VLAAMSE OPERA IN ANTWERPEN
Zink schrijft geschiedenis op het dak van de opera
Projectvideo te bekijken op
Het dak van de opera was aan renovatie toe? Rozemarijn Bormans: Pas op dat u renovatie en restauratie niet met elkaar verwart. Voor de daken van de opera spreken we wel degelijk over restauratie. We zijn verplicht om de materialen van vroeger te gebruiken; we werken met mensen die ambacht in de vingers moeten hebben om met die materialen te werken. We kiezen onze aannemers in functie daarvan. Dakwerken, zink, koper, leien, ossenogen, beveiligingswerken, schrijnwerken, dat zijn heel wat verschillende en zeer specifieke elementen die je allemaal moet beheren en beheersen. Aan de restauratie van de daken ging ook een kunsthistorisch onderzoek vooraf.
Was het vijf voor twaalf in de opera? Rozemarijn Bormans: De laatste werken aan het Antwerpse operagebouw dateren van 2007. Toen werden de dringendste kwalen aangepakt, maar niet de achtergevel en het dak. Tien jaar later was het inderdaad de hoogste tijd om alle knelpunten op te sporen en de problemen aan te pakken: de toegankelijkheid moest beter, er waren veel lekkages door o.a. goten en koperen naden die waren gelost. Een van de foyers moest dicht blijven door vochtschade. Ook ecologisch zat de opera onder nul: er was niets geïsoleerd.
EXTRA INFO
Het gebouw van de Vlaamse Opera in Antwerpen telt vijftien ossenogen in drie verschillende formaten. In 2013 werd, in het kader van een volledige dakrenovatie, een specifiek renovatiedossier opgestart voor de vervanging van de ossenogen. De enige haalbare optie: exacte replica’s maken om de meer dan 100-jaar oude loden ossenogen te vervangen. Een speciale opdracht die ondanks moeilijke omstandigheden precies op tijd voor het nieuwe operaseizoen klaar geraakte.
“ We gebruikten bij dit project een scanner om de ossenogen vanop de stelling nauwkeurig uit te meten. Deze techniek maakt onbereikbare plekken bereikbaar én levert in één keer veel meer informatie op dan met handmatig opmeten ooit zou kunnen.”
MAART 2019 / VMZINC at WORK • 5
VLAAMSE OPERA IN ANTWERPEN
Inge Van Engelen: In oktober 2014 hebben we de restauratiewerken aan het dak van het operagebouw toegewezen aan Bormans Rozemarijn. We werken bij Stad Antwerpen met een restauratiepool voor 4 jaar en kunnen opdrachten rechtstreeks toewijzen aan architecten die zich kandidaat hebben gesteld voor deze pool. Ze moeten aan zeer strenge criteria voldoen.
“ We werken bij Stad Antwerpen met een restauratiepool voor 4 jaar en kunnen opdrachten rechtstreeks toewijzen aan architecten die zich kandidaat hebben gesteld voor deze pool.” Onze ossenogen komen in zicht… Steven Vermeersch: Op verzoek van Stad Antwerpen hebben we in 2013 aan Profidak gevraagd om een raming te maken voor de restauratie van alle ossenogen. Profidak heeft toen een beroep gedaan op VM Building Solutions. Profidak heeft alle dakwerken gedaan, ze zijn polyvalent en hebben goeie vakmensen. Herman Temmerman: In 2013 kwamen we een eerste keer op het dak van de opera om de toestand van de ossenogen in het kader van een raming te bestuderen. De restauratie ervan is zeer moeilijk in te schatten. Het is specialistenwerk. Het correct opmeten vergt naast kennis van zaken ook de nodige instrumenten. Na studie en overleg bleef slechts één optie over: exacte replica’s maken om de compleet uitgeleefde ossenogen te vervangen.
Maar restauratiewerken aan een historisch gebouw zoals de opera gaan niet over een nacht ijs. Steven Vermeersch: In oktober 2014 werd het dossier toegewezen en volgde het vooronderzoek. In 2017 gingen we van start met de eerste fase van de restauratiewerken. Eerst namen we het repetitiegebouw onder handen.
Lawaaierige dakwerken en opera… niet de beste maatjes. Jan Cuppens: Alles wat geen lawaai maakte, kon doorgaan. Daarom hebben we de werken ook opgesplitst in twee periodes, omwille van
Hoe oud is de opera van Antwerpen? De opera van Antwerpen werd in 1907 ingehuldigd, toen de Frankijklei nog Kunstlei heette. Het duurde nog 2 jaar voor het gebouw helemaal was afgewerkt. Onder de neobarok met zijn decoraties in Lodewijk XVI-stijl ging een staaltje van moderniteit schuil: overal in het gebouw maakte men volop gebruik van het nieuwe elektrische licht. Deze opera viel bij de Antwerpenaar meteen in de smaak. Rijk en minder rijk kwamen binnen in de grote hal, een voor die tijd zeer democratisch idee. Wie geld had, ging rechtdoor de statige trappen op. Voor wie minder geld had, was er een andere trap naar de hogere, goedkopere balkons.
Steven Vermeersch: Dan waren er ook nog de werken op de Frankrijklei, die maakten het nog wat moeilijker. Waar een kraan neerpoten en stellingen? Hoe tussen alle werven door alles aangeleverd krijgen enzovoort, enzovoort. Het was een echte puzzel, voor iedereen in dit project.
Hoe verging het ondertussen de ossenogen? Herman Temmerman: Dat was ook een huzarenstukje. We moesten onze replica’s op 1 juni 2018 leveren, al het materiaal moest dan klaar en fysiek aanwezig zijn om onmiddellijk aan de slag te kunnen gaan. De officiële bestelling kregen we in december 2016. Van toen af was het ook voor ons passen en meten, niet alleen in centimeters, ook in tijd en planning. Er moest een speciale stelling aanrukken om de compleet verweerde ossenogen correct uit te meten. Sommige ossenogen waren heel slecht bereikbaar. We gebruikten bij dit project een scanner om de ossenogen vanop de stelling nauwkeurig uit te meten. Deze techniek maakt onbereikbare plekken bereikbaar én levert in één keer veel meer informatie op dan met handmatig opmeten ooit zou kunnen. De opmeting leverde onze mensen in Bray-et-Lû gedetailleerde technische tekeningen waarmee ze exacte replica’s konden maken. We hadden 5 maanden ateliertijd om alles klaar te krijgen. En dat lukte. Toen het juni 2018 werd, stonden alle materialen klaar en kon Profidak onmiddellijk met de replica’s van de ossenogen aan de slag.
Is het sop de kool waard? Daken springen niet meteen in het oog. Jan Cuppens: Dat lijkt wel vloeken in de kerk! Tuurlijk loont het de moeite. Het gaat hier om de instandhouding van het gebouw, de historische waarde. De opera is een icoon, we
EXTRA INFO
het speelseizoen. Je kan geen opera repeteren als alles davert onder het geweld van hamers en boormachines, ik zeg maar wat. In het speelseizoