrukt, zich dezelfde tendens aftekent als in figuur 1 maar dat de recuperatie van het aantal EVK’s gedurende de laatste jaren zich niet in aantal pagina’s uitdrukt. Inderdaad blijkt deze stijging, bij nazicht van de databank, voor een deel veroorzaakt door een beduidend aantal EVK’s van geringe omvang, met name de collecties uit het VTN-project183, en de EVK’s uit het overzicht voor Kortrijk door Gautier en Van Neer184. De algemene conclusie moet dus zijn dat de archeozoölogische informatiestroom sinds 1965 een trage start kende, een piek aan het begin van de jaren 1990, en een terugval in de 21ste eeuw. Redenen voor deze terugval zijn moeilijk te achterhalen, maar het betreft zonder twijfel een combinatie van factoren. Wellicht is het zo dat men in de ontwikkeling van het onderzoek steeds meer tijd en moeite is gaan besteden per individuele studie. Vondstencollecties werden mogelijk groter, wat de analyse meer tijdrovend maakte en methodologisch complexer. Bovendien zorgt het cumulatief effect van het groeiende volume aan literatuur en vergelijkingsstudies ervoor dat per onderzoek steeds meer tijd aan ‘leeswerk’ besteed moet worden. Dit alles verklaart wellicht waarom, wanneer per publicatiejaar het gemiddeld aantal pagina’s per EVK wordt uitgezet (fig. 4), een positieve trend in de gemiddelde omvang van de EVK’s naar voren komt185. Inhoudelijke complexiteit of diepgang kan natuurlijk niet in dergelijke droge statistiek tot uiting worden gebracht, maar de ervaring leert dat ook deze factoren meespelen in de waargenomen trends. Daarnaast zijn er wellicht nog een aantal pragmatische redenen aan te duiden voor de wat moeizamere publicatiestroom in de laatste jaren. 183

In’t Ven & De Clercq 2005a, 2005b. Gautier & Van Neer 2007. 185 Zeker wanneer rekening gehouden wordt met de problematiek rond het VTN-project en het overzicht voor Kortrijk. 184

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 84 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

Fig. 4: Gemiddeld aantal pagina's per EVK per periode van drie jaar (data voor klasse '2008' berusten enkel op het publicatiejaar 2007) (basisdata: fig. 1 en 3). Voor de klassen '2005' en '2008' staat apart weergegeven wat de waarden zijn zonder rekening te houden met de VTN-publikatie186 en het overzicht voor Kortrijk187.

Fig. 5: Aantal gepubliceerde EVK's per grootte van de bestudeerde collectie, per periode van drie jaar (data voor klasse '2008' berusten op het publicatiejaar 2007) (totaal = 243). 186 187

Inâ&#x20AC;&#x2122;t Ven & De Clercq 2005a, 2005b. Gautier & Van Neer 2007.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 85 van 216

Het geleidelijk stilvallen van het onderzoek aan het Gentse Laboratorium voor Paleontologie heeft daar zeker iets mee te maken, net zoals het feit dat onderzoekers tegenwoordig steeds meer tijd steken in niet-onderzoeksactiviteiten (managementsoefeningen, administratie, etc.), of opteren voor bijkomende taken zoals onderwijsverstrekking of publiekswerking. Ten slotte dient gezegd dat de waargenomen trends steunen op een overzicht van het gepubliceerd materiaal maar niet op een becijfering van het uitgevoerd onderzoek. Misschien is er in de 21ste eeuw al veel onderzocht, maar raakten de resultaten niet verspreid? Een benaderende maat voor de veronderstelde groei in diepgang en kwaliteit van het onderzoek is mogelijk de omvang van de studiecollecties. Wanneer dit doorheen de tijd wordt geanalyseerd188, valt op dat pieken in de informatiestroom veelal te wijten zijn aan het publiceren van kleinere collecties (fig. 5), maar dat grote vondstencollecties relatief gezien duidelijk steeds meer aandacht krijgen (fig. 6). Vanaf 1985 worden bijvoorbeeld pas collecties van 10.000 vondsten of meer in studie genomen. Kleine collecties, van 10 tot 100 vondsten, domineren in de pioniersfase van het onderzoek, maar komen vanaf het eind van jaren 1970 minder in publicaties voor. Dit alles bevestigt het hierboven geopperde vermoeden dat het onderzoek meer tijdrovend is geworden.

Fig.6: Relatieve frequentie van het aantal gepubliceerde EVK's per grootte van de bestudeerde collectie, per periode van drie jaar (data voor klasse '2008' berusten enkel op het publicatiejaar 2007) (basisdata: zie fig. 5).

De toenemende grootte van de vondstencollecties zou te wijten kunnen zijn aan het uitvoeren van steeds grootschaliger opgravingen en aan het steeds beter met de hand inzamelen van dierlijke resten. Voor het eerste zijn echter moeilijk aanwijzingen te vinden terwijl de tweede factor wellicht meespeelt, maar moeilijk te meten valt. Wat wel duidelijk is, is dat in de loop der tijd steeds meer zeefcampagnes zijn uitgevoerd op opgravingen, wat heeft geleid tot grote collecties van kleinere dierenresten. In een 188

Waarbij enkel sitegebonden materiaalonderzoek wordt weerhouden en geen methodologische, synthetiserende of theoretische publicaties. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 86 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

analyse van de verhouding van bemonstering via zeefstalen versus inzameling met de hand (waarbij enkel sitegebonden materiaalonderzoek wordt weerhouden: fig. 7), wordt duidelijk dat in de loop der tijd steeds fijner wordt bemonsterd. In ongeveer twee derden tot drie kwart van de opgravingen neemt men tegenwoordig zeefstalen. Dat blijkt althans uit de onderzochte collecties, maar niet gezeefde ensembles worden misschien vaker geweigerd voor onderzoek? De situatie op het terrein is dus wellicht niet zo rooskleurig als figuur 7 doet vermoeden.

Fig. 7: Frequentie waarin gezeefd materiaal werd opgenomen in de EVK's, per periode van drie jaar (data voor klasse '2008' berusten enkel op het publicatiejaar 2007) (totaal = 256). De curve geeft de regressievergelijking weer.

Een bijkomende factor, die helpt de toenemende complexiteit en moeilijkheidsgraad van het onderzoek te verklaren, is de groeiende taxonomische diversiteit van de onderzoeksobjecten. Wanneer chronologisch in kaart wordt gebracht wat het relatief belang is van de belangrijkste dierengroepen in de publicaties, tekent zich vanaf het eind van de jaren 1970 grosso modo een vrij constant patroon af (fig. 8). De kwaliteit van de analyses per diergroep zijn echter duidelijk verschillend en evolueren in de tijd. Een vergelijking met figuur 7 bewijst immers dat, wat bijvoorbeeld vissenresten betreft, een groot deel van de oudere studies enkel handverzameld materiaal behandelt, wat zich vertaalt in een weinig representatief soortenspectrum en, in het algemeen, een bias voor grotere vondsten van grotere soorten189. Voor zoogdieren stelt deze problematiek zich minder en ook vogels blijken door uitgebreide zeefcampagnes niet echt aan belang te winnen in de analyses190. Een opvallende tendens komt wel naar voren wanneer bepaalde diergroepen voor het eerst als onderzoeksthema in Vlaamse archeologische publicaties verschijnen (fig. 9). AmfibieĂŤn en schaaldieren profiteren duidelijk van het toegenomen aantal zeefstalen, maar de start van het onderzoek van insecten (vrijwel uitsluitend loopkevers) en mijten heeft daarnaast ook te maken met

189 190

Van Neer & Ervynck 1993. Ervynck 1993b.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 87 van 216

specifieke samenwerkingsverbanden, uitgebouwd omdat ingezien werd dat deze groepen van intrusieven belangrijke ecologische informatie konden leveren (zie het onderzoek van Desender vanaf 1986191, en van Schelvis vanaf 1993192). In het algemeen blijven schelpdieren, vissen, vogels en zoogdieren de belangrijkste onderzoeksobjecten binnen de Vlaamse archeozoölogie (fig. 10).

Fig. 8: Relatieve frequentie waarmee dierengroepen besproken worden in de EVK's, per periode van drie jaar (data voor klasse '2008' berusten enkel op het publicatiejaar 2007) (berekend op 318 EVK's).

De hiernavolgende inhoudelijke analyse steunt dus op een vrij heterogene dataset, waarbij het onderzoek in de eerste helft van de geschiedenis van de discipline (1965-1985) beduidend verschilt van dat in de tweede helft (1985-2007). Het aantal EVK’s is beperkt (318) en ook het volume aan leesstof is niet erg groot (2085 A4-pagina’s). Bovendien toont figuur 6 aan dat studies gebaseerd op grote collecties nog steeds een minderheid zijn, een patroon dat nog duidelijker wordt wanneer een overzicht voor de gehele databank wordt gemaakt (fig. 11). Bijna drie kwart van de EVK’s (enkel sitegebonden materiaalstudies) blijkt gebaseerd op minder dan 1000 vondsten, terwijl meer dan een kwart van de EVK’s een studiecollectie van minder dan 100 specimens vertegenwoordigt. Minder dan een tiende van de materiaalstudies boog zich over een echt grote collectie (10.000 vondsten en meer), wat neerkomt op maar 21 EVK’s. Bovendien is op de vindplaatsen enkel de jongste jaren systematisch gezeefd (fig. 7), wat nog eens de inhoudelijke kwaliteit (eerder het gebrek daaraan) van de EVK’s beschrijft.

191 192

Mertens et al. 1986. Schelvis & Ervynck 1993.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 88 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

Fig. 9: Aantal analyses (EVK's) van minder gebruikelijke dierengroepen per periode van drie jaar (lopend gemiddelde over drie klassen, data voor klasse '2008' berusten enkel op het publicatiejaar 2007) (berekend op 318 EVK's).

Fig. 10: Totaal aantal analyses per dierengroep voor de gehele dataset (berekend op 318 EVK's).

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 89 van 216

Fig. 11: Relatieve frequentie van de EVK's opgedeeld per grootte van de bestudeerde collectie (n = 243).

Fig. 12: Relatieve frequentie van de EVK's opgedeeld per bestudeerde culturele periode (n = 276). Globale overzichten en slecht gedateerde ensembles zijn niet in rekening gebracht.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 90 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

ONTWIKKELING VAN HET ONDERZOEK: INHOUDELIJK

5.1

VONDSTEN PER TIJDSPERIODE

Bij het inhoudelijk onderzoek van de gepubliceerde archeozoölogische informatie wordt in eerste instantie best per culturele tijdsperiode gewerkt. Het archeologisch bodemarchief is qua samenstelling immers beïnvloed en bepaald door de tijd, niet enkel door de chronologisch voortschrijdende erosie, maar evenzeer door de kenmerken van de samenlevingen in de diverse culturele perioden. Een jagerverzamelaar uit het mesolithicum laat nu eenmaal andere sporen na dan een stadsbewoner uit de 16de eeuw.

Fig. 13: Relatieve frequentie van de EVK's opgedeeld per bestudeerde culturele periode (n = 276), vergeleken met de relatieve frequentie waarmee opgegraven sites uit die periodes in de CAI opduiken (n = 3064).

Een eerste observatie is dan ook de ongelijke vertegenwoordiging van de verschillende culturele periodes in de archeozoölogische databank (fig. 12) (enkel sitegebonden materiaalstudies zijn in rekening genomen). De ‘steentijden’193 zijn nauwelijks door archeozoölogisch materiaal vertegenwoordigd, terwijl de situatie voor de metaaltijden194 niet veel beter is. Overduidelijk blijkt dat de Vlaamse archeozoölogie vooral gewerkt heeft op Romeins, middeleeuws en postmiddeleeuws materiaal. Recentere vondsten195 zijn dan weer vrij zeldzaam, wat zonder twijfel te wijten is aan het geringe belang dat het archeologisch onderzoek van recente vindplaatsen in de Vlaamse erfgoedstudie krijgt196. De algemene chronologische verdeling van studiecollecties staat vooral in schril contrast tot 193

Paleo-, meso- en neolithicum. Bronstijd en ijzertijd. 195 19de - 20ste eeuw. 196 Maar 36 van de 3064 opgravingsrecords in de CAI dateren uit de recente tijden. 194

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 91 van 216

het aantal oudere vindplaatsen in Vlaanderen en het aandeel dat zij binnen het geheel van sites vertegenwoordigen. Een vergelijking met gegevens uit de CAI toont dit duidelijk aan (fig. 13). Enkel in de vindplaatsen uit de historische perioden is enig studiemateriaal bewaard, een patroon dat meer moet worden toegeschreven aan de bewaringskansen op de onderzochte vindplaatsen dan aan de toegepaste methodologie of aan de motivatie van de opgravers. Bij het opgraven van steentijdsites wordt bijvoorbeeld de grootste aandacht geschonken aan de recuperatie van vondsten, anorganisch of organisch, maar de sites bestaan vaak enkel uit scatters van geologisch materiaal. Jongere vondstcomplexen, uit de metaaltijden, tonen de problematiek van het bewaren van dierlijk materiaal nog eens duidelijk aan. Dat dierlijke bronstijdvondsten ontbreken, is opmerkelijk maar er is natuurlijk wel een relatieve schaarste in Vlaanderen aan nederzettingsvindplaatsen uit die periode. IJzertijdvindplaatsen zijn er meer, maar ook voor die periode is Vlaams archeozoรถlogisch materiaal schaars. In het algemeen lijken inderdaad enkel sites uit de historische197 archeologie betekenisvol dierlijk materiaal aan te leveren, met grotere collecties en beter bewaard materiaal. Waar de bodemcondities de schaarste kunnen verklaren in prehistorische sites zijn de culturele patronen van afvalverwerking zonder twijfel verantwoordelijk voor de bewaring van dierlijk materiaal in jongere contexten. Diepere afvaldepots, als gevolg van complexere structuren op een Romeinse of jongere woonplaats, kunnen voor een betere bewaring van organisch materiaal hebben gezorgd. Accumulaties van grote hoeveelheden aan organische resten, typisch voor de wat complexere nederzettingsstructuren van de historische sites, zorgen zoals gezegd voor een bufferend effect waardoor uiteindelijk toch wat resten voor onderzoek overblijven. En dan is er nog het gunstige effect van de aanrijking aan kalkmortel in de bodem, voor sites met steenbouw.

Fig. 14: Aantal EVK's per culturele periode (n = 276).

197

Romeinse en jongere.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 92 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

Fig. 15: Aantal EVK's per culturele periode, per periode van drie publicatiejaren (data voor klasse '2008' berusten enkel op het publicatiejaar 2007) (n = 276).

Fig. 16: Relatieve frequentie van EVK's per culturele periode, per periode van drie publicatiejaren (data voor klasse '2008' berusten slechts op het publicatiejaar 2007) (basisdata: fig. 15). ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 93 van 216

De culturele en chronologische invloed op de bewaringskans van archeozoölogisch materiaal toont zich, voor Vlaanderen, nog eens duidelijk in de meer gedetailleerde opdeling in figuur 14. De qua informatie dominante perioden zijn die welke diepe afvalstructuren aanlegden en in het algemeen het meeste afval produceerden (midden-Romeinse sites, laatmiddeleeuwse vindplaatsen). Perioden die archeologisch moeilijk te traceren zijn, omdat de resten vaak in latere perioden zijn verstoord (vroegRomeinse sites) of omdat sites uit die tijd sowieso zeldzaam zijn (laat-Romeinse periode, vroege middeleeuwen), zijn uiteraard ook archeozoölogisch slecht gedocumenteerd. De vraag kan daarbij gesteld worden of de aandacht voor bepaalde culturele perioden veranderd is doorheen de ontwikkeling van het onderzoek. Figuur 15 en figuur 16 suggereren dat dit, zeker na de initiële opstartfase, niet het geval is. Er zit niet echt een toe- of afname in het aantal of de relatieve frequentie van onderzoeken per culturele periode. Dit heeft trouwens wellicht meer met het aanbod dan met de vraag te maken. De Vlaamse archeozoölogie is immers nooit sterk rond onderzoeksprogramma’s gestructureerd geweest.

Fig.17: Relatieve frequentie van de grootteklassen van bestudeerde collecties per culturele periode (n = 243).

De ongelijke documentatie per culturele periode wordt nog eens duidelijk in de verf gezet wanneer de grootte van de gepubliceerde studiecollecties per periode wordt uitgezet (fig. 17). Voor het paleolithicum zijn maar twee ensembles bekend, waarvan één in de grootteklasse ‘100-1000’ valt198. Uit het mesolithicum zijn twee wat grotere collecties bestudeerd,199 maar die bestaan uit gecremeerd materiaal waarvan enkel de visresten een betekenisvolle determinatielijst leverden. Het neolithicum is opnieuw vertegenwoordigd door een klein aantal van ensembles van geringe omvang, een patroon dat ook geldt voor de metaaltijden. Van de 15 bestudeerde ijzertijdcollecties haalt geen enkele meer dan 1000 vondsten. Pas uit de Romeinse, de middeleeuwse en de postmiddeleeuwse perioden zijn

198 199

Bringmans et al. 2003. Van Neer et al. 2005a.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 94 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

echt grote vondstencollecties gepubliceerd, een patroon dat alweer moet verklaard worden door de opbouw van deze sites (diepe afvalstructuren). Enkel de vindplaatsen uit de vroege middeleeuwen lijken qua archeozoölogische documentatie (en niet alleen in dat opzicht) op de prehistorische sites. Uit vindplaatsen uit de recente tijden zijn tenslotte ook nog geen grote collecties onderzocht. De 21 grotere collecties uit de databank (meer dan 10.000 vondsten) komen alle uit de Romeinse, vol-, laaten postmiddeleeuwse perioden. Wanneer een overzicht wordt gemaakt van het aantal gepubliceerde pagina’s per culturele periode komt de ondervertegenwoordiging van de pre- en protohistorische perioden nog eens naar voren, (fig. 18) een patroon dat uiteraard het resultaat is van de kleine vondstencollecties.

Fig. 18: Relatieve frequentie van het aantal gepubliceerde pagina's per culturele periode (n = 1676). Globale overzichten en slecht gedateerde ensembles zijn niet in rekening gebracht.

Per culturele periode verschilt natuurlijk de soort vindplaatsen die archeozoölogisch zijn onderzocht (fig. 19 & 20). Dat heeft niet enkel te maken met de variërende en evoluerende aard van de menselijke activiteiten maar ook met de opties en mogelijkheden binnen het archeologisch onderzoek. Dat de dierenresten uit pre- en protohistorische sites hoofdzakelijk bestaan uit nederzettingsafval wekt wellicht geen verwondering. Voor de Romeinse periode is echter een duidelijke opdeling mogelijk. Collecties uit stedelijke sites200 domineren, samen met deze uit vici. Ensembles uit plattelandssites zijn niet schaars, maar nazicht van de databank leert dat het voor die sites vrijwel uitsluitend om kleine collecties gaat. Militaire Romeinse sites blijken tot nu toe maar zelden archeozoölogische studies opgeleverd te hebben. Dat laatste is wel te verklaren vanuit de CAI: slechts 10 van de 816 records (1,2%) voor de Romeinse periode worden aan militaire sites of structuren toegeschreven.

200

In het geval van Vlaanderen enkel Tongeren.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 95 van 216

Fig. 19: Aantal EVK's per type vindplaats, per culturele periode (n = 267).

Fig. 20: Relatieve frequentie van EVK's per type vindplaats, per culturele periode (basisdata: fig. 19).

De vroege middeleeuwen zijn door een te klein aantal collecties vertegenwoordigd om een analyse te rechtvaardigen, maar de latere periodes tonen weer enkele duidelijke tendensen. Uit de volle en late middeleeuwen zijn opvallend veel collecties uit zogenaamde â&#x20AC;&#x2DC;militaire structurenâ&#x20AC;&#x2122; bekend, wat vooral te maken heeft met het binnen de (vroegere) Vlaamse archeologie populaire onderzoek van feodale ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 96 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

mottes en latere versterkingen201. In de laatmiddeleeuwse periode winnen echter ook de stedelijke contexten aan belang binnen de archeozoölogie. Het vele stadskernonderzoek is daar uiteraard de oorzaak van. Dit is trouwens ook een deel van de Vlaamse archeologie waar vroeger veel amateurverenigingen in actief waren. De postmiddeleeuwse periode weerspiegelt ten slotte hetzelfde beeld, zij het dat contexten uit abdijen nu ook frequentere archeozoölogische studieobjecten vormen. Uit de middeleeuwse perioden zijn ook wel abdijcontexten bekend, maar dat aantal is relatief gering, vergeleken met andere soorten vindplaatsen. Figuur 19 en figuur 20 wijzen er eveneens op dat vindplaatsen die de verwerking van dierlijke producten voor andere dan consumptiedoeleinden illustreren schaars zijn en enkel uit de Romeinse, laaten postmiddeleeuwse perioden stammen. Dierenresten in associatie met grafstructuren zijn er dan weer voornamelijk uit de Romeinse periode. Uit de ganse Vlaamse prehistorie is maar één archeozoölogische collectie bekend die een kijk geeft op (een deel van) het grafritueel. Dat dergelijke ensembles ontbreken uit de perioden dat het christelijke geloof algemeen was, is dan weer niet te verwonderen. Dieren spelen geen rol in de christelijke begrafenisritus. Materiaal uit rituele sites (tempels, kerken) is tenslotte weer heel zeldzaam en bestaat voor de post-Romeinse perioden vooral uit toevallige vondsten uit kerkopgravingen. Pre-christelijke cultusplaatsen zijn dan weer heel zeldzaam in de Vlaamse archeologie (16 records in de CAI). Een overzicht van de onderzochte soorten van contexten toont het overwicht aan van beerputten voor de postmiddeleeuwse periode (fig. 21 & 22). Voor de prehistorische archeozoölogie is materiaal gedeponeerd onder water dominant; door de ongunstige bodemcondities zijn dat op sites zonder diepe, gegraven afvalstructuren inderdaad ook de enige plekken waar dierlijk materiaal kon bewaard blijven.

Fig. 21: EVK's per type archeologische context, per culturele periode (n = 304).

201

119 van de 1106 middeleeuwse records (10,8%) uit de CAI betreffen versterkingen.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 97 van 216

Fig. 22: Relatieve frequentie van EVK's per type archeologische context, per culturele periode (basisdata: fig. 21).

Fig. 23: Lokalisatie van archeozoรถlogische vindplaatsen uit de steentijden.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 98 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

5.2

GEOGRAFISCHE SPREIDING

Een overzicht van de plaatsen waarvan de onderzochte collecties vandaan komen, toont aan dat er naast een chronologische ook een geografische ongelijkheid is binnen de archeozoölogische dataset. De analyse wordt daarbij uitgevoerd in het kader van de ‘archeoregio’s’, een synthetiserende opdeling van het Vlaamse grondgebied op basis van de kenmerken van bodem, geomorfologie en ecologie. Bij het bekijken van het kaartmateriaal moet wel steeds rekening gehouden worden met het feit dat centraal in de zandleem- en leemstreek onveranderlijk een hiatus aan vindplaatsen zal optreden. Dat heeft te maken met de staatsstructuur van ons land en niet met een archeologische realiteit. Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest is immers niet in dit overzicht opgenomen. De vindplaatsen uit de steentijden (fig. 23) kunnen nauwelijks een trend aantonen, omdat ze te gering in aantal zijn. Maar de geografische verdeling van de sites uit de metaaltijden202 (fig. 24) illustreert al enkele patronen die ook voor latere perioden geldig zijn. De archeoregio van de Kempen is duidelijk ondervertegenwoordigd, net zoals het westelijk deel van Vlaanderen. Wellicht is het voorkomen van droge, zandige bodems in de Kempen daarvoor een verklaring, terwijl voor West-Vlaanderen misschien een verklaring moet gezocht worden in een lage activiteit aan onderzoek? Het ontbreken van vondsten in het noordelijk deel van de provincie Oost-Vlaanderen (archeoregio van de Zandstreek) is zonder twijfel weer aan de bodemcondities te wijten.

Fig. 24: Lokalisatie van archeozoölogische vindplaatsen uit de metaaltijden.

202

Eigenlijk vrijwel alleen ijzertijdsites.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 99 van 216

Fig. 25: Lokalisatie van archeozoรถlogische vindplaatsen uit de Romeinse tijd.

Fig. 26: Lokalisatie van archeozoรถlogische vindplaatsen uit de middeleeuwen.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 100 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

Romeinse archeozoölogische collecties komen uit een breder gebied dan de pre- en protohistorische sites, maar opnieuw komt de schaarste aan vondsten uit de archeoregio van de Kempen naar voren (fig. 25). Bovendien zijn collecties uit de kuststreek (duinen en polders) vrijwel afwezig, een vaststelling die verklaard kan worden door de recente geologische dynamiek van dit gebied203. Een groot deel van de onderzochte collecties komen voor deze periode uit stedelijke contexten of uit opgravingen in vici en deze collecties zijn uiteraard eerder het resultaat van depositie in diepere afvalstructuren dan aan de lokale, minder gunstige bodemcondities. De frequenties aan ensembles uit deze min of meer verstedelijkte sites zijn uiteraard ook de weerslag van de plaatselijke opgravingsactiviteiten. Zo zijn er uit Tongeren, de enige Romeinse stad uit ons studiegebied, een flink aantal studies bekend, maar de rapporten over dierlijk materiaal uit de vici verdelen zich over veel vindplaatsen, zie ook het hoofdstuk ‘Kennis, en de hiaten daarin’. Ze bieden nauwelijks een goede kijk op de voedseleconomie of op andere functies van dieren in dit soort sites. Dat vici ontbreken in de Kempen verklaart natuurlijk ook enigszins de afwezigheid van archeozoölogische informatie voor dat gebied. Maar ook de Romeinse landbouwbedrijven in dat deel van Vlaanderen zijn ofwel slecht ofwel te weinig onderzocht en hebben in elk geval tot nu toe geen grote studiecollecties opgeleverd. De situatie voor de middeleeuwen (fig. 26) is enigszins verschillend van deze voor de Romeinse tijd. Dat komt vooral omdat er meer vindplaatsen zijn onderzocht en omdat er nu ook uit de kustvlakte sites bekend zijn. Een egale spreiding over het studiegebied is er echter niet: het noorden van de Zandstreek toont een leegte aan informatie, net zoals, opnieuw, de Kempen. De verspreiding van middeleeuwse archeozoölogische studiecollecties is verder natuurlijk sterk beïnvloed door de lokalisatie van de steden. Toch is ook voor deze vindplaatsen de verdeling van de EVK’s ongelijk, zie ook het hoofdstuk ‘Kennis, en de hiaten daarin’. Naast deze stedelijke contexten beslaat de archeozoölogische databank voor de Vlaamse middeleeuwen vooral militaire sites (volmiddeleeuwse mottes, laatmiddeleeuwse kastelen) en enkele ensembles uit abdijen.

Fig. 27: Lokalisatie van archeozoölogische vindplaatsen uit de nieuwe tijd.

203

Bv. Ervynck et al. 1999a.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 101 van 216

Fig. 28: Lokalisatie van archeozoölogische vindplaatsen uit de nieuwste tijd.

De jongste perioden (fig. 27 & 28) tonen grofweg hetzelfde beeld als voor de middeleeuwen werd vastgesteld. Steden zijn opnieuw belangrijk, net zoals abdijen en enkele militaire versterkingen. Opvallend is opnieuw het ontbreken van gegevens uit de Kempen en uit het gebied tussen Gent en Brugge in de Zandstreek. Per regio bekeken blijkt de Zandleem- en Leemstreek nog de beste chronologische spreiding van archeozoölogische documentatie te bieden, althans vanaf de ijzertijd. In de Zandstreek zijn goede contexten eigenlijk enkel vanaf de Romeinse tijd te vinden maar blijft het noorden van deze archeoregio vrijwel onbekend terrein. Voor de middeleeuwen valt zoals gezegd ook de ‘leegte’ op in het gebied tussen Gent en Brugge. De Kempen zijn dan weer vrijwel niet-gedocumenteerd wat betreft de archeozoölogie van ongeveer alle perioden. De vraag daarbij is of dit enkel aan de bodemgesteldheid te wijten kan zijn. Uit de Duinen en Polders komen collecties vanaf de middeleeuwen204, een patroon dat door de geologische ontwikkeling van dit gebied en door de vrij recente bedijking verklaard kan worden. De Maasterrassen ontbreken ten slotte geheel in de inventaris. De vastgestelde geografische verdeling van de archeozoölogische studiecollecties moet, alles samen, niet enkel geëvalueerd worden in functie van de bodemgesteldheid (en dus de bewaringskansen voor dierlijk materiaal), maar ook van de densiteit aan bewoning in vroegere perioden (vaak ook een weerspiegeling van de bodemcondities) en van de intensiteit aan archeologisch onderzoek. De impact van deze laatste factor mag niet onderschat worden: de actieradius van de universiteiten, de lokale werking van amateursverenigingen, de individuele keuzes van onderzoekers binnen 204

Behalve de prehistorische sites ontdekt bij de diepe graafwerken voor de Antwerpse havenuitbreiding.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 102 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

onderzoeksinstellingen zoals de Nationale Dienst voor Opgravingen, het IAP of het VIOE, en wellicht zelfs de lokalisatie van de woonplaats van de archeozoölogen zelf en de uitbouw van het wegennet, hebben mee de opbouw van de databank bepaald.

5.3

INTERPRETATIES EN BESTUDEERDE PROCESSEN

Een analyse van de interpretaties gemaakt op basis van de beschikbare EVK’s is misschien voorbarig, gezien de geringe omvang en de heterogene aard van de databank. Nochtans tekenen zich al enkele duidelijke patronen af (fig. 29). Zo blijkt, voor alle culturele perioden samen, dat de voedselvoorziening het belangrijkste onderzoeksthema vormt. Verder zijn een groot aantal studies louter beschrijvend205. Daarnaast blijkt het vraagstuk van de impact van het gebruik van dierlijke producten206 op de sociale structuren van vroegere samenlevingen in één op de tien EVK’s aan bod te komen. Fenomenen als de Romeinse, ongelijk verdeelde koopkracht, de volmiddeleeuwse klassenmaatschappij en de wisselende koopkracht binnen de laaten postmiddeleeuwse samenleving komen aldus in het vizier. Opvallend is verder dat aspecten zoals ideologie, ritueel en religie weinig aandacht kregen in de gepubliceerde EVK’s. Dat ligt misschien aan het geringe aantal pre-christelijke vindplaatsen met rituele connotatie. Ecologische reconstructies207 vormen ten slotte ook maar een beperkt deel van de onderzoeksthema’s. In het algemeen weerspiegelt de opdeling in interpretaties de tafonomische aard van het opgegraven dierlijk materiaal. De meeste opgravingen leveren qua archeozoölogische vondsten vooral consumptieafval op, terwijl artisanaal afval en kadavers veel zeldzamer zijn. Ecologische reconstructies gebeuren voornamelijk op basis van intrusief materiaal en dat komt enkel uit specifieke contexten (zoals waterputten), die dan nog goed moeten bemonsterd zijn. Dat verklaart dus grotendeels waarom ecologische thema’s minder aan bod komen.

Fig. 29: Relatieve frequentie van types van interpretaties die aan bod komen in de EVK's (n = 443).

205

Vooral deze uit de beginperiode van het onderzoek en deze gebaseerd op kleine vondstcollecties. Via consumptie, artisanale bedrijvigheid en andere activiteiten. 207 Interpretaties omtrent de vroegere natuur op basis van de aangetroffen diersoorten. 206

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 103 van 216

Fig. 30: Relatieve frequentie van types van interpretaties die aan bod komen in de EVK's, per culturele periode (n = 443).

De interpretaties uit het archeozoölogisch onderzoek verschillen natuurlijk per culturele periode (fig. 30). De pre- en protohistorische vindplaatsen leverden, gezien de geringe omvang van de collecties aan dierlijke resten en de schaarste aan materiaal in het algemeen, vooral beschrijvende rapporten, naast een aantal analyses omtrent voedselvoorziening. Consumptie is voor de jongere perioden een nog belangrijker thema. De sociale samenstelling van vroegere samenlevingen blijkt dan weer vooral aandacht te krijgen in de middeleeuwse en postmiddeleeuwse collecties, interpretaties die eigenlijk voor een groot deel steunen op consumptiepatronen. Opvallend is ten slotte dat het ritueel gebruik van dieren enkel wat belang heeft voor de Romeinse archeologie. In jongere perioden zijn dieren, door het christendom, in dat opzicht van minder belang; voor oudere perioden ontbreekt gewoon het studiemateriaal. Er kan ook gekeken worden naar de bijdrage van de archeozoölogie aan de studie van grote processen in het vroegere menselijke handelen. Voorbeelden zijn de overgang van jagen-verzamelen naar landbouw, de kolonisatie door de Romeinen, urbanisatie, en dergelijke. Wat uit de EVK’s aldus naar voren komt, is een zeer divers beeld waarin toch enkele patronen te herkennen zijn (fig. 31 & 32). Vele auteurs schenken (logischerwijs) vooral aandacht aan veranderingen in de dierenwereld, meer bepaald aan het ontstaan en de verspreiding van huisdieren, de aanpassing door dieren aan de veranderende menselijke leefomgeving, de introductie van soorten in het wild, de exploitatie van dierlijke grondstoffen, die vaak problematisch ver doorgedreven wordt en uiteindelijk kan leiden tot het verdwijnen van soorten. Thema’s zoals ‘milieuproblematiek’ en ‘pollutie en verstoring’ sluiten nauw bij dit laatste aan. Samen vormen deze min of meer ecologische thema’s meer dan de helft van de interpretaties die uit de studies naar voren komen. Wanneer deze vaststelling geconfronteerd wordt met de verdeling van de onderzoeksthema’s in figuur 29, wordt duidelijk dat de opgesomde ecologische processen vooral bestudeerd worden op basis van consumptieafval, eerder dan steunend op het soortenspectrum aan intrusieven uit de opgegraven contexten. Merken we tenslotte nog op dat het thema ‘vegetatie-evolutie’ in figuur 31 in feite overeenkomt met de ecologische reconstructies ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 104 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

uit figuur 29 en niet bij bovengenoemde ecologische processen aansluit. Het gaat hier om het gebruik van dierenresten als ecologische indicatoren voor vroegere vegetaties en niet om studies omtrent veranderingen in de dierenwereld zelf.

Fig. 31: Relatieve frequentie van archeologische (culturele en natuurlijke) processen die aan bod komen in de EVK's (n = 141).

Fig. 32: Relatieve frequentie van archeologische (culturele en natuurlijke) processen die aan bod komen in de EVK's, per culturele periode (n = 141). ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 105 van 216

Meer culturele processen die in de EVK’s aan bod komen, zijn romanisatie, sociale differentiatie, urbanisatie en industrialisatie. Behalve bij het laatste proces, dat vooral op basis van artisanaal materiaal is uitgewerkt, zijn de analyses weer vooral gebaseerd op de studie van consumptieafval. Een vergelijking van de processen per culturele periode toont aan dat het thema van de ‘sociale differentiatie’ voor de jongere perioden het belangrijkst is. Zoals al vermeld, gaat het voor de Romeinse periode vooral over verschillen in consumptiepatronen (geromaniseerd of niet, rijk of arm), voor de volle middeleeuwen over de opdeling van de maatschappij (adel, clerus en volk) en voor de laaten postmiddeleeuwse tijden in hoofdzaak over koopkracht. Het is dus duidelijk dat de Vlaamse archeozoölogie meer doet dan achterhalen ‘wat mensen vroeger gegeten hebben’, zoals het onderzoek door sommigen weleens wordt omschreven. Toch blijft consumptieafval het frequentste vondstenmateriaal en is materiaalstudie dus het belangrijkst. Dit wordt duidelijk aangetoond als de verschillende soorten studies vertegenwoordigd door de EVK’s worden bekeken (fig. 33). Syntheses ontbreken niet, maar zijn ook de weerslag van materiaalonderzoek. Methodologische, theoretische of beschouwende publicaties vormen een duidelijke minderheid binnen de Vlaamse archeozoölogie.

Fig. 33: Relatieve frequentie van types publicaties (n = 318).

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 106 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

KENNIS, EN DE HIATEN DAARIN

In wat volgt, wordt per culturele periode in vogelvlucht overlopen welke kennis voorhanden is binnen de Vlaamse archeozoölogie en wordt aangeduid waar duidelijke hiaten in die kennis zitten.

6.1

PRE- EN PROTOHISTORIE

Voor de pre- en protohistorie is het verdict makkelijk te maken. De perioden van paleolithicum tot en met de ijzertijd zijn in Vlaanderen archeozoölogisch heel schaars gedocumenteerd en er is bijgevolg duidelijk te weinig of zelfs geen kennis voorhanden over de interactie tussen mens en dier vóór de Romeinse tijd. Slechts twee sites uit het paleolithicum leverden dierlijke resten op: middenpaleolithisch materiaal uit Veldwezelt208 en een kleine collectie finaalpaleolithische, verbrande resten uit Verrebroek209. De vondsten uit Veldwezelt vormen het enige Neanderthal-consumptiemateriaal uit onze streken, maar de vraag blijft of alle op het site aangetroffen dierenbotten wel antropogene deposities vertegenwoordigen. De tafonomische inbreng van de holenhyena is immers duidelijk aangetoond. Uit het mesolithicum kennen we enkele vondsten uit Weelde210 en een kleine collectie verbrand materiaal uit Verrebroek211. Belangrijker is een vindplaats uit het laat-mesolithicum, uit de opgravingen van Doel-Deurganckdok212. Het witverbrande bot illustreert vrijwel uitsluitend de visactiviteiten van mensen die behoorden tot de Swifterbantcultuur. Millimeterkleine visresten waren immers goed bewaard en grotendeels determineerbaar terwijl groter zoogdierbot te fragmentair was om onderzoek toe te laten. Wat schaars neolithisch materiaal komt uit vindplaatsen te Ottenburg213 en Vlijtingen214. Goed bewaard neolithisch botmateriaal (voornamelijk Michelsbergcultuur) werd in flinke hoeveelheden opgegraven te Oudenaarde-Donk, maar is nooit volledig en in detail gepubliceerd. Bovendien werd bij de opgravingen, die in ondankbare omstandigheden doorgingen, niet of nauwelijks gezeefd215. Wellicht is hier een unieke kans verloren gegaan om meer te weten te komen over de neolithische voedseleconomie in een deel van Vlaanderen. Een bijzondere, maar beperkte collectie komt uit Spiere. Mogelijk heeft het materiaal een rituele connotatie maar dit is niet ten volle in de publicatie uitgewerkt. De vondsten worden wel door Van Neer in een bredere geografische context (buiten Vlaanderen) geplaatst216. Wat de metaaltijden betreft, ontbreekt alle archeozoölogische informatie vóór de bronstijd. Enkel een waterput uit Kontich leverde wat dierenresten, maar die lieten alleen een ecologische reconstructie toe217. Uit de ijzertijd kennen we meer archeozoölogische sites, maar het gaat steeds om kleine collecties. Een overzicht voor België werd in 1994 gepubliceerd218 en toen waren vondsten beschikbaar 208

Bringmans et al. 2003. Van Neer et al. 2005a. 210 Van Neer 1982b. 211 Van Neer et al. 2005a. 212 Van Neer et al. 2005a. 213 Van Neer 1981a; Van Neer & Udrescu 2004. 214 Van Neer 1987b. 215 zie o.a. De Ceunynck et al. 1985; Parent et al. 1987a-b. 216 Vanmontfort et al. 2004. 217 Annaert et al. 2004. 218 Ervynck 1994b. 209

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 107 van 216

uit Broekom219, Erps-Kwerps220, Heffen221, Lede222, Meldert bij Aalst223, Mere224, Serskamp225 en Wange226. Al deze ensembles zijn klein en slecht bewaard. Sindsdien zijn er wat meer archeozoölogische sites uit de ijzertijd bekend, maar een breuk met het eerder vastgestelde patroon leverde dit niet op. Het gaat om de dierenresten uit Aalter227, Ekeren228, Meer229, Tienen230, Zele231 en Zingem232. De ensembles uit Aalter en Tienen bevatten mogelijk wat ritueel gedeponeerd materiaal; de vondsten uit Zele waren vooral nuttig voor een ecologische reconstructie. De Vlaamse ijzertijdvondsten figureren ook in een overzichtsartikel dat speurt naar het mogelijk bestaan van een taboe op het eten van vis in de post-mesolithische pre- en protohistorie233.

6.2

ROMEINSE PERIODE

De komst van de Romeinen betekende voor onze gewesten een drastische ommekeer inzake voedseleconomie. Traditioneel spreekt men van de overgang van een subsistentie-economie234 naar een marktgedreven, grootschalige landbouw. Door het ontbreken van een goed corpus van ijzertijdgegevens is dit proces moeilijk voor Vlaanderen te illustreren, maar bepaalde aspecten van de zogenaamde romanisatie zijn vrij goed achterhaald voor de oudste fase van de door de Romeinen nieuw gestichte stad Tongeren235. De conclusies steunen evenwel maar op één vindplaats binnen de stad. Vermits Tongeren de enige Romeinse stad is binnen ons studiegebied komen alle Romeinse archeozoölogische stedelijke contexten uit opgravingen aldaar236. Het onderzoek van de dierlijke resten heeft vooral het verschil beschreven tussen het algemene stadsafval237 en de afvalcontexten die het resultaat zijn van rijkere maaltijden. Verklaringen voor de vastgestelde verschillen variëren van het onderscheid tussen ‘arm en rijk’ of tussen ‘alledaagse en speciale maaltijden’. Romanisatie moet dan ook in functie van één of beide van deze factoren bekeken worden. Een gemis bij dit stedelijk onderzoek is dat, ondanks de grootschalige opgravingen in het verleden, nog nooit een echt omvangrijke archeozoölogische vondstcontext is gepubliceerd. Uit de kleinere agglomeraties met stedelijke kenmerken, in de Romeinse archeologie als ‘vicus’ aangeduid, komt in enkele gevallen flink wat dierenresten, maar de studie daarvan loopt enigszins achter. Uit Elewijt is enkel een waterput bestudeerd238, terwijl Kortrijk wat kleinere contexten leverde, 219

Van Neer 1988. Verbeeck et al. 1991. 221 Gautier 1965. 222 Gautier 1986d. 223 Ervynck 1991b. 224 Ervynck 1990c. 225 Gautier 1991. 226 Van Neer & Lodewijckx 1993. 227 De Clercq et al. 2005. 228 Ervynck 2004b. 229 Ervynck 2004b. 230 Martens et al. 2004. 231 Desender & Ervynck 2004. 232 Ervynck 1997b. 233 Dobney & Ervynck 2007. 234 Lokale productie voor eigen behoefte. 235 Vanderhoeven et al. 1993; Ervynck & Vanderhoeven 1997. 236 Gautier 1975; Seuntjens 1999; Vanderhoeven et al. 1987, 1991, 1994, 1995, 1999, 2007a-b-c; Vanderhoeven & Ervynck 2007; Van Neer 1994. 237 De ‘nederzettingsruis’. 238 Van Impe et al. 2005. 220

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 108 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

waarvan de betekenis bovendien niet altijd duidelijk is239. Uit Oudenburg kennen we wat fragmentarische informatie240. De vicus van Tienen leverde al het meeste botmateriaal maar slechts een deel is bestudeerd241. Het is wachten op een synthese voor deze site. Ook de informatie uit Velzeke blijft beperkt242. In Wervik werden enkel wat schaarse vondsten gedaan243. Enkele Romeinse vindplaatsen die dierenresten leverden, zijn mogelijk ook als vici te omschrijven, maar zeker is dit niet. Het gaat om Antwerpen244, Gent245 en Leuven246. Alles samen is de vicus als Romeinse site archeozoölogisch nog te slecht beschreven. Bovendien moet voor dit type sites nagegaan worden of er regionale verschillen aanwezig zijn. Het is moeilijk om voor te stellen dat Oudenburg, uitkijkend over de kustvlakte, dezelfde voedseleconomie zou gehad hebben als Tienen, in de leemstreek. Een andere onbekende blijft de relatie tussen de vici en andere types van sites uit de Romeinse periode. Met name de verhouding tussen vicus en stad lijkt een boeiend maar voor Vlaanderen onontgonnen thema. Plattelandssites uit de Romeinse tijd leverden maar beperkte informatie wat de interactie tussen mens en dier betreft. Vondsten zijn bekend uit Aalter247, Asper248, Belsele249, Bredene250, de omgeving van Brugge251, Destelbergen252, Edegem253, Huise254, Kruishoutem255, Merelbeke256, Nevele257, SintMartens-Latem258 en Zingem259. Al deze collecties zijn vrij klein en vertonen vaak dezelfde slechte bewaringscondities als oudere, protohistorische ensembles. De overeenkomstige vondstomstandigheden en karakteristieken van de vindplaatsen zijn daar natuurlijk een verklaring voor. Ook uit de landbouwbedrijven bekend als villa’s is weinig dierlijk materiaal beschreven. Kleine collecties komen uit Broekom260, Erps-Kwerps261, Hoegaarden262, Kumtich263, Piringen264, Vechmaal265 en Wange266. Alles samen laat het niet-stedelijk materiaal niet toe regionale patronen te identificeren. De conclusie van dit overzicht moet algemeen zijn dat de relatie tussen platteland, vicus en stad voor de Romeinse periode, nog slecht is gedocumenteerd. De meeste informatie komt uit de contexten van één stedelijk site.

239

Gautier 1995; Leyman 2005; Gautier & Van Neer 2007. Gautier 1972. 241 De Clerck 1983; Verriest 1999; Vanderhoeven et al. 2001; Martens et al. 2002; Lentacker et al. 2004b-c; Van Neer et al. 2005b. 242Van der Plaetsen 1987a; Ervynck et al. 1999c; Diependaele 2003. 243 Verbrugge 2004. 244 Van Neer 1982a. 245 De Craemer 1984. 246 Van Neer 1981b. 247 Van Eyck 1996. 248 Gautier 1986b. 249 Gautier 1967c, 1986c. 250 Peters 1987. 251 Cooremans et al. 2002. 252 Gautier 1967a, 1976, 1986a. 253 Vandevelde et al. 2007. 254 Gautier 1967b. 255 Van der Plaetsen 1993. 256 Declercq et al. 2004. 257 Ervynck et al. 1997. 258 Gautier 1989a. 259 Parent et al. 1991. 260 Van Neer 1988. 261 Verbeeck et al. 1991; Lentacker et al. 1992. 262 Schryvers et al. 2001. 263 Van Neer 1984. 264 Van Neer 1990. 265 Van Neer 1990. 266 Van Neer & Lodewijckx 1993. 240

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 109 van 216

Militaire Romeinse sites zijn in onze streken vooral aanwezig geweest in de vroege dagen van de Romeinse overheersing en in de laat-Romeinse periode. Qua voedseleconomie is enkel reeds één laatRomeinse context uit het castellum van Oudenburg onderzocht267. Het kamp van Maldegem leverde enkel wat materiaal voor een ecologische reconstructie268. Alle samen laat de voedseleconomie van Vlaanderen onder Romeinse bezetting zich vooralsnog moeilijk reconstrueren. Veeteeltpatronen269 zijn nog grotendeels onbekend, vooral omdat productiesites (op het platteland) in de databank ontbreken. Het is ook zo dat er nog nooit een goede poging tot synthese is ondernomen; mogelijk zou het samen zetten van de beschikbare data, hoe disparaat ook, tot enig inzicht in de Gallo-Romeinse veeteelt kunnen leiden. De jacht lijkt voor de voedselvoorziening in stad en vicus van weinig belang, maar ook hier ontbreken voldoende gegevens. De laat-Romeinse context uit het castellum van Oudenburg illustreert wel de exploitatie van een aantal wilde diersoorten270. De consumptie van visproducten lijkt dan weer bijna onbestaande271 op uitzondering van de import van Mediterrane producten272 en de consumptie van vissaus geproduceerd langs de Noordzeekust of in het estuarium van de grote rivieren273. Op het niveau van de consument is de voedseleconomie het best bekend uit stedelijke context (Tongeren). Consumptietrends tekenen zich af, maar patronen in de verwerking van consumptiegoederen (van slacht tot verwerking in de keuken) zijn nog te weinig bestudeerd. Qua artisanale bedrijvigheid is er wat informatie over leerlooierij, zoals onder andere in Tongeren274 en mogelijk ook in Kortrijk275, over botverwerking voor merg-, vet- en lijmproductie276 en de productie van benen artefacten277. Deze vondsten brachten nieuwe ideeën aan omtrent de artisanale activiteit in de stad, maar hoe dit deel van de dierlijke economie zich manifesteerde in vici, plattelandssites of militaire gemeenschappen blijft voor Vlaanderen totaal onbekend. Enkele Romeinse ensembles vertegenwoordigen duidelijk rituele deposities, zoals Burst278 en Tienen279, maar een rituele connotatie kan ook verbonden worden met sommige van de Tongerse stadscontexten280. In het algemeen is de rituele bijdrage tot de depositie van schijnbaar louter consumptieafval echter nog slecht bestudeerd. Funeraire contexten met dierenresten komen enkel uit de tumuli van Gutschoven281 en van Overhespen282, uit een klein grafveld te Ravels283 en uit een geïsoleerd graf te Antwerpen284. Zeker is evenwel dat de dierlijke component in het Romeinse grafritueel in vroegere Vlaamse studies compleet ondergewaardeerd werd. Recent, niet-gepubliceerd, onderzoek toont echter steeds weer de aanwezigheid van dierlijke resten in Romeins crematiemateriaal aan. Toekomstig onderzoek zal daar dus aandacht aan moeten besteden.

267

Fret 2006. Mertens et al. 1986. 269 Keuze van kweekdieren, samenstelling van de kuddes, slachtstrategieën, ... . 270 Fret 2006. 271 Mogelijk het voortleven van een prehistorisch taboe, zie Dobney & Ervynck 2007. 272 o.a. Ervynck et al. 1999c. 273 Van Neer & Lentacker 1994; Van Neer et al. 2005b. 274 Vanderhoeven & Ervynck 2007. 275 Gautier & Van Neer 2007. 276 Vanderhoeven & Ervynck 2007. 277 Daniëls 2001. 278 Ervynck et al. 1987, 1991a. 279 Martens et al. 2002; Lentacker et al. 2004b-c. 280 bvb. Vanderhoeven et al. 1994. 281 Van Neer 1987a. 282 Gautier 1994a. 283 Verhaert et al. 2004. 284 Bellens et al. 2007. 268

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 110 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

6.3

VROEGE MIDDELEEUWEN

De situatie voor het archeologisch dierenonderzoek is voor de vroege middeleeuwen grotendeels dezelfde als voor de ijzertijd. De plattelandssites die de archeologie uit die tijd domineren, leveren maar kleine, slecht bewaarde collecties op. Vindplaatsen komen uit Erps-Kwerps285, Kasterlee286 en Zerkegem287. Daarnaast is er materiaal uit één vroegmiddeleeuwse abdij, de Gentse Sint-Pietersabdij, maar dat materiaal is zeer summier gepubliceerd en de stratigrafie en interne chronologie van de site zijn onduidelijk gedefinieerd288. Uit de bewoningskern rond de vroegmiddeleeuwse Gentse SintBaafsabdij is wat materiaal bekend, afkomstig uit een waterput, maar helaas niet gezeefd289. Het voorradige studiemateriaal laat zeker niet toe te achterhalen hoe de voedseleconomie zich opnieuw organiseerde na het uiteenvallen van de Romeinse staats- en handelsstructuren. Ook de spirituele relatie tussen mens en dier, een interessant onderzoeksthema voor de pre-christelijke middeleeuwen, wordt door de Vlaamse archeologie nog niet belicht.

6.4

VOLLE MIDDELEEUWEN

De volle middeleeuwen is de periode waarin de (middeleeuwse) Vlaamse steden zich volop ontwikkelen, maar uit maar twee daarvan zijn voor die eerste groeiperiode archeozoölogische gegevens bekend. Het gaat om Gent290 en Antwerpen291. Uit het volmiddeleeuws Antwerpen is ook een collectie bewerkt bot en gewei beschreven292. Het meest interessante stedelijke ensemble is toch dat uit Gent, beschreven door Vanholme293. Het gaat om een continue afzetting van huishoudelijk afval, gaande van het midden van de 10de tot het eind van de 12de eeuw, waarvan de resultaten nog in detail moet worden gepubliceerd. Merkwaardig genoeg is de meerderheid van de volmiddeleeuwse archeozoölogische informatie afkomstig uit versterkingen, waaronder een groot aantal mottes. De sites zijn deze van Borgloon294, Brugge295, Ename296, Gent297, Gistel298, Grimbergen299, Veurne300 en Werken301. Vele van deze sites geven een goede kijk op de geprivilegieerde consumptiepatronen van de feodale elite van die tijd302. Patronen van slacht-seizoenaliteit, keuze uit de veestapel, belang van de jacht, ... komen uit de studies naar voren. Alle onderzochte materiaal is wel afkomstig van het opperhof van deze versterkingen en geeft dus geen kijk op het minder elitaire deel van deze woongemeenschappen. Een uitzondering op dit patroon wordt mogelijk gevormd door de archeozoölogische studie van materiaal uit een zone 285

Verbeeck et al. 1991. Wouters et al. 1999a. 287 Van der Plaetsen 1987c; Hollevoet et al. 1994. 288 Gautier 1979a, 1980a. 289 Ervynck & Van Neer 1999. 290 Gautier 1979b; Ervynck 1990a-b; Vanholme 2004. 291 Van Neer 1982a. 292 Ervynck 1998a. 293 Vanholme 2004. 294 Ervynck 1993c. 295 Ervynck 1991a. 296 Van der Plaetsen 1988, 1991. 297 Van der Plaetsen 1987b. 298 Van der Plaetsen & Ervynck 1991. 299 Gautier & Rubberechts 1978. 300 Maenhaut Van Lemberge 1985; Van Doorslaer 1985. 301 Peeters 1988; Demandt 1997. 302 Ervynck 1992a; Ervynck & De Meulemeester 1996. 286

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 111 van 216

aansluitend bij het castrum van Ename303, maar de betekenis van dit deel van het volmiddeleeuwse Ename is nog onduidelijk. Gaat het om het voorhof van de versterking of om een kleine handelsnederzetting ? Of een combinatie van beide? De abdijen, die we archeozoölogisch vrijwel niet kennen uit de vroege middeleeuwen, zijn ook in de volle middeleeuwen schaars gedocumenteerd. Eén context is onderzocht uit de abdij van Ename304 en er is ook materiaal uit de Gentse Sint-Pietersabdij305. Een groot gemis aan informatie voor deze periode komt door het gebrek aan studies uit plattelandsof dorpssites. Enkel uit Assenede306, Edegem307, Herk-de-Stad308 en Moorsel309 is wat ‘ruraal’ dierlijk materiaal bekend maar dat schept uiteraard geen beeld voor deze periode. De Asseneedse site vertoont mogelijk zelfs wat feodaal-elitaire trekjes. De conclusie voor deze culturele periode luidt dat de voedseleconomie van één segment van de volmiddeleeuwse samenleving al in enige mate bestudeerd is, maar dat er nood is aan meer gegevens uit sites van de clerus en het gewone volk. De oudste ontwikkelingsfasen van andere steden dan Gent zouden ook beter door het vondstenmateriaal vertegenwoordigd moeten raken.

6.5

LATE MIDDELEEUWEN

De late middeleeuwen zijn, zoals eerder aangetoond, goed vertegenwoordigd in het Vlaamse archeozoölogische onderzoek. Veel heeft daarbij te maken met de goede bewaring van vindplaatsen uit die periode, maar ook met het verschijnen van een specifieke vorm van afvalverwerking, met name het deponeren van consumptie- en andere resten in gemetste beerputten. Beerputonderzoek is bovendien altijd populair geweest bij Vlaamse archeologen, vooral ook bij diegenen die het onderzoek in de vrije tijd uitvoerden. Dat had en heeft meer te maken met de oogst aan afgedankt huisraad die in deze contexten te vinden is, dan met het consumptieafval dat met deze vondsten samengaat. Nochtans zorgt het beerputonderzoek, indien tenminste wordt gezeefd, voor een gestage aangroei van interessante archeozoölogische collecties. Uit de laatmiddeleeuwse steden komen flink wat contexten die vaak inderdaad het resultaat zijn van beerputonderzoek. Gent is binnen dit deel van de databank prominent aanwezig310. Andere laatmiddeleeuwse steden waaruit archeozoölogische contexten beschreven werden, zijn Aalst311, Antwerpen312, Brugge313, Geraardsbergen314, Ieper315, Kortrijk316, Leuven317, Mechelen318 en Ronse319. Representatief voor de voedseleconomie van deze steden zijn deze EVK’s uiteraard niet. Het gaat vaak 303

Delarue 1998. Ervynck et al. 1995. 305 Gautier 1979a, 1980a, maar zie de problematiek eerder beschreven. 306 Ervynck et al. 2006. 307 Vandevelde et al. 2007. 308 Wouters et al. 1999b. 309 Pieters et al. 1999b. 310 Gautier 1977, 1980b, 1990a; De Craemer 1984; Lentacker 1984a; Van der Plaetsen et al. 1986. 311 Gautier 1989b-c-d; Pieters et al. 1994; Callebaut et al. 1994. 312 Ervynck & Buelens 1990; Bungeneers et al. 1993. 313 Vander Haeghen 1995; Deforce et al. 2007a-b. 314 Lentacker et al. 2004a. 315 Ervynck et al. 1990; Dewilde & Ervynck 1995; Ervynck 1998b. 316 Gautier 1994b; Leyman 2005; Gautier & Van Neer 2007. 317 Van Neer 1983b; Ervynck & Van Neer 1998. 318 Gautier 1981a. 319 Ervynck 1989. 304

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 112 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

om puntwaarnemingen, die gelden voor één enkel huishouden in één enkele periode. Soms zijn de collecties bovendien slecht verzameld, daardoor vertekend en uiteraard ook klein. Belangrijke ensembles (in archeozoölogisch opzicht) zijn wel de botten uit het Gentse Vleeshuis320, de plaats van waaruit alle (runds)vleesvoorziening voor de stad vertrok, en de inhoud van de beerputten van de laatmiddeleeuwse stadsgevangenis van Mechelen321. Artisanale contexten zijn bekend uit de laatmiddeleeuwse steden, meer bepaald leerlooierijen in Brugge322, wolverwerking in Ieper323 en het winnen van merg en mergolie in Mechelen324. Ook uit de abdij van Affligem is een ensemble van beenbewerkingsafval beschreven325. Alles samen blijkt het laatmiddeleeuwse artisanaat op basis van dierlijke grondstoffen in laatmiddeleeuwse contexten evenwel nog slecht gekend. De laatmiddeleeuwse kastelen leverden al enige interessante archeozoölogische contexten op, uit onderzoek in Drongen326, Gent (Dobbelslot327), Laarne328, Londerzeel329, Meldert (Brabant)330, Oudenaarde331, Rekem332 en Veurne333. De interpretatie van deze ensembles sluit aan bij het onderzoek van de voorlopers van deze laatmiddeleeuwse kastelen, de volmiddeleeuwse mottes en andere versterkingen. Dierlijk materiaal is eveneens onderzocht uit enkele laatmiddeleeuwse abdijen: Affligem334, Ename335, Gent336, Koksijde337 en Sinaai-Waas338. Op Ename na gaat het echter om ongezeefd materiaal, bovendien soms uit onduidelijke contexten, wat de interpretatieve waarde uiteraard beperkt. Plattelandssites met laatmiddeleeuws dierlijk materiaal komen uit Bazel339, Deinze340, Haacht341, Koekelare342, Lampernisse343, Nederokkerzeel344, Oud-Turnhout345, Roeselare346 en Wange347. Enkel het Koekelaarse ‘Oosthof’ biedt een grote vondstencollectie. In deze periode vinden we voor het eerst ook materiaal uit nederzettingen nabij of langs de kust. Het gaat om twee, nu verdwenen dorpen:

320

De Craemer 1984. Lentacker et al. 2007. 322 Hillewaert & Ervynck 1991; Ervynck et al. 2003a. 323 Ervynck 1998b. 324 Alen & Ervynck 2005. 325 Van Bellingen & Ervynck 1992. 326 Gautier 1981c. 327 Lentacker 1984b; Ervynck et al. 1991b. 328 Ervynck & Van Damme 1988. 329 Ervynck et al. 1994b. 330 Van Neer 1983a. 331 Callebaut et al. 1985. 332 Vanderhoeven 1987. 333 Maenhaut Van Lemberge 1985; Van Doorslaer 1985. 334 Van Bellingen & Ervynck 1992. 335 Ervynck et al. 1999b. 336 Gautier 1979a, 1980a. 337 Gautier 1984a. 338 Gautier & Van Neer 1991. 339 Van der Plaetsen 1986b. 340 Gautier 1979c. 341 Ervynck 1990d. 342 De Wilde et al. 1990; Ervynck 1994a; De Cupere et al. 2000. 343 Gautier 1970. 344 Gautier 1981b. 345 Gautier 1984b. 346 Gautier 1974. 347 Van Neer & Lodewijckx 1993. 321

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 113 van 216

Monnikerede, langs het Zwin348, en Raversijde, nabij Oostende349. Deze productie- en consumptiesites uit de kuststreek tonen de gemengde activiteiten van landbouw en visserij. Jammer genoeg is het materiaal uit Monnikerede niet gezeefd. Alles samen is uit laatmiddeleeuws Vlaanderen redelijk wat archeozoölogische informatie voorhanden, zeker in vergelijking met andere culturele perioden. Voortbouwend op de resultaten van het onderzoek voor de volmiddeleeuwse periode, leidt het laatmiddeleeuws materiaal vooral tot interpretaties omtrent koopkracht en status, als karakteristieken voor de onderzochte consumenten. Ook de ideologische component in de voedseleconomie van kloostersites wordt besproken. Het zou echter nuttig zijn een nieuwe overzichtsstudie op te stellen om meer inhoudelijk te evalueren waar de hiaten zitten in de kennis betreffende deze periode. Voldoende kwantiteit garandeert immers nog geen kwaliteit.

6.6

POSTMIDDELEEUWSE PERIODE

De materiële cultuur van de postmiddeleeuwse periode350 is opnieuw vooral goed gekend uit het onderzoek van beerputten. Vermits het archeologisch stadskernonderzoek in Vlaanderen vrij intensief is en vaak dergelijke contexten aansnijdt, is een groot aantal EVK’s gewijd aan de voedseleconomie van stedelijke huishoudens, meestal van de 16de tot en met de 18de eeuw. Vondstensembles komen uit Aalst351, Antwerpen352, Brugge353, Dendermonde354, Gent355, Kortrijk356, Leuven357, Maaseik358, Mechelen359, Menen360, Oostende361 en Tongeren362. De bestudeerde artisanale contexten komen voor deze periode ook alle uit stedelijke sites, met name uit Brugge (leerlooierijen)363, Gent (botbewerking)364 en Antwerpen (botbewerking)365. De postmiddeleeuwse bloeiperiode van Antwerpen weerspiegelt zich duidelijk in de databank, net zoals dat voor Gent het geval was voor de late middeleeuwen. Kastelen zijn ook in deze periode vertegenwoordigd, waarbij die vaak eerder een residentieel dan een militair karakter hebben. Het gaat om postmiddeleeuwse adellijke of rijke woonplaatsen uit Gent366, Londerzeel367 en Meldert in Brabant368. Interessant materiaal uit de Spaanse bezettingstijd hoort wel thuis in een context van oorlog, opstanden of andere militaire activiteiten. Vondsten komen uit

348

Damien 1990. Pieters & Ervynck 1995; Pieters et al. 1995, 1999a; Van Neer & Pieters 1997; Bollen 1998. 350 Waaronder ook de consumptiegewoonten. 351 De Groote et al. 2004. 352 Van Neer 1982a; Ervynck & Buelens 1990; Lettany et al. 1992; Veeckman et al. 1992, 2000; Bungeneers et al. 1993; Ervynck & Van Neer 1996. 353 Vander Haeghen 1995; Deforce et al. 2007c. 354 Cooremans et al. 2007. 355 Gautier 1977; De Craemer 1984; Stoops 1992; Van der Plaetsen 1989. 356 Gautier 1994b, 2006; Leyman 2005; Gautier & Van Neer 2007. 357 Van Neer 1983b. 358 Van Neer 1989. 359 Gautier 1989e. 360 Derynck 2005. 361 Pieters et al. 2003. 362 Wouters et al. 1995. 363 Hillewaert & Ervynck 1991; Ervynck et al. 2003a. 364 Ervynck et al. 1992. 365 Ervynck & Veeckman 1992. 366 Ervynck et al. 1991b. 367 Ervynck et al. 1994b. 368 Van Neer 1983a. 349

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 114 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

Bornem369, uit de 16de-eeuwse occupatie van het kasteel van Middelburg370 en uit het ‘Spaans Kamp’ te Rekem371. Deze sites bieden een kijk op de voedseleconomie in ‘buitengewone’ omstandigheden. Contexten uit postmiddeleeuwse abdijen werden beschreven uit Ename372, Gent373, Geraardsbergen374, twee abdijen uit Kortrijk375, Koksijde376, Petegem377 en Sinaai-Waas378. De vondsten illustreren de rijke voeding in deze huishoudens, enigszins beïnvloed door de religieuze voedselregels379. Vondsten uit rurale sites ontbreken helaas volledig voor de postmiddeleeuwse periode, waardoor de globale Vlaamse voedseleconomie, ondanks de relatieve rijkdom aan vondsten uit andere soorten sites, voor die periode slechts gedeeltelijk kan gereconstrueerd worden. Een brede benadering van de post-middeleeuwse dierlijke voedseleconomie is dus vooralsnog niet mogelijk. Ten slotte dient benadrukt dat archeozoölogische studies voor de meeste recente perioden, de 19de en de 20ste eeuw, alleen bestaan uit wat anekdotische, atypische voorbeelden380. Een uitzondering, maar onvolledig gepubliceerd, is het onderzoek van enkele huisvuilstorten uit de tweede helft van de 20ste eeuw381.

6.7

SYNTHESES, OVERZICHTEN, THEMATISCHE EN METHODOLOGISCHE STUDIES

Regionale overzichtsstudies ontbreken vrijwel geheel in de Vlaamse archeozoölogie. De enige uitzondering wordt gevormd door een beschrijving van het onderzoek in Oost-Vlaanderen, al een tijd geleden opgesteld382. Syntheses of overzichten per culturele periode zijn even schaars. De archeozoölogie van de Belgische ijzertijd werd heel summier samengevat door Ervynck383. Voor de Romeinse tijd ontbreekt zoals gezegd elk overzicht, terwijl voor de middeleeuwen en postmiddeleeuwen enkel de informatie uit bepaalde types van sites ooit werd samengevat. Dit is zo voor de steden (enkel voor Gent384, en voor meerdere steden in Vlaanderen385), de kastelen386 en de kloosters387. Deze studies zouden gezien de beschikbaarheid van nieuwe gegevens best eens herzien worden. Een recenter overzicht behandelt de opdeling van de feodale maatschappij (de ‘drie orden’388) maar geeft geen detailgegevens.

369

Verspecht et al. 2001. De Clercq et al. 2007. 371 Vanderhoeven 1987. 372 Ervynck & Van Neer 1993a; Cooremans et al. 1994. 373 Gautier 1985. 374 Gautier 1978. 375 Gautier 1990b, 1993. 376 Gautier 1984a. 377 Ervynck & Van Neer 1993b. 378 Gautier & Van der Plaetsen 1986; Gautier & Van Neer 1991. 379 Ervynck 1997c. 380 Ervynck 1990e; Ervynck & Bastiaens 1997. 381 Bourgeois et al. 1996. 382 Van der Plaetsen 1990. 383 Ervynck 1994b. 384 Van der Plaetsen 1985a, 1986a. 385 Ervynck 1992b. 386 Ervynck 1992a; Ervynck & De Meulemeester 1996. 387 Ervynck 1997c. 388 Ervynck 2004a. 370

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 115 van 216

Diachrone overzichten van de economische exploitatie van dierlijk materiaal zijn er enkel gemaakt voor de visfauna389. Aspecten van locatie van visgronden, overexploitatie van bepaalde soorten, of seizoenaliteit komen daarbij aan bod. Qua culturele processen zijn er voor Vlaanderen eigenlijk enkel wat synthetiserende en theoretiserende publicaties over de consumptie van luxegoederen, waarbij vis trouwens een prominente rol speelt390. Over de verspreidingsgeschiedenis van dieren, gereconstrueerd via archeozoölogisch onderzoek, is er één Vlaamse publicatie391. Daarnaast wordt de kennis omtrent het verdwijnen van wilde soorten doorheen de tijd samengevat in een ander overzicht392. De ‘Vlaamse’ geschiedenis van individuele diersoorten is beschreven voor het konijn (en de fret)393, de zwarte rat394, de huiskat395, de bruine beer396 en de das397. De chronologie van de import van huisdieren in onze gewesten werd beschreven door Van der Plaetsen398 maar ondertussen zijn al veel nieuwe data beschikbaar. Methodologische studies richtten zich in de pioniersfase van de archeozoölogie vooral op het herkennen van materiaal. Zo verscheen in Vlaanderen in 1978 een studie waarin voor het eerst vogelresten tot in detail gedetermineerd werden399. Latere studies gaan over de aandacht voor het bemonsteren van visresten400 en de identificatieproblemen die daarbij horen401. De impact van zeefmethoden komt in veel studies aan bod, terwijl één specifieke publicatie het effect van zeven op de studie van vogelresten behandelt402. De belangrijkste methodologische bijdrage van de Vlaamse archeozoölogie is echter zonder twijfel de introductie van het concept van tafonomische groepen 403 en de interpretatieve consequenties die daarmee samenhangen. Methodologische studies richtten zich ook op het uitbreiden van de interpretatieve waarde van het vondstenmateriaal door specifieke registratietechnieken. Het thema van seizoenaliteit kreeg daarbij grote aandacht, meer bepaald bij de studie van otolieten404 (minerale concreties in het binnenoor van vissen) en van de tanden van varkens405. De analyse van pathologieën werd uitgewerkt in functie van hun economische en ecologische betekenis binnen de veeteelt. Dat was het geval voor openingen in de schedels van runderen406, botaandoeningen bij trekrunderen407 en groeistoornissen van het tandemail van varkens408. Het gebruik van stabiele isotopen (13C en 15N) bij dieetreconstructie van mensen en dieren is een nieuwe trend binnen het archeozoölogisch onderzoek en wordt recent ook op Vlaams materiaal toegepast409. 389

Ervynck & Van Neer 1994 (eerste publicatie maar laat verschenen); Van Neer & Ervynck 1993, 1994, 1995, 2003, 2006. Van Neer & Ervynck 1996, 2004; Ervynck et al. 2003b. 391 Ervynck 1999. 392 Ervynck et al. 1999d. 393 Van Damme & Ervynck 1988, 1993; Ervynck 2003. 394 Ervynck 1990e. 395 Ervynck & Pieters 1993. 396 Ervynck 1993a. 397 Criel 1997. 398 Van der Plaetsen 1985b. 399 Ballmann 1978. 400 Van Neer & Ervynck 1993, 1994. 401 Gravendeel et al. 2002; Wouters et al. 2007. 402 Ervynck 1993b. 403 Gautier 1987. 404 Van Neer et al. 2002, 2004; Bolle et al. 2004. 405 Ervynck 1997a; Ervynck & Dobney 2002. 406 Brothwell et al. 1996. 407 De Cupere et al. 2000. 408 Ervynck & Dobney 1999; Dobney et al. 2002. 409 Ervynck et al. 2003a-c, 2007; Schietecatte & Sealy 2006. 390

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 116 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

Een laatste methodologische ontwikkeling in de Vlaamse archeologie is de introductie van nieuwe vondstengroepen in de analyses: kevers410, mijten411 en darmparasieten412.

TOEGANKELIJKHEID EN NIEUWE INFORMATIE

Een aantal kenmerken van de gepubliceerde archeozoölogische informatie voor Vlaanderen laten zich moeilijk kwantitatief beschrijven maar zijn wel van belang bij een evaluatie van de kennis, en de hiaten daarin. Een eerste vaststelling is dat de toegankelijkheid van de bestaande informatie vaak beperkt is. Dat komt omdat vele publicaties in zeer lokale media zijn gebeurd, die niet altijd even makkelijk op te sporen vallen. Dat geldt nog meer voor de studies die in studententhesissen zitten vervat en waarvan vaak nog maar één of enkele exemplaren bestaan. Op internationaal niveau komt daar nog bij dat de Nederlandstalige publicaties voor haast niemand begrijpbaar zijn. De artikelen in een internationale congrestaal behandelen bovendien meestal methodologische aspecten terwijl de materiaalgebonden studies meestal in het Nederlands zijn gepubliceerd. In het algemeen is er voor de buitenlandse onderzoekers niet zozeer behoefte aan vertalingen van de rapporten, maar wel aan syntheses in het Engels of het Frans, die de informatie samenvatten en integreren. Ook voor de Nederlandstalige lezer zouden dergelijke syntheses trouwens zeer welkom zijn. Daarnaast brengt de databank niet tot uitdrukking dat er een beduidend aantal studies klaar zijn, maar om diverse redenen nog niet gepubliceerd raakten. Alleen al voor het archeozoölogisch onderzoek binnen het VIOE betreft het vondstencollecties uit een Romeinse stadssite aan de Hondstraat te Tongeren, de Romeinse vicus op het Grijpenveld te Tienen, het volmiddeleeuwse castrum te Ename, de opgraving van de vol- tot postmiddeleeuwse Grote Markt te Dendermonde, een laatmiddeleeuwse nederzetting op de linker Schelde-oever te Doel, het 15de -eeuwse vissersdorp te Raversijde, laat- tot postmiddeleeuwse contexten uit de opgravingen op de Leien te Antwerpen, een 16de-eeuwse beerput aan de Grote Markt te Dendermonde, het laaten postmiddeleeuws kasteel van Diepensteyn te Steenhuffel en de postmiddeleeuwse abdij van Herkenrode. Opvallend is dat het meestal om grote verzamelingen gaat, waarvan enkele bovendien van grote betekenis zijn voor de betreffende tijdsperiode en type sites (Hondstraat, Grijpenveld, castrum van Ename, Raversijde). Publicatie van deze ensembles zou niet de grote chronologische hiaten in de onderzoeksbalans dichten (het ontbreken van gegevens voor de pre- en protohistorie en de vroege middeleeuwen) maar zou wel de bestaande kennis voor bepaalde culturele perioden beduidend vermeerderen en verdiepen. Een derde aspect dat in rekening moet worden gebracht, is de voorraad aan onbestudeerde archeozoölogische collecties in archeologische of museale depots. Het VIOE stockeert bijvoorbeeld enkele grote collecties dierlijk materiaal, waarvan de studie, gezien voorgaande beschouwingen, ten zeerste gewenst is. Het gaat onder meer om materiaal uit meerdere Romeinse stedelijke sites te Tongeren (waaronder de grootschalige opgravingen aan de Kielenstraat), de vicus van Oudenburg, het castellum van deze site, een tumulus op het Grijpenveld te Tienen, een vroegmiddeleeuwse nederzetting in de kustvlakte (Uitkerkse Polders, Blankenberge), en de vol- tot postmiddeleeuwse abdij van Ename. Eveneens in het VIOE-depot, maar ook in meerdere opslagplaatsen van stedelijke archeologische diensten, ligt een schat aan materiaal om de materiële cultuur, meer bepaald de voedseleconomie, van de Vlaamse steden beter in kaart te brengen. Het gaat daarbij vooral om materiaal uit Aalst, Antwerpen, Brugge, Gent, Ieper, Leuven, Mechelen, Oostende en Oudenaarde. Bij deze collecties zitten ook de vondsten uit een aantal interessante 19de- tot vroeg-20ste-eeuwse beerputten, uit een periode waarvoor dus nog vrijwel geen data voorhanden zijn. 410

o.a. Mertens et al. 1986; Ervynck et al. 1987, 1991a, 1994a; Desender et al. 1999. Schelvis & Ervynck 1993, 1994; Schelvis 1998; Ervynck et al. 1999a. 412 Bouchet et al. 1991. 411

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 117 van 216

AANBEVELINGEN VOOR DE TOEKOMST

Wanneer nagegaan moet worden op welke wijze de hiaten in de kennis kunnen worden gedicht, is duidelijk dat veel zal afhangen van factoren buiten de archeologie. Pre- en protohistorische sites met veel en liefst goed bewaarde dierenresten, zoals ooit aangetroffen te Oudenaarde-Donk, kunnen niet op bestelling onderzocht worden. Wanneer ze opduiken, zal afhangen van het toeval, de lokalisatie van grote bouwwerken met diep grondverzet en andere factoren buiten de controle van de onderzoeker. Duidelijk is wel dat dergelijke vondsten de hoogste prioriteit voor bemonstering, en later voor onderzoek moeten krijgen. Hetzelfde geldt in feite voor alle sites uit de vroege middeleeuwen. Voor de andere culturele perioden is het vullen van de kennisgaten niet enkel een kwestie van toeval, maar ook van onderzoeksprioriteiten. Wat de Romeinse periode betreft, geldt dat de regionale variatie tussen vici bij opgravingen de aandacht moet krijgen, net zoals het economisch leven op alle types van plattelandssites. Studiemateriaal voor deze thema’s ligt niet in de depots te wachten. Van het militaire site te Oudenburg en van de stad Tongeren ligt wel nog een grote hoeveelheid studiemateriaal te wachten; daar is dus minder behoefte aan nieuwe vondsten. Wel zou over het burgerlijke segment, horend bij het Oudenburgse castellum, meer informatie gewonnen moeten worden. Datzelfde geldt trouwens voor alle funeraire en anderszins rituele contexten uit de Romeinse tijd. Binnen de middeleeuwse en postmiddeleeuwse archeologie moeten dierenresten uit vroege abdijen en uit plattelandssites voorrang krijgen bij het onderzoek. Dat geldt ook voor artisanale contexten, die het gebruik van dierlijke grondstoffen voor andere dan consumptiedoeleinden kunnen illustreren. Binnen de stedelijke sfeer moeten de minder gegoede huishoudens beter bestudeerd worden, wat wellicht buiten de context van het beerputonderzoek moet gerealiseerd worden (arme mensen hadden niet altijd beerputten). Voor de jongste eeuwen is elke materiaalstudie een primeur; enige aandacht voor dit thema zou dus gewenst zijn. Daarnaast zijn er nog een aantal algemene parameters die onderzoeksprioriteiten kunnen suggereren. Wat bijvoorbeeld nog niet is aangehaald, is dat weinig of geen vindplaatsen archeozoölogisch de overgang tussen grote culturele perioden belichten. Daarnaast is duidelijk dat er nog steeds nood is aan studies van grote collecties. Grootschalige lineaire opgravingsprojecten, zoals uitgevoerd bij de aanleg van treintracés of aardgaspijplijnen, zullen in dat opzicht niet interessant zijn vermits ze slechts kleine collecties uit deels aangesneden sites opleveren413. Het zeven van grondmonsters moet verder een conditio sine qua non zijn om collecties voor onderzoek te weerhouden. Aandacht moet ook gaan naar een goede geografische spreiding van de te onderzoeken sites, waarbij vooral ‘lege’ gebieden zoals de oostelijke Kempen meer aandacht moeten krijgen. Elke archeozoölogische collectie uit die regio vormt een studieprimeur. Een laatste algemeen principe kan zijn dat elk site die dierlijk materiaal bevat dat geen consumptieafval voorstelt een voorkeursbehandeling moet krijgen. Qua aanpak van het toekomstig onderzoek moet dus zeker niet op materiaal uit nieuwe opgravingen gewacht worden. Men kan al jaren onderzoek uitvoeren op wat nog in de depots voorradig is. Om snel de kennis te doen toenemen is het echter nog meer aangeraden om de afgewerkte studies (zie boven) zo snel mogelijk in publicatie het daglicht te laten zien. Een ander lovenswaardig initiatief zou zijn de moeilijk bereikbare literatuur, zoals studentenscripties, in nieuwe publicaties om te gieten. Veel van dit informatiemateriaal dreigt immers in de toekomst volledig verloren te gaan. Ten slotte is er dringend nood aan nieuwe synthese en moeten internationale publicaties de Vlaamse archeozoölogie op een ruimere schaal ontsluiten.

413

Ervynck 2005.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 118 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

Er zijn uiteraard een aantal praktische facetten aan de ontwikkeling van het zonet geschetste onderzoek. Allereerst is er de nood aan onderzoekspotentieel. Het huidige aantal archeozoölogen langdurig werkzaam op Vlaams materiaal (1,5 VTE op VIOE, 0,5 op KBIN) is minimaal, eigenlijk zelfs ruim onvoldoende, waardoor de onderzoeksachterstand elk jaar oploopt. Bovendien is er het probleem van de continuïteit. Instituten zoals het VIOE of het KBIN kunnen hun onderzoek heroriënteren zodat de archeozoölogische onderzoekstraditie stopt. Een ontwikkeling van archeozoölogische expertise via het commerciële archeologische bedrijf is zeker ook nog niet voor morgen. Daar kan pas verandering in komen nadat de Malta-wetgeving is goedgekeurd en geïmplementeerd. Indien dit alsnog zou gebeuren, rijst wel de vraag hoe het onderzoek buiten de instituten kwaliteitsvol vorm moet krijgen. Jonge onderzoekers zullen zeker de moeilijkheid ondervinden van te moeten beginnen werken zonder opleiding, en zonder goed uitgebouwde referentiecollecties. Maar zo is men 43 jaar geleden ook begonnen.

9 BIBLIOGRAFIE ALEN A. & ERVYNCK A. 2005: The large scale and specialised late medieval urban craft of marrow extraction: archaeological and historical evidence from Malines (Belgium), confronted with experimental work. In: MULVILLE J. & OUTRAM A.K. (eds), The zooarchaeology of fats, oils, milk and dairying, Oxford, 193-200. ANNAERT A., COOREMANS B., DESENDER K. & ERVYNCK A. 2004: Een midden-Bronstijdwaterput en kuil uit de vroege IJzertijd op de site Kapelleveld in Kontich (provincie Antwerpen), Archeologie in Vlaanderen VIII, 79-103. BALLMANN P. 1978: Knochenfunde von Vögeln aus der Abtei Sankt Peters zu Gent, Belgien (VII bis XVIII Jahrhundert), Le Gerfaut 68, 551-576. BELLENS T., VANDENBRUAENE M. & ERVYNCK A. 2007: Een Gallo-Romeins crematiegraf in Antwerpen (provincie Antwerpen), Relicta 3, 182-198. BOLLE L.J., RIJNSDORP A.D., VAN NEER W., MILLNER R.S., VAN LEEUWEN P.I., ERVYNCK A., AYERS R. & ONGENAE E. 2004: Growth changes in plaice, cod, haddock and saithe in the North Sea: a comparison of (post-) medieval and present-day growth rates based on otolith measurements, Journal of Sea Research 51 (3-4), 313-328. BOLLEN A. 1998: Archeozoölogisch onderzoek van middeleeuwse contexten (15de eeuw) te Raversijde. Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, UGent. BOUCHET F., ERVYNCK A. & RAVESCHOT P. 1991: Rijk, maar proper? Parasitologisch onderzoek van een put uit de Schepenhuisstraat, Stadsarcheologie. Bodem en Monument in Gent 15 (3), 8-14. BOURGEOIS J., ERVYNCK A., RONDELEZ P. & GILTÉ M. 1996: De vuilnisbelt vertelt. Archeologisch onderzoek van modern Gents huishoudelijk afval, Tijdschrift voor Ecologische Geschiedenis 1, 46-51. BRINGMANS P.M.M.A., VERMEERSCH P.M., GULLENTOPS F., GROENENDIJK A.J., MEIJS E.P.M., DE WARRIMONT J.P. & CORDY J.-M. 2003: Preliminary excavation report on the middle Palaeolithic valley settlements at Veldwezelt-Hezerwater (province of Limburg), Archeologie in Vlaanderen VII, 9-30.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 119 van 216

BROTHWELL D., DOBNEY K. & ERVYNCK A. 1996: On the causes of perforations in archaeological domestic cattle skulls, International Journal for Osteoarchaeology 6, 471-487. BUNGENEERS J., ERVYNCK A. & VAN NEER W. 1993: Afval van monniken, bisschoppen en ambtenaren. Archeologisch onderzoek in het voormalige bisschoppelijk paleis. In: AERTS W., BUNGENEERS J., DENISSEN G., ROELS M., ROOSEMONT J., VANFLETEREN H. & VAN LANGENDONCK L. (eds), Het Bisschoppelijk paleis te Antwerpen. Geschiedenis en restauratie, Antwerpen, 26-45. CALLEBAUT D., COOREMANS B., DE GROOTE K., DE SWAEF W., ERVYNCK A., MOENS J. & PIETERS M. 1994: Aalst. Archeologie en archief, Herlevend Verleden 2, Zellik – Aalst. CALLEBAUT D., VAN DER PLAETSEN P. & DECOCK W. 1985: De Borch van Oudenaarde, Archaeologia Belgica 1 (2), 103-108. CAVALLO C., ESSER K., LAUWERIER R., PRUMMEL W., SMITS L. & ZEILER J.T. 2006: Nationale Onderzoeksagenda Archeologie 10. Archeozoölogie en Fysische Antropologie (versie 1.0, geaccepteerd januari 2006). http://www.noaa.nl/content/documenten/10%20Zoologie%20en%20fys_antrop.pdf CLARK D. 1968: Analytical archaeology, London. COOREMANS B., DEFORCE K., ERVYNCK A. & MUYLAERT L. 2007: Een beerput vol planten en dieren. In: BEECKMAN D. & LAMBRECHT G. (red.), De Cop doorgespoeld. Een 16e-eeuwse beerputvulling anders bekeken, Dendermonde, 109-119. COOREMANS B., DESENDER K., ERVYNCK A. & SCHELVIS J. 2002: Onderzoek van plantaardige en dierlijke resten uit een Romeinse waterput van de vindplaats 'Refuge' te Sint-Andries, Brugge (provincie WestVlaanderen): economie en ecologie, Archeologie in Vlaanderen VI, 209-229. COOREMANS B., ERVYNCK A. & VAN NEER W. 1994: De voedselvoorziening in de Sint-Salvatorsabdij te Ename (stad Oudenaarde, provincie Oost-Vlaanderen) 2. De afvalput van de priorij (17de eeuw), Archeologie in Vlaanderen III, 419-442. CRIEL D. (met bijdragen van ERVYNCK A.) 1997: De das in Vlaanderen. Een verhaal in zwart en wit, Brugge. DAMIEN B. 1990: Bijdrage tot het natuurhistorisch en archeozoölogisch onderzoek van Monnikerede, een Middeleeuwse haven aan het Zwin. Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, UGent. DANIEL G. 1976: A Hundred and Fifty Years of Archaeology, Cambridge, Massachusetts. DANIËLS I. 2001: Analyse van een collectie Romeinse en vroeg-middeleeuwse voorwerpen uit been en gewei van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum Tongeren. Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, KULeuven. DE CEUNYNCK R., VAN DER PLAETSEN P., VANMOERKERKE J., VAN STRIJDONCK M. & VERBRUGGEN C. 1985: Neolithicum-Bronstijdvondsten aan de Donk te Oudenaarde, Archaeologia Belgica 1 (1), 67-79. DE CLERCK 1983: Vicus Tienen. Eerste resultaten van een systematisch onderzoek naar een Romeins verleden, Tienen.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 120 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

DE CLERCQ W., BASTIAENS J., DEFORCE K., DESENDER K., ERVYNCK A., GELORINI V., HANECA K., LANGOHR R. & VAN PETEGHEM A. 2004: Waarderend en preventief archeologisch onderzoek op de Axxes-locatie in Merelbeke (provincie Oost-Vlaanderen): een grafheuvel uit de bronstijd en een nederzetting uit de Romeinse periode, Archeologie in Vlaanderen VIII, 123-164. DE CLERCQ W., CALUWÉ D., COOREMANS B., DE BUYSER F., DE GROOTE K., DEFORCE K., ERVYNCK A., LENTACKER A., MOENS J., MORTIER S., PYPE P., VANDENBERGHE S., VAN NEER W. & WOUTERS H. 2007: Living in times of war: waste of c. 1600 from two garderobe chutes in the castle of Middelburg-in-Flanders (Belgium), Postmedieval Archaeology 41 (1), 1-63. DE CLERCQ W., ERVYNCK A., LENTACKER A., MORTIER S., TENCY H. & VAN STRYDONCK M. 2005: De protohistorische periode uit de opgravingen te Aalter, industrieterrein Langevoorde. Profane en rituele aspecten uit de late IJzertijd, Lunula. Archaeologia protohistorica XIII, 125-134. DE CRAEMER D. 1984: Archeozoölogie van Gent: materiaal van het vleeshuis (1400-1425) en de SintMachariuswijk. Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, UGent. DE CUPERE B., LENTACKER A., VAN NEER W., WAELKENS M. & VERSLYPE L. 2000: Osteological evidence for the draught exploitation of cattle: first applications of a new methodology, International Journal of Osteoarchaeology 10, 254-267. DEFORCE K., ERVYNCK A., HILLEWAERT B., HUYGHE J., LENTACKER A., VAN HAASTER H. & VAN NEER W. 2007a: Het archeologische onderzoek. De voorgeschiedenis van het Bourgondische Hof. In: HILLEWAERT B. & VAN BESIEN E. (eds), Het Prinsenhof in Brugge, Brugge, 22-39. DEFORCE K., ERVYNCK A., HILLEWAERT B., HUYGHE J., LENTACKER A., VAN HAASTER H. & VAN NEER W. 2007b: Het archeologische onderzoek. De eeuw van de Bourgondiërs. In: HILLEWAERT B. & VAN BESIEN E. (eds), Het Prinsenhof in Brugge, Brugge, 66-75. DEFORCE K., ERVYNCK A., HILLEWAERT B., HUYGHE J., LENTACKER A., VAN HAASTER H. & VAN NEER W. 2007c: Het archeologische onderzoek. Van adellijke logeergelegenheid tot vijfsterrenhotel. In: HILLEWAERT B. & VAN BESIEN E. (eds), Het Prinsenhof in Brugge, Brugge, 94-105. DE GROOTE K., MOENS J., CALUWÉ D., COOREMANS B., DEFORCE K., ERVYNCK A., LENTACKER A., RIJMENANTS E., VAN NEER W., VERNAEVE W. & ZEEBROEK I. 2004: De Valcke, de Slotele en de Lelye, burgerwoningen op de Grote Markt te Aalst (provincie Oost-Vlaanderen): onderzoek naar de bewoners, analyse van een vroeg16de-eeuwse beerputvulling en de evolutie tot stadhuis, Archeologie in Vlaanderen VIII, 281-408. DELARUE K. 1998: Archeozoölogisch onderzoek van de vroegmiddeleeuwse handelsnederzetting te Ename. Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, UGent. DEMANDT I. 1997: Dierenresten uit de vroegmiddeleeuwse motte ‘Hoge Andjoen’: tafonomie, paleoecologie en paleo-economie. Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, KULeuven. DERYNCK M.L. 2005: Archeozoölogisch onderzoek van enkele middeleeuwse waterputten uit Kortrijk, Menen en Helkijn. Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, UGent. DESENDER K. & ERVYNCK A. 2004: Insektenresten uit de waterput. In: GELORINI V., Gemengde economische bedrijvigheid tijdens de meerfasige IJzertijdbewoning te Zele: een palynologische bijdrage, Lunula. Archaeologia protohistorica XII, 132.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 121 van 216

DESENDER K., ERVYNCK A. & TACK G. 1999: Beetle diversity and historical ecology of woodlands in Flanders, Belgian Journal of Zoology 129 (1), 139-156. DEWILDE M. & ERVYNCK A. (eds) 1995: De thuiskomst van Michiel Quaetjonc. Archeologie in de Verdronken Weiden te Ieper, Ieper. DE WILDE M., ERVYNCK A., HEUS J. & VANDEWALLE F. 1990: Het Oosthof te Koekelare; een overzicht van de resultaten van de archeologische campagne 1988, Coclariensia (Koekelare) V (1), 9-30. DIEPENDAELE S. 2003: Archeozoölogisch onderzoek van twee Gallo-Romeinse waterputten te Velzeke (Oost-Vlaanderen, België). Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, UGent. DOBNEY K. & ERVYNCK A. 2007: To fish or not to fish? Evidence for the possible avoidance of fish consumption during the Iron Age around the North Sea. In: HASELGROVE C. & MOORE T. (eds), The Later Iron Age in Britain and beyond, Oxford, 403-418. DOBNEY K., ERVYNCK A. & LA FERLA B. 2002: Assessment and further development of the recording and interpretation of linear enamel hypoplasia in archaeological pig populations, Environmental Archaeology 7, 35-46. ERVYNCK A. 1989: Dierenresten uit de middeleeuwse binnenstad te Ronse. Een eerste verkenning op de Square Albert, Annalen van de Geschied- en Oudheidkundige Kring van Ronse en het Tenement van Inde XXXVIII, 107-118. ERVYNCK A. 1990a: Botmateriaal uit de Kammerstraat; een steekproef in middeleeuws keukenafval?, Stadsarcheologie. Bodem en Monument in Gent 14 (2), 45-48. ERVYNCK A. 1990b: Een snorrebot uit de 9de - 11de eeuw; beenderresten uit de Gouvernementstraat, Stadsarcheologie. Bodem en Monument in Gent 14 (4), 39-42. ERVYNCK A. 1990c: Onderzoek van de dierlijke resten opgegraven te Mere, Jeruzalemstraat 1. 1989, Mededelingen van de Heemkundige Kring van Erpe-Mere XXX (3), 60-61. ERVYNCK A. 1990d: Van middeleeuws keukenafval tot recente kadavers: het archeozoölogisch onderzoek. In: MINNEN B. (ed.), Ter Hofstad doorgrond, Haacht, 177-198. ERVYNCK A. 1990e: Zwarte ratten bevolkten eens het Patershol. De mummies uit Rodekoningstraat 5, Stadarcheologie. Bodem en Monument in Gent 14 (2), 32-37. ERVYNCK A. 1991a: 'De beer die woonde op de burg...': mens en dier in een vroegmiddeleeuwse versterking. In: DE WITTE H. (ed.), De Brugse Burg. Van grafelijke versterking tot moderne stadskern, Brugge, 170-180. ERVYNCK A. 1991b: De huisdierfauna uit de Late IJzertijd te Meldert (gemeente Aalst), Archeologie in Vlaanderen I, 79-84. ERVYNCK A. 1992a: Medieval castles as top-predators of the feudal system: an archaeozoological approach, Château Gaillard. Etudes de Castellologie médiévale (Caen) 15, 151-159. ERVYNCK A. 1992b: The economy of food in medieval towns: getting rid of the simple explanations. In: Medieval Europe 1992. Pre-printed Papers. Volume I, York, 133-138. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 122 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

ERVYNCK A. 1993a: In memoriam: De bruine beer der Benelux, Zoogdier 4 (3), 4-11. ERVYNCK A. 1993b: The role of birds in the economy of medieval and post-medieval Flanders: a diversity of interpretation problems, Archaeofauna 2, 107-119. ERVYNCK A. 1993c: Botmateriaal. In: WOUTERS W., Archeologisch onderzoek op het "Speelhof" te Borgloon (provincie Limburg), Archeologie in Vlaanderen II, 244-245. ERVYNCK A. 1994a: Laat-middeleeuwse runderslacht en beenhouwerij op het Oosthof te Koekelare: het archeologisch bewijsmateriaal. In: Jaarboek 1993, Koekelare, 29-48. ERVYNCK A. 1994b: L'archéozoologie de l'age du Fer: un bilan pour la Belgique, Lunula. Archaeologia protohistorica II, 38-41. ERVYNCK A. 1997a: Detailed recording of tooth wear (Grant, 1982) as an evaluation of the seasonal slaughtering of pigs? Examples from Medieval sites in Belgium, Archaeofauna 6, 67-79. ERVYNCK A. 1997b: Een kluif voor archeologen. Dierlijk botmateriaal uit de ijzertijd. In: Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium. Jaarverslag van de Provincie Oost-Vlaanderen, Gent, 141142. ERVYNCK A. 1997c: Following the Rule? Fish and Meat consumption in Monastic Communities in Flanders (Belgium). In: DE BOE G. & VERHAEGHE F. (eds), Environment and Subsistence in Medieval Europe. Papers of the ‘Medieval Europe Brugge 1997’ Conference Volume 9, I.A.P. Rapporten 9, Zellik, 67-81. ERVYNCK A. 1998a: Voorwerpen in been en gewei uit pre-stedelijk volmiddeleeuws Antwerpen (opgravingen Van de Walle 1952 - 1961). In: VEECKMAN J. (ed.), Berichten en Rapporten over het Antwerps Bodemonderzoek en Monumentenzorg 2, Antwerpen, 9-55. ERVYNCK A. 1998b: Wool or mutton? An archaeozoological investigation of sheep husbandry around late medieval Ypres. In: DEWILDE M., ERVYNCK A. & WIELEMANS A. (eds), Ypres and the medieval cloth industry in Flanders. Archaeological and historical contributions, Archeologie in Vlaanderen. Monografie 2, Zellik, 77-88. ERVYNCK A. 1999: Possibilities and limitations of the use of archaeozoological data in biogeographical analysis: a review with examples from the Benelux region, Belgian Journal of Zoology 129 (1), 125-138. ERVYNCK A. 2003: De introductie van het konijn in de Lage Landen: een verkeerde datering voor vondsten uit een latrine bij de abtswoning van de Sint-Salvatorsabdij te Ename (stad Oudenaarde, provincie Oost-Vlaanderen), Archeologie in Vlaanderen VII, 111-114. ERVYNCK A. 2004a: Orant, pugnant, laborant. The diet of the three orders in the feudal society of medieval north-western Europe. In: O' DAY S.J., VAN NEER W. & ERVYNCK A. (eds), Behaviour behind bones. The zooarchaeology of ritual, religion, status and identity, Oxford, 215-223. ERVYNCK A. 2004b: Het botmateriaal. In: VERBEEK C., DELARUELLE S. & BUNGENEERS J. (eds), Verloren voorwerpen. Archeologisch onderzoek op het HSL-traject in de provincie Antwerpen, Antwerpen, 363366.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 123 van 216

ERVYNCK A. 2005: Natuurwetenschappelijke evaluatie. In: IN’T VEN I. & DE CLERCQ W. (red.), Een lijn door het landschap. Archeologie en het VTN-project 1997-1998. Deel I, Archeologie in Vlaanderen. Monografie 5. Deel I, Brussel, 265-268. ERVYNCK A., BAETEMAN C., DEMIDDELE H., HOLLEVOET Y., PIETERS M., SCHELVIS J., TYS D., VAN STRYDONCK M. & VERHAEGHE F. 1999a: Human occupation because of a regression, or the cause of a transgression? A critical review on the interaction between geological events and human occupation in the Belgian coastal plain during the first millennium AD, Probleme der Küstenforschung im südlichen Nordseegebiet 26, 97-121. ERVYNCK A. & BASTIAENS J. 1997: Twee knaagdiernesten uit het huis De Spiegel. Reflecties over een wielerbericht, hazelnoten en het verdwijnen van de zwarte rat, Stadsarcheologie. Bodem en Monument in Gent 21 (3), 80-84. ERVYNCK A. & BUELENS M. 1990: De Burchtgracht en het secreet van Sint-Ontcommer; dierenbeenderen uit de Antwerpse binnenstad, Bulletin van de Antwerpse Vereniging voor Bodem-en Grotonderzoek 1990 (1), 1-23. ERVYNCK A., COOREMANS B. & VAN NEER W. 1995: De voedselvoorziening in de Sint-Salvatorsabdij te Ename (stad Oudenaarde, provincie Oost-Vlaanderen) 3. Een latrine bij de abtswoning (12de - begin 13de eeuw), Archeologie in Vlaanderen IV, 311-322. ERVYNCK A., COOREMANS B. & VAN NEER W. 1999b: De voedselvoorziening in de Sint-Salvatorsabdij te Ename (stad Oudenaarde, provincie Oost-Vlaanderen) 4. Een beer- en afvalput uit het gastenkwartier (1350 - 1450 AD), Archeologie in Vlaanderen V, 303-315. ERVYNCK A. & DE MEULEMEESTER J. 1996: La viande dans l'alimentation seigneuriale et la variété des terroirs: l'exemple des Pays-Bas méridionaux. In: COLARDELLE M. (ed.), L'homme et la nature au Moyen Age. Paléoenvironnement et sociétés occidentales, Paris, 36-41. ERVYNCK A., DESENDER K., PIETERS M. & BUNGENEERS J. 1994a: Carabid beetles as palaeo-ecological indicators in archaeology. In: DESENDER K. et al. (eds), Carabid beetles: ecology and evolution, Dordrecht, 261-266. ERVYNCK A., DESENDER K. & POLLET M. 1987: Archeozoölogisch onderzoek van de beenderresten uit twee Romeinse waterputten te Burst (gemeente Erpe-Mere), Archaeologia Belgica III, 179-182. ERVYNCK A., DESENDER K. & POLLET M. 1991a: Organische resten uit de waterput "D" te Burst (gemeente Erpe-Mere), Archeologie in Vlaanderen I, 129-133. ERVYNCK A. & DOBNEY K. 1999: Lining up on the M1: a tooth defect as a bio-indicator for environment and husbandry in ancient pigs, Environmental Archaeology. The Journal of Human Palaeoecology 4, 18. ERVYNCK A. & DOBNEY K. 2002: A pig for all seasons? Approaches to the assessment of second farrowing in archaeological pig populations, Archaeofauna 11, 7-22. ERVYNCK A., GAUTIER A. & VAN NEER W. 1997: Import van schelpdieren en vis in een Romeinse nederzetting te Nevele, VOBOV-info 46, 24-28.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 124 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

ERVYNCK A., HILLEWAERT B., MAES A. & VAN STRYDONCK M. 2003a: Tanning and horn-working at late- and post-medieval Brugge: the organic evidence. In: MURPHY P. & WILTSHIRE P. (eds), The environmental archaeology of industry, Oxford, 60-70. ERVYNCK A., LALEMAN M.C., LENTACKER A. & RAVESCHOT P. 1991b: Dobbelslot – Ridderslot, Gent. ERVYNCK A., LALEMAN M.C. & RAVESCHOT P. 1992: Knopen, kralen of ringetjes? Botbewerking in het klooster van de geschoeide karmelieten, Stadsarcheologie. Bodem en Monument in Gent 16 (4), 5155. ERVYNCK A., LENTACKER A., MÜLDNER G., RICHARDS M. & DOBNEY K. 2007: An investigation into the transition from forest dwelling pigs to farm animals in medieval Flanders, Belgium’. In: ALBARELLA U., DOBNEY K., ERVYNCK A. & ROWLEY-CONWY P. (eds), Pigs & Humans. 10,000 years of interaction, Oxford, 171-193. ERVYNCK A., LENTACKER A. & VAN NEER W. 2006: Mens en dier in de 12de eeuw. In: DE DECKER S. (ed.), Het kasteel van Assenede. Van opgraving tot historisch landschap, Gent, 45-55. ERVYNCK A. & PIETERS M. 1993: De verspreidingsgeschiedenis van de huiskat; een bijdrage uit Vlaanderen, Archeologie in Vlaanderen II, 191-194. ERVYNCK A. & VAN DAMME D. 1988: Archeozoölogisch onderzoek op het Kasteel van Laarne; hoezo?, Castellum (Laarne) V (1), 10-17. ERVYNCK A. & VANDERHOEVEN A. 1997: Tongeren (Belgium): changing patterns of meat consumption in a roman civitas capital. In: KOKABI M. & WAHL J. (eds), Proceedings of the 7th ICAZ Conference, Anthropozoologica 25-26, 457-464. ERVYNCK A., VAN DER PLAETSEN P. & VAN NEER W. 1999c: De dierlijke resten. In: DE MULDER G. & ROGGE M. (eds), De Gallo-Romeinse vicus te Velzeke I. Sporen van Flavische en 2de-eeuwse bewoning, Publicaties van het Provinciaal Archeologisch Museum van Zuid-Oost-Vlaanderen - site Velzeke. Gewone reeks 2, Velzeke, 96-102. ERVYNCK A. & VAN NEER W. 1993a: De voedselvoorziening in de Sint-Salvatorsabdij te Ename (stad Oudenaarde, provincie Oost-Vlaanderen). I. Beenderen onder een keukenvloer (1450 - 1550 A.D.), Archeologie in Vlaanderen II, 419-434. ERVYNCK A. & VAN NEER W. 1993b: Het dierlijk botmateriaal. In: DE GROOTE K., Het afval van de Rijke Klaren. Noodonderzoek in de voormalige abdij van Beaulieu te Petegem (gemeente Wortegem Petegem, provincie Oost-Vlaanderen), Archeologie in Vlaanderen II, 390-403. ERVYNCK A. & VAN NEER W. 1994: A preliminary survey of fish remains in medieval castles, abbeys and towns of Flanders (Belgium). In: HEINRICH D. (ed.), Archaeo-Ichthyological Studies. Papers presented at the 6th Meeting of the I.C.A.Z. Fish Remains Working Group, Offa 51, Neumünster, 303-308. ERVYNCK A. & VAN NEER W. 1996: De dierlijke resten. In: VEECKMAN J. (ed.), Een waterput in het Groot Sarazijnshoofd in de Antwerpse Hoogstraat, Berichten en Rapporten over het Antwerps Bodemonderzoek en Monumentenzorg 1, Antwerpen, 68-69. ERVYNCK A. & VAN NEER W. 1998: Het archeologisch onderzoek van de voedseleconomie van laatmiddeleeuwse steden. Mogelijkheden en eerste resultaten voor Leuven. In: BESSEMANS L. et al. (eds), Leven te Leuven in de late Middeleeuwen, Leuven, 79-94. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 125 van 216

ERVYNCK A. & VAN NEER W. 1999: Dierenresten uit een waterput op de Nieuwe Beestenmarkt. Een blik op de voedselvoorziening van een vroeg-middeleeuws Gent, Stadsarcheologie. Bodem en Monument in Gent 23 (1), 5-13. ERVYNCK A., VAN NEER W., HÜSTER-PLOGMANN H. & SCHIBLER J. 2003b: Beyond affluence: the zooarchaeology of luxury, World Archaeology 34 (3), 428-441. ERVYNCK A., VAN NEER W. & HUYSMANS L. 1990: Een eerste blik op de voedselvoorziening in middeleeuws Ieper; de dieren- en plantenresten uit de Lakenhalle, Westvlaamse Archaeologica 6 (3), 79-86. ERVYNCK A., VAN NEER W. & LENTACKER A. 1999d: Introduction and extinction of wild animal species in historical times: the evidence from Belgium. In: BENECKE N. (ed.), The Holocene History of the European Vertebrate fauna. Modern Aspects of Research, Archäologie in Eurasien 6, Berlin, 399-407. ERVYNCK A., VAN NEER W. & VAN DER PLAETSEN P. 1994b: Dierlijke resten. In: ERVYNCK A. (ed.), 'De Burcht' te Londerzeel. Bewoningsgeschiedenis van een motte en een bakstenen kasteel, Archeologie in Vlaanderen. Monografie I, Zellik, 99-170. ERVYNCK A., VAN STRYDONCK M. & BOUDIN M. 2003c: Dieetreconstructie en herkomstbepaling op basis van de analyse van de stabiele isotopen 13C en 15N uit dierlijk en menselijk skeletmateriaal: een eerste verkennend onderzoek op middeleeuwse vondsten uit Vlaanderen, Archeologie in Vlaanderen VII, 131140. ERVYNCK A. & VEECKMAN J. 1992: Oorlepeltjes en tandenstokers: een beenbewerker in de Schoytestraat. In: VEECKMAN J. (ed.), Blik in de bodem. Recent stadsarcheologisch onderzoek in Antwerpen, Antwerpen, 93-97. FRET M. 2006: Archeozoölogisch onderzoek van een waterput en de zwarte laag van het Romeins castellum te Oudenburg (West-Vlaanderen). In: DECKERS P., GOEMINNE N., HOORNE J., JEHS D., NOENS G., VAN BAELEN A. & WUYTS F. (eds), Terra Incognita. Annual Review of Archaeological Master Research in Flanders (Belgium) 1, Gent, 89-103. GAUTIER A. 1965: Onderzoek van resten van dierenbeenderen gevonden in een afvallaag uit de La Tène tijd te Heffen. In: VAN DOORSELAER A. (ed.), Nederzettingen uit de La Tène tijd te Heffen (Antwerpen), Archaeologia Belgica 84, 90-91. GAUTIER A. 1967a: Beenderresten van Destelbergen 1966, Oudheidkundige Opgravingen en Vondsten in Oost-Vlaanderen (Vierde Reeks), Kultureel Jaarboek Provincie Oost-Vlaanderen (Gent), Tweede Band 1965, 153-159. GAUTIER A. 1967b: Beenderresten van opgravingen te Huise, Oudheidkundige Opgravingen en Vondsten in Oost-Vlaanderen (Vierde Reeks), Kultureel Jaarboek Provincie Oost-Vlaanderen (Gent), Tweede Band 1965, 128. GAUTIER A. 1967c: Onderzoek van dierenbeenderen afkomstig van de opgravingen te Belsele, Oudheidkundige Opgravingen en Vondsten in Oost-Vlaanderen (Vierde Reeks), Kultureel Jaarboek Provincie Oost-Vlaanderen (Gent), Tweede Band 1965, 52-53. GAUTIER A. 1970: Animal Remains. In: SCOLLAR I., VERHAEGHE F. & GAUTIER A. (eds), A Medieval Site (14th Century) at Lampernisse (West-Flanders, Belgium), Dissertationes Archaeologicae Gandensis (Brugge) XIII, 65-70. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 126 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

GAUTIER A. 1972: Dierenresten van het Laat-romeinse Grafveld te Oudenburg (Provincie WestVlaanderen, België), Helinium 12, 162-175. GAUTIER A. 1974: The Animal Remains from Sint Margriete-Roeselare. In: VAN DOORSELAER A. & VERHAEGHE F. (eds), Excavations at the XV th Century Village of Roeselare (Sint Margriete), Dissertationes Archaeologicae Gandensis (Brugge) 15, 70-71. GAUTIER A. 1975: De dierlijke skeletresten. In: MERTENS J. & VAN VINCKENROYE W. (eds), Een Romeins Gebouwencomplex extra-muros te Tongeren, Publicaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum in Tongeren 22, 53-54. GAUTIER A. 1976: Dierenbeenderen uit de Romeinse nederzetting (midden 1ste tot midden 4de eeuw na Chr.) te Destelbergen bij Gent verzameld in 1967-1970, Oudheidkundige Opgravingen en Vondsten in Oost-Vlaanderen (Gent), Kultureel Jaarboek Provincie Oost-Vlaanderen, Bijdrage Nieuwe Reeks 2, 69-70. GAUTIER A. 1977: Beenderresten van de opgravingen in “Den Bonten Mantele”, Vrijdagmarkt 45, Stadsarcheologie. Bodem en Monument in Gent 1, 31-32. GAUTIER A. 1978: Studie van de beenderresten. In: BEECKMANS L. & LAURYNS R. (eds), Studie van een 16de eeuwse afvalput nabij de Abdijstraat te Geraardsbergen (Oost-Vlaanderen), Werkgroep Archeologie (Geraardsbergen) 1978, 20-26. GAUTIER A. 1979a: Archeozoölogie van de Gentse Sint-Pieters-abdij. In: Colloquium. Bronnen van de historische geografie van België, Brussel, 36-38. GAUTIER A. 1979b: Dierresten uit de Gouvernementstraat te Gent (9de-12de eeuw), Stadsarcheologie. Bodem en Monument in Gent 3, 35-37. GAUTIER A. 1979c: Dierresten uit de zwarte organische laag op de markt te Deinze (± 1000-1425 A.D., Oost-Vlaanderen, België), Kunst- en Oudheidkundige Kring van Deinze, Jaarboek 1979, 181-184. GAUTIER A. 1980a: Archeozoölogie als inlichtingsbron voor de historische geografie. In: Handelingen Colloquium Bronnen voor de historische geografie van België, Brussel, 1979, Wetteren, 410-420. GAUTIER A. 1980b: Beenderresten uit een laat-middeleeuwse afvalput in de Bennesteeg, Stadsarcheologie. Bodem en Monument in Gent 4, 22-23. GAUTIER A. 1981a: Dierresten. In: VANDENBERGHE S. & RAFFO P. (eds), Het Oudheidkundig Bodemonderzoek in het Mechelse in 1980 en 1981, Handelingen van de Koninklijke Kring voor Oudheidkunde, Letteren en Kunst van Mechelen 85, 250-252. GAUTIER A. 1981b: Dierresten. In: VANDENBERGHE S. (ed.), Beperkt archeologisch onderzoek in “Het Spaans Hof” te Nederokkerzeel (Brabant, Fusie Kampenhout): een 14de eeuwse landelijke site, Acta Archaeologica Lovaniensia 20, 21-23. GAUTIER A. 1981c: Vertebratenresten van de mote te Drongen (einde 14de-begin 15de eeuw), Stadsarcheologie. Bodem en Monument in Gent 5 (3), 2-4. GAUTIER A. 1984a: Enkele dierresten uit de Abdij ten Duinen te Koksijde (ca. 1175-ca. 1250, ca. 12501318, 1593-1601 A.D.), De Duinen (Koksijde) 13-14, 61-63. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 127 van 216

GAUTIER A. 1984b: Laat-Middeleeuwse waterputten te Oud-Turnhout. De dierlijke resten, Taxandria 55 (1983), 64. GAUTIER A. 1985: Dierresten. In: LALEMAN M.C. & RAVESCHOT P. (eds), De Sint-Pietersabdij te Gent. Het rijke leven van zieke monniken. Twee afvalputten uit de infirmerie (1600-1780), Archeologische Monografie 2, Gent, 83-85. GAUTIER A. 1986a: La faune archéologique. In: DE LAET J., THOEN H. & BOURGEOIS J. (eds), Les fouilles du Séminaire d’Archéologie du Rijksuniversiteit Gent à Destelbergen-Eenbeekeinde (1960-1984) et l’Histoire la plus ancienne de la région de Gent (Gand), Dissertationes Archaeologicae Gandensis (Brugge) 23, 47. GAUTIER A. 1986b: Mammalian remains from the Roman site Asper-Jolleveld (East Flanders, Belgium, 40-250 A.D.). In: VERMEULEN F. (ed.), The Roman Settlement and Cemetery at Asper (Gavere, East Flanders), Scholae Archaeologicae 5, 132-134. GAUTIER A. 1986c: Onderzoek van enkele zoogdierresten afkomstig van de opgravingen te Belsele, 1968, Vlak A. In: BOURGEOIS J. & THOEN H. (eds), Opgravingen op het “Steenwerk” te Belsele-Waas (19671971). Nederzettingssporen uit de Late Bronstijd, de IJzertijd en de Romeinse tijd, Bijdragen van de Archeologische Dienst Waasland I, Buitengewone uitgaven van de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas 19, 99-101. GAUTIER A. 1986d: Quelques restes d’animaux d’un puits d’eau de la période La Tène précoce à Lede (Flandre orientale, Belgique). In: DE SWAEF W. & BOURGEOIS J. (eds), Un habitat du La Tène 1a à Lede (Aalst, Flandre orientale) Annexe 3, Scholae Archaeologicae 3, 64-66. GAUTIER A. 1987: Taphonomic groups: How and Why?, ArchaeoZoologia I (2), 47-52. GAUTIER A. 1989a: Analyse van de zoogdierenresten uit Sint-Martens-Latem/Brakel. In: VERMEULEN F. (ed.), Kelten, Romeinen en Germanen tussen Leie en Schelde. Archeologische vondsten in Sint-MartensLatem en in het zuiden van de Vlaamse Zandstreek, Scholae Archaeologicae 10, 82-83. GAUTIER A. 1989b: De Middeleeuwse dierresten van het Priester Daensplein te Aalst, “Het Land van Aalst” 41 (1), 5-9. GAUTIER A. 1989c: Enkele laatmiddeleeuwse dierresten van de Lange Zoutsstraat te Aalst, “Het Land van Aalst” 41 (2-3), 65-66. GAUTIER A. 1989d: Enkele vondsten van dieren uit de Ridderstraat te Aalst (1200-15000/1600 A.D.). In: DE SWAEF W. & PIETERS M. (eds), Archeologische waarnemingen in het stadscentrum van Aalst, “Het Land van Aalst” 41 (5-6), 223-234. GAUTIER A. 1989e: Post-middeleeuwse dierresten van de Brusselpoort te Mechelen, Tijdschrift Mechelse Vereniging voor Archeologie 10 (1), 55-56. GAUTIER A. 1990a: Dierlijke resten uit een kuil in het hof van Ryhove te Gent (eerste helft 13de eeuw), Stadsarcheologie. Bodem en Monument in Gent 14 (1), 50-53. GAUTIER A. 1990b: Zeevruchten, vis, gevogelte en kalfsgebraad voor het Kortrijkse Minderbroedersklooster (1600-1675 A.D.), Archeologische en Historische Monografieën van ZuidWest-Vlaanderen (Kortrijk) 22, 21-25. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 128 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

GAUTIER A. 1991: Paleontologisch onderzoek. In: DE MULDER G. (ed.), Het urnengrafveld van Serskamp, VOBOV-info 43-44, 30. GAUTIER A. 1993: Zeventiende-eeuwse dierresten en benen bikkels uit de Abdij van Groeninge te Kortrijk. In: DESPRIET PH. (ed.), De Kortrijkse Groeningeabdij. Een archeologische en historische studie, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen (Kortrijk) 28, 230-237. GAUTIER A. 1994a: Les restes d’animaux des tumuli romains d’Overhespen (province de Brabant, Belgique). In: MARIËN M.-E. (ed.), Quatre tombes romaines du IIIe siècle. Thorembais-Saint-Troud et Overhespen, Monographie d’Archéologie Nationale 8, Bruxelles, 97-98. GAUTIER A. 1994b: Middeleeuwse en post-middeleeuwse dierresten van het Schouwburgplein, Kortrijk. In: DESPRIET PH. (ed.), Noodopgravingen aan het Kortrijkse Schouwburgplein, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen (Kortrijk) 30, 147-152. GAUTIER A. 1995: Enkele dierresten uit de Gallo-Romeinse zuidwijk, Kortrijk. In: DESCHIETER J. (ed.), Romeins Kortrijk III. De zuidwijk. Vondsten uit de Abdij van Groeninge 1988-1992, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen (Kortrijk) 32, 133-136. GAUTIER A. 2006: Dierresten uit de Kortrijkse Artillerietoren. In: DESPRIET PH., GODDEERIS T., DE PAEPE P., DEMEYERE J., DEMEYERE A. & GAUTIER A. (eds), “Kortrijk 1302”. De Artillerietoren, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen (Kortrijk) 61, 91-95. GAUTIER A. & RUBBERECHTS V. 1978: Animal Remains of the Senecaberg Fortification, Bulletin des Musées royaux d’Art et Histoire (Bruxelles) 48, 49-84. GAUTIER A. & VAN DER PLAETSEN P. 1986: Beenderen uit de Boudelo-abdij: een eerste kennismaking, VOBOV-info 21, 5-11. GAUTIER A. & VAN NEER W. 1991: Vissen, vee, honden en katten uit de verdwenen Boudelo-abdij te Sinaai (Oost-Vlaanderen, België, 14-16de eeuw), VOBOV-info 42, 18-35. GAUTIER A. & VAN NEER W. 2007: Dierresten uit de Gallo-Romeinse haven en elders in Kortrijk. 1e tot 19e eeuw: een bilan, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen (Kortrijk) 66, 7-31. GRAVENDEEL R., VAN NEER W. & BRINKHUIZEN D. 2002: An identification key for dermal denticles of Rajidae from the North Sea, International Journal of Osteoarchaeology 12, 420-441. HILLEWAERT B. & ERVYNCK A. 1991: Leerlooierskuipen langs de Eekhoutstraat. In: Jaarboek 1989-1990. Brugge Stedelijke Musea, Brugge, 109-123. HOLLEVOET Y., COOREMANS B., DESENDER K. & ERVYNCK A. 1994: Een Karolingische vlechtwerkwaterput uit Zerkegem (gemeente Jabbeke, provincie West-Vlaanderen): culturele en ecologische archaeologica, Archeologie in Vlaanderen III, 243-254. IN’T VEN I. & DE CLERCQ W. (red.) 2005a: Een lijn door het landschap. Archeologie en het VTN-project 1997-1998. Deel I, Archeologie in Vlaanderen. Monografie 5. Deel I, Brussel. IN’T VEN I. & DE CLERCQ W. (red.) 2005b: Een lijn door het landschap. Archeologie en het VTN-project 1997-1998. Deel II, Archeologie in Vlaanderen. Monografie 5. Deel II, Brussel. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 129 van 216

JANSSEN L.J.F. 1843: Over de opdelvingen te Wijk bij Duurstede op last der Hooge Regering verrigt, in de maanden November en December van het jaar 1842, Oudheidkundige Mededeelingen 2, 73-209. LENTACKER A. 1984a: Archeozoölogie van Gent: materiaal van Vrijdagmarkt (1100-1425 A.D.) en het Dobbelslot (1275-1800 A.D.). Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, UGent. LENTACKER A. 1984b: Beenderresten uit Mestput I in het Dobbelslot te Gent (eind 14de-15de eeuw), Stadsarcheologie. Bodem en Monument in Gent 8 (2), 10-12. LENTACKER A., BAKELS C., VERBEECK M. & DESENDER K. 1992: The archeology, fauna and flora of a Roman well at Erps-Kwerps (Brabant, Belgium), Helinium 32 (1-2), 110-131. LENTACKER A., ERVYNCK A. & VAN NEER W. 2004a: De dierenresten. In: BEECKMANS L., WELLEMAN G., MOENS J., LENTACKER A., ERVYNCK A., VAN NEER W., VAN PETEGHEM A. & BASTIAENS J. (eds), Een middeleeuws stadswoonhuis met half-ingegraven ruimte langs de markt te Geraardsbergen, VOBOV-info 60, 36-39. LENTACKER A., ERVYNCK A. & VAN NEER W. 2004b: Gastronomy or religion? the animal remains from the mithraeum at Tienen (Belgium). In: O' DAY S.J., VAN NEER W. & ERVYNCK A. (eds), Behaviour behind bones. The zooarchaeology of ritual, religion, status and identity, Oxford, 77-94. LENTACKER A., ERVYNCK A. & VAN NEER W. 2004c: The symbolic meaning of the cock. The animal remains from the mithraeum at Tienen (Belgium). In: MARTENS M. & DE BOE G. (eds), Roman Mithraism: the Evidence of the Small Finds, Archeologie in Vlaanderen. Monografie 4, Zellik - Tienen, 57-80. LENTACKER A., VAN NEER W., ERVYNCK A. & DESENDER K. 2007: De dierlijke resten. In: TROUBLEYN L., KINNAER F. & ERVYNCK A. (red.), Het Steen en de burgers. Onderzoek van de laatmiddeleeuwse gevangenis van Mechelen, Mechelen, 133-154. LETTANY L., ERVYNCK A. & VEECKMAN J. 1992: Sluikbegravingen en huishoudelijk afval. De opgravingen aan de Schoytestraat. In: VEECKMAN J. (ed.), Blik in de bodem. Recent stadsarcheologisch onderzoek in Antwerpen, Antwerpen, 77-91. LEYMAN B. 2005: Archeozoölogisch onderzoek van Kortrijk (Gallo-Romeins tot 18e eeuw). Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, UGent. MAENHAUT VAN LEMBERGE V. 1985: De Warandemotte te Veurne: site catchment en voornaamste grote huisdieren (varken, rund). Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, UGent. MARTENS M., DEBRUYNE T. & ERVYNCK A. 2004: Un enclos à fonction multiple du VIe/Ve siècle dans le Wijngaardberg, Tirlemont (Tienen), Lunula. Archaeologia protohistorica XII, 83-91. MARTENS M., HANUT F., ERVYNCK A., LENTACKER A., COSYNS P., VAN HEESCH J. & DE BEENHOUWER J. 2002: Ensemble détritique ou contexte cultuel? Etude du matériel archéologique et des restes fauniques d’une grande fosse (S 082) du vicus de Tirlemont (Tienen, Belgique), Revue du Nord. Archéologie de la Picardie et du Nord de la France 84 (348), 43-89. MERTENS J., DESENDER K., VAN KERKVOORDE M. 1986: Insect fauna from a Roman well at Maldegem (Belgium). In: THOEN H. & VANDERMOERE N. (eds), The Roman fortified site at Maldegem (East Flanders). 1985 excavation report, Scholae Archaeologicae 6, Gent, 45-48.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 130 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

PARENT J.P., PIETERS M. & ERVYNCK A. 1991: Romeinse vondsten te Zingem, Archeologie in Vlaanderen I, 141-144. PARENT J.P., VAN DER PLAETSEN P. & VANMOERKERKE J. 1987a: Neolithisch site aan de Donk te Oudenaarde, Archaeologia Belgica 3, 73-76. PARENT J.P., VAN DER PLAETSEN P. & VANMOERKERKE J. 1987b: Prehistorische jagers en veetelers aan de Donk te Oudenaarde, VOBOV-info 24-25, 1-45. PEETERS S. 1988: Studie van de dierenresten uit het voorhof van de “Hoge Andjoen”-motte te Werken (West-Vlaanderen; Romeinse periode tot Late Middeleeuwen). Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, KULeuven. PETERS J. 1987: De dierlijke resten uit de Romeinse nederzetting van Bredene II. In: THOEN H. (ed.), De Romeinen langs de Vlaamse kust, Brussel, 67-69. PIETERS M., BOUCHET F., COOREMANS B., DESENDER K., ERVYNCK A. & VAN NEER W. 1999a: Granaatappels, een zeeëngel en rugstreeppadden. Een greep uit de inhoud van een bakstenen beerput uit het 15deeeuwse Raversijde (stad Oostende, provincie West-Vlaanderen), Archeologie in Vlaanderen V, 193224. PIETERS M., COOREMANS B., ERVYNCK A. & VAN NEER W. 1994: Van akkerland tot Heilige Geestkapel. Een kijk op de evolutie van de bewoningsgeschiedenis in de Kattestraat te Aalst (provincie OostVlaanderen), Archeologie in Vlaanderen III, 299-329. PIETERS M., DE GROOTE K., ERVYNCK A. & CALLEBAUT D. (met bijdragen van COOREMANS B. & VAN STRYDONCK M.) 1999b: Tussen kapel en kerk: een archeologische kijk op de evolutie van de dorpskern van Moorsel (gemeente Aalst) (10de-20ste eeuw), Archeologie in Vlaanderen V, 131-158. PIETERS M. & ERVYNCK A. 1995: De mobiele archaeologica. In: PIETERS M., Een 15de-eeuwse sector van het verdwenen vissersdorp te Raversijde (stad Oostende, provincie West-Vlaanderen). Interimverslag 1994, Archeologie in Vlaanderen IV, 227. PIETERS M., ERVYNCK A., VAN NEER W. & VERHAEGHE F. 1995: Raversijde: een 15de-eeuwse kuil, een lens met platvisresten, en de betekenis voor de studie van de site en haar bewoners, Archeologie in Vlaanderen IV, 253-277. PIETERS M., SCHIETECATTE L., ERVYNCK A., VAN NEER W. & CALUWÉ D. 2003: De Visserskaai te Oostende (provincie West-Vlaanderen): archeologie van een in de 17de eeuw zwaar geteisterde stad, Archeologie in Vlaanderen VII, 231-276. RÜTIMEYER K.L. 1861: Die Fauna der Pfahlbauten in der Schweiz, Basel. SCHELVIS J. 1998: Remains of sheep ectoparasites as indicators of wool processing in the past. In: DEWILDE M., ERVYNCK A. & WIELEMANS A. (eds), Ypres and the medieval cloth industry in Flanders. Archaeological and historical contributions, Archeologie in Vlaanderen. Monografie 2, Zellik, 77-88. SCHELVIS J. & ERVYNCK A. 1993: Mijten (Acari) als ecologische indicatoren in de archeologie. Onderzoek op de Romeinse vindplaats Oudenburg (provincie West-Vlaanderen), Archeologie in Vlaanderen II, 175189.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 131 van 216

SCHELVIS J. & ERVYNCK A. 1994: Mijten (Acari) uit middeleeuws Oudenburg (provincie West-Vlaanderen): een reconstructie van het landschap, Archeologie in Vlaanderen III, 233-242. SCHIETECATTE L. & SEALY J. 2006: Fish in a medieval fishing village along the North Sea: what do isotopes have to say? In: PIETERS M., VERHAEGHE F. & GEVAERT G. (eds), Fishery, trade and piracy. Fishermen and fishermen’s settlements in and around the North Sea area in the Middle Ages and later, Archeologie in Vlaanderen Monografie 6, Brussel, 63-80. SCHRYVERS A., VAN IMPE L., CLEEREN N., COSYNS P., ERVYNCK A. & VAN STRYDONCK M. 2001: De Gallo-Romeinse villa van Hoegaarden-Goudberg. In: SCHRYVERS A. & VAN IMPE L. (eds), Op het spoor van het verleden. Archeologie op de hogesnelheidslijn, Leuven, 95-114. SEUNTJENS G. 1999: Archeozoölogisch onderzoek van de Romeinse vindplaats 'Elisabethwal' te Tongeren. Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, UGent. SLECHTEN K. 2004: Namen noemen. Het CAI-thesaurusproject. In: CAI-I. De opbouw van een archeologisch beleidsinstrument, IAP-Rapporten 14, Brussel, 49-54. STOOPS S. 1992: Archeozoölogisch onderzoek van een beerputvulling (17de-18de eeuw) uit de Gentse binnenstad. Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, UGent. VAN BELLINGEN S. & ERVYNCK A. 1992: Relikten van het dagelijks leven in de abdij van Affligem tijdens de late middeleeuwen, Ons graafschap. Jaarboek van de Geschied- en Heemkundige Kring van het Graafschap Jette en omgeving 22, 23-41. VAN DAMME D. & ERVYNCK A. 1988: Medieval ferrets and rabbits in the castle of Laarne (East-Flanders, Belgium): a contribution to the history of a predator and its prey, Helinium XXVIII (2), 278-284. VAN DAMME D. & ERVYNCK A. 1993: Het konijn, een verhaal van vergane glorie, Zoogdier 4 (2), 20-27. VANDER HAEGHEN D. 1995: Archeozoölogisch onderzoek van laaten post-middeleeuwse contexten uit de Brugse binnenstad. Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, UGent. VANDERHOEVEN A. 1987: Verslag van een archeozoölogisch onderzoek van het kasteelsite te Rekem (Belgisch Limburg). Ongepubliceerd rapport, Universiteit Amsterdam. VANDERHOEVEN A. & ERVYNCK A. 2007: Not in my back yard ? The industry of secondary animal products within the Roman civitas capital of Tongeren, Belgium. In: HINGLEY R. & WILLIS S. (eds), Roman finds: context and theory, Oxford, 156-175. VANDERHOEVEN A., ERVYNCK A. & VAN NEER W. 1994: De dierlijke en menselijke resten. In: VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G. & VYNCKIER P., Het oudheidkundig bodemonderzoek aan de Veemarkt te Tongeren (provincie Limburg). Eindverslag 1988, Archeologie in Vlaanderen III, 177-186. VANDERHOEVEN A., MARTENS M., ERVYNCK A. & VAN NEER W. 2001: Interdisziplinäre Untersuchungen in dem römischen Vicus von Tienen (Belgien). Die Integration von ökologischen und archäologischen Daten. In: FREY M. & HANEL N. (eds), Archäologie, Naturwissenschaften, Umwelt. Beiträge der Arbeitsgemeinschaft “Römische Archäologie” auf dem 3. Deutschen Archäologenkongress in Heidelberg, BAR International Series 929, Oxford, 13-31.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 132 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

VANDERHOEVEN A., VAN DE KONIJNENBURG R. & DE BOE G. 1987: Het oudheidkundig bodemonderzoek aan de Kielenstraat te Tongeren. Interimverslag 1986, Archaeologia Belgica III, 127-138. VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G., COOREMANS B., ERVYNCK A., LENTACKER A. & VAN HEESCH J. 2007a: Het oudheidkundig bodemonderzoek aan de Driekruisenstraat te Tongeren (provincie Limburg). Eindverslag 2005, Relicta 3, 69-92. VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G., COOREMANS B., ERVYNCK A., LENTACKER A. & VAN NEER W. 2007b: Het oudheidkundig bodemonderzoek aan de de Schaetzengaarde te Tongeren (provincie Limburg). Eindverslag 2004, Relicta 3, 159-182. VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G., COOREMANS B., ERVYNCK A., LENTACKER A., VAN NEER W. & DE GROOTE K. 2007c: Het oudheidkundig bodemonderzoek aan de Mombersstraat te Tongeren (provincie Limburg). Eindverslag 2005, Relicta 3, 93-157. VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G., ERVYNCK A. & COOREMANS B. 1993: Het oudheidkundig bodemonderzoek aan de Kielenstraat te Tongeren (provincie Limburg). Interimverslag 1990-1993. Deel 1. De vóórFlavische bewoning, Archeologie in Vlaanderen II, 89-145. VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G., ERVYNCK A., COOREMANS B. & WOUTERS W. 1999: Het oudheidkundig bodemonderzoek aan de Koninksemsteenweg te Tongeren (provincie Limburg). Eindverslag 1995, Archeologie in Vlaanderen V, 69-84. VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G., ERVYNCK A., VAN NEER W. & COOREMANS B. 1995: Het oudheidkundig bodemonderzoek aan de Minderbroederstraat te Tongeren (provincie Limburg). Eindverslag 1991, Archeologie in Vlaanderen IV, 49-74. VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G. & VYNCKIER P. 1991: Het oudheidkundig bodemonderzoek aan de Kielenstraat te Tongeren. Interimverslag 1987, Archeologie in Vlaanderen I, 107-124. VAN DER PLAETSEN P. 1985a: Beestig Gent. Archeozoölogie in een stad, Stadsarcheologie. Bodem en monument in Gent 9 (3), 12-26. VAN DER PLAETSEN P. 1985b: Import van dieren in onze gewesten in archeozoölogisch perspectief, VOBOV-info 18-19, 31-39. VAN DER PLAETSEN P. 1986a: Vlees en Vis. In: LALEMAN C. & RAVESCHOT P. (eds), Wat een leven binnen die muren, Gent 1100-1350, Gent, 97-100. VAN DER PLAETSEN P. 1986b: Dierenbeenderen uit enkele laat-middeleeuwse konteksten uit het Borburehof te Bazel (Kruibeke). In: VAN HOVE R., Het Borburehof te Bazel: een middeleeuwse site met walgracht en pre-middeleeuwse nederzettingssporen. Een overzicht van de onderzoeksresultaten (1979-81), Bijdragen van de Archeologische Dienst Waasland I, Buitengewone uitgaven van de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas 19, 181-183. VAN DER PLAETSEN P. 1987a: Veeteelt - Jacht - Handel in dieren. In: ROGGE M. & VAN DURME L. (eds), Archeologisch Museum van Zuid-Oost-Vlaanderen, Zottegem, 54-56. VAN DER PLAETSEN P. 1987b: Walvissen … in het Gravensteen, Stadsarcheologie. Bodem en Monument in Gent 11 (1), 24-25.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 133 van 216

VAN DER PLAETSEN P. 1987c: Bijlage 2. Zerkegem: de fauna, Westvlaamse Archaeologica 3 (2), 52-53. VAN DER PLAETSEN P. 1988: De varkens van Ename. In: CALLEBAUT D., MILLIS L., DE VOS P. & VAN DER MEIREN J.P. (eds), Ename, Oudenaarde, Mullem. Archeologisch-historische route, Oudenaarde, 25-29. VAN DER PLAETSEN P. 1989: Beenderen uit de beerput van de Oudburg, Stadsarcheologie. Bodem en Monument in Gent 13 (3), 91-96. VAN DER PLAETSEN P. 1990: Het onderzoek van organische resten in Oost-Vlaanderen, VOBOV-info 3839-40, 91-102. VAN DER PLAETSEN P. 1991: Die Tierknochen aus dem castrum von Ename. In: CALLEBAUT D., Castrum, Portus und Abtei von Ename. In: BÖHME H.W. (ed.), Burgen der Salierzeit. Teil 1. In den nordlichen Landschaften des Reiches, Sigmaringen, 309. VAN DER PLAETSEN P. 1993: Een beestenboel. Studie van de dierlijke resten. In: VERMEULEN F., ROGGE M. & VAN DURME L. (eds), Terug naar de bron. Kruishoutem archeologisch doorgelicht, Archeologische Inventaris Vlaanderen. Buitengewone Reeks (Gent) 2, 167-170. VAN DER PLAETSEN P. & ERVYNCK A. 1991: Het dierenbestand op de kasteelsite te Gistel. In: DE MEULEMEESTER J. & DE WILDE M., De Godelievemotte en de middeleeuwse versterkingen te Gistel, Archeologie in Vlaanderen I, 204-205. VAN DER PLAETSEN P., ERVYNCK A. & DECOCK W. 1986: Beenderen van de 13e eeuw in de Belfortstraat, Stadsarcheologie. Bodem en Monument in Gent 10 (2), 61-64. VANDEVELDE J., ANNAERT R., LENTACKER A., ERVYNCK A. & VANDENBRUAENE M. 2007: Vierduizend jaar bewoning en begraving in Edegem-Buizegem (provincie Antwerpen), Relicta 3, 9-67. VAN DOORSLAER H. 1985: Archeozoölogie van de Warandemotte te Veurne. Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, UGent. VAN EYCK W. 1996: Faunaresten uit een Romeinse waterput te Aalter-Loveld en hun archeologische en paleo-ecologische context. Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, UGent. VAN GIFFEN A.E. 1913: Die Fauna der Wurten, Leiden.

VANHOLME N. 2004: Archeozoölogisch onderzoek van een collectie volmiddeleeuws consumptieafval uit de opgraving op het Emile Braunplain te Gent. In: HOORNE J., JEHS D. & NOENS G. (eds), Ghent Archaeological Studies I, Gent, 129-138. VAN IMPE L., IN´T VEN I., DE PAEPE P., ERVYNCK A. & DESENDER K. 2005: Invading tribes, advancing forests. A witness to the decline of economic activity in Flanders, circa 200 AD. In: HÄßLER H.-J. (ed.), Neue Forschungsergebnisse zur nordwesteuropäischen Frühgeschichte unter besonderer Berücksichtigung der altsächsischen Kultur im heutigen Niedersachsen, Studien zur Sachsenforschung 15, Oldenburg, 287-305. VANMONTFORT B., GEERTS A.-I., CASSEYAS C., BAKELS C., LANGOHR R., VAN NEER W. & VERMEERSCH P.M. 2004: De Hel in de tweede helft van het 5de millennium v. Chr.. Een midden-neolithische enclosure te Spiere, Archeologie in Vlaanderen VIII, 9-77.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 134 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

VAN NEER W. 1981a: Zu den angeblich menslichen Knochen des Michelsberger Fundplatzes von Ottenburg/Grez-Doiceau (Belgien), Archäologisches Korrespondenzblatt 11, 91-92. VAN NEER W. 1981b: Studie van de dierlijke beenderresten uit de Romeinse lagen aan het SintPietersziekenhuis te Leuven, Jaarboek van de Geschied- en Oudheidkundige Kring voor Leuven en Omgeving 21, 167-169. VAN NEER W. 1982a: De dierenresten (Gallo-Romeinse, middeleeuwse en postmiddeleeuwse periode). In: OOST T. (ed.), Van Nederzetting tot Metropool. Archeologisch-historisch onderzoek in de Antwerpse binnenstad, Antwerpen, 140-153. VAN NEER W. 1982b: Faunal analysis. In: HUYGE D. & VERMEERSCH P.M. (eds), Late Mesolithic settlement at Weelde-Paardsdrank, Studia Praehistorica Belgica 1: 143-144. VAN NEER W. 1983a: De dierenresten van de donjon te Meldert (Brabant, 13e en 16e-17e eeuw), Mededelingen van de Geschied- en Oudheidkundige Kring voor Leuven en Omgeving 23, 193-196. VAN NEER W. 1983b: Dierenresten gevonden bij opgravingen in de Wieringstraat te Leuven (12-14e tot 18e eeuw), Mededelingen van de Geschied- en Oudheidkundige Kring voor Leuven en Omgeving 23, 9399. VAN NEER W. 1984: Enkele dierenresten uit het badgebouw van de villa. In: CRAMERS D., Het badgebouw van de villa te Kumtich, In: THOMAS S. (ed.), Liber Amicorum Paul Dewalhens. Bijdragen tot de geschiedenis van Tienen, Tienen, 135-137. VAN NEER W. 1987a: Het archeozoölogisch onderzoek. In: VANVINCKENROYE W. (ed.), Onderzoek van de Gallo-Romeinse tumulus van Gutschoven, Publikaties van het Gallo-Romeins Museum te Tongeren 35: 20-22. VAN NEER W. 1987b: De faunaresten. In: MARICHAL H., VERMEERSCH P.M. & VANDERHOEVEN M. (eds), Bandkeramiek te Vlijtingen, Publikaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren 33: 8283. VAN NEER W. 1988: Archeozoölogische vondsten uit de La Téne en de Romeinse periode te Broekom (Limburg). In: VANVINCKENROYE W. (ed.), De Romeinse villa op de Sassenbroekberg te Broekom, Publicaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren 38: 37-42. VAN NEER W. 1989: Beenderresten uit de opgravingen in het BBL-complex, Markt 36 en 37 te Maaseik. In: HEYMANS H. (ed.), Van put naar kluis, Historisch, bouwhistorisch en archeologisch onderzoek van "Den Prince van Luyck" en "De Stadt Amsterdam" te Maaseik, Maaseik, 277-281. VAN NEER W. 1990: De archeozoölogische resten. In: VANVINCKENROYE W. (ed.), De Romeinse villa's van Piringen ("Mulkenveld") en Vechmaal ("Walenveld"), Publicaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum Tongeren 42, 31-33. VAN NEER W. 1994: Het dierlijk beendermateriaal. In: VANVINCKENROYE W. (ed.), Een bijdrage tot het stadskernonderzoek van Romeins Tongeren, Publicaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum Tongeren 46, 28-36. VAN NEER W. & ERVYNCK A. 1993: Archeologie en vis, Herlevend verleden 1, Zellik.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 135 van 216

VAN NEER W. & ERVYNCK A. 1994: New data on fish remains from Belgian archaeological sites. In: VAN NEER W. (ed.), Fish exploitation in the past. Proceedings of the 7th Meeting of the ICAZ Fish Remains Working Group, Annalen van het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika, Zoologische Wetenschappen 274, Tervuren, 217-229. VAN NEER W. & ERVYNCK A. 1995: Gentse graten. Onderzoek van archeologische visresten uit de binnenstad, Stadsarcheologie. Bodem en Monument in Gent 19 (4), 5-11. VAN NEER W. & ERVYNCK A. 1996: Food rules and status: patterns of fish consumption in a monastic community, Archaeofauna 5, 155-164. VAN NEER W. & ERVYNCK A. 2003: The late medieval heyday of the Flemish marine fishery: a fish-eye view. In: PIETERS M. et al. (eds), Fishery, trade and piracy. Fishermen and fishermen’s settlements in and around the North Sea area in the Middle Ages and later. Visserij, handel en piraterij. Vissers en vissersnederzettingen in en rond het Noordzeegebied in de Middeleeuwen en later, VLIZ Special Publication 15, IAP-Rapport 13, Oostende – Brussel, 40-43. VAN NEER W. & ERVYNCK A. 2004: Remains of traded fish in archaeological sites: indicators of status, or bulk food? In: O' DAY S.J., VAN NEER W. & ERVYNCK A. (eds), Behaviour behind bones. The zooarchaeology of ritual, religion, status and identity, Oxford, 203-214. VAN NEER W. & ERVYNCK A. 2006: The zooarchaeological reconstruction of the development of the exploitation of the sea: a status quaestionis for Flanders. In: PIETERS M., VERHAEGHE F. & GEVAERT G. (eds), Fishery, trade and piracy. Fishermen and fishermen’s settlements in and around the North Sea area in the Middle Ages and later, Archeologie in Vlaanderen. Monografie 6, Brussel, 95-103. VAN NEER W., ERVYNCK A., BOLLE L.J. & MILLNER R.S. 2004: Seasonality only works in certain parts of the year: the reconstruction of fishing seasons through otolith analysis, International Journal of Osteoarchaeology 14 (6), 457-474. VAN NEER W., ERVYNCK A. & LENTACKER A. 2005a: Archaeozoological analyses. In: CROMBÉ Ph. (ed.), The last hunter-gatherer-fishermen in sandy Flanders (NW Belgium). The Verrebroek and Doel excavation projects. Volume 1: Palaeo-environment, chronology and features, Archaeological Reports Ghent University 3, Gent, 279-294. VAN NEER W., ERVYNCK A., RIJNSDORP A., BOLLE L. & MILLNER R. 2002: Fish otoliths and their relevance to archaeology: an analysis of medieval, post-medieval and recent material from plaice, cod and haddock from the North Sea, Environmental Archaeology 7, 65-81. VAN NEER W. & LENTACKER A. 1994: New archaeozoological evidence for the consumption of locallyproduced fish sauce in the northern provinces of the Roman Empire, Archaeofauna 3, 53-62. VAN NEER W. & LODEWIJCKX M. 1993: Faunaresten uit de late IJzertijd, Romeinse periode en late middeleeuwen te Wange (gemeente Landen, provincie Brabant), Archeologie in Vlaanderen II, 55-64. VAN NEER W. & PIETERS M. 1997: Evidence for processing of flatfish at Raversijde, a late medieval coastal site in Belgium, Anthropozoologica 25-26, 571-578. VAN NEER W. & UDRESCU M. 2004: Restes fauniques d’Ottenburg “De Tomme”. In : CLARYS B., BURNEZLANOTTE L. & VAN ASSCHE M. (eds), L’occupation Michelsberg du site d’Ottenburg & Grez-Doiceau (Bt): prospections systématiques et nouvelles perspectives de recherches, Amphora 82, 45-48. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 136 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

VAN NEER W., WOUTERS W., ERVYNCK A. & MAES J. 2005b: New evidence from a Roman context in Belgium for fish sauce locally produced in northern Gaul, Archaeofauna 14, 171-182. VEECKMAN J., DENISSEN S., GEYSKENS L., ERVYNCK A. & VAN NEER W. 1992: De materiële leefwereld van onze voorouders. Opgravingen aan de Zwartzusterstraat. In: VEECKMAN J. (ed.), Blik in de bodem. Recent stadsarcheologisch onderzoek in Antwerpen, Antwerpen, 31-47. VEECKMAN J., VAN HOOF W., COOREMANS B., ERVYNCK A. & VAN NEER W. 2000: De inhoud van de afvalput van de Groote Schalien Loove: speuren naar de 17de-eeuwse bewoners. In: VEECKMAN J. (ed.), Berichten en Rapporten over het Antwerps Bodemonderzoek en Monumentenzorg 4, Antwerpen, 115-190. VERBEECK M., LENTACKER A., VAN NEER W. & CHARLIER C. 1991: Première approche interdisciplinaire du site d'Erps-Kwerps (Brabant, Belgique): archéologie, archéozoologie et anthropologie, Acta Archaeologica Lovaniensia 30, 21-39. VERBRUGGE A. 2004: Viroviacum. Verwerking, studie en interpretatie van het materiaal uit een aantal Romeinse kelderkuilen uit de opgravingen op het St.-Maartensplein in Wervik (1989-1991) (WestVlaanderen). Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, UGent. VERHAERT A., ANNAERT R., LANGOHR R., COOREMANS B., GELORINI V., BASTIAENS J., DEFORCE K., ERVYNCK A. & DESENDER K. 2004: Een inheems-Romeinse begraafplaats te Klein-Ravels (gemeente Ravels, provincie Antwerpen), Archeologie in Vlaanderen VIII, 165-218. VERRIEST S. 1999: Archeozoölogisch onderzoek van de Romeinse vindplaats "Zijdelingsestraat" te Tienen. Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, UGent. VERSPECHT A., OOST T. & ERVYNCK A. 2001: Schatten tussen afval. In: Archeologie in Klein-Brabant, Bornem, 109-124. WOUTERS W., COOREMANS B., DESENDER K., ERVYNCK A. & VAN STRYDONCK M. 1999a: Archeologisch en ecologisch onderzoek van een vroegmiddeleeuwse waterput te Kasterlee (provincie Antwerpen), Archeologie in Vlaanderen V, 97-109. WOUTERS W., COOREMANS B. & ERVYNCK A. 1999b: Landelijke bewoning uit de volle middeleeuwen in Herk-de-Stad (provincie Limburg), Archeologie in Vlaanderen V, 159-177. WOUTERS W., ERVYNCK A., COOREMANS B., VAN NEER W. & VAN BULCK G. 1995: Een postmiddeleeuwse beerput aan de Hasseltse Poort te Tongeren (provincie Limburg), Archeologie in Vlaanderen IV, 323363. WOUTERS W., MUYLAERT L. & VAN NEER W. 2007: The distinction of isolated bones from plaice (Pleuronectes platessa), flounder (Platichthys flesus) and dab (Limanda limanda): a description of the diagnostic characters, Archaeofauna 16, 33-95.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 137 van 216

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

FYSISCH-ANTROPOLOGISCH ONDERZOEK //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

MARIT VANDENBRUAENE

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 138 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

1 WAT IS FYSISCH-ANTROPOLOGISCH ONDERZOEK ? Het onderzoek van de menselijke resten en begravingssporen aangetroffen bij archeologische opgravingen noemt men de fysische antropologie. Hierbij wordt voornamelijk de studie van menselijke skelet- of crematieresten bedoeld, maar ook mummies, veenlijken of relieken van heiligen behoren tot deze studie. Naast bot worden dus soms ook zachte weefsels als haren, vinger- of teennagels, huid, organen en kraakbeen opgegraven, die dan een meer specifieke behandeling en bewaring krijgen. De fysieke overblijfselen van mensen leveren heel wat informatie op. Studie van de biologische eigenschappen van beenderen verschaft inzicht in de sterfteleeftijd en het geslacht, de lichaamslengte, bepaalde metrische en erfelijke kenmerken, de gezondheidstoestand, hygiëne en voedingsgewoontes van een skeletindividu. Soms kan de doodsoorzaak achterhaald worden en/of de identiteit van de persoon. Die skeletgegevens vormen de basis voor verdere studies en onderzoek naar paleodemografie, paleopathologie, dieet, sociale patronen, afkomst, migraties en dergelijke. De laatste jaren stijgt de interesse voor het fysisch-antropologisch onderzoek, niet enkel om sensationele redenen (cf. media en televisie), maar vooral omdat het leven van de mens in al zijn facetten binnen de archeologie zelf meer aandacht krijgt. Het is een wetenschap met veel raakvlakken in andere disciplines, zoals de paleontologie, biologie, anatomie en geneeskunde. Vele methoden en technieken staan echter nog niet op punt, zodat de onderzoeker zich voortdurend moet bijscholen, zowel op theoretisch vlak als in de praktijk. De fysisch antropoloog zal in de eerste plaats werken met eenvoudige waarnemingen. Meten en kijken, ofwel het morfometrisch onderzoek, is de eerste stap in het verzamelen van de biologische skeletgegevens, ook wel ‘osteo-archaeology’ genoemd. Per individu wordt de biologische informatie in een uitvoerige skeletfiche en database ingevuld. Dit vraagt van de onderzoeker veel inzicht in de methodologie en opvolging in de vakliteratuur. Daarna kunnen verschillende detailstudies uitgevoerd worden met behulp van meer ingewikkelder technieken en methoden zoals microscopie, radiografie en biochemische analyses. Er worden hiervoor stalen genomen van bot of tand die achteraf geanalyseerd worden in speciale labo’s, bijv. voor C14-datering, DNA-analyses, isotopen- en sporenelementanalyses. Zulke technieken zijn tijdrovend en duur en destructief voor het bot- en tandweefsel. Alles start met wat er in de bodem is overgebleven. Hoe beter de bewaringstoestand, hoe beter de resultaten. Hoe beter de beenderen worden opgegraven en ingezameld, hoe meer informatie. Het in situ gebeuren, de opmaak van plannen, foto’s en tekeningen en vooral de beschrijving van de lichaamspositie van de overledene (bijv. gestrekt op de rug liggend of in foetushouding) zijn belangrijk bij het onderzoek naar culturele aspecten i.v.m. begravingsrituelen. De in situ gegevens worden ingevuld in een gestandaardiseerd skeletformulier (te verkrijgen bij het VIOE). De informatiewaarde hangt sterk af van een goede opgraving met ingevuld skeletformulier en van een goede analyse met standaardobservaties in een goed uitgerust labo. Na het transport worden de beenderen gewassen met water boven een zeef (standaard 0,5 mm), gedroogd en vervolgens anatomisch opengelegd op de werktafel in het laboratorium. Dit geldt wanneer de kwaliteit van het bot het toestaat. Fragiel bot wordt met een zachte borstel proper gemaakt. Crematieresten worden ook gespoeld. Ze zijn veel stabieler omdat het botweefsel door de hoge temperaturen tijdens het verbrandingsproces een andere structuur (herkristallisatie) heeft gekregen. Het bot is dan wel gekrompen, vervormd (‘hittzerisse’ of ‘warping effects’) en gefragmenteerd zodat het labowerk een precisiewerk wordt. De analyse van crematies is een

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 139 van 216

specialiteit binnen het vakgebied. In Europa zijn er maar een tiental antropologen die dergelijk onderzoek doen; in de VS wordt dit nu als een nieuwe studie ‘the study of cremains’ genoemd. Het botonderzoek zelf gebeurt volledig objectief, d.w.z. dat de fysisch antropoloog zich niet mag laten beïnvloeden door culturele en/of historische feiten. De eerste vraag die wordt beantwoord is of het wel degelijk menselijke resten betreft. Want vermenging met dierenbot en andere artefacten komt vaak voor, zeker bij crematieresten waar voedsel, sierraden en andere bijgiften mee werden verbrand en bijgezet. De tweede vraag gaat over het minimum aantal individuen. Meerdere skeletten door elkaar worden aangetroffen in massagraven, maar ook in veel christelijke contexten waar het ene graf bovenop en naast het andere lag. Hierbij wordt dus verondersteld dat de onderzoeker ervaring en een grondige anatomische kennis bezit om de botresten te determineren en zich kan beroepen op een degelijk uitgebouwd referentiekader. Het doel van het fysisch-antropologisch onderzoek is zoveel mogelijk informatie te verzamelen over een bepaalde bevolkingsgroep in het verleden. Zo kan een reconstructie worden gemaakt van wat de levensverwachtingen waren, hoe oud men werd, hoe hoog de kindersterfte was, hoeveel mannen en vrouwen er samenleefden, wat de gemiddelde lichaamsgrootte was, hoe men er heeft uitgezien, welke populatiekenmerken er waren, hoe de gezondheidstoestand was, of er epidemieën waren, enz. Die resultaten kunnen dan verbanden leggen tussen sociale, economische, ecologische, historische en culturele facetten in de studie van het verleden van de mens.

HISTORIEK VAN HET ONDERZOEK IN VLAANDEREN

Het onderzoek van menselijke resten in België gebeurde vroeger niet systematisch. De fysische antropologie bestond op zich nog niet, de interesse kwam van biologen en geologen uit de paleontologie die vooral biometrische studies op skeletten deden. De eerste echte bioantropologische beschrijvingen werden gedaan op crematieresten, de eerste publicaties over Vlaams materiaal betrof de vroege bronstijdtumulus van Weelde414 en de vroege ijzertijdsite te Aalter-Oostergem415. Het was geneesheer dr. Paul Janssens, een vriend van archeoloog dr. H. Roosens van de Nationale Dienst voor Opgravingen, die vrijwillig startte met het onderzoek van crematieresten eind jaren 1950. Dr. Janssens heeft in zo’n 50-tal artikels de beenderresten beschreven, vele in het tijdschrift Archeologia Belgica. Hij bleef actief tot aan zijn dood in 1993. Zijn laatste studie betrof de vele skeletten opgegraven in de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal van Antwerpen416. Hij heeft zowel kleine als grote sites onderzocht, zoals het grafveld te Grobbendonk417, het grafveld ‘De Roosen’ te Neerpelt418 en het urnenveld in Destelbergen419. Hij gaf graag zijn mening over de evolutie in het botonderzoek in wat hij ‘een archeologisch praatje’ noemde420. En hij was de eerste die de link maakte met de paleopathologie. In 1970 schreef hij zijn bekende boek ‘Paleopathology. Diseases and Injuries of Prehistoric Man’421. Speciale aandacht besteedde hij aan de overblijfselen van hertogin Maria van Bourgondië uit de OnzeLieve-Vrouwekerk te Brugge422.

414

Janssens 1958, p. 25. Twiesselmann 1958. 416 Janssens 1993. 417 Janssens 1961a, p. 18, 1964c, 1966a. 418 Janssens 1960, p. 95-96, 1961c, p. 28-36, 1962, p. 158-160, 1973a, p. 30-31. 419 Janssens 1964d, p. 64-66, 1967b, 1976, 1978b. 420 Janssens 1964a, 1971b. 421 Janssens 1970e. 422 Janssens 1981, 1982. 415

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 140 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

Ondertussen werd er vanuit een andere hoek, namelijk vanuit de gerechtelijke geneeskunde in de Verenigde Staten, het accent gelegd op betere methoden en technieken om de biologische eigenschappen van een skelet te achterhalen. De Physical Anthropology is in de VS een overkoepelende term, de paleontologie en de archeologie zijn daarvan deeldisciplines, bij ons is dat omgekeerd. In de jaren 1970 zag men in dat skeletresten heel wat informatie konden leveren inzake politioneel onderzoek, zoals het achterhalen van iemands identiteit en doodsoorzaak. Op zoek naar nieuwe methoden begon men toen de grote collecties skeletpopulaties te bestuderen van gesneuvelde soldaten uit de Vietnamoorlog en de oorlog in Korea, de zogenaamde ‘Terry collection’ uit het Smithsonian Institution te Washington. Er wordt in de VS veel geld uitgegeven aan dergelijk onderzoek, zoals in de studies naar het verval of menselijke decomposite in ‘The Body Farm’ te Tennessee (Prof. W. Bass). Vandaag is de forensic anthropology een volwaardige opleiding in het buitenland, en sinds kort bestaat het vak ook in Vlaanderen. Tandartsen krijgen de cursus Forensische Antropologie in een Specialisatie Opleiding Gerechtelijke Tandheelkunde, in het 1ste GGS of Gediplomeerde in de Gespecialiseerde Studies van Orale Gezondheidszorg. Die wordt sinds het academiejaar 2001-02 aan de Faculteit Geneeskunde van de KULeuven gedoceerd door de auteur van dit hoofdstuk o.l.v. Prof. G. Willems. Daarnaast startten sinds 2002 ook algemene inleidingen in het menselijk botonderzoek, zoals de ‘Forensische Antropologie’ als module in de Permanente Vorming Multidisciplinair Forensisch Onderzoek: Juridische en Wetenschappelijke Aspecten onder supervisie van Prof. dr. J.J. Cassiman van de KUL, de gastles in de cursus Identificatie van Onbekende Slachtoffers van wetsdokter Prof. W. Jacobs aan de studenten 2de Lic. Rechten van de UAntwerpen en de lessen met practicum aan de 2de Lic. Biologie en Bodemkunde-Paleontologie van de Faculteit Wetenschappen o.l.v. Prof. J. Verniers aan de UGent. Die nieuwe methoden en technieken uit het gerechtelijk onderzoek worden eveneens gebruikt in het archeologisch skeletonderzoek. Dat onderzoek staat niet stil, zodat elke fysisch antropoloog niet alles tegelijk kan toepassen en zo zijn eigen specialiteit ontwikkelt binnenin het vakgebied. In GrootBrittannië legt men zich vooral toe op de leer van de ziektes en aandoeningen. Belangrijk is de postgraduaatopleiding of ‘Paleopathology course’ aan ‘Bradford University’ (Prof. H. Schutkowski), die een uitmuntende referentiecollectie bezitten. In ‘Sheffield University’ zijn ze specialist in paleodemografische studies (Prof. P. Waldron). In Duitsland zal men eerder het accent leggen op metingen of antropometrie en biochemische analyses (DNA-analyses, dieetreconstructies, migratiestudies e.d.). Mummie-onderzoek gebeurt vooral door het Institüt für Anthropologie und Humangenetik aan de ‘Maximillian Universität’ van München (Prof. G. Grupe). In Nederland bestaat sinds enkele jaren de zomercursus in de ‘Fysische Antropologie’ aan het Anatomisch Laboratorium Barge’s Anthropologica van het Medisch Centrum van de Universiteit Leiden (Prof. G. Maat). Daar is men tevens specialist in histologisch onderzoek van botweefsel via microscopie. Aan de Universiteit van Amsterdam worden crematieresten onderzocht, o.a. op Vlaams materiaal zoals de studie van de urnenveldnecropool te Velzeke423. In Frankrijk zal men vooral focussen op paleoantropologische en paleopathologische studies zoals aan de Universiteiten van Bordeaux en Toulouse. In Franstalig België worden bij het Waals Ministerie, onder de Direction de l’Archéologie, zowel prehistorische als historische antropologische studies uitgevoerd. Aan de Universiteiten ULBruxelles (Prof. R. Orban) en UCLouvain (dr. N. Cauwe, M.C. Van Dijck) kan men het vak Préhistoire et Anthropologie physique évolutive volgen. Brussel kent een langere traditie via het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN) waar de afdeling Antropologie en Prehistorie zich specialiseerde in het onderzoek van fossiele resten uit België en andere streken. Bij het Laboratorium voor Antropologie werden vele biometrische studies uitgevoerd, voornamelijk op de Vlaamse 423

De Mulder & Smits 1999a-b-c.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 141 van 216

skeletcollecties opgegraven in de Duinenabdij te Koksijde424. Diezelfde skeletcollecties waren onderwerp van studie in verschillende Franse doctoraalscripties binnen de tandheelkunde, de belangrijkste studie werd gedaan aan de UCLouvain425. Nieuw onderzoek binnen het KBIN was de reconstructie van het dieet via biochemische analyses van sporenelementen en stabiele isotopen, toegepast op de collecties van Koksijde426. Het Laboratorium voor Antropologie bij de Vakgroep Biologie aan de Faculteit Wetenschappen van de VUB bestudeert de evolutie van de mens en de populatiegenetica. Deze humane biologische studies onderzoeken de groei en ontwikkeling van kinderen en de mogelijke invloed van genetica en milieu. Af en toe onderzoeken ze ook skeletresten. Zo werd ooit het enige skelet met dwerggroei (achondroplasie) antropologisch onderzocht, alweer afkomstig uit de collectie Ten Duinen uit Koksijde427. Nog op diezelfde collecties gebeurden studies in het Laboratoire d’Anthropologie et Génétique Humaine aan de ULBruxelles428. Nieuw in Brussel, bij de Directie Monumenten en Landschappen van het Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijke Gewest, is voor het eerst sinds 2006 een fysisch antropoloog (deeltijds) werkzaam die de skeletten van het recent opgegraven Arme Klaren Klooster heeft onderzocht. In Vlaanderen duurde het lang voor er door de overheid structureel fysisch-antropologisch onderzoek gebeurde. Eind 1998 nam het Instituut voor het Archeologisch Patrimonium – IAP – een fysisch antropoloog in dienst, eerst via met de dienst verbonden verenigingen, zoals de Stichting Archeologisch Patrimonium, later als deel van het vaste personeelskader. Momenteel gebeurt het menselijk botonderzoek op Vlaams materiaal vooral aan het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed – VIOE (1 voltijds, 1 deeltijds en 1 deeltijds laborant). Belangrijk is dat het VIOE de expertise bezit van onderzoek op zowel crematies als skeletten, maar ook op andere menselijke resten zoals relieken van heiligen429 en af en toe op gerechtelijke botresten. Een belangrijke start bij het toenmalig IAP was de studie van de soldaten uit het Beleg van Oostende430 en de crematieresten van HuisePeerdeken431. Toen werd in het tijdschrift Archeologie in Vlaanderen VII een begin gevormd van gestandaardiseerd menselijk botonderzoek. Die aanpak wordt nog steeds verdergezet en is ondertussen uitgebreid in een grondig skeletfichesysteem - met bijhorend platenalbum en databank dat zal verschijnen in de VIOE-rapportenreeks432. Dit handboek wil een leidraad zijn voor ieder die kwaliteitsvol onderzoek op menselijke resten wil doen. Recent is er in Vlaanderen, aan het Departement Geografie en Geologie van de KULeuven, het Center for Archaeological Sciences – CAS – opgericht, waar ook de Physical Anthropology aan bod komt, zij het in de vorm van ‘human genetic studies’ en DNA-analyses. Buiten het VIOE werd recent sporadisch botonderzoek uitgevoerd op de skeletcollectie van het Agnetenklooster te Tongeren433, op Merovingische skeletten van Erps-Kwerps434, op het urnenveld van Wilrijk435 en op het Merovingisch grafveld te Orsmaal-Gussenhoven436. Binnen de werking van 424

Orban 1970; Orban & Polet 2003; Orban & Vandoorne 2006. Toussaint 1982. 426 Orban & Polet 1995a-b; Polet et al. 1994; Polet & Katzenberg 2003; Polet & Orban 2003. 427 Susanne 1970a-b. 428 Polet et al. 2000. 429 Van Strydonck et al. 2006. 430 Vandenbruaene 2000a-b-c; Vandenbruaene et al. 2003. 431 De Groote et al. 2003. 432 Marit Vandenbruaene, Kim Quintelier en Sarah Watzeels in voorbereiding. 433 Van Rechem 2005. 434 Charlier 1994, 1996. 435 Delsaux 1971. 436 Driesens 1981. 425

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 142 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

universiteiten, musea, stads- of intercommunale diensten zijn geen fysisch antropologen structureel actief. Nieuw in Vlaanderen (niet in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en het Waals Gewest) is de opkomst van commercieel georganiseerd onderzoek, waarbij de fysisch antropoloog opdrachten uitvoert voor archeologische privébedrijven. Op dit moment is dat nog maar enkele keren gebeurd, door één en dezelfde persoon die ook voor het eerst actief was als antropoloog in situ tijdens de opgravingen aan de Sint-Janspoort en het Sint-Jansklooster te Kortrijk437. Positief is dat de weinige fysisch antropologen werkzaam in Vlaanderen en Brussel goede contacten hebben met elkaar en verbonden zijn via de Nederlandse Vereniging voor Fysisch Antropologen – NVFA. Het voordeel hiervan is dat iedereen werkzaam in Vlaanderen dezelfde standaardobservaties, opgemaakt in het VIOE438 aanvaardt en toepast. Deze richtlijnen maken dat latere studies en vergelijkend onderzoek optimaal kunnen gebeuren in overzichtswerken.

MATERIAAL EN METHODE

Een stand van zaken van de fysisch-antropologische kennis met betrekking tot Vlaanderen is voorgesteld in een nieuwe databank. Daarin worden alle relevante ‘eenheden van kennis’ (‘EVK’ genoemd) opgenomen, een term die werd gedefinieerd als: ‘een (deel van een) publicatie, in welke vorm ook, waarin nieuwe gegevens of inzichten over de Vlaamse fysische antropologie worden aangereikt’. In de databank zijn alleen die publicaties geweerd die geen nieuwe gegevens aanbrachten. Artikels die opnieuw gepubliceerd werden, zijn onder één EVK gegroepeerd. Andere publicaties die meerdere deelcollecties behandelden, duidelijk verschillend qua datering of herkomst, zijn over verscheidene EVK’s verdeeld. Dus enkel die artikels waarbij sprake is van enige studie worden als ‘eenheid van kennis’ erkend en opgenomen in de databank. De lengte van een bijdrage is daarbij van weinig belang. Elke collectie, hoe klein ook, wordt aanvaard als een EVK als ze tenminste bestudeerd is. Ook methodologische onderzoeken zijn opgenomen wanneer ze Vlaams studiemateriaal behandelen. Materiaal uit het Brussels Hoofdstedelijke Gewest is niet opgenomen in de databank. Dit overzicht van de onderzoeksbalans beperkt zich tot publicaties tot en met 2007. Het bibliografisch onderzoek vertrok van de CV’s van de in Vlaanderen actieve onderzoekers, wat een grote mate van volledigheid garandeerde. Andere publicaties kwamen uit overzichtswerken. De structuur van de databank werd zo opgesteld dat volgende gegevens (indien relevant) per EVK konden genoteerd worden: • • • • • • •

bibliografische referentie(s)* verschijningsjaar van de jongste of meest omvattende publicatie (cf. bibliografische referentie) aantal gepubliceerde pagina’s (omgerekend in A4) plaats van de site (provincie, gemeente, pre-fusiegemeente conform de structuur van de CAI; niet van toepassing op syntheses en andere overzichten) naam van de vindplaats (toponiem, of code) chronologische situering439 grootte van de vondstencollectie (1-10, 10-100, 100-1000 of meer vondsten, of ‘niet van toepassing’)

437

Maesen 2007a. Marit Vandenbruaene, in voorbereiding. 439 zie Slechten 2004, met vier stadia van verfijningen. 438

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 143 van 216

• • • • • • • •

soort studie (sitegebonden materiaalstudie, synthese, beschouwend stuk of essay, methodologisch onderzoek, theoretische studie of andere) benadering*: morfometrische analyse (morfologie, meten) of archeometrische analyses (isotopen, sporenelementen, histologie, DNA, radiologie) soort site (grafveld buiten, tempel, kerk, abdij, oorlogsgraf (cf. WO I), graf buiten reguliere context) soort begravingsritueel* (crematieresten, inhumatie, andere) soort context (geïsoleerd bot, verspreid bot, geïsoleerd graf(graven), grafveld, relieken, andere) soorten materiaal* (bot, alleen tanden, lijksilhouet, andere weefsels) interpretaties* (louter beschrijvend, of binnen het menselijk handelen (voeding, sociale structuren, geestesleven, ideologie, ritueel en religie) langetermijnprocessen* belicht door het onderzoek: biologisch (demografie, verspreiding ziektes, verwantschappen tussen populaties) of cultureel (jager naar landbouw, romanisatie, urbanisatie, sociale differentiatie)

De met een * gemerkte onderdelen kunnen meerdere antwoorden bevatten. In totaal werden 183 EVK’s ingevoerd in de databank, goed voor 5361 pagina’s gepubliceerde informatie of gemiddeld 29 pagina’s per artikel440. Alle artikelen werden daarvoor opnieuw bekeken en geïndexeerd. Soms werd een vergelijking gemaakt met de data uit de Centrale Archeologische Inventaris (CAI). Dit gebeurt op basis van een bevraging van die databank uitgevoerd in februari 2008 en toen bestaande uit 3064 opgravingsrecords. Latere aanvullingen of correcties zijn niet in rekening gebracht. In wat volgt, wordt eerst de chronologische evolutie van de informatieontwikkeling bekeken, om vervolgens de meer inhoudelijke aspecten te belichten.

4 ONTWIKKELING VAN HET ONDERZOEK: VOLUME EN METHODOLOGIE De grafieken in figuren 1 en 2 tonen een duidelijke productie in de jaren 1960 en begin jaren 1970 (Janssens en collega’s). Daarna is er een terugval in de jaren 1980 en de heropbloei eind jaren 1990 via de studies van het toenmalige IAP. Het jaar 2006 kent een piek met verschillende publicaties bij het VIOE. Dit betekent dat de fysische antropologie in Vlaanderen geen verderzetting kan genoemd worden van de jaren 1960 maar wel een nieuwe start is, dankzij de vele nieuwe studies uitgevoerd door onderzoekers van het VIOE. In het overzicht in figuur 3 zijn ongeveer zestien publicaties weggelaten met meer dan 100 pagina’s. Het ging vooral om dikkere boeken waarin de fysische antropologie een deel of hoofdstuk is. De meeste publicaties zijn klein in omvang, maar daarom niet altijd anekdotisch. Het is ook zo dat de meeste kleine artikels over kleinere collecties gaan en zich dus beter lenen voor een kleine studie gepubliceerd in een tijdschrift.

440

Noot bij de heruitgave: in deze berekening is het volledige aantal pagina’s per artikel gebruikt, terwijl de fysisch antropologische analyse daar vaak slechst een deel van uitmaakt. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 144 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

Fig. 1: Aantal publicaties per jaar.

Fig. 2: Aantal publicaties per jaar (lopend gemiddelde over drie klassen). ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 145 van 216

Fig. 3: Verdeling van de publicaties naargelang het aantal paginaâ&#x20AC;&#x2122;s.

Fig. 4: Aantal collecties ooit bestudeerd, ingedeeld in grootteklassen.

De meeste collecties die tot nu toe aan bod kwamen, zijn klein (fig. 4). Een derde heeft betrekking op minder dan tien individuen, maar een kwart steunt op enigszins grote collecties van meer dan 100 individuen. De kwaliteit staat echter los van de kwantiteit! Zo hebben de kleinste collecties, bijv. een enig skeletindividu als de Merovinger van Rosmeer441 of recent de studie van de enige crematie

441

Janssens 1978a, p. 60-72.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 146 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

opgegraven in het klooster van de Antwerpse augustijnen442, toch enkele belangrijke conclusies opgeleverd. De grootste collectie ooit gepubliceerd is de studie van 427 kaken van skeletindividuen opgegraven in de abdij Ten Duinen te Koksijde maar de kwaliteit ervan kan betwist worden443. Hierbij moet wel worden opgemerkt dat grote collecties skeletten en crematies opgegraven door het vroegere IAP wel al bestudeerd zijn. De gegevens zijn beschikbaar in het VIOE maar de studies om verschillende redenen zelf nog niet gepubliceerd. Dat is trouwens een algemeen gekend probleem bij de natuurwetenschappen. De plannen, foto’s en tekeningen van de grafcontexten, de lichaamsposities en grafgiften in situ en resultaten van radiokoolstofonderzoek zijn gegevens die door de archeologen aangereikt worden. En zonder die begravingscontexten is er weinig sprake van een ‘archeologisch verhaal’ of integrerend onderzoek.

Fig. 5: Relatieve frequentie van de studiecollecties per grootteklasse, per publicatiejaar.

Doorheen de tijd bekeken zit er geen trend in de omvang van de studiecollecties (fig. 5). Er blijkt weinig of geen neiging tot studie van grotere collecties, maar misschien is dit wel een vertekend beeld. De meeste publicaties van de afgelopen jaren zijn juist de kleinere studies die passen in een tijdschrift als Archeologie in Vlaanderen of Relicta. De grotere studies passen in een monografie en vergen dus meer tijd en kosten van verschillende auteurs. Zo zijn de grotere skeletstudies (100+) al afgerond van de Norbertijnenabdij te Ninove, van de Sint-Denijskerk te Veurne, van delen van de O.-L.-V.-basiliek te Tongeren, van de Sint-Laurentiuskerk te Ename, van het klooster aan de Hopmarkt te Aalst, van de abdij van Herkenrode, en van de crematies van het grafveld ‘de Romeinse Kassei’ te Tongeren. In de toekomst kan ook het Grijpenveld te Tienen met meer dan 1000 crematies en enkele inhumaties aan deze lijst worden toegevoegd. 442 443

Bellens et al. 2007. Twiesselmann & Brabant 1960.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 147 van 216

Fig. 6: Verdeling van de studies per grote culturele perioden.

Fig. 7: Verdeling van de studies per grote culturele perioden (cf. fig. 6 maar met meer detail).

In de verdeling van de studies per grote culturele perioden (fig. 6 en 7) is duidelijk dat de helft van de studies de middeleeuwen betreft. Dit heeft vooral te maken met het archeologisch noodonderzoek dat is uitgevoerd door het toenmalig IAP en huidig VIOE. Als daarbij de post-middeleeuwen worden geteld, betekent dit dat twee derden van de studies (62%) hiertoe behoren. De vele ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 148 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

vloerverwarmingssystemen in kerken, de restauraties van abdijen en kloosters en de ondergrondse parkeergarages in stedelijke contexten maken dat de vele middeleeuwse begraafplaatsen zijn geruimd. Deze middeleeuwse perioden bevatten een lange christelijke traditie waarbij de overledenen zeer sober, in een lijkwade, zonder bijgiften werden begraven (cf. Oostende, Diest, Kortrijk, Koksijde, Mechelen, Meldert, Tongeren). Dit maakt de graven stratigrafisch bijna niet dateerbaar tenzij door middel van C-14-datering. Wel gedateerd zijn enkele vroegmiddeleeuwse of Merovingische beenderen afkomstig van lokale heiligen444. De recente periode omvat vooral de resten van gesneuvelde soldaten uit WOI. Door de aanleg van de autosnelweg rondom Ieper zijn verschillende skeletindividuen aangetroffen, die na botonderzoek in situ worden bewaard op de militaire domeinen van het Nationaal Leger (DOVO in Poelkapelle) totdat ze worden bijgezet met een ceremonie op het plaatselijke militair kerkhof445. De metaaltijden zijn schaarser vertegenwoordigd (samen goed voor 16%). Weinig studies behandelen materiaal uit de ijzertijd (3%), meestal vormt de vroege ijzertijd het onderwerp (cf. Neerharen-Rekem, Wilrijk). Andere sites met crematies komen vnl. uit de late bronstijd (cf. Destelbergen, Donk, Neerpelt, Ranst, Velzeke). Dit betreft meestal sites die lang geleden zijn opgegraven en nooit volledig archeologisch zijn uitgewerkt. Ook de Romeinse perioden zijn niet sterk vertegenwoordigd (11%). Meestal betreft het de studies van laat- of Gallo-Romeinse crematies uit de kleinere sites (cf. Grobbendonk, Tongeren, Zingem/Huise, Edegem, Antwerpen). Algemeen is het onderzoek van crematieresten een tijdrovende bezigheid, en vele grote collecties (cf. Oudenburg) moeten nog onderzocht worden.

Fig. 8: Evaluatie van de grootte van de onderzochte collecties per culturele periode. 444 445

Van Strydonck et al. 2006. Een publicatie hierover is in de maak.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 149 van 216

Er is een ongelijke verdeling in grootte van de onderzochte sites merkbaar per periode (fig. 8). Zo bevatten de Romeinse perioden en de vroege middeleeuwen de kleinste studies terwijl de late middeleeuwen het meest zijn vertegenwoordigd door grotere collecties. Dit heeft wederom te maken met de vele christelijke en stedelijke contexten waarin het afgelopen archeologisch onderzoek zich noodgedwongen heeft moeten op toeleggen. Grote collecties uit de bronstijd en ijzertijd zijn schaars of nog niet onderzocht.

Fig. 9: Verhouding van studies van crematies tegenover deze van inhumaties.

Het is helemaal niet zo dat crematies verwaarloosd zijn (fig. 9). Integendeel, dokter Janssens had zich eerst toegelegd op crematiestudies in de jaren 1960 en 1970, met de nadruk op beschrijvende analyses. Vanaf de jaren 1980 gaf hij meer aandacht aan skeletonderzoek met nadruk op paleopathologieĂŤn, zoals in zijn laatste grote werk van de opgravingen in de O.-L.-V.-kathedraal van Antwerpen446. Het beeld van de types grafritueel per periode (fig. 10) bevestigt logischerwijze de culturele patronen die we al kennen. Toch is het opvallend dat er uit de midden-Romeinse tijd enkel inhumaties bekend zijn zoals de skeletresten extra muros te Tongeren447. Interessant is ook het doorleven van crematies in de vroege middeleeuwen, iets wat vaak vergeten wordt (cf. Broechem). Het cremeren van de overledenen was een gebruik in onze streken gedurende de metaaltijden en de Romeinse perioden. Daarna kwam het nog zelden voor in de vroeg-christelijke periode, en helemaal niet meer vanaf de 8ste eeuw na Chr., tijdens de volle middeleeuwen, tot en met halverwege de 20ste eeuw.

446 447

Janssens 1993. Janssens 1975d, p. 52-53.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 150 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

Fig. 10: Relatieve frequentie van de types grafritueel per culturele periode.

Fig. 11: Relatieve frequentie van de graftypes in de onderzochte collecties.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 151 van 216

De meeste onderzochte collecties zijn afkomstig van grafvelden (79%) die het meest archeologisch worden onderzocht. Dit is dus een normaal, te verwachten patroon (fig. 11). Andere collecties komen van relieken van lokale heiligen (6%), wetenschappelijk onderzoek dat de laatste jaren in Vlaanderen loopt en veel interesse krijgt vanuit zowel ongelovig als gelovig standpunt (cf. kerkfabriek). Een weinig aantal collecties betreft geĂŻsoleerd bot448, verspreid bot en vormen van rituele depositie (samen 5%).

Fig. 12: Aantal publicaties per grafritueel, per publicatiejaar.

Het onderzoek van crematies is stilgevallen eind jaren 1970 en weer opgestart eind jaren 1990 (fig. 12). De afgelopen jaren is het onderzoek van crematieresten effectief weer opgenomen bij het VIOE. Het lijkt misschien op een hiaat in de balans, maar op dit moment lopen er grote studies zoals dat van het Romeins site Grijpenveld te Tienen449. De grote collecties krijgen de voorrang, zoals Oudenburg en de vroegmiddeleeuwse site Broechem. De basis van elke fysisch-antropologische studie is het demografisch onderzoek (62%) (fig. 13), dat het geslacht, de sterfteleeftijd, de lichaamslengte, de robuustheid en het uitzicht per skeletindividu beschrijft. Naast deze standaardobservaties worden paleopathologische studies gedaan (29%) waarin de verspreiding van ziektes of infecties wordt weergegeven. Verwantschappen tussen populaties (a.d.h.v. skeletanomalieĂŤn) worden minder aangehaald (8%), maar een weinig (1%) betrekt sociale differentiaties in het onderzoek. Deze laatste twee aspecten zijn echter nieuwe pistes binnen het onderzoek van menselijke resten en zullen in de toekomst zeker in aantal stijgen.

448 449

Verspecht & Vandenbruaene 2001. Marit Vandenbruaene, in voorbereiding.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 152 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

Fig. 13: Relatieve frequentie van de archeologische processen die aan bod kwamen in de gepubliceerde interpretaties.

Fig. 14: Relatieve frequentie van de interpretaties besproken in de publicaties.

De meeste artikels zijn beschrijvend van aard (83%) (fig. 14) en leveren vooral demografische data op. Dit was zo bij de meeste onderzoeken tot eind jaren 1990. Maar een gering aantal studies schenkt aandacht aan sociale structuren (5%), voeding (6%) en bepaalde aspecten van religie (6%). Overzichtswerken en vergelijkende studies zijn nog niet gemaakt, het is nog te vroeg hiervoor. Eerst moeten de skeletgegevens van vele ongepubliceerde studies kenbaar gemaakt worden.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 153 van 216

ONTWIKKELING VAN HET ONDERZOEK: INHOUDELIJK

5.1

VONDSTEN PER TIJDSPERIODE

Bij het inhoudelijk onderzoek van de gepubliceerde fysisch-antropologische informatie wordt in eerste instantie best per culturele tijdsperiode gewerkt. Het archeologisch bodemarchief is qua samenstelling immers beïnvloed en bepaald door de tijd, niet enkel door de chronologisch voortschrijdende erosie, maar evenzeer door de kenmerken van de samenlevingen in de diverse culturele begravingsrituelen. Een eerste observatie is de ongelijke vertegenwoordiging van de verschillende culturele periodes in de databank (fig. 6, enkel sitegebonden materiaalstudies zijn in rekening genomen). De ‘steentijden’ (paleo-, meso- en neolithicum) ontbreken volledig. Verder is de situatie ongeveer gelijk voor de metaaltijden (bronstijd en ijzertijd) en de Romeinse tijd. De recente periode is nauwelijks vertegenwoordigd door menselijke resten; een ander deel is los bot van onbepaalde datum. Het is dus overduidelijk dat de middeleeuwse perioden (vroeg-, midden-, laaten postmiddeleeuws) de overhand hebben in de Vlaamse fysisch-antropologische studies. Meestal gaat dit over grafvelden van abdijen, kloosters en kerken. Dit komt vooral door de opgedrongen archeologische opgravingen die plaats vinden in de Vlaamse steden, door de aanleg van nieuwe ondergrondse parkeergarages en vloerverwarmingssystemen in kerken. In totaal zijn door het IAP/VIOE meer dan 2350 skeletresten en meer dan 2100 crematieresten opgegraven verspreid over Vlaanderen. Dit zijn gegevens die uit de fysisch-antropologische databases van het VIOE komen. Naast de vele skeletten in de depots van de stedelijke diensten, zoals de sites van Gent (Sint-Pietersplein, Sint-Baafsabdij), Antwerpen (O.L.V.-kathedraal), Brugge (Pandreitje) en Mechelen (Minderbroederklooster), zijn door het VIOE een 1100 skeletten opgegraven in OostVlaanderen. In Limburg gaat het om een 600-tal skeletten, in West-Vlaanderen 478, in Antwerpen 91 en in Vlaams-Brabant 77 skeletresten. Naast de vele crematies uit Romeins Oudenburg, Tongeren en Tienen zijn er in Vlaams-Brabant een 1000-tal, in West-Vlaanderen een 600-tal, in Limburg een 400tal, in Antwerpen een 60-tal en in Oost-Vlaanderen een 20-tal crematies opgegraven. Studieresultaten zijn echter nog maar voor een aantal sites gepubliceerd. Het VIOE heeft dus als belangrijke taak een inhaalbeweging te maken bij de studie van de vele menselijke resten opgeslagen in de depots.

5.2

GEOGRAFISCHE SPREIDING

Voor de opmaak van een geografische spreidingskaart van het fysisch-antropologisch onderzoek in Vlaanderen is het misschien nog wat te vroeg. Er zijn (nog) te weinig gegevens beschikbaar uit publicaties (ook uit deze die in voorbereiding zijn), zodat dit onderdeel aan bod zal komen in een latere versie van deze databank. Menselijk botweefsel is in vergelijking met dierlijk bot nog vergankelijker en dus nog meer afhankelijk van de bodemomstandigheden. Voornamelijk de zuurtegraad en de waterhuishouding van de bodem zijn de boosdoeners en tasten het bot en het tandemail aan. De bewaringstoestand en de gradaties van verwering of beschadiging zijn onderwerp bij het tafonomisch onderzoek dat de postmortemprocessen bestudeert450. Eerst lossen de anorganische componenten of mineralen (calciumapatiet) uit het bot op door de zuren en vervolgens de organische delen of eiwitten (collageen). Uiteindelijk zal

450

Schotsmans 2007.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 154 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

bijna niets overblijven en krijgt men lijksilhouetten zoals in de Kempen of in de provincie Antwerpen vaak voorkomt, bijv. te Broechem en Edegem451. Ook grond begroeid met naaldbomen of ontkalkte leembodems bewaren slecht. Soms kunnen binnen eenzelfde site verschillende bewaringen optreden, spectaculair waren de volledig vergane skeletresten uit het Allerheiligenklooster te Antwerpen waarbij de bovenste begravingen geen bot en tandemail meer bezaten maar enkel nog haren en kledij, terwijl de onderste begravingen solide skeletten vertoonden452. Algemeen telt: hoe stabieler de bodemomstandigheden hoe beter de bewaring. Een goede bewaring krijgt men in kleigrond zoals de resten van de gesneuvelde soldaten uit WOI in de Westhoek453.

5.3

INTERPRETATIES EN BESTUDEERDE PROCESSEN

In deze eerste versie van de analyses van de interpretaties, gemaakt op basis van de beschikbare EVK’s, blijkt dat het grootste deel van de botstudies beschrijvende studies waren. Dat was zeker het geval voor de studies gedaan door dokter Janssens en collega’s. Bij het KBIN in Brussel wordt het accent gelegd op analyses die reconstructie van het dieet mogelijk maken. Andere aspecten m.b.t. het geestesleven, ritueel en religie en sociale structuren zijn nieuw binnen het VIOE, zoals het onderzoek van relieken en welvaartsziekten. Overzichtswerken en vergelijkende studies zijn er (nog) niet, omdat er (nog) te weinig grote uniforme studies volgens de standaardobservaties van het VIOE zijn gepubliceerd. Eenmaal die gegevens kenbaar zijn gemaakt, zullen integrerende studies zeker volgen. Het onderzoek is namelijk een multien interdisciplinaire taak en heeft als doel om een integrerend ‘archeologisch verhaal’ aan het publiek aan te bieden. De studie van de fysieke resten van de mens is daarin maar een onderdeel naast de andere natuurwetenschappen en archeologische data.

KENNIS, EN DE HIATEN DAARIN

In wat volgt, wordt per culturele periode in vogelvlucht overlopen wat aan kennis voorhanden is binnen de Vlaamse fysische antropologie en wordt aangeduid waar duidelijke hiaten in die kennis zitten.

6.1

PRE- EN PROTOHISTORIE

Voor de pre- en protohistorie is het verdict makkelijk. De perioden van paleolithicum tot en met de ijzertijd zijn in Vlaanderen schaars gedocumenteerd. De ‘steentijden’ (paleo-, meso- en neolithicum) ontbreken volledig. Vermoedelijk heeft dit te maken met de slechte bewaringskansen van het broze menselijke bot in de Vlaamse bodem. Mogelijks waren de graven niet diep genoeg gemaakt of lagen de skeletresten in open lucht en werden ze door dieren en andere aaseters verspreid.

451

Vandevelde et al. 2007. Bellens & Vandenbruaene 2006. 453 Hendriks et al., in voorbereiding. 452

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 155 van 216

Een piek kent de bronstijd in de metaaltijden. Het gaat hier steeds om crematieresten want in die perioden was dat het begravingsritueel in West-Europa en onze streken. Voor de vroege bronstijd zijn er de sites Weelde454, Eksel455 en Hamont456. Voor de late bronstijd zijn dat de sites te Neerpelt457, Achel458, Destelbergen459, Borsbeek460, Zittaart461, Donk462, Rekem463, Ranst464 en Velzeke465. Voor de vroege ijzertijd zijn dat de publicaties van de sites Aalter-Oostergem466, Wilrijk467, Mechelen468, Neerharen-Rekem469. Voor de late ijzertijd zijn dat de sites Grote-Brogel470 en Neerpelt471.

6.2

ROMEINSE PERIODE

De komst van de Romeinen maakte dat de mensen plots met meer in steden en kleinere agglomeraties (vici) gingen samenleven. Daarenboven hadden ze de gewoonte om hun doden te cremeren, wat al een traditie was bij ons sinds de metaaltijden. Sites uit de vroeg-Romeinse tijd zijn er bijna niet, enkel Destelbergen472 en de reliek van Schulen473. EĂŠn enkele site uit de midden-Romeinse tijd is gepubliceerd maar betreft slechts enkele Romeinse inhumaties te Tongeren474. De meeste sites zijn uit de laat-Romeinse periode als Grobbendonk475, Oudenburg476, Tongeren477, Destelbergen478, Berlingen479, Zingem/Huise480, Antwerpen481 en Edegem482. Verder zien we in het crematieonderzoek verschillen per regio. Voorlopige analyse van de botresten uit het grafveld te Oudenburg toonde grote fragmenten (> 5cm) aan, samen met veel houtskool bewaard. Hoe groter de resten, hoe meer kans op resultaat bij geslachts- en leeftijdsbepalingen. In Tongeren daarentegen, zoals in het onderzoek van de Romeinse Kassei (250 graven, ongepubliceerd), zijn de fragmenten zeer klein en bevatten de graven praktisch geen houtskool. De nabestaanden 454

Janssens 1958, p. 25, 1959, p. 25. Janssens 1961b, p. 165-166. 456 Janssens 1965a, p. 23-24. 457 Janssens 1960, p. 95-96, 1962, p. 158-160, 1973a, p. 30-31, 1975c, p. 32-35. 458 Janssens 1967a, p. 33-36. 459 Janssens 1967b, 1970b, 1970d, 1976, 1978b. 460 Janssens 1972b, p. 35-37. 461 Janssens 1975a, p. 18-21. 462 Van Impe 1980a, antropologisch onderzoek door dokter Pol Janssens op pag. 12-39. 463 Van Impe 1980b, antropologisch onderzoek door dokter Pol Janssens op pag. 9-23. 464 Lauwers & Van Impe 1980, antropologisch onderzoek door dokter Pol Janssens op pag. 19. 465 De Mulder & Smits 1999a-b-c. 466 Twiesselmann 1958. 467 Delsaux 1971. 468 Janssens 1972a, p. 28-29. 469 Temmerman 2007, natuurwetenschappelijke bijdragen door Marit Vandenbruaene, Koen Deforce en Anton Ervynck. 470 Janssens 1963b, p. 279-284. 471 Janssens 1971a. 472 Janssens 1964d, p. 64-66. 473 Vandenbruaene 2004a, p. 225-226. 474 Janssens 1975d, p. 52-53. 475 Janssens 1961a, p. 18, 1966a-b. 476 Mertens 1964, antropologisch onderzoek door dokter Pol Janssens op pag. 223-225; Mertens & Van Impe 1971, antropologisch onderzoek van de graven door Marie Antoinette Delsaux en dokter Pol Janssens op pag. 38-221. 477 Janssens 1963a, p. 103-126, 1966c, 1970a, p. 29-37, 1977; Vanderhoeven et al. 1999. 478 Janssens 1970c. 479 Janssens 1973b, p. 56-61. 480 De Groote et al. 2003. 481 Bellens et al. 2007. 482 Vandevelde et al. 2007. 455

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 156 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

hebben met andere woorden selectief gehandeld. Ook in Tienen, bij de meer dan 1000 crematieresten van het Grijpenveld483 zijn de fragmenten gemiddeld klein, zodat de resultaten dikwijls weinig informatief zijn. Soms kan één klein fragment echter zeer bepalend zijn, zoals het stukje van de schaamvoeg/symfyse van het bekken bij de Romeinse dame uit Antwerpen484.

6.3

VROEGE MIDDELEEUWEN

In deze periode werd de overledene – naar christelijk gebruik – begraven in een eenvoudige lijkwade zonder grafgiften. Een bijzondere plaats innemend in de vroege middeleeuwen zijn de relieken van lokale Vlaamse heiligen, zoals te Mechelen, te Geel, te Balen, te Meldert, te Gent, te Schulen, te Dendermonde en te Sint Truiden485. Deze botresten zijn gedateerd in de Merovingische periode, de overgang naar de volle christelijke periode. Verschillende kleine Merovingische grafvelden zijn bekend, met soms een mengeling van crematies en inhumaties, zoals te Lutlommel486, Grobbendonk487, Borsbeek488, Tongeren489, Rosmeer490, OrsmaalGussenhoven491, Erps-Kwerps492, Broechem493 en Dudzele494. Een belangrijke site om uit te werken in een toekomstige publicatie is die van Merovingisch Broechem in de Kempen, waar goed bewaarde crematies en lijksilhouetten van kinderen en volwassenen samen voorkomen.

6.4

VOLLE MIDDELEEUWEN

De volle middeleeuwen vormen de periode waarin de steden zich volop gaan ontwikkelen, er is nood aan meerdere kerken, kapellen en kloosters met bijhorende kerkhoven. Iedereen krijgt nu een lijkbegraving. Voor de rijken is dit eerst een uit steen gehakt graf (antropomorfe graven), zoals in de doopkapel van de Sint-Laurentiuskerk te Ename495, in de Sint-Pieterskerk te Gent496 en in Dendermonde aan de Grote Markt497. Beschilderde graven (beplaastering en rode kruisen) zijn niet ongewoon, zoals in de grafkelders van Damme498 en de Sint-Laurentiuskerk te Ename499. Maar het merendeel kreeg een gewoon graf, al dan niet in een houten kist of op een houten plank, op een goede plaats in de kerk wanneer er genoeg kon betaald worden, of buiten de kerk voor de armen. Vrouwen en kinderen kregen een minder begoede plaats en ongedoopte kinderen, zwangere vrouwen en zelfmoordenaars lagen helemaal aan de rand

483

Marit Vandenbruaene, in voorbereiding. Bellens et al. 2007. 485 Van Strydonck et al. 2006. 486 Janssens 1964b, p. 87-88, 1965d, p. 87-88. 487 Janssens & Roosens 1963; Janssens 1964c. 488 De Boe 1970, antropologisch onderzoek door dokter Pol Janssens op pag. 105. 489 Janssens 1970a, p. 29-37. 490 Janssens 1978a, p. 60-72. 491 Driessens 1981. 492 Charlier 1990, 1994, 1995; Verbeeck et al. 1991. 493 Vandenbruaene 2003, p. 53-55. 494 In’t Ven et al. 2005. 495 Callebaut et al. 2001. 496 Lalleman et al., in voorbereiding. 497 Vervoort et al., in voorbereiding. 498 Hollevoet et al., in voorbereiding. 499 Ameels et al. 2000. 484

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 157 van 216

of buiten het kerkhof. Zo zijn er de sites uit Sint-Truiden500, Kruishoutem501, Lo502, Loppem503, Boechout504, Edegem505.

6.5

LATE MIDDELEEUWEN

De late middeleeuwen zijn, zoals eerder reeds aangetoond, goed vertegenwoordigd in het Vlaamse fysisch antropologisch onderzoek. De grootste collectie, met de meeste studies, is afkomstig uit de cisterciënzerabdij Ten Duinen te Koksijde. Verspreid over verschillende opgravingscampagnes (gestart in 1949) zijn daar in totaal een 1300 skeletten opgegraven506, de meesten komen van onder de abdijkerk. In totaal zijn al meer dan vijftig studies geschreven over de Duinenabdij. De collecties zijn verspreid geraakt, maar een 1000-tal wordt bewaard in het KBIN te Brussel, weliswaar allemaal genummerd maar uit elkaar gehaald (met andere woorden alle schedels bij elkaar, alle dijbeenderen bij elkaar, enz.; het is dus een hele puzzel om een skeletindividu terug samen te krijgen). Zowel het vroegere IAP, als het KBIN, als het museum van de Duinenabdij zelf hebben er opgegraven en ze plannen nog campagnes in de toekomst. De laatste opgraving dateert van 2002, waarbij door de Afdeling Antropologie en Prehistorie van het KBIN in de oostelijke pandgang van het klooster dertien nieuwe skeletten zijn uitgehaald507. Deze laatste zijn door het VIOE recent onderzocht in kader van de tentoonstelling ‘Dansen met de Dood, het skelet in de schijnwerpers’508. De skeletten van Koksijde zijn uitstekend bewaard en zijn daarom onderwerp van vele biometrische studies. Een kritische literatuurstudie werd geschreven in het tijdschrift De Duinen509. In de eerste publicaties werd aan de skeletresten een vroegmiddeleeuwse of Frankische datering gegeven, terwijl pas later in het doctoraal proefschrift aan de UCL is rechtgezet dat deze zijn gedateerd via radiokoolstofdateringen tussen de 12de en 15de eeuw na Chr.510 In dat proefschrift worden 166 skeletresten besproken, er werden zelfs nieuwe formules gemaakt voor geslachtsbepaling. Vele biometrische studies zijn gebaseerd op een 100-tal skeletresten511. Veel studies gaan over chemische botanalyses in kader van dieetreconstructie512 waarin de overwegend visrijke voeding werd aangetoond (een te verwachten patroon voor een kustsite). Andere studies gaan over botverwantschappen513, over botvarianten514, over paleontologie515. Nog andere studies gaan over schedelcollecties516, schedelmisvormingen517 en over skeletmisvormingen zoals dwerggroei518. Ook

500

Ervynck 1992, p. 294-296. Lefever et al. 1993. 502 Dewilde et al. 2002. 503 Vandenbruaene & Hillewaert 2006a. 504 Annaert et al. 2007. 505 Vandevelde et al. 2007. 506 Schittekat 1960, 1961, 1963a-b, 1966a-b, 1968, 1972. 507 Vandoorne 2003, 2004; Orban & Vandoorne 2006. 508 Kim Quintelier en Marit Vandenbruaene, in voorbereiding. 509 Van Neer 1985. 510 Toussaint 1984. 511 Orban 1970; Segebarth-Orban 1970, 1975, 1977, 1979; Hachez 1972; Delsaux 1976; Toussaint 1985; Orban et al. 1989; Polet & Orban 1996, 2001; Orban & Polet 2003. 512 Polet et al. 1994, 2000; Orban & Polet 1995b; Polet & Katzenberg 2002, 2003; Polet & Orban 2003; Werquin & Polet 2005; Ervynck et al. 2003. 513 Paul 1973. 514 Toussaint 1982. 515 Leguebe & Orban 1984. 516 Janssens 1987; Brabant & Twiesselmann 1959, 1960, 1965. 517 Schittekat 1961; Schittekat & Van Gansbeke-Grothausen 1962. 518 Susanne 1969, 1970a-b. 501

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 158 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

gaan veel studies over de grote collecties tanden uit de onder- en bovenkaken519. Enkele Franse onderzoekers konden in een doctoraatstudie aan de Universiteit van Lille520 en van Amiens521 beschikken over een 100-tal schedels en tanden. Andere publicaties over laatmiddeleeuwse vondsten gaan over de identificatie van hertogin Maria van BourgondiĂŤ te Brugge522, over vele skeletten afkomstig van de Sint-Martinuskerk te Kontich523, over de Heilige Geestkapel te Aalst524, over het kerkhof aan de Grote Markt te Leuven525, over de Kluis te Mechelen526, over het minderbroedersklooster te Diest527, over de Sint-Ermelindiskerk te Meldert528 en over het vrouwenklooster te Kortrijk529. In de pestkapel van Galmaarden zijn zes skeletten opgegraven, mogelijks gelinkt aan de ziekte530; In de O.-L.-V.-basiliek van Tongeren zijn honderden skeletten opgegraven sinds de start in 1999, enkel van Fase I werd een rapport opgemaakt531. Recente studies zijn gebeurd op de skeletten afkomstig van de Sint-Laurentiuskerk te Ename532 en van de abdij van Herkenrode533.

6.6

POSTMIDDELEEUWSE PERIODE

Studies gedaan op collecties daterend uit de nieuwe tijd zijn talrijk en zijn afkomstig van vele steden. In Aalst werden de karmelieten van de Hopmarkt te Aalst onderzocht door het VIOE534. De volledige studie wordt binnenkort gepubliceerd535. In Antwerpen werden meer dan 1000 skeletresten opgegraven uit de O.-L.-V.-kathedraal536. De graven van twee pastoors van Terzieken werden forensisch antropologisch onderzocht537 en er is de studie over de augustijnen uit het Allerheiligenklooster538. In Gent werden enkele skeletten van het Gravensteen539 en van de Wolweverssite540 onderzocht. Op een boerderij in Koolkerke werden toevallig twee skeletresten gevonden en gedateerd via C14541. In Oostende werden de resten van soldaten uit het Beleg van Oostende (1604 na Chr.) onderzocht542. In Rekem werden de beenderresten onderzocht afkomstig van

519

Brabant 1960a-b, 1963, 1965; Brabant & Brichard 1960; Brabant & Twiesselmann 1965; Twiesselmann & Brabant 1967; Werelds 1961; Mydlarz 1964; Orban et al. 1994; Polet & Orban 2001. 520 Thilloy 1970; Libersa 1973; Paul 1973. 521 Riggs 1973. 522 Janssens 1981, 1982. 523 Janssens 1989. 524 Pieters et al. 1993. 525 Vandenbruaene 1998. 526 Vandenbruaene & Watzeels 2003. 527 Vandenbruaene 2004b, p. 136-147. 528 Vander Ginst & Vandenbruaene 2006. 529 Maesen 2007a. 530 VAN Bellingen & Vandenbruaene 2002. 531 Van den Hove et al. 2001. 532 Marit Vandenbruaene en Sarah Watzeels, in voorbereiding. 533 Kim Quintelier, in voorbereiding. 534 Quintelier 2006, 2007. 535 Kim Quintelier, in voorbereiding. 536 Janssens 1993; Bruintjes 2000. 537 Comis et al. 2005. 538 Bellens & Vandenbruaene 2006. 539 Vandenbruaene 2001a. 540 Maesen 2007b. 541 Vandenbruaene & Hillewaert 2006b. 542 Vandenbruaene 2000a-b-c, 2005a-b-c; Vandenbruaene et al. 2003; Schiettecatte et al. 1999. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 159 van 216

de Norbertinessenkerk543. In Zottegem werden de overblijfselen van de graaf en gravin van Egmont paleopathologisch onderzocht544. Deze gegevens uit de postmiddeleeuwse periode krijgen veel interesse in de buurlanden, zoals in Engeland, omdat er daar ook meer grafvelden uit die tijd opgegraven worden en omdat de skeletresten en grafgiften meestal goed tot uitstekend bewaard zijn. In vele kistgraven zijn nog de zachte weefsels en textiel (lijkwades, kantwerk, wollen sokken) goed aanwezig. Uit fysisch-antropologisch standpunt gezien zijn deze menselijke resten de moeite waard om te worden bestudeerd, zeker in het kader van de ‘burial customs’.

6.7

DE NIEUWSTE TIJD

Ten slotte dient benadrukt te worden dat fysisch-antropologische studies voor de meest recente perioden (19de, 20ste en 21ste eeuw) schaars zijn. Een enkele studie betreft de skeletresten van een gesneuvelde soldaat uit Meer opgegraven op het HSL-Traject in de provincie Antwerpen545. Met een speciale sociale betekenis omweven zijn de resten van de gesneuvelde soldaten uit WOI in de Westhoek, rond de stad Ieper. Dikwijls kunnen deze soldaten gerelateerd worden aan hun nationaliteit door de overblijfselen van hun legerkledij en stempels van hun regiment in de schoenzolen. Heel zelden kan een soldaat geïdentificeerd worden door zijn persoonlijke bezittingen of door DNAanalyses. Een overzichtswerk van deze skeletresten is in de maak546. Een andere lopende studie gaat over de skeletresten uit de kerk van Lanklaar. Daar zijn zelfs gebitsprothesen uit het interbellum naar boven gekomen547.

6.8

SYNTHESES, OVERZICHTEN, THEMATISCHE EN METHODOLOGISCHE STUDIES

Overzichtswerken en synthesen ontbreken vrijwel geheel in de Vlaamse fysische antropologie. Dit komt omdat het onderzoek eigenlijk nog in de ‘pioniersfase’ verkeert. Er moeten nog vele studies kenbaar gemaakt worden voor er van een synthese sprake kan zijn. Enkele methodologische werken zijn gebaseerd op de collectie van de Duinenabdij te Koksijde, en gaan over geslachtsbepaling548 en over chemische analyses bij skeletresten549. Oudere werken gaan over algemene antropologische metingen550 of over speciale meetinstrumenten zoals Janssens’ ‘torsiemeter’551. Enkele beschouwende essays zijn geschreven door dokter P. Janssens over paleopathologie552 en over crematiegraven553. Enkele werken van dr. F. Twiesselmann gaan over algemeen menselijk botonderzoek554. Theoretiserende publicaties gaan vooral over algemene

543

Janssens 1979. Twiesselmann 1981; Twiesselmann & Orban 2007. 545 Delaruelle et al. 2004. 546 Marit Vandenbruaene, in voorbereiding. 547 Marit Vandenbruaene en Sarah Watzeels, in voorbereiding. 548 Orban & Polet 2003. 549 Polet & Orban 2003. 550 Janssens et al. 1978. 551 Janssens 1965b. 552 Janssens 1969, 1970e, 1973c. 553 Janssens 1965c, 1975b. 554 Twiesselmann 1973, 1979. 544

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 160 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

kennismakingen met de fysische antropologie555. Andere werken zijn bijvoorbeeld de thesis die de bewaringsomstandigheden van menselijk bot in de Vlaamse bodem beschrijft556. De enige kritische literatuurstudie werd gemaakt over de publicaties van de collecties uit de Duinenabdij te Koksijde557.

TOEGANKELIJKHEID EN NIEUWE INFORMATIE

Zoals al beschreven in het hoofdstuk rondom onderzoek van dierlijke resten, kan ook hier gezegd worden dat de fysische antropologie in Vlaanderen moeilijk toegankelijk is. Enerzijds wegens de taal: het Nederlands is geen internationale taal. Gelukkig werd geopteerd om de overzichtstabellen en grafieken in de wetenschappelijke publicaties bij het VIOE in het Engels op te stellen, zodat de informatie en resultaten van de Vlaamse studies beschikbaar worden gesteld aan collega’s in het buitenland. Anderzijds zijn die wetenschappelijke studies moeilijk begrijpbaar voor het bredere publiek of de leek. Terwijl er toch veel mensen geïnteresseerd zijn in het onderzoek van menselijke resten, niet vanuit sensationeel oogpunt, maar gewoon uit pure wetenschappelijke interesse. Er is dus eigenlijk nood aan een ander kader om die informatie te verspreiden. Daarnaast moet worden vermeld dat in deze databank de onafgewerkte en ongepubliceerde studies niet opgenomen zijn. Logischerwijze worden kleine sites sneller gepubliceerd als artikel in het tijdschrift Relicta. Maar de grote studies, de monografieën, blijven liggen om allerhande redenen. De kennis en de informatie uit deze grote studies zouden niet mogen onthouden worden en dus is het noodzakelijk om hier belangrijke aandachtspunten van te maken. Een ander aspect is dat van de vele onbestudeerde skeletcollecties in archeologische of museale depots. In het VIOE wordt veel menselijk botmateriaal gestockeerd. Een eerste schatting telt ongeveer 2000 skeletten en een 2000 crematies, waarvan veel nog niet geïnventariseerd of bestudeerd is. Naast het meer centrale depot te Zellik zijn er de andere opslagplaatsen te Ename, Tongeren, Raversijde en Zarren. De vraag is hoe de inventarisatie moet verlopen en hoe de informatie zal worden bijgehouden voor toekomstige onderzoekers. Daarnaast zijn er de vele andere opslagplaatsen met menselijk bot in de provinciale, stedelijke en universitaire archeologische diensten, en nu dus ook bij de commerciële privébedrijven. Zo zijn er meer dan 4000 menselijke skeletresten verspreid over de archeologische depots van de steden Antwerpen, Brugge, Gent, Mechelen en Tongeren en in de museale depots te Leuven, Koksijde, Tongeren, Diest e.a. De vraag is dan wiens taak het is de inventarisatie van deze skeletcollecties te beheren?

AANBEVELINGEN VOOR DE TOEKOMST

Bij de opmaak van dit hoofdstuk over de onderzoeksbalans is duidelijk geworden dat de fysische antropologie in Vlaanderen eind jaren 1990 via het IAP en VIOE een nieuwe start heeft gekend. Het is dan ook een jonge wetenschap die zich voortdurend tracht te verbeteren en die zoekt naar nieuwe methoden en technieken. Binnen het vakgebied zijn echter vele specialisaties mogelijk, zodat het bijna niet haalbaar is om over al die specialisaties te beschikken in éénzelfde antropologisch laboratorium. Het VIOE heeft daarom gekozen voor het toepassen van morfometrie (kijken en meten) om het accent te leggen op osteo-archeologische studies. Niet zozeer radiografische-, microscopische- of andere 555

Vandenbruaene 2001b, 2002, 2005d; Van Strydonck et al. 2006, p. 45-52. Schotsmans 2007. 557 Van Neer 1985. 556

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 161 van 216

biochemische analyses moeten worden uitgevoerd maar wel meer aandacht naar osteologie en inventarisatie van de collecties. In het menselijk botonderzoek is het op de eerste plaats belangrijk te beschikken over de biologische identiteit van een skeletindividu. De basisgegevens zijn geslacht, sterfteleeftijd, lichaamslengte, uitzicht, etnische afkomst, anomalieën en pathologieën. Pas daarna kan men stalen nemen voor verder gedetailleerde studies zoals het dieet, de herkomst, migratie en ouderdomsdatering. Reconstructie van de demografische en pathologische kenmerken van een vroegere populatie (hoeveel mannen en vrouwen er samenleefden, hoe groot de kindersterfte was, wat de algemene gezondheidstoestand was e.d.), en de informatie rond begravingsrituelen van die bevolkingsgroep op die bepaalde plaats, moet samen met de andere archeologische gegevens een totaalbeeld geven van het verleden, een geïntegreerd archeologisch verhaal. Dit vraagt meer onderzoek van grote skeletcollecties en op de eerste plaats de kennisverspreiding of publicatie van de al onderzochte grote collecties (afkomstig van Ninove, Tongeren, Veurne, Tienen, Oudenburg, Ename, Aalst). Nadien kunnen overzichtswerken en interpretaties gemaakt worden, die in internationale publicaties de Vlaamse fysische antropologie op een ruimere schaal zullen ontsluiten. Dit vraagt ook richtlijnen en de nood aan standaarden, die in het VIOE al zijn opgemaakt, worden toegepast, en die op dit moment worden uitgewerkt tot een handboek voor toekomstig fysisch antropologisch onderzoek558. Algemeen kan men vragen stellen bij de onderzoeksprioriteiten van het fysisch-antropologisch onderzoek. Er zijn duidelijke kennishiaten voor bepaalde perioden, zoals de vroege middeleeuwen, de vroeg-Romeinse periode en de metaaltijden, specifiek de ijzertijd. In die perioden werden de overledenen vooral gecremeerd en bijgezet, de aandacht zal dus meer naar het onderzoek van crematies moeten gaan. De ‘know how’ en de kennis is aanwezig in het VIOE, maar het aantal antropologen of nodige mensuren is echter onvoldoende beschikbaar. In het eigenlijke skeletonderzoek werd het accent al verschoven, maar er zou nog meer nadruk gelegd kunnen worden op sociaal-economische verschillen binnen de klassen, op onderzoek naar het dieet en welvaartsziekten van een populatie559. Het is bekend dat de lagere klassen en armen meer kansen hebben op allerlei infecties, ziekten en aandoeningen, terwijl de hogere klassen en rijken een ander ziektebeeld vertonen. Een andere prioriteit is het onderzoek van een bekende skeletpopulatie, waarbij de nadruk wordt gelegd op methodologie en kwaliteitscontrole. Wanneer het geslacht en de sterfteleeftijd van een skeletindividu is gekend, kunnen vele methoden en technieken, die als richtlijnen worden beschouwd, getoetst worden. Zo een collectie bezit het VIOE niet. Het zou dus zeer interessant zijn een grafveld op te graven dat bijvoorbeeld moet geruimd worden en waarvan de historische bronnen goed bewaard zijn. Zo een skeletcollectie is een ideale referentiecollectie en ieder respectabel antropologisch laboratorium in het buitenland bezit er een, ook het KBIN te Brussel.

BIBLIOGRAFIE

AMEELS V., BASTIAENS J., CALLEBAUT D., DE GROOTE K., LEMAY N., ROELS E. & VANDENBRUAENE M. 2000: Kroniek van een Restauratie, Ename 974 14, 8-9. ANNAERT R., DEGRYSE P., MOENS J. & VANDENBRUAENE M. 2007: Archeologisch noodonderzoek in de SintBavo kerk te Boechout (prov. Antwerpen), Intern VIOE-rapport, Brussel. 558 559

Marit Vandenbruaene, in voorbereiding. Kim Quintelier, in voorbereiding.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 162 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

BELLENS T. & VANDENBRUAENE M. 2006: Het Allerheiligenklooster van de Antwerpse augustijnen (prov. Antwerpen): archeologische en fysisch-antropologische gegevens, Relicta. Archeologie, Monumenten& Landschapsonderzoek in Vlaanderen 2, 197-234. BELLENS T., VANDENBRUAENE M. & ERVYNCK A. 2007: Een Gallo-Romeins crematiegraf in Antwerpen (prov. Antwerpen), Relicta. Archeologie, Monumenten- & Landschapsonderzoek in Vlaanderen 3, 183-198. BRABANT H. 1960a: Etude de la denture d’une communauté religieuse médiévale soumise à une régime non cariogène, Journal Dentaire Belge 6, 651-682. BRABANT H. 1960b: Que nous apprend l’étude des maxillaires et des dents des squelettes exhumés à Coxyde (Belgique), De Duinen 2, 13-19. BRABANT H. 1963: Observations sur la denture humaine en France et en Belgique à l’époque galloromaine et au Moyen-Age, Bulletin du Groupement international pour la Recherche scientifique en Stomatologie 6, 169-296. BRABANT H. 1965: Observations sur l’évolution de la denture temporaire humaine en Europe occidentale, Bulletin du Groupement international pour la Recherche scientifique en Stomatologie 8, 235-302. BRABANT H. & BRICHARD M. 1960: Quelques observations morphologiques complémentaires sur les dents de la population d’âge franc de Coxyde (Belgique), Bulletin de la Société et Recherche Préhistorique 20, 1-16. BRABANT H. & TWIESSELMANN F. 1959: Notes sur un crâne d’enfant de l’ époque médiévale présentant plusieurs anomalies maxillo-dentaires peu communes, Bulletin du Groupement international pour la Recherche scientifique en Stomatologie 2 (3), 43-45. BRABANT H. & TWIESSELMANN F. 1960: Etude de la denture de 159 squelettes provenant d’un cimetière du XI siècle à Renaix (Belgique), Revue belge de Science dentaire 15 (4), 561-588. BRABANT H. & TWIESSELMANN F. 1965: L’évolution de la denture humaine en Europe occidentale, Archives de biologie (Liège) 75, 705-744. BRUINTJES T. 2000: Traumatic Injuries in Skeletons from the Antwerp Cathedral, Belgium, FysischAntropologische Mededelingen (FAME) 9, 3. CALLEBAUT D., AMEELS V., BASTIAENS J., DE GROOTE K., LEMAY N., ROELS E., VANDENBRUAENE M. & VAN DIJCK L. 2001: Opgravingen, bouwhistorisch onderzoek en restauratiewerken in de Sint-Laurentiuskerk te Ename, Archaeologia Mediaevalis 24, 23-25. CHARLIER C. 1990: Caractères paléodémographiques et paléopathologiques de la population mérovingienne d’Erps-Kwerps (Brab.), Archaeologia Mediaevalis 13, 14-15. CHARLIER C. 1994: Les enfants Mérovingiens d’Erps-Kwerps. Problemes de Croissance, Acta Archaeologica Lovaniensia 33, 91-99.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 163 van 216

CHARLIER C. 1996: Le cimetière mérovingien d’Erps-Kwerps (Prov. Vl.-Brabant), Approche anthropologique de la tombe 117. In: LODEWIJCKX M. (ed.), Archaeological and historical aspects of West-European societies, Album Amicorum André Van Doorselaer, Acta Archaeologica Lovaniensia Monographiae 8, Leuven, 289-300. COMIS S.Y., GEERTS K., VEECKMAN J., VANDENBRUAENE M. & DE VALCK E. 2005: Franciscus Harts en Franciscus Xaverius De Blanger, pastoors van Terzieken, Berichten en Rapporten over het Antwerps Bodemonderzoek en Monumentenzorg 6, 45-105. DE BOE G. 1970: Het merovingisch grafveld te Borsbeek (Antwerpen), Archaeologia Belgica 120, 105. DE GROOTE K., BASTIAENS J., DE CLERCQ W., DEFORCE K. & VANDENBRUAENE M. 2003: Gallo-Romeinse graven te Huise ’t Peerdeken (Zingem, prov. Oost.-Vlaanderen). Een multidisciplinaire analyse, Archeologie in Vlaanderen VII (1999/2000), 31-64. DELARUELLE S., VERBEEK C., BUGENEERS J. & VANDENBRUAENE M. 2004: De ‘man van Meer’. De omstandigheden van de vondst en het antropologisch onderzoek. In: DELARUELLE S., VERBEEK C. & BUGENEERS J. (eds), Verloren Voorwerpen. Archeologisch onderzoek op het HSL-Traject in de provincie Antwerpen, Antwerpen, 315-321. DELSAUX M.-A. 1971: Een urnenveld te Wilrijk: onderzoek van de gecremeerde beenderresten, Bulletin van de Antwerpse Vereniging voor Bodem- en Grotonderzoek 5, 3-10. DELSAUX M.-A. 1976: Caractères mesurables de l’humérus humain, humérus fossiles, humérus modernes, Institut Royal de Sciences Naturelles de Belgiques, Document de travail 10. DE MULDER G. & SMITS L. 1999a: Onderzoek van menselijke crematies uit twee urnenveldennecropolen te Velzeke (O.-Vl.), Lunula Archaeologia protohistorica 7, 43-45. DE MULDER G. & SMITS L. 1999b: Beenderen spreken, onderzoek van menselijke crematies uit twee Urnenvelden-necropolen te Velzeke, Archeologische kroniek van Zuid-Oost-Vlaanderen, Bijdragen 6, 145-154. DE MULDER G. & SMITS L. 1999c: De studie van menselijke crematies uit twee urnenveldennecropolen te Velzeke (O.-Vl.), Anthropologie et préhistoire 110, 91-105. DEWILDE M., WIJFFELS F. & VANDENBRUAENE M. 2002: De laatste hand aan de Augustijnenabdij van Lo (W.Vl), Archaeologia Mediaevalis 25, 18-19. DRIESENS L. 1981: Anthropologisch onderzoek van de skeletresten van het Merovingisch grafveld te Orsmaal-Gussenhoven (Br.), Mededelingen van de Geschied- en Oudheidkundige Kring voor Leuven en omgeving 21, 267-315. ERVYNCK A. 1992: Menselijk botmateriaal uit graf 5. In: VAN BELLINGEN S., De crypte van de voormalige abdijkerk te Sint-Truiden (prov. Limburg), Archeologie in Vlaanderen II, 279-296. ERVYNCK A., VAN STRYDONCK M. & BOUDIN M. 2003: Dieetreconstructie en herkomstbepaling op basis van de analyse van de stabiele isotopen 13C en 15N uit dierlijk en menselijk skeletmateriaal: een eerste verkennend onderzoek op middeleeuwse vondsten uit Vlaanderen, Archeologie in Vlaanderen VII (1999/2000), 131-140.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 164 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

HACHEZ M. 1972: Note complémentaires au sujet de la pièce osseuse, trouvée au chantier B1 , De Duinen 12, 68-69. t

IN ‘T VEN I., HOLLEVOET Y., HILLEWAERT B., DESCHIETER J., ERVYNCK A., VANDENBRUAENE M. & COOREMANS B. 2005: Vroeg- en volmiddeleeuwse sporen aan de Zeelaan te Dudzele/Brugge (prov. West-Vlaanderen). In: IN ‘T VEN I. & DE CLERCQ W. (eds), Een lijn door het landschap. Archeologie en het VTN-Project 19971998, Deel II, Archeologie in Vlaanderen Monografie 5, Brussel, 13-28. JANSSENS P. 1958: Bijlage 1. Onderzoek der crematieresten uit tumulus IV. In: BEEX G., Onderzoek van grafheuvels te Weelde, Bijdrage tot de studie van het Brabantse Heem 10, 1-29. (= Taxandria XXX (1-2-3-4)) JANSSENS P. 1959: Onderzoek der crematieresten uit tumulus IV. In: BEEX G., Onderzoek van grafheuvels te Weelde, Archaeologia Belgica 47, 1-29. (= Taxandria XXX (1-2-3-4)) JANSSENS P. 1960: Bijlage 1. De crematieresten uit de grafheuvels op de “Roosen” te Neerpelt (1959). In: ROOSENS H. & BEEX G., Onderzoek van het urnenveld op ‘De Roosen’ te Neerpelt in 1959, Archaeologia Belgica 48. JANSSENS P. 1961a: Onderzoek der crematieresten uit een tumulus te Grobbendonk. In: MERTENS J., Gallo-Romeins graf uit Grobbendonk, Archaeologia Belgica 53. JANSSENS P. 1961b: Bijlage. Onderzoek der crematieresten uit twee urnen, gevonden te Eksel. In: DE LAET S.J., Opgravingen en vondsten in de Limburgse Kempen, Archaeologia Belgica 55. (= Limburg 40 (5-6), 137-165). JANSSENS P. 1961c: Bijlage 1. Onderzoek van de crematieresten uit het urnenveld de “Roosen” te Neerpelt in 1960. In: ROOSENS H. & BEEX G., De opgravingen in het urnenveld “De Roosen” te Neerpelt in 1960, Archaeologia Belgica 58. JANSSENS P. 1962: De crematieresten. In: ROOSENS H. & BEEX G., De opgravingen in het urnenveld ‘De Roosen’ te Neerpelt in 1961, Archaeologia Belgica 65, 145-173. JANSSENS P. 1963a: Anthropologisch onderzoek der beenderresten van de inhumatie- en crematiegraven. In: VAN VINCKENROYE W., Gallo-Romeinse Grafvondsten uit Tongeren, Publicaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren 6. JANSSENS P. 1963b: De crematieresten uit het Urnenveld te Grote-Brogel. In: ROOSENS H., BEEX G. & BONENFANT P., Een Urnenveld te Grote-Brogel, Archaeologia Belgica 67, 261-300. JANSSENS P. 1964a: Een antropologisch praatje, Hades 3 (9), 12-15. JANSSENS P. 1964b: Bijlage: Onderzoek van de beenderresten. In: VAN BOSTRAETEN C.H., De merovingische begraafplaats te Lutlommel, Taxandria XXXVI (1-2-3-4), 3-100. JANSSENS P. 1964c: Het Merovingisch grafveld van Grobbendonk, Hades 7(8), 1-47. (= Noordgouw 4, 49-96).

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 165 van 216

JANSSENS P. 1964d: Onderzoek der beenderresten van de opgravingen te Destelbergen. In: DE LAET S.J., VAN DOORSELAER A. & SPITAELS P., Oudheidkundige Opgravingen en Vondsten in Oost-Vlaanderen II, Kultureel Jaarboek voor de Provincie Oost-Vlaanderen 17 (1963), II. JANSSENS P. 1965a: Anthropologisch onderzoek van de crematieresten uit de grafheuvels te Hamont. In: ROOSENS H. & BEEX G., Bronstijdgrafheuvels op de Haarterheide te Hamont, Archaeologia Belgica 81. JANSSENS P. 1965b: De torsiemeter naar P. Janssens, Hades 4 (11), 1-2. JANSSENS P. 1965c: Crematie en archeologie, Hades 4 (12), 11-14. JANSSENS P. 1965d: Onderzoek van de beenderresten. In: VAN BOSTRAETEN H.C., De merovingische begraafplaats te Lutlommel, Archaeologia Belgica 86. (= Taxandria XXXVI (1-2-3-4)) JANSSENS P. 1966a: Het Gallo-Romeins grafveldje van Grobbendonk, Hades 5 (15), 7-26. (= Noordgouw 6, 53-71; = Archaeologia Belgica 93) JANSSENS P. 1966b: Gallo-Romeinse grafurn uit Grobbendonk, Hades 5 (15), 31-32. JANSSENS P. 1966c: De benen stilet uit een Gallo-Romeins vrouwengraf, gevonden te Tongeren, Hades 5 (15), 34-37. JANSSENS P. 1967a: De crematieresten uit het urnenveld te Achel-Pastoorsbos. In: BEEX G. & ROOSENS H., Een urnenveld te Achel-Pastoorsbos, Archaeologia Belgica 96. JANSSENS P. 1967b: Onderzoek der beenderresten van de opgravingen te Destelbergen, Oudheidkundige opgravingen en vondsten in Oost-Vlaanderen IV / Kultureel Jaarboek voor de Provincie Oost-Vlaanderen 1965 II, 26-31. JANSSENS P. 1969: Paleopathologie et archeologie, lésions et maladies de l’homme préhistorique dans le cadre de l’examen archéologique, Hades 8 (22), 34-44. JANSSENS P. 1970a: Het antropologisch onderzoek. In: ROOSENS H. & MERTENS J., Grafvondsten uit de Romeinse en de Merovingische tijd te Tongeren, Archaeologia Belgica 116. JANSSENS P. 1970b: Bijlage I. Onderzoek der beenderresten uit het urnenveld te Destelbergen, Oudheidkundige opgravingen en vondsten in Oost-Vlaanderen V / Kultureel Jaarboek voor de Provincie Oost-Vlaanderen 1969 II, 167-172. JANSSENS P. 1970c: Bijlage II. Onderzoek van de crematieresten uit het Gallo-Romeins grafveld van Destelbergen, Oudheidkundige Opgravingen en Vondsten in Oost-Vlaanderen V / Kultureel Jaarboek voor de Provincie Oost-Vlaanderen 1969 II, 173-175. JANSSENS P. 1970d: Onderzoek van de crematieresten van het massagraf g.x., Oudheidkundige Opgravingen en Vondsten in Oost-Vlaanderen V / Kultureel Jaarboek voor de Provincie OostVlaanderen 1969 II, 176-177. JANSSENS P. 1970e: Paleopathology. Diseases and Injuries of Prehistoric Man, London. JANSSENS P. 1971a: Grafheuvel te Neerpelt-Achelse Heide, Hades 10 (24), 21-25. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 166 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

JANSSENS P. 1971b: Welke perspectieven heeft het onderzoek van menselijke beenderresten reeds geopend voor de archeologie?, Handelingen van het XLIe congres van de Federatie van de Kringen voor Oudheidkunde en Geschiedenis van België (3-6.IX.1970), vol. II, Mechelen, 137-144. JANSSENS P. 1972a: Bijlage. In: VANDENBERGHE S., Een incineratiegraf te Mechelen (Antw.), Hades 11 (25), 26-29. JANSSENS P. 1972b: Bijlage: onderzoek van de gekremeerde beenderresten uit het urnenveld van Borsbeek. In: VAN IMPE L., Een urnenveld te Borsbeek, Archaeologia Belgica 140. JANSSENS P. 1973a: Bijlage: het antropologisch onderzoek. In: VAN IMPE L., BEEX G. & ROOSENS H., Het urnenveld op ‘De Roosen’ te Neerpelt. Eindrapport, Archaeologia Belgica 145. JANSSENS P. 1973b: Bijlage: het antropologisch onderzoek. In: ROOSENS H. & LUX G.V., Grafveld met GalloRomeinse tumulus te Berlingen, Archaeologia Belgica 147. JANSSENS P. 1973c: Opmerking voor Prof. Dr. J. Mertens. In het besef dat de geneeskundige wetenschappen een reële bijdrage aan de archeologie kunnen leveren, Hades 12 (26), 29-30. JANSSENS P. 1975a: Bijlage: de crematieresten. In: ROOSENS H. & MEEX F., Vlakgraven uit de late Bronstijd te Zittaart, gem. Meerhout, Archaeologia Belgica 173. JANSSENS P. 1975b: Crematiegraven zonder crematieresten?, Hades 14 (15), 28-31. JANSSENS P. 1975c: De crematieresten van Neerpelt-Achelse Dijk. In: ROOSENS H., BEEX G. & VAN IMPE L., Bijzettingen uit de urnenveldentijd te Neerpelt Grote Heide en Achelse Dijk, Archaeologia Belgica 178. JANSSENS P. 1975d: De menselijke skeletresten. In: MERTENS J. & VANVINCKENROYE W., Een Romeins Gebouwencomplex Extra-Muros te Tongeren, Publicaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren 22. JANSSENS P. 1976: Onderzoek van de crematieresten uit het urnenveld van Destelbergen, Oudheidkundige Opgravingen en Vondsten in Oost-Vlaanderen VII, 66-68. JANSSENS P. 1977: Recapitulerende beschouwingen over ‘Archeologische Lepra’. Twee gevallen van ‘pesudo-lepra’ uit de Romeinse periode in België, Hades 16 (30), 54-68. JANSSENS P. 1978a: De merovinger van Rosmeer zijn fysiek en zijn pathologie. In: ROOSENS H., Het merovingisch grafveld van Rosmeer II, Archaeologia Belgica 204. JANSSENS P. 1978b: Onderzoek van de crematieresten uit het urnenveld van Destelbergen, Oudheidkundige Opgravingen en Vondsten in Oost-Vlaanderen VIII, 62. JANSSENS P. 1979: Anthropologisch en paleopathologisch onderzoek van de beenderresten, gevonden bij de opgravingen van de Norbertinessenkerk te Rekem (Belgisch Limburg), Het Oude Land van Loon 34, 69-112. JANSSENS P. 1981: Antropologisch en paleontologisch onderzoek van de beenderresten uit het centrale graf in de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Brugge. De identificatie van de Hertogin Maria van Bourgondië, Verhandelingen van de Koninklijke Academie voor Geneeskunde van België XLIII (4/5), 213-270.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 167 van 216

JANSSENS P. 1982: De identificatie van de Hertogin Maria van Bourgondië, een antropologisch en paleopathologisch onderzoek. In: DE WITTE H. (ed.), Maria van Bourgondië. Een archeologisch-historisch onderzoek in de Onze-Lieve-Vrouwekerk Brugge, Brugge, 141-175. JANSSENS P. 1987: Etude paléopathologique de neuf crânes de l’abbaye cistercienne de Coxyde (Belgique), Helinium XXVII (1), 109-128. JANSSENS P. 1989: St.-Martinuskerk te Kontich. Anthropologisch en palaeopathologisch onderzoek, Werking 1989, Jaarboek AVRA, Antwerpen, 41-45. JANSSENS P. 1993: Het antropologisch en paleopathologisch onderzoek. In: AERTS W. (ed.), BAECKSCHILDERS H., BAUDOUIN F., BAUDOUIN P., BUNGENEERS J., DE CEULAER R., DEMEYERE C., ERVYNCK A., GRIETEN S., HÄNSCH C. & JANSSENS P., Onze-Lieve-Vrouwekathedraal van Antwerpen, Antwerpen, 338-343. JANSSENS P., HÄNSCH C. & VOORHAMME L. 1978: Identity determination by superimposition with anthropological cranium adjustment, Ossa 5, 109-121. JANSSENS P. & ROOSENS H. 1963: Lijkverbranding en lijkbegraving op het merovingisch grafveld te Grobbendonk, Archaeologia Belgica 71, 265-272. (= Helinium III (3); = Hades 7 (8)) LAUWERS F. & VAN IMPE L. 1980: Het urnenveld op het Ranstveld te Ranst, Archaeologia Belgica 229. LEFEVER L., VAN DER PLAETSEN P. & VERBEECK H. 1993: Het middeleeuwse grafveld. In: VERMEULEN F., ROGGE H. & VAN DURME L. (eds), Terug naar de bron. Kruishoutem archeologisch doorgelicht, Archeologische Inventaris Vlaanderen, Buitengewone reeks 2, Kruishoutem, 177-196. LEGUEBE A. & ORBAN R. 1984: Paléontologie humaine. In: CAHEN D. & HAESAERTS P. (eds), Peuples Chasseurs de la Belgique Préhistoire dans leur Cadre Naturel, Bruxelles, 87-100. LIBERSA J.C. 1973: Etude anatomique de l’epine de Spix. Thèse pour le doctorat d’état en chirurgie dentaire, Lille. MAESEN K. 2007a: Fysisch-antropologisch onderzoek van de menselijke resten. In: ACKE B., DECORTE J., MAESEN K., STURTEWAGEN K. & TROMMELMANS R. (eds), Archeologische Opgraving Sint-Janspoort Kortrijk, Basisrapport Mei 2007, Kortrijk, 44-58. MAESEN K. 2007b: Fysisch-antropologisch onderzoek van het menselijk bot. In: DE GRYSE J. & VANDEVELDE J. (eds), Archeologisch onderzoek rond de Wolweverssite te Gent, Basisrapport, Sijsele, 67-71. MERTENS J. 1964: Laat-Romeins Graf te Oudenburg, Helinium IV, 219-234. (= Archaeologia Belgica 80) MERTENS J. & VAN IMPE L. 1971: Het laat-romeins grafveld van Oudenburg. Deel 1 tekst, Archaeologia Belgica 135. MYDLARZ A. 1964: Observations sur les dimensions des dents temporaires d’âge médiéval, Bulletin du Groupement international pour la Recherche scientifique en Stomatologie 7, 121-141. ORBAN R. 1970: Longueurs et indices de robustesse des os longs de la population d'age franc de Coxyde (Belgique), Bulletin de la Société Royale Belge d'Anthropologie et de Préhistoire 81, 157-173. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 168 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

ORBAN R. & POLET C. 1995a: Apport des analyses chimiques d’ossements humains à la reconstitution des régimes alimentaires dans les populations anciennes, Nouvelles de la Science et de Technologies 13 (2-3), 271-274. ORBAN R. & POLET C. 1995b: Régimes alimentaires et analyses chimiques d’ossements: l’exemple des moines de Coxyde, Les Dossiers d’Archéologie 1995 (11), 78-85. ORBAN R. & POLET C. 2003: Diagnostic de l'âge au décès et détermination du sexe. In: SUSANNE C., CHIARELLI B. & REBATO E. (éds), Anthropologie biologique. Evolution et biologie humaine, Bruxelles, 127131. ORBAN R., POLET C., SEMAL P., LEGUEBE A. & WOUTERS K. 1994: Micro-wear on Human Teeth. Methodological Problems related to the Study of Three Medieval Populations. Ongepubliceerde voordracht St. Gérard de Brogue, 28.09.94. ORBAN R., SEMAL P. & MOLLESON TH. 1989: La nécropole médiéval de Coxyde (Belgique): propos sur la détermination du sexe, Anthropologie et Préhistoire 100, 57-70. ORBAN R. & VANDOORNE K. 2006: Les squelettes humains de Koksijde (Coxyde) et Schoten: deux collections remarquables conservées à l'Institut royal des sciences naturelles de Belgique. In: ARDAGNA Y., BIZOT B., BOËTSCH G. & DELESTRE X. (éds), Les collections ostéologiques humaines: gestion, valorisation et perspectives. Actes de la table ronde de Carry-le-Rouet (Bouches-du-Rhône, France, 25-26 avril 2003). Supplément au Bulletin Archéologique de Provence 4, 79-84. PAUL B. 1973: Etude du ptérion sur une population homogène. Thèse pour le doctorat en médecine, Lille. PIETERS M., COOREMANS B., ERVYNCK A. & VAN NEER W. 1993: Van akkerland tot Heilige Geestkapel. Een kijk op de evolutie van de bewoningsgeschiedenis in de Kattestraat te Aalst (prov. Oost-Vl.), Archeologie in Vlaanderen III, 299-329. POLET C. & KATZENBERG M.A. 2002: Comportements alimentaires de trois populations médiévales belges: apports de la biogéochimie isotopique, Revue Belge de philologie et d’histoire, fasc.4, histoire médiévale moderne et contemporaine 80, 1372-1390. POLET C. & KATZENBERG M.A. 2003: Reconstruction of the diet in a medieval monastic community from the coast of Belgium, Journal of Archaeological Science 30 (5), 525-533. POLET C. & ORBAN R. 1996: Observations anthropologiques sur l'alimentation des moines de l'abbaye des Dunes à Koksijde (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 19, 67-68. POLET C. & ORBAN R. 2001: Les dents et les ossements humains. Que mangeait-on au Moyen Age?, Typologie des sources du Moyen Âge occidental 84, Turnhout. POLET C. & ORBAN R. 2003: Analyse chimique et régimes alimentaires. In: SUSANNE C., CHIARELLI B. & REBATO E. (éds), Anthropologie biologique. Evolution et biologie humaine, Bruxelles, 151-155.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 169 van 216

POLET C., ORBAN R. & HERBOSCH A. 1994: Différences sexuelles des teneurs en zinc et en strontium dans les ossements humains de quelques échantillons médiévaux de Belgique (résultats préliminaires). In: BUCHET L. (ed.), La femme pendant le Moyen Age et l’Epoque Moderne, Actes des 6èmes Journées anthropologiques de Valbonne 9-11.06.1992, Dossiers de Documentation Archéologique 17, Paris, 173-187. POLET C., ORBAN R. & HERBOSCH A. 2000: Indicateurs de stress et teneurs en éléments traces: exemple de deux populations médiévales de Belgique, Bulletins et Mémoires de la Société d’Anthropologie de Paris 12 (3-4), 247-278. QUINTELIER K. 2006: De karmelieten van de Hopmarkt te Aalst. 36e Reuvensdagen 2006. Samenvattingen van lezingen en posters, SNA Amsterdam 7. QUINTELIER K. 2007: Voorlopige resultaten van menselijk skeletonderzoek van het Karmelietenklooster aan de Hopmarkt te Aalst (O.-Vl), Archaeologia Mediaevalis 30, 199-200. RIGGS E. 1973: De la base du crâne. Contributions à l’ étude radiologique sagittale des variations angulaires et de leurs relations avec certains facteurs morphogénétiques (Population du Haut Moyen Age de Coxyde). Thèse pour le doctorat en médecine, Amiens. SCHIETTECATTE L., ERVYNCK A., PIETERS M. & VANDENBRUAENE M. 1999: Materiële getuigen van het beleg van Oostende. In: LOMBAERDE P. (ed.), Met grof geschut. Vestingbouw langs de Noordzee, Oostende, 56-57. SCHITTEKAT P. 1960: Over nieuwe vondsten in het Koksijdse grafveld, De Duinen 2, 20-25. SCHITTEKAT P. 1961: Een opzettelijke schedelmisvorming, De Duinen 3, 25-34. SCHITTEKAT P. 1963a: Overzicht van de werken in 1962, De Duinen 6/7, 31-82. SCHITTEKAT P. 1963b: Aantekeningen nopens de oude nederzetting te Koksijde, De Duinen 6/7, 123-132. SCHITTEKAT P. 1966a: Opgravingen 1965, De Duinen 10, 24-50. SCHITTEKAT P. 1966b: De schat in het zand / Trésors sous le sable, Brussel. SCHITTEKAT P. 1968: Opgravingen 1966-1967, De Duinen 11, 2-15. SCHITTEKAT P. 1972: Verslag van de werkzaamheden op het terrein van de oude Cisterciënzerabdij Ter Duinen in de jaren 1968-1971, De Duinen 12, 3-38. SCHITTEKAT P. & VAN GANSBEKE-GROTHAUSEN M. 1962: Aanvullende opmerkingen over een opzettelijke schedelmisvorming, De Duinen 5, 25-35. SCHOTSMANS E. 2007: Diachronisch onderzoek naar de bewaringstoestand van begraven menselijke resten in Vlaamse Bodem. Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, VUB. SEGEBARTH-ORBAN R. 1970: Longueurs et indices de robustesse des os longs de la population d’âge franc de Coxyde (Belgique), Bulletin de la Société Royale Belge d'Anthropologie et de Préhistoire 81, 157-173. SEGEBARTH-ORBAN R. 1975: Quelques mesures comparatives de l’os coxal du chimpanzé et de l’homme, Bulletin de la Société Royale Belge d'Anthropologie et de Préhistoire 86, 137-149. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 170 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

SEGEBARTH-ORBAN R. 1977: Comparaison de quelques dimensions de l’os coxal du chimpanzée, de l’homme et d’un australopithèque (STS 14), Bulletin de la Société Royale Belge d'Anthropologie et de Préhistoire 88, 101-116. SEGEBARTH-ORBAN R. 1979: Evaluation du dimorphisme sexuel de l’os coxal humain: étude ostéométrique, Bulletin de la Société Royale Belge d'Anthropologie et de Préhistoire 90, 149-160. SLECHTEN K. 2004: Namen noemen. Het CAI-thesaurusproject. In: CAI-I. De opbouw van een archeologisch beleidsinstrument, IAP-Rapporten 14, Brussel, 49-54.

SUSANNE C. 1969: Etude comparative d’un squelette d’achondroplasie et d’un échantillon de squelettes normaux de la même population, Bulletin de la Société Royale Belge d'Anthropologie et de Préhistoire 80, 165-185. SUSANNE C. 1970a: L’achondroplasie de la population d’âge franc de Coxyde (Belgique), Bulletin de l’Institut royal des Sciences naturelles de Belgique 46 (10), 1-78. SUSANNE C. 1970b: De dwerg (achondroplase) van Koksijde, De Duinen 12, 126-132. TEMMERMAN B. 2007: Het urnenveld van Neerharen-Rekem. Onderzoek naar demografie, sociaaleconomische verhoudingen en ideologie van een prehistorische gemeenschap tijdens de late bronstijd/vroege ijzertijd in West-Europa. Ongepubliceerde doctoraatsverhandeling, VUB. THILLOY G. 1970: Etude anatomo-radiologique et céphalométrique de la base du crâne. Thèse pour le doctorat en chirurgie dentaire, Lille. TOUSSAINT M. 1982: A propos des traits non-métriques du crâne humain. Etude méthodologique de la possibilité de comparaison entre différents observateurs. Mémoire en licence en sciences zoologiques, UCLouvain. TOUSSAINT M. 1984: Etude anthropologique de la nécropole du moyen âge de Coxyde (Belgique). Thèse de doctorat (Zoologie), UCLouvain. TOUSSAINT M. 1985: Etude anthropologique de la nécropole du moyen âge de Coxyde (Belgique), Bulletin de la Société Royale Belge d’Anthropologie et de Prehistoire 96, 187-231. TWIESSELMANN F. 1958: Remarques concernant les données anthropologiques fournies par les nécropoles d’Aalter-Oostergem et Temse-Velle. In: DE LAET S.J., NENQUIN J.A.E. & SPITAELS P. (eds), Contributions à l’étude de la civilisation des champs d’urnes en Flandre, Dissertationes Archaeologicae Gandenses 4, 74-75. TWIESSELMANN F. 1973: Enseignement et recherche en anthropologie en Belgique. In: LEGUEBE A. (éd.), Enseignement et recherche en anthropologie, Rapports présentés au 8° colloque de L’Association anthropologique internationale de langue française, Bruxelles, 19-24. TWIESSELMANN F. 1979: Population préhistoriques, historiques et actuelles de la Belgique et du GrandDuché de Luxembourg, Rassengeschichte der Menschheit 7, 103-146. TWIESSELMANN F. 1981: Les restes du comte et de la comtesse d’Egmont, Bulletin van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen 53 (8), 1-40.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 171 van 216

TWIESSELMANN F. & BRABANT H. 1960: Observations sur les dents et les maxillaires d’une population ancienne d’âge franc de Coxyde, Bulletin du Groupement international pour la Recherche scientifique en Stomatologie 3 (1), 99-171 et 3 (3-4), 335-400. TWIESSELMANN F. & BRABANT H. 1967: Les dents et les maxillaires d’une population d’âge franc de Coxyde (Belgique), Bulletin du Groupement international pour la Recherche scientifique en Stomatologie 10, 5180. TWIESSELMANN F. & ORBAN R. 2007: De overblijfselen van de graaf en de gravin van Egmont: pathologische studie ‘avant la lettre’, Handelingen Zottegems Genootschap voor Geschiedenis en Oudheidkunde 13 (1), 61-72. VAN BELLINGEN S. & VANDENBRUAENE M. 2002: Galmaarden, van gallo-romeinse nederzetting tot SintPauluskapel (Vl.-Br.), Archaeologia Mediaevalis 25, 37-38. VANDENBRUAENE M. 1998: Studie van de menselijke skeletresten belicht de laatmiddeleeuwse bevolking van Leuven. Een kennismaking met het fysisch antropologische onderzoek. In: BESSEMANS L., HONORE I., SMEYERS M., VANDEKERCHOVE V. & VAN UYTVEN R. (eds), Leven te Leuven in de Late Middeleeuwen. Tentoonstellingscatalogus (19.09-6.12.98), Leuven, 141-153. VANDENBRUAENE M. 2000a: Postmedieval skeletal remains at Ostend (West-Flanders, Belgium). Victims of the Siege of Ostend (1601-1604 AD), Papers and Posters presented on the XIII Biennial European Meeting of the Paleopathology Association held in Chieti, Italia (18-22.09.2000), 31. VANDENBRUAENE M. 2000b: Postmedieval skeletal remains at Ostend (West-Flanders, Belgium). Victims of the Siege of Ostend (1601-1604)?, Fysisch Anthropologische Mededelingen (FAME) 9, 13-15. VANDENBRUAENE M. 2000c: Slachtoffers van het Beleg van Oostende (1601-1604). Resultaten van het fysisch antropologisch onderzoek (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 23, 5-6. VANDENBRUAENE M. 2001a: Onderzoek van menselijke skeletresten in het Gravensteen te Gent, Gentse Vereniging voor Stadsarcheologie 4, 4-5. VANDENBRUAENE M. 2001b: Wat is menselijk botonderzoek? Of het nut van deze studie aangetoond aan de hand van de menselijke skeletresten opgegraven in OLV-Basiliek te Tongeren, Infodag Archeologie 2001, 14-16. VANDENBRUAENE M. 2002: Wat kan je zien op het menselijk skelet?, AVRA Bulletin 2 (2001), 42-46. VANDENBRUAENE M. 2003: Antropologisch onderzoek van twee crematiegraven uit het Merovingisch grafveld te Broechem. In: ANNAERT R., Merovingisch grafveld uit de 6-7de eeux te Broechem (Ranst, prov. Antwerpen). In: CUYT G. & SAS K. (eds), Vlekken in het zand. Archeologie in en rond Antwerpen, Antwerpen, 47-56. VANDENBRUAENE M. 2004a: Fysisch antropologische analyse van de schedelreliek / La contribution de l’anthropologie physique à la caractérisation du crâne. In: GEELEN I. (ed.), De reliekbuste uit de Sint-Jan de Doperkerk te Schulen en de Meester van de 'heiligen met de pruilmond' (ca. 1520-1530)/Le buste reliquaire de l'église Saint-Jean Baptiste à Schulen et le Maître des 'saints à la moue boudeuse'(ca. 1520-1530)', Bulletin van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium 30 (2003), 191-226.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 172 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

VANDENBRUAENE M. 2004b: Menselijke skeletresten. In: WOUTERS M. (ed.), Begraven (te) minderbruers. Het minderbroedersklooster van Diest archeologisch onderzocht. Tentoonstellingscatalogus (11.12.0415.02.05), Diest, 136-147. VANDENBRUAENE M. 2005a: Menselijke skeletten in de stad. In: PIETERS M., SCHIETTECATTE L. & ZEEBROEK I. (eds), Oostende: Stadsvernieuwing en Archeologie. Een balans van 10 jaar archeologisch onderzoek van het Oostendse bodemarchief, Tentoonstellingscatalogus (15.07-15.09.2005), Oostende, 100-102. VANDENBRUAENE M. 2005b: De skeletten van de site ‘Van Iseghemlaan’. In: PIETERS M., SCHIETTECATTE L. & ZEEBROEK I. (eds), Oostende: Stadsvernieuwing en Archeologie. Een balans van 10 jaar archeologisch onderzoek van het Oostendse bodemarchief, Tentoonstellingscatalogus (15.07-15.09.2005), Oostende, 102-103. VANDENBRUAENE M. 2005c: De studie van menselijke skeletresten of fysische antropologie. In: PIETERS M., SCHIETTECATTE L. & ZEEBROEK I. (eds), Oostende: Stadsvernieuwing en Archeologie. Een balans van 10 jaar archeologisch onderzoek van het Oostendse bodemarchief, Tentoonstellingscatalogus (15.0715.09.2005), Oostende, 104-107. VANDENBRUAENE M. 2005d: Physical anthropological research in Flanders, Fysisch Anthropologische Mededelingen 13, 23-24. VANDENBRUAENE M. & HILLEWAERT B. 2006a: Menselijk skelet gevonden te Loppem, Raakvlak Nieuwsbrief, 23.03.06. VANDENBRUAENE M. & HILLEWAERT B. 2006b: Menselijke resten gevonden te Koolkerke, Raakvlak Nieuwsbrief, 25.05.06. VANDENBRUAENE M., PIETERS M., ERVYNCK A., VAN STRYDONCK M., SCHIETTECATTE L. & MAES A. 2003: Fysisch antropologisch onderzoek van post-middeleeuwse menselijke skeletten aangetroffen te Oostende (West-Vaanderen) buiten reguliere begraafplaatsen, Archeologie in Vlaanderen VII (1999/2000), 277318. VANDENBRUAENE M. & WATZEELS S. 2003: Griezel of wetenschap? Of over de studie van mensenbeenderen, voorgesteld aan de hand van de Kluis in Mechelen, Opgetekend Verleden 2, 64-69. VAN DEN HOVE P., VANDERHOEVEN A., VANDENBRUAENE M. & WATZEELS S. 2001: Het archeologisch onderzoek in de Basiliek van O.L.V.-Geboorte in Tongeren. Fase I: 1999-2001. Interim verslag Instituut Archeologisch Patrimonium en Dienst Monumenten en Landschappen - Buitendienst Limburg. VANDER GINST V. & VANDENBRUAENE M. 2006: De Sint-Ermelindiskerk in Meldert (Hoegaarden, prov. Vlaams-Brabant). Archeologisch noodonderzoek en fysisch-antropologisch onderzoek, Relicta. Archeologie, Monumenten- & Landschapsonderzoek in Vlaanderen 2, 119-151. VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G., VANDENBRUAENE M. & ERVYNCK A. 1999: Het oudheidkundig bodemonderzoek aan de Jaminéstraat te Tongeren (prov. Limburg). Eindverslag 1995, Archeologie in Vlaanderen V (1995/1996), 85-96. VANDEVELDE J., ANNAERT R., LENTACKER A., ERVYNCK A. & VANDENBRUAENE M. 2007: 4000 jaar bewoning en begraving in Edegem-Buizegem (prov. Antwerpen), Relicta. Archeologie, Monumenten- & Landschapsonderzoek in Vlaanderen 3, 9-68.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 173 van 216

VANDOORNE K. 2003: Het grafveld van de abdij Ten Duinen in Koksijde: nieuw onderzoek, Anthropologica et Praehistorica 114, 161-163. VANDOORNE K. 2004: Een dag tussen de skeletten in voormalige Duinenabdij, Vocatio 16, 8-10. VAN IMPE L. 1980a: Urnenveld uit de Late Bronstijd te Donk (Herk-de-Stad), Archaeologia Belgica 224. VAN IMPE L. 1980b: Graven uit de urnenveldenperiode op het Hangveld te Rekem. I. Inventaris, Archaeologia Belgica 227. VAN NEER W. 1985: Antropologisch onderzoek over het grafveld der Duinenabdij te Koksijde: een kritische literatuurstudie, De Duinen 15, 39-57. VAN RECHEM H. 2005: Begravingen in het Agnetenklooster (Tongeren). Voorlopige resultaten, Archaeologia Mediaevalis 28, 159-160. VAN STRYDONCK M., ERVYNCK A., VANDENBRUAENE M. & BOUDIN M. 2006: Relieken, echt of vals?, Leuven. VERBEECK M., LENTACKER A., VAN NEER W. & CHARLIER C. 1991: Première approche interdisciplinaire du site d’Erps-Kwerps (Brabant, Belgique): archéologie, archéozoologie et anthropologie, Acta Archaeologica Lovaniensia 30, 21-39. VERSPECHT A. & VANDENBRUAENE M. 2001: Menselijk botmateriaal, Jaarboek van de Vereniging voor Heemkunde in Klein-Brabant 36, 125. WERELDS R.J. 1961: Observations macroscopiques et microscopiques sur certains altérations post mortem des dents, Bulletin du Groupement international pour la Recherche scientifique en Stomatologie 4 (1), 1-54. WERQUIN J.-P. & POLET C. 2005: Bijdragen van de odontologie aan de biologische antropologie: het voorbeeld van de middeleeuwse necropool in Koksijde, Forensische Tandheelkunde, Belgisch tijdschrift voor tandheelkunde 60 (3), 273-289.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 174 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

RADIOKOOLSTOFDATERING //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

ANTON ERVYNCK & MARK VAN STRYDONCK

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 175 van 216

1 WAT IS EEN RADIOKOOLSTOFDATERING? Alle archeologische materialen die koolstof bevatten, kunnen in principe met de radiokoolstofmethode gedateerd worden. Om het gebruik en de ontwikkeling van de toepassing van deze methode te begrijpen, dienen eerst even de basisprincipes in herinnering gebracht te worden. Van koolstof komt er in de natuur een onstabiel isotoop voor, 14C, waarvan het uiteenvallen (het radioactief verval) door statistiek is te beschrijven. In het geval van het 14C-isotoop is na ongeveer 5700 jaar de helft van alle 14C-isotopen vervallen, na nog eens dezelfde tijd rest er nog een kwart, na weer dezelfde periode nog een achtste, enz. De periode van 5700 jaar noemt men de halveringstijd. In de atmosfeer is het gehalte aan 14C (tegenover de andere koolstofisotopen) grofweg constant. De 14 C-isotopen die vervallen worden onder invloed van kosmische straling immers in een constant tempo aangevuld. Dat het gehalte aan 14C in de atmosfeer constant is, betekent dat alle levende wezens een constant gehalte aan 14C in hun cellen hebben. Tijdens het leven is er immers een constante uitwisseling van koolstofatomen (in alle vormen of isotopen) tussen de biosfeer en elk organisme. Wanneer een levend wezen sterft, stopt de uitwisseling echter en blijft er een stock aan koolstofatomen achter, waarbij ook een deel 14C zit. Deze laatste, radioactieve isotopen ondergaan het natuurlijke proces van verval, maar worden nu echter niet meer vervangen, omdat er geen koolstofuitwisseling meer is. Dat betekent dat in de resten van dode organismen doorheen de tijd steeds minder 14C zal zitten; uiteindelijk zal er door het onvermijdelijke radioactief verval geen enkel 14 C-isotoop meer overblijven. Deze laatste vaststelling vormt het basisprincipe van de radiokoolstofdatering. Vermits het radioactief verval van de 14C-isotopen volgens een bekend tempo verloopt, kan aan de hand van een meting van het nog resterend aandeel van 14C (tegenover de andere koolstofisotopen) een schatting worden gemaakt van de tijd die verstreken is sinds de dood van het onderzochte organisme. In de praktijk kunnen dateringen gedaan worden van objecten tot 50.000 jaar oud. Vanaf die ouderdom is het 14Cgehalte echter zo laag dat metingen zinloos worden. Op de meting van het gehalte aan radiokoolstof zit, zoals op alle metingen, een statistische fout. De uitkomst die wordt bereikt, wordt dus gedefinieerd binnen een zekere marge, bv. ‘1235 jaar BP ± 35 jaar’. Dat wil zeggen dat met een bepaalde statistische zekerheid de werkelijke ouderdom van het object tussen 1200 en 1270 BP ligt. ‘BP’ staat daarbij voor ‘before present’ en betekent in de praktijk ‘voor 1950’. Meer uitleg over de methode is te vinden bij Bowman560 of Van Strydonck561.

HISTORIEK VAN HET ONDERZOEK

Een overzicht van de historiek van het radiokoolstofdateringsonderzoek in België werd voor een deel beschreven door Van Strydonck562. Wat volgt, steunt op deze publicatie, maar is sterk aangevuld met nieuwe analyses en inzichten. De techniek van de radiokoolstofdatering werd in 1949 ontdekt en ontwikkeld door Willard Libby en collega’s aan de ‘University of Chicago’563. Al in het midden van de jaren 1950 werd ook in België een

560

Bowman 1990. Van Strydonck 1992. 562 Van Strydonck 2000. 563 Arnold & Libby 1949. 561

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 176 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

dateringslaboratorium uitgebouwd, meer bepaald aan de Leuvense universiteit. Bij de splitsing van de universiteit in een Nederlandstalige en Franstalige instelling verhuisden de laboratoriumfaciliteiten in de periode 1970-1972 naar Louvain-la-Neuve. 40 jaar na het ontstaan werden de meetactiviteiten er stopgezet en werd het laboratorium ontmanteld564. De resultaten van alle verrichte metingen zijn in een publicatie gebundeld565, waaruit blijkt dat er op Vlaams materiaal in totaal 265 metingen verricht zijn, ruwweg een gemiddelde van 6,5 per jaar. Deze lage intensiteit moet bovendien nog gerelativeerd worden. Veel stalen zijn immers ingediend vanuit een paleo-ecologische vraagstelling (zoals de datering van veenpakketten) en betreffen niet het rechtstreekse onderzoek van opgegraven materiaal.

‘date list’

onderzoeksjaren

geologische stalen

archeologische stalen

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

1966-1967 1968 1969-1970 1971 1972-1973 1974-1978 1979 1980 1981-1982 1982-1983 1984 1985 1986-1987 1988-1989 1990-1994 1995-1997 1998-2000 2001 2002-2004

0 4 13 3 10 7 11 15 24 41 29 41 26 22 36 132 33 52 33

18 2 3 2 2 1 7 10 23 13 12 22 43 32 121 135 222 396 260

Totaal

1966-2004

532

1324

Tabel 1: overzicht van de dateringen op Vlaams materiaal, uitgevoerd aan het KIK.

In 1961 werden plannen ontwikkeld om ook een dateringslaboratorium op te richten binnen het (Belgische, nu ‘federale’) Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) te Brussel566. Het duurde evenwel tot 1966 voor stalen routinematig gemeten konden worden567. Dit laboratorium is tot op heden actief en vormt momenteel de enige 14C-onderzoeksfaciliteit in België. Overzichten van de meetresultaten van dit laboratorium zijn gepubliceerd in zogenaamde ‘date lists’, eerst als bijdragen in het vaktijdschrift ‘Radiocarbon’568, later door het KIK zelf uitgegeven569 en ten slotte sinds september 2008 beschikbaar als ‘web based’ database. In de documenten die de periode 1966 tot en met 2004 564

Gilot 1997. Gilot 1997. 566 Elskens 1961. 567 Schreurs 1968. 568 Dauchot-Dehon & Heylen 1971, 1972, 1973, 1975,1979; Dauchot-Dehon & Van Strydonck 1987, 1989, 1992; DauchotDehon et al. 1981a-b, 1984a-b, 1986; Schreurs 1968. 569 Van Strydonck et al. 1995, 1998, 2001, 2002; Van Strydonck & Crombé 2005. 565

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 177 van 216

overspannen (tabel 1) worden 1324 dateringen gecatalogeerd als zijnde uitgevoerd op archeologisch materiaal uit Vlaamse vindplaatsen. Daarnaast zijn er nog 532 dateringen op zogenaamde ‘geologische’ stalen uit Vlaanderen. Het gaat daarbij ondermeer om stalen van grondwater, dateringen voor paleo-ecologisch onderzoek (vaak veenpakketten), als om schelpen- en ander materiaal bemonsterd in het kader van de studie van de kwartairgeologie van de Vlaamse kustvlakte.

Fig. 1: evolutie van het aantal dateringen op Vlaams materiaal, uitgevoerd op het KIK (gegevens uit de ‘date lists’ egaal gespreid over de onderzoeksjaren).

De metingen uitgevoerd op het KIK tonen een paar opvallende tendensen. Allereerst blijkt het onderzoek zich qua volume heel langzaam ontwikkeld te hebben, met een beduidende toename in het aantal archeologische dateringen rond het midden van de jaren ‘1990 (fig. 1). Daarnaast blijkt de relatieve frequentie van ‘geologische’ versus archeologische dateringen ook sterk doorheen de tijd te evolueren. Waar de eerste groep dominant was in de eerste decennia van het onderzoek is die situatie recent gedraaid (fig. 2). Deze trend en de volumetoename tonen dus aan dat de Vlaamse archeologie radiokoolstofdateringen pas vrij laat met enige regelmaat is beginnen te gebruiken. Naast deze kwantitatieve trends zijn er, wat de archeologische dateringen betreft, ook nog een aantal kwalitatieve aspecten aan de verzameling van gegevens toe te schrijven. Zo worden er steeds vaker langere reeksen van stalen per vindplaats onderzocht (wat betrouwbaarder en makkelijker te interpreteren resultaten oplevert) (zie bijvoorbeeld het onderzoek in Crombé570) en houdt men ook steeds meer rekening met de onderlinge stratigrafische samenhang van de monsters (wat statistische verwerking bevordert) (zie bijvoorbeeld De Clercq & Van Strydonck571). Alleen door dergelijke 570 571

Crombé 2005. De Clercq & Van Strydonck 2007.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 178 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

grootschalige aanpak kan radiokoolstofdatering als een volledig alternatief voor de klassieke typochronologische relatieve dateringen fungeren (zie bijvoorbeeld De Mulder en medewerkers572, voor de urnengrafvelden uit de metaaltijden). Een andere evolutie is dat steeds vaker jonger materiaal voor datering aangeboden wordt, terwijl het vroeger vooral om prehistorische vondsten ging. Tegenwoordig is het inzicht gegroeid (en het bewijs geleverd) dat radiokoolstofdateringen ook nuttig zijn binnen een historische context, bijvoorbeeld voor de Romeinse periode573. Het dateringsonderzoek laat zelfs toe de interpretatie van â&#x20AC;&#x2DC;vaststaandeâ&#x20AC;&#x2122; historische kalenderdata kritisch te bekijken (bijvoorbeeld Callebaut en medewerkers574). Een laatste belangrijke tendens houdt in dat door doorgedreven methodologisch onderzoek nu materialen gebruikt worden voor datering, die voorheen niet geschikt werden geacht. Een voorbeeld zijn gecremeerde menselijke of dierlijke beenderen575.

Fig. 2: relatieve frequentie van archeologische versus geologische stalen, gedateerd op het KIK (basisgegevens: fig. 1).

Naast de laboratoria te Leuven en Brussel heeft men ook op andere plaatsen nog gepoogd om in ons land radiokoolstofdateringen op te starten. Vermeldenswaard is enkel het dateringsonderzoek in 1972 vooral ten behoeve van het paleo-ecologisch pollenonderzoek opgestart aan het Rijksuniversitair Centrum Antwerpen (RUCA, nu opgegaan in de Universiteit Antwerpen). Analyses werden routinematig mogelijk in 1974, maar al in het begin van de jaren 1980 vielen de activiteiten zo goed als

572

De Mulder et al. 2007. De Clercq & Van Strydonck 2007. 574 Callebaut et al. 2002. 575 Van Strydonck et al. 2005a. 573

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 179 van 216

stil. De ‘date lists’ van dit laboratorium zijn als bijdragen in ‘Radiocarbon’ gepubliceerd576. In totaal werden op materiaal uit Vlaamse vindplaatsen 93 analyses uitgevoerd. Bovenstaande cijfergegevens geven natuurlijk enkel aan hoeveel dateringen op Vlaams materiaal er in ons land uitgevoerd zijn. Een aantal onderzoekers stuurt hun monsters echter naar buitenlandse laboratoria of naar commerciële dateringsbedrijven. Een overzicht van deze analyses is echter niet voorhanden en is zeker niet eenvoudig samen te stellen.

METHODOLOGISCHE ONTWIKKELINGEN

Sinds de ontdekking van de radiokoolstofdatering is het noodzakelijk gebleken de basisprincipes (het achterliggende model) bij te schaven. Het is belangrijk om deze correcties op de methode in acht te nemen, omdat ze ervoor zorgen dat vroegere dateringen niet zonder meer in recente analyses of syntheses gebruikt kunnen worden. Het Vlaamse databestand aan dateringen is in feite in de loop der tijd niet alleen uitgebouwd, maar ook wat ingekrompen. Dateringen uit de beginjaren van het onderzoek blijken nu soms methodologisch te weinig robuust om nog waardevol te zijn bij interpretatie577. In eerste instantie, toen de radiokoolstofmethode ontwikkeld werd, dacht men dat de bekomen BPschatting eenvoudig kon omgezet worden in kalenderjaren. In 1950, toen de eerste stappen in deze techniek werden gezet, zou ‘1200 BP’ dan ‘750 na Chr.’ betekend hebben. Men ontdekte evenwel dat het basisprincipe van de methode, met name dat het gehalte aan 14C in de atmosfeer constant blijft, enigszins diende bijgesteld te worden. Het blijkt immers dat dit gehalte in de loop der tijd schommelingen heeft ondergaan578. Deze schommelingen konden echter onafhankelijk worden geëvalueerd, door het meten van het 14C-gehalte in materiaal waarvan de ouderdom precies gekend was. Dit materiaal werd onder andere gehaald uit de jaarringen van bomen, die door dendrochronologisch onderzoek nauwkeurig in een kalenderjaar konden geplaatst worden. Aldus werd een kalibratiecurve opgesteld, die toeliet de BP-metingen om te zetten in kalenderjaren (BC of AD, naargelang het om tijdstippen vóór of na het begin van onze jaartelling gaat). Deze omzetting verloopt dus niet strikt lineair; de kalibratiecurve schommelt waardoor een bepaalde gemiddelde BPwaarde soms met meerdere gekalibreerde kalenderjaren overeenkomt. Bovendien moet men nu niet enkel rekening houden met de foutenmarge op de initiële meting, maar ook met de foutenmarge op de kalibratiecurve zelf. De eerste kalibratiecurve werd gepubliceerd in 1973579, maar nieuwe, verfijndere versies zijn nog altijd in ontwikkeling. Gekalibreerde resultaten verschijnen, voor ons land, voor het eerst in ‘date list VI’ van het KIK580. Verder onderzoek heeft uitgewezen dat naast de kalibrering (en meer precies zelfs vóór de kalibrering) op een radiokoolstofdatering nog een verdere correctie uitgevoerd moet worden. Dat is het gevolg van het feit dat, alhoewel de gehaltes aan 14C in de atmosfeer en in levende wezens ieder op zich constant zijn, deze waarden toch niet in alle levende wezens dezelfde zijn. Bij de fotosynthese worden de verschillende koolstofisotopen uit de atmosfeer niet in gelijke verhoudingen door een plant opgenomen. Bovendien is er bij elke verdere stap doorheen de voedselketen opnieuw een fractionatie of verschuiving. Probleem voor de radiokoolstofdateringen is evenwel dat een levend wezen ‘verarmd’ aan 14C ‘ouder lijkt’, bij ‘verrijking’ ontstaat daarentegen ‘verjonging’. Uit metingen blijkt nu dat de 576

Vanhoorne & Dubois 1987; Vanhoorne & Van Dongen 1976; Vanhoorne & Van Strydonck 1977; Vanhoorne et al. 1978. Zie bijvoorbeeld Van Strydonck & Crombé 2005. 578 de Vries 1958. 579 Ralph et al. 1973. 580 Dauchot-Dehon & Heylen 1979. 577

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 180 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

fractionering voor 14C steeds ongeveer tweemaal zo groot is als voor 13C. Dit laatste is een stabiel isotoop, wat betekent dat het gehalte 13C in een archeologisch organisch monster nog steeds even groot is als dat was toen het organisme, waarvan het materiaal komt, nog in leven was. De fractionering die bij leven optrad kan dus aan de 13C-waarden worden afgelezen en dan is ook (maal twee) de fractionering voor 14C bekend. Dit alles laat toe het gemeten 14C-gehalte te corrigeren581. Vanaf 1985 zijn de (ongekalibreerde) BP-waarden die men van het KIK-laboratorium krijgt voor fractionatie aangepast582. Nog een complicerende factor is dat het basisprincipe dat het 14C-gehalte in de omgeving van een levend wezen constant of lichtjes schommelend is, wel juist is, maar niet voor alle leefmilieus op aarde hetzelfde is. Bij een datering wordt het gemeten 14C-gehalte vergeleken met dit in de atmosfeer, maar nu blijkt dat in de zee, of in het zoete water, andere (weliswaar constante) basisgehaltes voorkomen. Zeewater is armer aan 14C dan de atmosfeer (een verschijnsel veroorzaakt door de kenmerken van de uitwisseling van atomen tussen lucht en water), wat maakt dat nu levende mariene dieren- of plantensoorten schijnbaar al een beduidende ouderdom hebben. Dit verschijnsel wordt het reservoireffect genoemd. De zee is inderdaad een reservoir met een andere 14C-basiswaarde. Bij het dateren van de resten van zeewezens moet met deze afwijking rekening gehouden worden583. Theoretisch bestaat de mogelijkheid dat ook de datering van terrestrisch skeletmateriaal door een dieeteffect verstoord wordt, met name wanneer de geanalyseerde resten van een dier komen dat tijdens het leven vaak zeevis of andere mariene producten at. Indien er een belangrijk deel zeevis in de voeding werd opgenomen, kan het gehalte aan radioactief koolstof in de beenderen lager liggen dan wanneer deze producten niet in de voeding zouden zijn opgenomen (iemands skelet wordt opgebouwd uit componenten die uit de voeding worden gehaald, en die zijn in het eerste geval verarmd aan 14C). Hoe met dit theoretisch principe in de praktijk rekening moet gehouden worden, is een zaak die momenteel in het middelpunt van de wetenschappelijke discussie staat. De belangrijkste vraag daarbij is of het mogelijk is een correctie voor het dieeteffect door te voeren, dan wel of dateringen van botmateriaal van dieren met een sterk gevarieerd dieet (zoals bij mensen) als onbetrouwbaar beschouwd moeten worden584. In het zoete water treedt eveneens een reservoireffect op585. Rivieren kunnen bovendien door oude afzettingen lopen en koolstof in oplossing brengen waarin nauwelijks of geen 14C zit. Hetzelfde geldt voor rivieren, zoals de Rijn, die gevoed worden door gletsjerwater. Levende zoetwatervissen kunnen aldus schijnbaar meer dan 1000 jaar oud zijn en voor wie veel zoetwatervis eet, kan een dieeteffect nog meer uitgesproken zijn dan bij het consumeren van zeevis. Opnieuw is in de huidige stand van het onderzoek nog niet duidelijk hoe een relatief aandeel van zoetwatervis in het dieet vertaald moet worden naar een correctie van een radiokoolstofdatering. Radiokoolstofdatering op basis van het collageen uit skeletmateriaal is enkel accuraat wanneer aangenomen wordt dat bij het overlijden van het individu het gehalte aan radioactieve koolstof in de organische fractie van het bot dezelfde is als deze in de atmosfeer. Meer bepaald moet er een continue en volledige uitwisseling bestaan tussen de koolstof in het collageen en het koolstofreservoir buiten het lichaam. Deze aanname is inderdaad plausibel, omdat organische stoffen in het lichaam continu afgebroken worden en weer aangemaakt. Door deze zogenaamde turn-over ontstaat een evenwicht tussen de koolstof in het lichaam en daarbuiten. Onderzoek heeft uitgewezen dat bovenstaand principe geldig is voor individuen die nog in de groei zijn of net volwassen werden, maar niet volledig juist is voor oudere individuen. Na het bereiken van de volwassenheid (kort na de leeftijd van 20 jaar) 581

Keith et al. 1964. Dauchot-Dehon & Van Strydonck 1987. 583 Stuiver & Braziunas 1993. 584 Van Strydonck et al. in druk. 585 Lanting & van der Plicht 1996. 582

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 181 van 216

blijkt de turn-over van het collageen in het bot van mensen niet volledig meer te geschieden zodat men met het ouder worden met steeds meer (relatief) oude koolstof in het bot blijft zitten. De datering van botmateriaal van personen die stierven op een leeftijd van meer dan 20 jaar wordt dus in principe te oud geschat en deze fout wordt groter naarmate de leeftijd van de overledene oploopt. Experimenteel onderzoek heeft wel toegelaten correctiefactoren te bepalen waardoor het leeftijdseffect wordt geneutraliseerd586. Deze correctie is vrij klein te noemen en is vooral belangrijk in historische periodes. Bovenstaande complicaties zorgen ervoor dat ‘oudere’ dateringen steeds kritisch gebruikt moeten worden en indien mogelijk soms aangepast (wat soms tot complete verschuivingen in historische interpretatie kan leiden, zie bijvoorbeeld De Witte en medewerkers587). Daarom is het bij elke datering cruciaal om te weten te komen welke correcties men uitgevoerd heeft: fractionatie, reservoir- of dieeteffect of sterfteleeftijd. Ontbreekt deze informatie dan is een datering waardeloos. Daarnaast is het steeds nodig ongekalibreerde dateringen alsnog te kalibreren en dit steeds te herdoen wanneer nieuwe kalibratiecurves beschikbaar worden. Het onderzoek van het 14C-gehalte in monsters met bekende ouderdom gaat immers nog steeds door, waardoor de kalibratiecurve voortdurend verfijnd wordt. Voor de meer recente perioden levert dit nauwelijks nog verschillen op, maar voor het oudere deel van de curve zijn de aanpassingen vaak betekenisvol. Het enige wat men nodig heeft om een herkalibratie uit te voeren is de oorspronkelijke meting én foutenmarge. Daarom is het essentieel dat men over de oorspronkelijke metingen beschikt en niet enkel over de ranges na kalibratie. Indien deze eerste niet beschikbaar zijn, zijn de metingen niet langer bij nieuwe interpretaties te gebruiken. Een belangrijke methodologische ontwikkeling zit in de gebruikte meettechniek. Radiokoolstof– dateringen gebeurden traditioneel door het verbranden van stoffelijke resten. Hierbij komt koolstof in de vorm van een gas (CO2) vrij en het is aan de hand van dit gas dat de radioactiviteit (en dus het gehalte aan radiokoolstof) gemeten wordt. Aan het begin van de jaren 1980 zette zich echter een grote methodologische innovatie in. Al van in de jaren 1970 had men geopperd dat, gezien de lage radioactiviteit van koolstof, het efficiënter zou zijn de deeltjes 14C, 13C en 12C rechtstreeks te tellen in plaats van de 14C-radioactiviteit te meten. Toen de aangepaste machines daarvoor ter beschikking kwamen, de zogenaamde AMS-machines (Accelerated Mass Spectrometry), werd het plots mogelijk heel kleine monsters te dateren. Dit had het grote voordeel dat men ook waardevolle objecten kon dateren omdat de schade door de staalname beperkt was. Kleine staalvolumes geven echter ook minder kans op contaminatie en bieden de mogelijkheid om klein, kortlevend materiaal voor datering te selecteren (zoals plantenzaden). Doordat AMS-metingen stilaan de regel geworden zijn, zijn de ‘jongste’ dateringen veel accurater dan deze uit de eerste decennia van het onderzoek. Ook dit maakt dat ‘oudere’ dateringen vaak nog nauwelijks te gebruiken zijn. Een AMS-faciliteit voor 14C-dateringen is er in België niet. De dure aankoop, het ontbreken van een goede omringende infrastructuur, maar vooral het tekort aan dateringsaanvragen maken de aankoop van een dergelijk toestel niet rendabel. Het KIK beschikt wel over een laboratorium waar de monsters voor AMS-meting kunnen worden voorbereid. De eigenlijke meting wordt in het buitenland uitbesteed, tegenwoordig in regel aan het ‘Leibniz Labor für Altersbestimmung und Isotopenforschung’ aan de ‘Christian-Albrechts-Universität’ te Kiel (Duitsland). AMS-dateringen verschijnen vanaf nummer XV in de ‘dating lists’ van het instituut588. Een laatste belangrijkste methodologische ontwikkeling heeft betrekking op de datering van (nietverbrand) botmateriaal en houdt in dat meer aandacht gegeven wordt aan de bewaringstoestand van de bemonsterde vondsten. Cruciaal is immers dat men materiaal kiest dat in goede conditie is, 586

Geyh 2001. De Witte et al. 2000. 588 Van Strydonck et al. 1995. 587

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 182 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

allereerst om een goede opbrengst van koolstof te verkrijgen (in het bot moet nog voldoende collageen zitten), maar ook om contaminatie te vermijden (want door aantasting van het materiaal kan uitwisseling ontstaan met koolstof uit de omgeving). Voor botmateriaal kan de verhouding van alle aanwezige koolstof tegenover de aanwezige stikstof (aangeduid als C/N) een maatstaf zijn voor de conditie van het materiaal. Als de index boven 3 stijgt, betekent dit dat aantasting is opgetreden en zijn de verkregen dateringen meestal minder betrouwbaar. C/N-ratios worden vanaf ‘date list’ XIX van het KIK standaard vermeld589.

INHOUDELIJKE TRENDS EN VOORUITZICHTEN

De belangrijkste inhoudelijke evolutie in de uitbouw van het Vlaamse radiokoolstofonderzoek is het feit dat naast de standaarddateringen van vondstenmateriaal nu ook buiten de context van opgravingen vaker projectmatig onderzoek uitgevoerd wordt. Voorbeelden zijn de studies van baggervondsten uit de Schelde590, relieken van heiligen591 en menselijk botmateriaal uit urnengrafvelden uit Oost-Vlaanderen592. Daarnaast leert de ervaring dat de uitgevoerde dateringen aan waarde winnen wanneer ze het resultaat zijn van een doordachte strategie, opgesteld na overleg tussen de archeologen en het dateringslaboratorium. Selectie van stalen, keuze van materialen en kosten-batenanalyses komen daarbij aan bod. Dergelijke onderzoeksbenadering is dus niet makkelijk in te ruilen tegen het louter laten uitvoeren van dateringen in een commerciële context. Problematisch voor de kwaliteit van het dateringsonderzoek is de opkomst van de commerciële archeologie en de commercialisering van het onderzoek in het algemeen. Private bedrijven gaan de markt onderzoeken en zullen hun orders plaatsen bij het laboratorium dat hen de beste voorwaarden biedt. Het valt nu al op dat voor private bedrijven de kostprijs van de datering het enige criterium blijkt te zijn. De technische kwaliteit van de datering en de inbreng van het dateringslaboratorium in de interpretatie van de resultaten worden niet geëvalueerd. Nu zijn het juist deze twee punten die de kwaliteit van het onderzoek bepalen. In de praktijk is het voor een archeoloog haast onmogelijk om een technische “kwaliteitscontrole” op te stellen of te interpreteren. Maar ook de fysisch-chemische factoren (mariene zowel als terrestrische reservoireffecten, isotopen verschuivingen, invloed van contaminanten, C/N verhoudingen, enz..) als mathematische modellen (Bayesiaanse analyse, kalibratieprogramma’s, reservoircorrecties) zijn voor een archeoloog haast niet te interpreteren en te evalueren. Het lijdt geen twijfel dat ook in de toekomst via geïntegreerde projecten de meeste wetenschappelijke vooruitgang geboekt zal worden. Het is daarbij wel essentieel dat er in Vlaanderen een onderzoekslaboratorium actief blijft. Of een federaal instituut zoals het KIK hier echter voldoende garanties voor kan bieden, is echter de vraag. Wellicht is het een goede optie dat de Vlaamse overheid radiokoolstofdateringsonderzoek zou integreren in de werking van het VIOE, net zoals dat recent met het dendrochronologisch onderzoek is gebeurd. Aldus gaat de nu aanwezige expertise niet verloren en blijft de mogelijkheid bestaan projectmatig onderzoek uit te voeren. De optie van een volledig uitgebouwd dateringslaboratorium voor Vlaanderen wordt trouwens steeds haalbaarder gezien de technologische evolutie van de AMS machines, die alsmaar goedkoper en compacter worden.

589

Van Strydonck & Crombé 2005. Crombé et al. 1999. 591 Van Strydonck et al. 2006. 592 De Mulder et al. 2007. 590

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 183 van 216

BIBLIOGRAFIE

ARNOLD J.R. & LIBBY W.F. 1949: Age Determinations by Radiocarbon Content: Checks with Samples of Known Age, Science 110 (2869), 678-680. BOWMAN S. 1990: Interpreting the Past: Radiocarbon Dating, Berkeley. CALLEBAUT D., DE GROOTE K., ERVYNCK A. & VAN STRYDONCK M. 2002: Was het nu '70 of '80? Radiokoolstofdateringen voor het castrum te Ename (Oudenaarde, prov. Oost-Vlaanderen), Archeologie in Vlaanderen VI, 231-241. CROMBÉ PH. (ed.) 2005: The last hunter-gatherer-fishermen in sandy Flanders (NW Belgium). The Verrebroek and Doel excavation projects. Volume 1: Palaeo-environment, chronology and features, Archaeological Reports Ghent University 3, Gent. CROMBÉ PH., VAN STRYDONCK M. & HENDRIX V. 1999: Absolute dateringen van hertegeweien bijlen uit de Scheldevallei: resultaten van een recent onderzoek, VOBOV-Info 50, 7-14. DAUCHOT-DEHON M. & HEYLEN J. 1971: Institut Royal du Patrimoine Artistique Radiocarbon Dates II, Radiocarbon 13 (1), 29-31. DAUCHOT-DEHON M. & HEYLEN J. 1972: Institut Royal du Patrimoine Artistique Radiocarbon Dates III, Radiocarbon 14 (1), 145-148. DAUCHOT-DEHON M. & HEYLEN J. 1973: Institut Royal du Patrimoine Artistique Radiocarbon Dates IV, Radiocarbon 15 (2), 303-306. DAUCHOT-DEHON M. & HEYLEN J. 1975: Institut Royal du Patrimoine Artistique Radiocarbon Dates V, Radiocarbon 17 (1), 1-3. DAUCHOT-DEHON M. & HEYLEN J. 1979: Institut Royal du Patrimoine Artistique Radiocarbon Dates VI, Radiocarbon 21 (2), 180-185. DAUCHOT-DEHON M., HEYLEN J. & VAN STRYDONCK M. 1981a: Institut Royal du Patrimoine Artistique Radiocarbon Dates VII, Radiocarbon 23 (1), 33-37. DAUCHOT-DEHON M. & VAN STRYDONCK M. 1987: Institut Royal du Patrimoine Artistique Radiocarbon Dates XII, Radiocarbon 29 (2), 197-208. DAUCHOT-DEHON M. & VAN STRYDONCK M. 1989: Institut Royal du Patrimoine Artistique Radiocarbon Dates XIII, Radiocarbon 31 (2), 187-200. DAUCHOT-DEHON M. & VAN STRYDONCK M. 1992: Institut Royal du Patrimoine Artistique Radiocarbon Dates XIV, Radiocarbon 34 (1), 71-82. DAUCHOT-DEHON M., VAN STRYDONCK M. & HEYLEN J. 1981b: Institut Royal du Patrimoine Artistique Radiocarbon Dates VIII, Radiocarbon 23 (3), 345-351. DAUCHOT-DEHON M., VAN STRYDONCK M. & HEYLEN J. 1984a: Institut Royal du Patrimoine Artistique Radiocarbon Dates IX, Radiocarbon 25 (3), 867-874. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 184 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

DAUCHOT-DEHON M., VAN STRYDONCK M. & HEYLEN J. 1984b: Institut Royal du Patrimoine Artistique Radiocarbon Dates X, Radiocarbon 26 (3), 384-391. DAUCHOT-DEHON M., VAN STRYDONCK M. & HEYLEN J. 1986: Institut Royal du Patrimoine Artistique Radiocarbon Dates XI, Radiocarbon 28 (1), 69-77. DE CLERCQ W. & VAN STRYDONCK M. 2007: La méthode de datation par radiocarbone comme indicateur chronologique alternatif pour l’époque Romaine. Possibilités et limites méthodologiques pour la période 200cal BC - 500cal AD sur base d’études de cas. In: SFECAG (red.), Actes du Congrès de Langres, 17-20 mai 2007: la datation des ensembles céramiques antiques: confrontations méthodiques. Actualité des recherches céramiques, Marseille, 97-109. DE MULDER G., VAN STRYDONCK M., BOUDIN M., LECLERCQ W., PARIDAENS N. & WARMENBOL E. 2007: Reevaluation of the late Bronze and early Iron Age chronology of the western Belgian urnfields based on 14 C dating of cremated bones, Radiocarbon 49 (2), 499-514. DE VRIES H. 1958: Variation in concentration of radiocarbon with time and location on earth, Koninklijke

Nederlandse Akademie van Wetenschappen B 61 (2), 1-9. DE WITTE H., VAN STRYDONCK M. & ERVYNCK A. 2000: Sint-Donaas en de Brugse Burg: dendrochronologisch onderzoek en radiokoolstofdateringen. In: Jaarboek 1997-1999. Brugge Stedelijke Musea, Brugge, 178187. ELSKENS I. 1961: Note sur l’installation à l’Institut d’un laboratoire de datage par le radiocarbone, Bulletin KIK-IRPA 4, 202-206. GEYH M.A. 2001: Bomb radiocarbon dating of animal tissues and hair, Radiocarbon 43 (2), 723-730. GILOT E. 1997: Index général des dates Lv. Laboratoire du carbone 14 de Louvain/Louvain-la-Neuve, Studia Praehistorica Belgica 7, Liège/Leuven. KEITH M.L., ANDERSON G.M. & EICHLER R. 1964: Carbon and oxygen isotope composition of mollusk shells from marine and fresh-water environments, Geochimica et Cosmochimica Acta 28, 1757-1786. LANTING J.N. & VAN DER PLICHT J. 1996: Wat hebben Floris V, skelet Swifterbant S2 en visotters gemeen?, Paleohistoria 37/38, 491-519. RALPH E.K., MICHAEL H. & HAN M.C. 1973: Radiocarbon and reality, MASCA Newsletter 9 (1), 1-20. SCHREURS A.N. 1968: Institut Royal du Patrimoine Artistique Radiocarbon Dates I, Radiocarbon 10, 2935. STUIVER M. & BRAZIUNAS T.F. 1993: Modeling atmospheric 14C influences and 14C ages of marine samples to 10000 BC, Radiocarbon 35 (1), 137-191. VANHOORNE R. & DUBOIS A.D. 1987: Antwerp University Radiocarbon Dates IV, Radiocarbon 29 (1), 5760. VANHOORNE R. & VAN DONGEN W. 1976: Antwerp University Radiocarbon Dates I, Radiocarbon 18 (2), 151-160.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 185 van 216

VANHOORNE R. & VAN STRYDONCK M. 1977: Antwerp University Radiocarbon Dates II, Radiocarbon 19 (3), 383-388. VANHOORNE R., VAN STRYDONCK M. & DUBOIS A.D. 1978: Antwerp University Radiocarbon Dates III, Radiocarbon 20 (2), 192-199. VAN STRYDONCK M. 1992: Radiokoolstof, een maat voor het verleden, Brussel. VAN STRYDONCK M. 2000: 50 na heden: een halve eeuw radiokoolstofdateringen, VOBOV-info 52, 21-27. VAN STRYDONCK M., ERVYNCK A., VANDENBRUAENE M. & BOUDIN M. 2006: Relieken: echt of vals?, Leuven. VAN STRYDONCK M. & BOUDIN M. 2005: Hoe betrouwbaar zijn “oude” 14C-dateringen: het voorbeeld van de Heilige Rumoldus, Bulletin KIK-IRPA 31, 289-296. VAN STRYDONCK M., BOUDIN M., HOEFKENS M. & DE MULDER G. 2005a: 14C-dating of cremated bones, why does it work?, Lunula. Archaeologia Protohistorica 13, 3-10. VAN STRYDONCK M. & CROMBÉ PH. 2005: Radiocarbon dating. In: CROMBÉ PH. (ed.), The last huntergatherer-fishermen in sandy Flanders (NW Belgium). The Verrebroek and Doel excavation projects. Volume 1: Palaeo-environment, chronology and features, Archaeological Reports Ghent University 3, Gent, 180-212. VAN STRYDONCK M., ERVYNCK A., BOUDIN M., VAN BOS M. & DEWILDE R. in druk: The relationship between 14 C content,  13C and  15N values in bone collagen and the proportion of fish, meat and plant material in the diet: a controlled feeding experiment. In: CROMBÉ PH. & VAN STRYDONCK M. (red.), Proceedings “Chronology and Evolution in the Mesolithic of N(W) Europe”, 30 mei – 01 juni 2007, Brussels. VAN STRYDONCK M., FOREST L., LANDRIE M., HENDRIX V., VAN DER BORG K. & DE JONG A.F.M. 1995: Royal Institute for Cultural Heritage Radiocarbon Dates XV, Brussel. VAN STRYDONCK M., LANDRIE M., BOUDIN M., GROOTES P.M., NADEAU M.-J. & KEPPENS E. 2005b: Royal Institute for Cultural Heritage Radiocarbon Dates XIX, Brussel. VAN STRYDONCK M., LANDRIE M., BOUDIN M., GROOTES P.M., NADEAU M.-J., SPARKS R. & KEPPENS E. 2002: Royal Institute for Cultural Heritage Radiocarbon Dates XVIII, Brussel. VAN STRYDONCK M., LANDRIE M., HENDRIX V., MAES A., VAN DER BORG K., DE JONG A.F.M, ALDERLIESTEN C. & KEPPENS E. 2001: Royal Institute for Cultural Heritage Radiocarbon Dates XVII, Brussel. VAN STRYDONCK M., LANDRIE M., HENDRIX V., VAN DER BORG K., DE JONG A.F.M., ALDERLIESTEN C. & KEPPENS E. 1998: Royal Institute for Cultural Heritage Radiocarbon Dates XVI, Brussel.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 186 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

DENDROCHONOLOGIE //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

KRISTOF HANECA

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 187 van 216

WAT IS DENDROCHRONOLOGIE?

Dendrochronologie of jaarringonderzoek is de wetenschappelijke discipline waarin de studie van groeiringen in hout centraal staat. De opeenvolgende groeiringen worden hierbij beschouwd als een kalender, waarbij men als het ware terug kan gaan in de tijd door de groeiringen van een boom te volgen, vanaf de bast tot in het merg. Groeiringen weerspiegelen de periodieke aanwas van bomen en struiken. In gematigde streken groeien bomen namelijk niet continu, maar treedt er tijdens de wintermaanden een groeistop op. Bij de aanvang van het daaropvolgende groeiseizoen herneemt de groei en wordt nieuw hout aangemaakt, net onder de schors. Op een dwarse doorsnede van een stam zijn de groeiringen te herkennen als concentrische cirkels. De hoeveelheid hout die er tijdens elk groeiseizoen bijkomt, is afhankelijk van de prikkels die een boom ondervindt. Onder invloed van het klimaat kunnen deze prikkels van jaar tot jaar sterk variëren en zo een invloed hebben op de jaarlijkse houtaanwas. Daardoor zien we dat niet alle groeiringen een zelfde breedte hebben, maar er een afwisseling is van brede en smalle ringen. Een jaar met ideale groeiomstandigheden, o.a. voldoende neerslag en zonlicht, zal meestal gekenmerkt worden door een aanzienlijke houtaanwas. Op een stamdoorsnede zijn deze jaren te herkennen als brede ringen. Als daarentegen de groei geremd wordt door bijvoorbeeld een aanhoudende droogte, dan zal er een smalle groeiring gevormd worden. De opeenvolging van smalle en brede groeiringen vormt zo voor elke boom een uniek patroon, vergelijkbaar met een barcode.

KORTE GESCHIEDENIS

Theophrastus van Eresus (ca. 370 - 285 BC), een leerling van Aristoteles, was de eerste die groeiringen beschreef in zijn botanische studies. Het was echter Leonardo de Vinci (1452 - 1519 AD) die voor het eerst het verband legde tussen de breedte van de groeiringen en het klimaat593. Hij merkte op dat groeiringen een jaarlijks karakter hebben en in droge jaren smaller zijn dan in jaren met voldoende neerslag. Bovendien noteerde hij dat groeiringen van bomen uit het noorden van Italië bredere groeiringen hebben dan de bomen en struiken uit het droge zuiden. Met deze observaties legde hij de basis voor de dendrochronologie. Het was echter wachten tot begin vorige eeuw tot de dendrochronologie zich volledig kon ontwikkelen tot een volwaardige wetenschappelijke discipline. Een belangrijke stap in dit proces was het werk van de Amerikaanse astronoom A.E. Douglass (1867 - 1962) die de basisprincipes van de dendrochronologie neerschreef594. Zijn werk was echter geïnspireerd op groeiringpatronen van naaldbomen uit de aride regio’s in het zuidwesten van de Verenigde Staten. Deze bomen worden soms duizenden jaren oud. Al vlug werd duidelijk dat de situatie sterk verschillend was in Europa, waar deze basismethodologie o.a. getest werd op groeiringpatronen van zomer- en wintereik (Quercus robur L. en Q. petraea (Matt.) Liebl.). Deze bomen worden zelden ouder dan 500 jaar en groeien in onze gematigde streken onder minder 593

Originele tekst uit Trattato della pittura, hoofdstuk 6: Degli alberi e delle verdure, noot 820): "... Li circuli delli rami segati mostrano il numero delli suoi anni e quali furono più umidi o più secchi secondo la maggiore o minore loro grossezza. E così mostrano gli aspetti del mondo dov’essi erano volti; perché piú grossi sono a settentrione che a meridio;...". Interpretatie van de auteur: “De ringen van afgesneden takken (stammen) weerspiegelen de leeftijd en tonen bovendien de jaren die natter of droger waren, doordat die ringen breder of smaller zijn. Daardoor kunnen we zeggen dat ze representatief zijn voor hun oorspronggebied; waarbij ze breder zijn in het noorden vergeleken met die uit het zuiden (van Italië)”. 594 Douglass 1941. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 188 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

stresserende omstandigheden. Toch slaagden wetenschappers erin, o.a. dankzij het pionierswerk van de Duitse bosbouwer Bruno Huber595 in Europa te introduceren en verfijnde meet- en analysetechnieken te ontwikkelen. Aldus ontwikkelde de dendrochronologie zich als onafhankelijke wetenschappelijke discipline met een eigen methodologie596. Al snel werd dendrochronologie gebruikt voor het dateren van cultuurhistorisch waardevolle houten structuren en voorwerpen. Het succes van daterend dendrochronologisch onderzoek hangt voor een groot stuk af van de beschikbaarheid van referentiechronologieën. Een (weliswaar onvolledig) overzicht van de actueel beschikbare referentiechronologieën in Europa kan geraadpleegd worden via de ‘European Catalogue of Tree-Ring Chronologies’597. Enkele van deze Europese chronologieën zijn ook vrij te raadplegen via de ‘International Tree Ring Data Bank (ITRDB)’598. Het uitwisselen van de meetgegevens hangt echter af van de onderlinge contacten tussen de onderzoekers, aangezien maar een beperkt deel van deze chronologieën gepubliceerd zijn.

DENDROCHRONOLOGISCH ONDERZOEK IN VLAANDEREN

3.1

EEN TERUGBLIK

In Vlaanderen verliep de ontwikkeling van het daterend dendrochronologisch onderzoek relatief traag. Tot voor kort was er zelfs nog geen begin gemaakt met de uitbouw van een lokale referentiechronologie, laat staan dat een lange, ononderbroken curve beschikbaar was. De hoofdreden voor deze geremde ontwikkeling ligt wellicht gewoon aan het ontbreken van wetenschappelijk initiatief, maar de situatie leidde uiteindelijk tot een vicieuze cirkel van verkeerde opvattingen. Doordat er geen lokale referentiecurve voorhanden was, dateerde men noodgedwongen met chronologieën uit de omringende regio’s, wat uiteraard niet altijd de beste resultaten gaf. Al vlug werden de vaak tegenvallende dateringsresultaten voor archeologisch hout geïnterpreteerd als zouden de lokale eiken te snel en te goed groeien om duidelijke klimaatsignalen in hun groeiringpatroon te registreren. Daardoor verwachtte men dat archeologische stukken hout uit lokale eik door de snelle groei ook vaak te weinig ringen zouden tellen om betrouwbare dateringen mogelijk te maken (want snelgroeiende bomen maken brede ringen). Bovendien zou de eeuwenlange intensieve exploitatie van lokale bossen599 (voor houtproductie, begrazing, omzetting naar landbouwgronden, …) de groei van bomen sterk beïnvloed hebben, waardoor ook het groeiringpatroon sterk verstoord kan zijn. Eerlijkheidshalve moet hier aan toegevoegd worden dat er binnen de archeologische wereld zelf gewoonweg geen of weinig aandacht was voor houten vondsten. Enkel houten artefacten werden in regel geborgen en kregen soms een conserverende behandeling. Constructiehout of onbewerkte stukken werden niet altijd geborgen, raakten doorgaans niet geconserveerd en werden door uitdroging of biologische aantasting snel onbruikbaar voor dendrochronologisch onderzoek. Een laatste reden voor de benarde toestand van deze dateringsdiscipline in de Vlaamse archeologie was de noodzaak om te werken in een commerciële context, iets wat door een voortdurend gebrek aan financiële middelen maar heel beperkt mogelijk was. Aldus bleef dendrochronologie in Vlaanderen vaak een onderbenutte onderzoeksdiscipline binnen de archeologie. Enkele uitzonderingen worden gevormd door het onderzoek van de houten 595

Huber 1939, 1941, 1952. Cook & Kairiukstis 1990; Fritts 1976; Schweingruber 1983, 1996. 597 http://www.dendro.bf.uni-lj.si/first.html, Levaniç 2000. 598 http://www.ncdc.noaa.gov/paleo/treering.html, Noaa 1990. 599 Tack et al. 1993. 596

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 189 van 216

tonnen uit het laatmiddeleeuws vissersdorp Walraversijde (die evenwel uit importhout bleken gemaakt te zijn en die daardoor goede dateringsresultaten gaven met behulp van buitenlandse referentiecurves)600, en door enkele dateringen op lokaal archeologisch hout uitgevoerd door Stichting RING uit Nederland601 en door het Laboratorium voor Houttechnologie van de Universiteit Gent 602. Dateringen van bouwhistorisch hout zijn er meer gebeurd, voornamelijk door het ‘Laboratoire de dendrochronologie’ aan de Ulg603. Bij bouwhistorisch hout is echter heel dikwijls sprake van import604, in tegenstelling tot hout van archeologische sites dat meestal van lokale origine is. Een nieuwe impuls voor daterend dendrochronologisch onderzoek op lokaal hout uit Vlaanderen kwam er tijdens de uitwerking van een licentiaatsverhandeling aan de vakgroep Biologie (onderzoeksgroep Zaadplanten) van de Universiteit Gent, met hulp van het Laboratorium voor Houttechnologie605 van de Universiteit Gent en het Laboratorium voor Houtbiologie & Xylarium606 van het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika607. Het aldus opgestarte onderzoek kon door omstandigheden niet worden verder gezet aan de vakgroep Biologie maar werd overgenomen door het Laboratorium voor Houttechnologie van de Universiteit Gent, en in het kader van een doctoraatsonderzoek608 en een BOF-project (Bijzonder Onderzoeksfonds, UGent) verder ontwikkeld. Momenteel wordt de opgebouwde expertise en de databank met beschikbare meetgegevens uit deze onderzoeksprojecten gebundeld aan het VIOE.

3.2

ONDERZOEKSGROEPEN

Vooraleer een uitgebreid overzicht gegeven wordt van de tot nu toe uitgevoerde dendrochronologische analyses in Vlaanderen, is een korte introductie van de uitvoerende laboratoria op zijn plaats. Hieronder is een overzicht te vinden van deze binnen- en buitenlandse dendrochronologische laboratoria en mogelijke auteurs van dateringrapporten, die in het verleden al samenwerkten met Vlaamse erfgoedonderzoekers (tabel 1). ‘Stichting RING (NL)’609 werkt op commerciële basis, met vooraf afgesproken tarieven. In Vlaanderen voerden zij tot nu toe geen veldwerk uit. Het te onderzoeken hout wordt opgestuurd naar RING voor verdere analyses. Het uiteindelijke dateringrapport maakt melding van de lengte van de opgemeten groeiringreeksen, de aanwezigheid van spinthout, de eventuele einddatering, de gebruikte referentiechronologie en enkele statistische parameters die deze datering ondersteunen. De metingen zelf worden niet vermeld of vrijgegeven. Het ‘Laboratoire de Dendrochronologie’ van de Ulg610 is gespecialiseerd in dendrochronologisch onderzoek op bouwhistorisch hout. De afgelopen jaren voerde het tientallen dateringsopdrachten uit op Vlaamse monumenten. Daarbij staan ze zelf in voor het terreinwerk, in samenspraak met de betrokken erfgoedonderzoekers. De dateringrapporten omvatten een beschrijving van de site en de plaatsen waar hout bemonsterd werd. Daarna volgt doorgaans een beschrijving van de gevolgde methodologie en de eventuele datering van de groeiringreeksen. De datering wordt aangevuld met de 600

Houbrechts 1996. Hollevoet & Hillewaert 2002; Jansma & Hanraets 2004. 602 Haneca et al. 2006; De Clercq et al. 2004. 603 http://www2.ulg.ac.be/dendro/ 604 Hoffsummer 1996, 2002. 605 www.woodlab.be 606 http://www.metafro.be/xylarium 607 Boeren 2000. 608 Haneca 2005. 609 http://www.archis.nl/RINGnieuw/index.html 610 http://www2.ulg.ac.be/dendro/ 601

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 190 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

statistische parameters die de datering onderbouwen, gekoppeld aan de geconsulteerde referentiechronologieën. De opgebouwde middelcurve(n) komt/komen zowel in grafiek- als tabelvorm (met vermelding ringbreedtes) in het rapport voor.

Tabel 1: Dendrochronologische laboratoria die reeds onderzoek verrichten op cultuurhistorisch erfgoed in Vlaanderen (aangewezen contactpersoon is onderlijnd) (*: auteur ondertussen niet langer verbonden aan het desbetreffende labo, °: Prof. dr. Dirk-Jan De Vries, van de toenmalige ‘Rijksdienst voor de Monumentenzorg’, voerde vroeger ook dendrochronologisch onderzoek uit i.s.m. Stichting RING. Momenteel werkt hij als senior specialist voor de RACM (sector Gebouwd Erfgoed) en is hij hoogleraar in de Bouwhistorie in Leiden.

Het ‘Laboratorium voor houtbiologie & Xylarium’611 van het Africamuseum te Tervuren is volledig uitgerust om dendrochronologische studies uit te voeren. Het onderzoek is echter hoofdzakelijk toegespitst op tropische dendrochronologie en houtanatomie, met een focus op centraal Afrika. In het ‘Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium’612 wordt voornamelijk dendrochronologisch onderzoek uitgevoerd op kunsthistorische objecten (paneelschilderijen, sculpturen, meubels, etc.). Archeologisch of bouwhistorisch hout komt hier zelden aan bod.

611 612

http://www.metafro.be/xylarium www.kikirpa.be

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 191 van 216

Het â&#x20AC;&#x2DC;Laboratorium voor Houttechnologieâ&#x20AC;&#x2122;613 van de vakgroep Bos- en Waterbeheer (UGent) bouwde zowel op technologisch als wetenschappelijk vlak de afgelopen 30 jaar een grondige kennis uit over hout als basismateriaal bij sterk uiteenlopende toepassingen. Dendrochronologisch onderzoek kwam de afgelopen jaar opnieuw sterk op de voorgrond in een FWO-onderzoeksproject (2001-2004) rond houten sculpturen uit de 15de-16de eeuw (samenwerking met VUB, het Koninklijk Museum voor Midden Afrika en verschillende binnen- en buitenlandse musea). Daarop volgend werd er een dendrochronologisch onderzoeksproject (BOF, 2005-2006) uitgevoerd waarbij de uitbouw van een Vlaamse referentiechronologie centraal stond. De voorbije vijf jaar werd hout afkomstig van archeologische sites uit Vlaanderen op regelmatige basis aan dendrochronologisch onderzoek onderworpen. Veldwerk werd daarbij door het labo zelf uitgevoerd om zodoende de geschikte stukken op voorhand te selecteren. Daarnaast werden ook enkele monumenten aan een dendrochronologische studie onderworpen. Ook levende bomen worden geregeld aan een dendrochronologische studie onderworpen. Dikwijls in het kader van bosbouwkundige studies. Recent werd een dendrochronologisch labo toegevoegd aan het team natuurwetenschappen) van het VIOE614. Met de al opgemeten groeiringreeksen en recente ter beschikking gekomen archeologisch hout wordt een referentiedatabank uitgebouwd voor Vlaanderen. Daarnaast wordt ook hout uit bouwhistorische en maritieme context dendrochronologisch geanalyseerd voor daterend onderzoek en herkomstbepaling. Ter ondersteuning van historisch-ecologisch en landschapsonderzoek worden ook boorkernen van levende bomen bestudeerd.

STAND VAN ZAKEN

4.1

ARCHEOLOGIE

In tabel 2 wordt een overzicht gegeven van de tot nu toe uitgevoerde dendrochronologische analyses op archeologisch hout uit Vlaanderen. Daarbij worden zowel de analyses die een sluitende datering opleverden als deze waarvoor tot nu toe geen datering werd gevonden, vermeld. Naast de locatie en naam van de archeologische site wordt in de tabel aangegeven van hoeveel verschillende stukken hout het groeiringpatroon werd opgemeten. In het geval van een sluitende datering wordt ook het aantal gedateerde reeksen, de datering van de oudste groeiring en de meest recente groeiring vermeld. De naam van de onderzoeker die de reeksen heeft opgemeten, de beschikbaarheid van een rapport en of de data zijn opgenomen in de VIOE dendro-databank is tevens af te leiden uit de tabel. Uit de archeologische contexten komt tot nu toe hoofdzakelijk hout van de bekisting van waterputten beschikbaar voor dendrochronologisch onderzoek. Deze archeologische sites zijn bovendien voornamelijk te situeren in een rurale omgeving. Uit stedelijke context is er vrij weinig hout gedateerd. De sites in en rond het middeleeuwse Ieper vormen hierbij een uitzondering. Het is bovendien de enige plaats waar op een intensieve manier kon bemonsterd worden. De resultaten van het dendrochronologisch onderzoek vormen bovendien de fundering voor de bouwgeschiedenis van deze stad615.

613

www.woodlab.be http://www.vioe.be/nl/index.cgi?s_id=6&id=57&basis=|6|57 615 Haneca 2008. 614

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 192 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

Tabel 2: Overzichtstabel van reeds uitgevoerde dendrochronologische analyses op archeologisch hout uit Vlaanderen.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 193 van 216

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 194 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 195 van 216

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 196 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 197 van 216

4.2

BOUWKUNDIG ERFGOED

Voor de houten dakgebinten en kappen van historische monumenten is, naar analogie met de voorgaande tabel, een overzicht gegenereerd. (tabel 3) De analyses die zijn opgesomd, werden hoofdzakelijk uitgevoerd door het ‘Laboratoire de dendrochronologie’ van de Universiteit van Luik, onder supervisie van Patrick Hoffsummer. Deze lijst is niet alleen onderverdeeld per monument, maar ook per geïdentificeerde bouwfase. Zo kan één monument dus meerdere keren terugkomen, maar dan met een andere bouwfase. Een kopie van het dateringrapporten werd opgevraagd bij de opdrachtgever(s) van de studie. Dit is nodig om alle gegevens en resultaten van het onderzoek correct te kunnen interpreteren. In totaal zijn er in Vlaanderen al meer dan 70 dakkappen van historische gebouwen aan een dendrochronologische analyse onderworpen, waarbij dikwijls hout van meerdere bouwfases werd bemonsterd. Uit het overzicht blijkt dat het gebinte van de Sint-Laurentiuskerk in Ename de oudst gedateerde kap in Vlaanderen is616. Bij de datering van hout uit dakgebinten en kappen wordt de beste overeenkomst meestal gevonden met referentiechronologieën uit de Maasvallei, Zuid-Duitsland of Noord-Frankrijk. Dit geeft aan dat bij de constructie van kappen hier hoofdzakelijk gewerkt werd met geïmporteerd hout. Vermoedelijk werd dit hout gevlot langs de Maas of de Rijn en via houtmarkten verder verhandeld.

4.3

HERKOMSTBEPALING

Naast het daterend onderzoek kan het groeiringpatroon ook meer duidelijkheid verschaffen over het oorspronggebied van het hout. Dit is van belang wanneer sprake is van geïmporteerd hout of bij niet stationaire objecten. Dit is veelal het geval bij maritiem erfgoed (scheepswrakken), vaten en tonnen gebruikt als ‘verpakkingsmateriaal’, kunstvoorwerpen (paneelschilderijen, sculpturen,…) als bij beschilderde plafonds (panelen). De herkomstbepaling van hout (‘dendro-provenancing’) levert bijkomende informatie op over de historische houthandel en –import. Zowel nationaal als internationaal is er een hernieuwde belangstelling voor deze subdiscipline van de dendrochronologie. Bij het onderzoek naar de historische internationale houthandel en de oorspronggebieden van Romeins en middeleeuws hout is in de eerste plaats een internationaal netwerk nodig van lokale chronologieën. Dit kan enkel verkregen worden door intensieve samenwerking met vooraanstaande Europese dendrochronologische laboratoria om een netwerk uit te bouwen waarin de lokale chronologieën (en in het ideale geval ook alle individuele meetreeksen waarmee de chronologie is opgebouwd) onderling uitgewisseld worden. Daarbij is het evident dat ook andere boomsoorten dan eik hierin een belangrijke rol spelen.

Tabel 3: Overzichtstabel van reeds uitgevoerde dendrochronologische analyses op bouwkundig erfgoed in Vlaanderen.

616

Hoffsummer 1992a.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 198 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 199 van 216

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 200 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 201 van 216

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 202 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 203 van 216

Voor het Baltisch gebied, historisch gezien een belangrijk oorspronggebied voor heel wat hout dat momenteel deel uitmaakt van ons erfgoed werd al twee maal een internationale workshop georganiseerd rond ‘dendro-provenancing’617. Het zuiden van België en Duitsland en het noorden van Frankrijk zijn voor Vlaanderen ook potentiële gebieden van houtimport. Gerichte dendrochronologische studies, eventueel gekoppeld aan archiefonderzoek, zullen ongetwijfeld de kracht van deze discipline verder versterken.

Fig. 1: Groeiringpatronen van hout uit de bekisting van de dubbele waterput uit het castellum te Oudenburg (rood) vergeleken met groeiringpatronen van levende of recent gekapte eiken uit Vlaanderen onder verschillend beheer618.

4.4

HISTORISCH-ECOLOGISCH ONDERZOEK

Historische ecologie is een onderzoeksveld dat zich bezighoudt met de studie van ecosystemen of delen ervan door de tijden heen. Dendrochronologie kan daarin een bijdrage leveren met betrekking tot historisch bosbeheer en bosexploitatie. Deze onderzoeksstrategie is nog in volle (methodologische) ontwikkeling en vereist nog bijkomende terreinbezoeken en analyses van boorkernen. Interessant hierbij is vooral de vergelijking die gemaakt wordt tussen de groeiringpatronen van archeologisch hout en de groeiringpatronen van levende bomen onder een gekend beheer619. Daarbij wordt soms een sterke overeenkomst gevonden tussen het archeologische en het moderne hout. Ter illustratie wordt in figuur 1 de vergelijking gemaakt tussen hout afkomstig van de bekisting van de 617

Met steun vanuit de Universiteit van Hamburg, Ordinariat für Holzbiologie, http://www.bfafh.de/inst4/42/index_a1.htm). 618 Vanhoutte et al. 2009. 619 Haneca et al. 2005b. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 204 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

dubbele waterput uit het castellum te Oudenburg en de groeiringpatronen van eiken uit het huidige Vlaamse bosbestand620. De groeiringpatronen van het hout van de bekisting vertonen een hoge overeenkomst met het patroon van eiken onder hakhoutbeheer621. Met deze vaststellingen kunnen onderbouwde hypotheses geformuleerd worden over het toenmalige uitzicht en beheer van het bos.

4.5

LOKALE CHRONOLOGIË(EN)

Om een referentiedatabank uit te bouwen voor daterend dendrochronologisch onderzoek moet logischerwijze enkel lokaal hout in rekening gebracht worden. Vlaanderen kent echter een lange traditie van houtimport. Al vroeg in de middeleeuwen werd kwaliteitshout een schaars goed en zijn er bewijzen van grootschalige houtinvoer. De oorspronggebieden van het ingevoerde hout zijn divers. Zo is er o.a. een belangrijke instroom van hout uit het Balticum622. Maar ook Noord-Frankrijk en het zuiden van België en Duitsland zijn mogelijke exportgebieden van hout. Vooral voor bouwhistorisch hout wordt de Maasvallei dikwijls als mogelijk oorspronggebied beschouwd. Dit geïmporteerde hout vinden we dikwijls terug in de dakgebinten van monumenten. Het is voorlopig onduidelijk of al het hout uit een dakgebinte steeds ingevoerd werd of maar een gedeelte. Ook niet alle monumenten werden opgetrokken met geïmporteerd hout. Door de onzekerheid over de herkomst van het bouwhout worden de daarvan opgemeten en gedateerde groeiringpatronen niet beschouwd als referentiemateriaal voor datering van lokaal hout. Enkel het archeologisch hout, waarvan duidelijke aanwijzingen bestaan dat het lokaal gegroeid is, worden in de referentiedatabank opgenomen. In figuur 2 worden alle gedateerde chronologieën die zijn opgesteld met lokaal eikenhout weergegeven. De balken zijn geplaatst op een tijdas en geven telkens de periode aan die wordt overspannen door de gedateerde groeiringreeksen. De hoogte van de balken staat in verhouding tot het aantal groeiringreeksen dat bijdraagt tot de chronologie. Uit hoe meer reeksen een chronologie is opgebouwd, hoe betrouwbaarder ze mag beschouwd worden. Gedetailleerd onderzoek van een grote collectie archeologisch hout uit Ieper623 gaf aan dat een chronologie die is berekend met minstens 14 individuele groeiringreeksen, als betrouwbaar beschouwd mag worden624. Uit het overzicht dat figuur 5 biedt, blijkt dat maar weinig lokale chronologieën dit aantal halen. Nochtans kan deze databank voor toekomstig daterend onderzoek in Vlaanderen als zeer waardevol beschouwd worden. De gekleurde balken geven aan welke gegevens er zijn opgenomen in de VIOE dendro-databank .

620

Vanhoutte et al. 2009. Haneca et al. 2005b. 622 Haneca et al. 2005c; Houbrechts 2000; Houbrechts & Pieters 1996. 623 Haneca 2008. 624 Haneca et al. 2006. 621

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 205 van 216

Fig. 2: Balkgrafiek van gedateerde eik-chronologieĂŤn voor archeologische sites uit Vlaanderen, opgebouwd met lokaal hout. Waar spinthout aanwezig is wordt de balk zwart gekleurd en de aanwezigheid van schors aangeduid door een zwarte appendix. De groen gekleurde balken geven aan dat de meetgegevens opgenomen zijn in de VIOE dendro-databank.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 206 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

Fig. 3: Een voorlopige Vlaamse referentiechronologie voor eik, opgesteld met lokale, gedateerde groeiringreeksen uit de UGent/VIOE databank. Deze overspant voorlopig de periodes 185 BC - 137 (boven) AD en 808 AD - 1530 AD (onder). Het aantal groeiringreeksen beschikbaar voor elk kalenderjaar is aangegeven in het groen. De chronologieĂŤn zijn voorlopig het gemiddelde van de ruwe, ongestandaardiseerde meetreeksen.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 207 van 216

Met de verzamelde, gedateerde groeiringreeksen kan een voorlopige Vlaamse referentiechronologie berekend worden. De meetgegevens die momenteel beschikbaar zijn laten nog niet toe een lange, aaneensluitende middelcurve te berekenen. Er zijn echter wel twee afzonderlijke, lokale chronologieën te berekenen, (fig. 3) één curve voor Romeins hout (185 BC - 137 AD) en één voor middeleeuws hout (808 AD - 1530 AD)625. Gezien de diversiteit van de meetreeksen en locaties dringt een gedetailleerde analyse zich op. De wenselijkheid van de uitbouw van één referentiechronologie voor Vlaanderen kan met de huidige dataset voorlopig nog niet beantwoord worden. Zo kan het wetenschappelijk meer verantwoord zijn om afzonderlijke referentie-chronologieën op te bouwen voor bijvoorbeeld het Brabantse district, het voormalige graafschap Vlaanderen, de kuststreek/polders, etc. Dit zal pas mogelijk zijn als de huidige databank met referentiechronologieën in de toekomst nog wordt uitgebreid. Het ontbreken van een lange dendrochronologie voor Vlaanderen laat voorlopig niet toe om deze tijdreeksen te gebruiken voor klimaatreconstructies. Bij zogenaamd dendroklimatologisch onderzoek wordt eerst de relatie onderzocht tussen de jaarlijkse aanwas van bomen en de heersende weersomstandigheden. Na het opstellen van een mathematische relatie tussen de groeiringvariabelen (zoals de breedte van elke jaarring) en klimatologische maandgemiddelden (neerslag, temperatuur,…)626 kan deze geprojecteerd worden op een langere tijdreeks (een chronologie van die regio), waardoor men buiten het tijdsbestek komt van instrumentale meteorologische waarnemingen. Aangezien een lange, ononderbroken dendrochronologie voor Vlaanderen nog in opbouw is, kunnen nog geen pogingen ondernomen worden om een klimaatreconstructie op te stellen.

BIBLIOGRAFIE EN TRENDS

In totaal zijn er ruim 80 publicaties over dendrochronologisch onderzoek op houten onroerend en roerend erfgoed uit Vlaanderen geïnventariseerd627. De eerste publicaties verschenen in 1966, geschreven door A. Munaut van de Université Catholique de Louvain naar aanleiding van de vondst van een subfossiel dennenbos te Terneuzen. Vanaf de jaren ’90 komen er bijna jaarlijks ca. twee publicaties bij, hoofdzakelijk over dendrochronologisch onderzoek op bouwhistorisch hout. Vanaf de eeuwwisseling stijgt het gemiddelde aantal dendrochronologische publicaties per jaar tot ca. vier. Uit de grafiek (fig. 4) mogen we besluiten dat er het afgelopen decennium een groeiende interesse is voor dendrochronologisch onderzoek op bouwkundig en archeologisch erfgoed. Vermoedelijk hangt dit gedeeltelijk samen met het steeds beter uitgebouwd netwerk van referentiechronologieën uit de ons omringende regio’s, waardoor de slaagkans op een dendrochronologische datering de afgelopen tien jaar is toegenomen. Een internationale bibliografie over dendrochronologisch onderzoek is te raadplegen628. Daarin komen naast daterend onderzoek ook ecologische en klimatologische studies gebaseerd op de analyse van groeiringpatronen aan bod. Momenteel629 zijn daarin 11.382 werken opgenomen met publicatiedata vanaf 1737 tot vandaag.

625

Stand van zaken juni 2008. Beeckman 1992; Minnaert 1999; Minnaert & Beeckman 2000; Romeijn-Peeters 1998. 627 Stand van zaken op 26.06.2008. 628 http://www.wsl.ch/dbdendro, Grissino-Mayer 1986. 629 Laatst bijgewerkt op 10 juli 2008. 626

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 208 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

Fig. 4: Aantal dendrochronologische publicaties over cultuurhistorisch erfgoed uit Vlaanderen, per jaar en per categorie.

KNELPUNTEN EN TOEKOMSTIG ONDERZOEK

Na een grondige inventarisatie van het tot nu toe uitgevoerd dendrochronologisch onderzoek in Vlaanderen, kunnen een aantal knelpunten aangegeven worden waardoor dendrochronologisch onderzoek bemoeilijkt wordt of nog niet optimaal benut wordt als dateringtechniek. • • • •

•

Er is nog geen ononderbroken, lokale chronologie voor Vlaanderen beschikbaar voor de laatste 2000 jaar. Bijvoorbeeld de periode 150 AD - 800 AD is nog niet overspannen door lokale groeiringreeksen. Het relatief lage aantal meetreeksen per site, wat de uitbouw van betrouwbare chronologieën bemoeilijkt. Door consequent een intensieve bemonsteringstrategie aan te houden (het maximale aantal houten objecten per context bemonsteren) kan dit probleem alvast aangepakt worden Dikwijls wordt enkel hout gevonden dat korte groeiringreeksen oplevert, wat de verwerking en datering soms verhindert. Op methodologisch vlak valt hier wellicht nog vooruitgang te boeken met aangepaste statistische procedures. Het onderscheid maken tussen lokaal en geïmporteerd hout, op basis van de groeiringdata, is niet steeds eenduidig. Een betrouwbare referentiedatabank van lokale en buitenlandse historische chronologieën, kan ongetwijfeld meer duidelijkheid scheppen in deze materie. Uitwisseling van lokale chronologieën met buitenlandse labo’s is daarbij essentieel. Weinig aandacht voor de houtanatomische opbouw van de afzonderlijke groeiringen in het daterend dendrochronologisch onderzoek. Dit kan echter de identificatie van markante groeiseizoenen opleveren die kunnen helpen bij daterend onderzoek. Nieuwe

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 209 van 216

beeldverwerkingtechnieken bieden de mogelijkheid om dit in de toekomst op een efficiënte manier te onderzoeken. Als suggestie naar toekomstig onderzoek, kunnen twee hoofdzaken onderscheiden worden: • •

De verdere uitbouw van een ‘referentiedatabank’ voor daterend dendrochronologisch onderzoek in Vlaanderen en, gezien de lange traditie van houtimport in Vlaanderen. De op groeiringanalyses gebaseerde zoektocht naar oorsprongsgebieden van geïmporteerd hout: ‘dendro-provenancing’.

Om tot een betrouwbare referentiedatabank te komen voor Vlaanderen is in de eerste plaats de continuïteit van het onderzoek noodzakelijk. Zodoende kunnen gegevens op een systematische manier verzameld, geïnventariseerd en geanalyseerd worden. Daarbij wordt concreet gedacht aan: • • • •

Inventarisatie en analyses van bestaande collecties archeologisch hout. Continue opvolging van archeologische opgravingen en overgaan tot intensieve bemonstering van hout, indien wenselijk. Opvolgen lopende restauraties van monumenten (vervangen van houten constructies). Ongedateerde reeksen op geregelde tijdstippen vergelijken met nieuwe referentiechronologieën.

Dit alles laat toe om een betrouwbare referentiedatabank uit te bouwen voor daterend dendrochronologisch onderzoek op onroerend erfgoed in Vlaanderen en dendrochronologieën te beschouwen als ‘levende organismen’ die steeds verbeterd en uitgebreid worden door bijkomende metingen. Verwacht mag worden dat herkomstbepaling van hout met niet-lokale origine (‘dendro-provenancing’) de komende jaren nog aan kracht zal winnen. Momenteel werken al verschillende dendrochronologische onderzoekers en onderzoeksgroepen intensief verder op dit thema waardoor ook de uitwisseling van meetgegevens en chronologieën vlotter verloopt. Recent werd bovendien een dendrochronologisch project ‘Digitaal collaboratorium cultuurhistorische boomtijdkunde voor de Lage Landen (DCCB) / Digital Collaboratory on Cultural-Historical Dendrochronology in the Low Countries (DCCD)’ gefinancierd door het NWO in Nederland630. Dit project heeft tot doel de uitwisseling en ontsluiting van dendrochronologische meetgegevens, relevant voor cultuurhistorisch onderzoek te stimuleren. Vanuit het VIOE zal ook worden meegewerkt aan dit project, o.a. door de aanlevering van meetgegevens631.

BIBLIOGRAFIE

ACKE B., DECORTE J., MAESEN K., STURTEWAGEN K. & TROMMELMANS R. 2007: Archeologische opgraving SintJanspoort Kortrijk, basisrapport Group Monument mei 2007, Ingelmunster. AMEELS V., BASTIAENS J., BATS M., CROMBÉ P., DEFORCE K., HANECA K., PARENT J.P. & VAN STRYDONCK M. 2003: Recent Steentijdonderzoek in de regio Oudenaarde (Oost-Vlaanderen, België), Notae Praehistoricae 23, 61-65.

630 631

Hoofdaanvrager: E. Jansma, Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM). http://www.dendrochronology.eu/, Jansma 2008.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 210 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

BAUCH J. 1978: Dendrochronology applied to the dating of Dutch, Flemish and German paintings, BAR International Series 51, 307-314. BAUCH J., ECKSTEIN D. & BRAUNER G. 1978: Dendrochronologische Untersuchungen an Eichenholztafeln von Rubens-Gemälden, Jahrbuch der Berliner Museen 20, 209-221. BAUTERS L. & LALEMAN M.-C. 1993: Het klooster van de geschoeide Karmelieten. Dendrochronologie en bouwgeschiedenis, Stadsarcheologie. Bodem en Monument in Gent 17 (2), 35-40. BEECKMAN H. 1992: Ecologische indicatorwaarde van cambiale activiteit bij snel groeiende populieren: een numerische benadering. Ongepubliceerde doctoraatsverhandeling, UGent. BEECKMAN H., DE BOODT R. & VAN SCHOUTE B. 2001: Een stukje houtgeschiedenis: het houten retabel, Houtnieuws 132, 34-36. BEECKMAN H. 2005: The impact of forest management on wood quality. The case of medieval oak. In: VAN DE VELDE C., BEECKMAN H., VAN ACKER J. & VERHAEGHE F. (eds), Constructing Wooden Images. Proceedings of the symposium on the organization of labour and working practices of late Gothic carved altarpieces in the Low Countries, Brussels 25-26 October 2002, Brussels, 91-114. BOEREN I. 2000: Archeobotanie en dendrochronologie van de site "Verdronken weide" bij Ieper (prov. West-Vlaanderen, België). Ongepubliceerde Master thesis, UGent. CALLEBAUT D. & HOFFSUMMER P. 1994: Résidences fortifiées et centres administratifs dans la vallée de l'Escaut (9e-11e siècle). In: DEMOLON P., GALINE H. & VERHAEGHE F. (eds), Archéologie des villes dans le Nord-Ouest de L'Europe (7e-13e siècle). Actes du 4e Congrès International d'Archéologie Médiévale Douai 1991, Douai, 93-114. COOK E.R. & KAIRIUKSTIS L.A. 1990: Methods of dendrochronology, Dordrecht/ Boston/ London. COOMANS T. 2007: De oudste dakconstructie in de Leuvense binnenstad: bouwhistorisch onderzoek in de predikherenkerk (prov. Vlaams-Brabant), Relicta. Archeologie, Monumenten- en Landschapsonderzoek in Vlaanderen 1, 183-212. COOREMANS B., DESENDER K., ERVYNCK A. & SCHELVIS J. (met bijdragen van HANRAETS E. & VAN STRYDONCK M.) 2002: Onderzoek van plantaardige en dierlijke resten uit een Romeinse waterput van de vindplaats 'Refuge' te Sint-Andries, Brugge (prov. West-Vlaanderen): economie en ecologie, Archeologie in Vlaanderen VI, 209-229. DEBONNE V. & LACHAERT P.-J. 2007: Een middeleeuws huis in Oudenaarde (prov. Oost-Vlaanderen): historisch en bouwhistorisch onderzoek in Hoogstraat 7, Relicta. Archeologie, Monumenten- en Landschapsonderzoek in Vlaanderen 3, 237-288. DE BOODT R., HANECA K. & CUVELIER H. 2005: Reconstruction and Deconstruction. Interdisciplinary research on the altarpieces of Bassine, Pailhe and Gaasbeek. In: Van de Velde C., Beeckman H., Van Acker J. & Verhaeghe F. (eds), Constructing Wooden Images. Proceedings of the symposium on the organization of labour and working practices of late Gothic carved altarpieces in the Low Countries, Brussels 25-26 October 2002, Brussels, 147-180.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 211 van 216

DE CLERCQ W., BASTIAENS J., DEFORCE K., DESENDER K., ERVYNCK A., GELORINI V., HANECA K., LANGOHR R. & VAN PETEGEM A. 2004: Waarderend en preventief archeologisch onderzoek op de Axxes-locatie te Merelbeke (prov. Oost-Vlaanderen): een grafheuvel uit de Bronstijd en een nederzetting uit de Romeinse periode, Archeologie in Vlaanderen VIII, 123-164. DE COCK S., WILLEMS J., HOFFSUMMER P. & VAN DER PLAETSEN P. 1986: Het oudheidkundig bodemonderzoek in het Mechelse. Het kasteel Bermoortere te Sint-Katelijne-Waver, Handelingen van de Koninklijke Kring voor Oudheidkunde Letteren en Kunst van Mechelen 90 (1), 243-262. DE GROOTE A. 1999: Archeobotanie van de middeleeuwse site Walraversijde (West-Vlaanderen, België): houtidentificatie en dendrochronologie. Ongepubliceerde Master thesis, UGent. DHAEZE W. & VERBRUGGE A. 2007: Archeologisch onderzoek langs de Kortewaagstraat te Menen (20062007) (plangebied Menen-Oost-Uitbreiding), Ongepubliceerd rapport VIOE, Zarren. DE JONGE K. 2004: Schloss Heverlee bei Löwen (Leuven) und die Residenzbildung in den südlichen Niederlanden um 1500, Burgen und Schlösser in den Niederlanden und in Nordwestdeutschland, Forschungen zu Burgen und Schlössern 8, 69-80. DE VRIES D.J. 2000: Vergelijkend natuurwetenschappelijk dateringsonderzoek, Bulletin KNOB 99 (3), 74-

84. DOUGLASS A.E. 1941: Crossdating in dendrochronlogy, Journal of Forestry 39, 825-831. EECKHOUT J. & HOUBRECHTS D. 2004: Het dendrochronologisch onderzoek. In: Verbeek C., Delaruelle S. & Bungeneers J. (eds), Verloren voorwerpen. Archeologisch onderzoek op het HSL-traject in de provincie Antwerpen, Antwerpen, 367-376. FRAITURE P. 2001: Dendrochronological dating of three versions of the Census in Bethlehem painted by Pieter Brueghel the Younger. In: VAN DEN BRINK P. (ed.), De Firma Brueghel (L'entreprise Brueghel), expositie catalogus, Amsterdam/Ghent, 125-131. FRITTS H.C. 1976: Tree-rings and Climate, London. GRISSINO-MAYER H. 1986: Bibliography of Dendrochronology. https://www.ltrr.arizona.edu/bib/howto.html HANECA K. 2003: Dendrochronologisch onderzoek op retabelfragmenten uit het Vleeshuis, Berichten Behoud en Beheer 3, 6-8. HANECA K. 2005: Tree-ring analyses of European oak: implementation and relevance in (pre-) historical research in Flanders. Ongepubliceerde doctoraatsverhandeling, UGent. HANECA K. 2008: Methodologie van het dendrochronologisch onderzoek en toepassingen op kunstvoorwerpen. In: KNAPEN L. & KENIS L. (eds), Hout in boeken, houten boeken en de fraaye konst van houtdraayen, Leuven, 1-12. HANECA K., BOEREN I., VAN ACKER J. & BEECKMAN H. 2006: Dendrochronology in suboptimal conditions: tree rings from medieval oak from Flanders (Belgium) as dating tools and archives of past forest management, Vegetation History and Archaeobotany 15 (2), 137-144.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 212 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

HANECA K., DE BOODT R., HERREMANS V., DE PAUW H., VAN ACKER J., VAN DE VELDE C.V. & BEECKMAN H. 2005a: Late Gothic altarpieces as sources of information on medieval wood use: a dendrochronological and art historical survey, IAWA Journal 26 (3), 273-298. HANECA K. & DEFORCE K. 2002: Groen van nu en toen. Kalenders van hout, Ename 974 20, 6-7. HANECA K., DEWILDE M., ERVYNCK A., BOEREN I., BEECKMAN H., GOETGHEBEUR P. & WYFFELS F. in press: Archeologisch en dendrochronologisch onderzoek in Ieper (prov. W.-Vl.): de 'houten' eeuw van een Vlaamse stad. Relicta. Archeologie, Monumenten- en Landschapsonderzoek in Vlaanderen 4. HANECA K., VAN ACKER J. & BEECKMAN H. 2005b: Growth trends reveal the forest structure during Roman and Medieval times in Western Europe: a comparison between archaeological and actual oak ring series (Quercus robur & Quercus petraea), Annals of Forest Science 62 (8), 797-805. HANECA K., WAZNY T., VAN ACKER J. & BEECKMAN H. 2005c: Provenancing Baltic timber from art historical objects: success and limitations, Journal of Archaeological Science 32 (2), 261-271. HILLEWAERT B. & HOLLEVOET Y. 2006: Andermaal Romeins en vroegmiddeleeuws langs de Zandstraat te Sint-Andries/Brugge (prov. West-Vlaanderen), Relicta. Archeologie, Monumenten- en Landschapsonderzoek in Vlaanderen 1, 121-140. HOFFSUMMER P. 1989: De kapconstructies van de Sint-Servatiuskapel te Rommersom en het dendrochronologisch onderzoek. In: CRETEN L., DOPERÉ F., HOFFSUMMER P., HOLSBEEK D., KEMPENEERS P., MEURRENS M., SAELMAEKERS E., SAELMAEKERS T., VAN THILLO C. & VERSTRAETE B. (eds), De calvarie van Rommersom (Hoegaarden), Hoegaarden, 73-77. HOFFSUMMER P. 1992a: Typologie et dendrochronologie des toitures de l'église Saint-Laurent à Ename (Oudenaarde, prov. de Flandre Orientale), Archeologie in Vlaanderen II, 471-480. HOFFSUMMER P. 1992b: Dendrochronologie en Belgique et régions limitrophes, Archaeologia Medievalis 15, 15-16. HOFFSUMMER P. 1992c: La charpente de la salle des malades de l'hôpital de la Byloque à Gand. In: Actes du LIe Congrès de la Fédération des Cercles d' Archéologie et d'Histoire de Belgique, Congrès de Liège 20-23/08 1992, Liége, 94-95. HOFFSUMMER P. 1994: Appendix 2: Analyse dendrochronologique d'une poutre. In: ERVYNCK A. (ed.), De Burcht te Londerzeel: bewoningsgeschiedenis van een motte en een bakstenen kasteel, Archeologie in Vlaanderen. Monografie I, Zellik, 195. HOFFSUMMER P. 1996: Dendrochronology and the study of roof-framing in Belgium and Northern France. In: DEAN J.S., MEKO D.M. & SWETNAM T.W. (eds), Tree rings, Environment and Humanity. Proceedings of the International Conference, Tucson, Arizona, 17-21 May 1994, Tucson, 525-531. HOFFSUMMER P. 2002: Les charpentes du XIe au XIX siècle. Typologie et évolution en France du Nord et en Belgique, Editions du patrimoine, Ministère de la Culture et de la Communication, Paris.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 213 van 216

HOFFSUMMER P. 2007: The evolution of roofing in Northern France and Belgium from the 11th to the 18th century as revealed by dendrochronology. In: HANECA K., VERHEYDEN A., BEECKMAN H., GÄRTNER H., HELLE G. & SCHLESER G.H. (eds), TRACE - Tree Rings in Archaeology, Climatology and Ecology, Volume 5. Proceedings of the Dendrosymposium 2006, april 20th-22nd, Tervuren, Belgium, Schriften des Forschungszentrum Jülich, Reihe Umwelt 74, Jülich, 21-27. HOFFSUMMER P. & EECKHOUT J. 2006: Vingt-cinq cernes plus tard. In: SARLET D. (ed.), Mélanges d'archéologie médiévale. Liber Amicorum en hommage à André Matthys, Les Cahiers de l'Urbanisme, hors-série, Namur, 102-107. HOFFSUMMER P. & HOUBRECHTS D. 1993a: Het Craeckhuys van de Bijloke in Gent. Dendrochronologische analyse van houtmonsters, Stadsarcheologie. Bodem en Monument in Gent 17 (4), 24-29. HOFFSUMMER P. & HOUBRECHTS D. 1993b: De dakconstructie van de Karmelietenkerk. Eerste dendrochronologische analyse, Stadsarcheologie. Bodem en Monument in Gent 17 (2), 29-34. HOFFSUMMER P. & HOUBRECHTS D. 1994: De Karmelietenkerk in Gent. Dendrochronologische analyse van de dakconstructie boven de tweede beuk, Stadsarcheologie. Bodem en Monument in Gent 18 (2), 2934. HOFFSUMMER P. & HOUBRECHTS D. 1996: Dendrochronologie en Belgique et régions limitrophes, Archaeologia Mediaevalis 19, 43-45. HOFFSUMMER P. & HOUBRECHTS D. 1997: Het huis de Spiegel in Gent. Dendrochronologische analyses, Stadsarcheologie. Bodem en Monument in Gent 21 (3-4), 65-67. HOFFSUMMER P., HOUBRECHTS D. & ZAMBON J.M. 1993: Dendrochronologie en Belgique et régions limitrophes, Archaeologia Medievalis 16, 11-13. HOLLEVOET Y. & HILLEWAERT B. 2002: Het archeologisch onderzoek achter de voormalige vrouwengevangenis ‘Refuge’ te Sint-Andries/Brugge (prov. West-Vlaanderen). Nederzettingssporen uit de Romeinse tijd en de Middeleeuwen, Archeologie in Vlaanderen VI, 191-207. HOLLSTEIN E. 1976: Dendrochronologische Datierung von Hölzern aus der Wallanlage van Kanne Caster, Archaeologia Belgica 186, 59-61. HOLLSTEIN E. 1980: Mitteleuropäische Eichenchronologie, Mainz am Rhein. HOORNE J., VANHEE D., EGGERMONT N. & DECORTE J. 2006: Archeologische opvolging Aquafintracé Aalter Brug - Knesselare fase 1A, KLAD-rapport 1, Aalter. HOUBRECHTS D. 2000: Dendrochronologie en de handel in hout, Berichten en Rapporten over het Antwerps Bodemonderzoek en Monumentenzorg 4, 99-114. HOUBRECHTS D. 2002: Dendrochronologie et commerce du bois en Belgique. In: HELMIG G., SCHOLKMANN B. & UNTERMANN M. (eds), Medieval Europe Basel 2002. Volume 1: keynote-lectures to the Conference sections 1-3, Hertingen, 307-311. HOUBRECHTS D. & EECKHOUT J. 2003: Dendrochronologie. Erfgoedmemo 3, Gent.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 214 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020

HOUBRECHTS D. & HOFFSUMMER P. 1997: Dendrochronologie en Belgique et régions limitrophes, Archaeologia Medievalis 20, 12-14. HOUBRECHTS D. & PIETERS M. 1996: Tonnen uit Raversijde (Oostende, prov. West-Vlaanderen): een goed gedateerd verhaal over water- en andere putten, Archeologie in Vlaanderen V, 225-261. HUBER B. 1939: Eine neue Methode zur absoluten chronologischen Berechnung des Alters vorgeschichtlicher Fundstätten, Nachrichtenblatt für Deutsche Vorzeit 15 (1), 1-3. HUBER B. 1941: Aufbau einer mitteleuropäischen Jahrring-Chronologie, Mitteilungen der Hermann Göring-Akademie der Deutschen Forstwissenschaft 1 (1), 110-125. HUBER B. 1952: Beiträge zur Methodik der Jahrringchronologie, Holzforschung 6 (2), 33-37. JANSMA E. 2008: Digital Collaboratory for Cultural Dendrochronology (DCCD). www.dendrochronology.eu. JANSMA E. & HANRAETS E. 2004: Dating Flanders - towards a Flemish tree-ring chronology of oak. In: JANSMA E., BRÄUNING A., GÄRTNER H. & SCHLESER G. (eds), Tree Rings in Archaeology, Climatology and Ecology, Volume 2. Proceedings of the Dendrosymposium 2003, Schriften des Forschungszentrum Jülich, Reihe Umwelt 44, Jülich, 131-138. JANSMA E., HANRAETS E. & VERNIMMEN T. 2004: Tree-ring research on Dutch and Flemish art and furniture. In: JANSMA E., BRÄUNING A., GÄRTNER H. & SCHLESER G. (eds), Tree Rings in Archaeology, Climatology and Ecology, Volume 2. Proceedings of the Dendrosymposium 2003, Schriften des Forschungszentrum Jülich, Reihe Umwelt 44, Jülich, 139-146. KLEIN P. 1980: Dendrochronologische Untersuchungen an Eichenholztafeln von Rogier Van der Weyden, Jahrbuch der Berliner Museen 23, 113-123. LALEMAN M.-C., LENS A., LIEVOIS D. & STOOPS G. 1995: Stadsarcheologisch onderzoek in Gent (O. - Vl.). Archaeologia Mediaevalis 18, 46-49. LALEMAN M.-C. & STOOPS G. 1996: Stadsarcheologisch onderzoek in Gent (O. - Vl.), Archaeologia Mediaevalis 19, 46-49. LEVANIÇ T. 2000: European Catalogue of Tree-Ring Chronologies. http://www.dendro.bf.uni-lj.si/first.html MINNAERT M. 1999: Klimatologische informatie in het jaarringpatroon van Zomereik (Quercus robur) en Wintereik (Quercus petraea (Matt.)Liebel.) in Centraal-Europa. Ongepubliceerde Master thesis, UGent. MINNAERT M. & BEECKMAN H. 2000: Klimatologische informatie in het jaarringbreedtepatroon van zomer- en wintereik in West- en Centraal Europa, De Groene Band, tijdschrift van de Vereniging voor Bos in Vlaanderen 111/112, 1-16. MUNAUT A.V. 1966a: Recherches dendrochronologiques sur Pinus sylvestris. I. Étude de 45 pins sylvestres récents originaires de Belgique, Agricultura 14, 193-232.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2020

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

pagina 215 van 216

MUNAUT A.V. 1966b: Recherches dendrochronologiques sur Pinus sylvestris. II. Première application des méthodes dendrochronologiques à l'étude de pins sylvestres sub-fossiles (Terneuzen, Pays-Bas), Agricultura 14, 361-389. MUNAUT A.V. 1967: Étude paléo-écologique d'un gisement tourbeux situé à Terneuzen (Pays-bas), Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 17, 7-27. NOAA 1990: International Tree Ring Data Bank (ITRDB). National Oceanic and Atmospheric Administration NUYTTEN D. 2005a: Bouwhistorisch onderzoek van de voormalige abdijschuur Ter Doest, Bulletin KNOB 2-3, 58-74. NUYTTEN D. 2005b: De middeleeuwse dakkappen in het voormalige Hertogdom Brabant, Monumenten, Landschappen & Archeologie 24 (4), 22-36. NUYTTEN D. 2005c: Bruges, recherches archéologiques sur l'ancienne grange cistercienne de Ter Doest, Bulletin Monumental 163 (2), 157-162. NUYTTEN D. 2006a: Hout biedt ouderdomstest voor onze kathedralen, Het Ingenieursblad 2, 46-53. NUYTTEN D. 2006b: Anvers. Datation dendrochronologique de la charpente de la cathédrale, Bulletin Monumental 164 (3), 301-303. ROMEIJN-PEETERS L. 1998: Ecologische interpretatie van het jaarringpatroon van de zomereik (Quercus robur L.) en wintereik (Quercus petraea (Matt.) Liebl.) uit het Zoniënwoud (Vlaams-Brabant, België). Ongepubliceerde Master thesis, UGent. ROOSENS H. 1977: Dendrochronologie van graf 111 van Beerlegem, Archaeologia Belgica 196, 60-62. SCHWEINGRUBER F.H. 1983: Der Jahrring. Standort, Methodik, Zeit und Klima in der Dendrochronologie, Bern. SCHWEINGRUBER F.H. 1996: Tree rings and environment. Dendroecology, Bern. TACK G., VAN DEN BREMT P. & HERMY M. 1993: Bossen van Vlaanderen, een historische ecologie, Leuven. VANHOUTTE S., BASTIAENS J., DE CLERCQ W., DEFORCE K., ERVYNCK A., FRET M., HANECA K., LENTACKER A., STIEPERAERE H., VAN NEER W., COSYNS P., DEGRYSE P., DHAEZE W., DIJKMAN W., LYNE M., ROGERS P., VAN DRIELMURRAY C., VAN HEESCH J. & WILD J.P. submitted: De dubbele waterput uit het laat-Romeinse castellum van Oudenburg: tafonomie, chronologie en interpretatie. Relicta. Archeologie, Monumenten- en Landschapsonderzoek in Vlaanderen. VYNCKIER J. 1993: Toelichting bij het dendrochronologisch onderzoek van enkele Antwerpse gebeeldhouwde retabels uit de 15de en 16de eeuw. In: NIEUWDORP H. (ed.), Antwerpse retabels. 15de16de eeuw. Tentoonstellingscatalogus, Antwerpen, 189-191.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 216 van 216

Natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen

2020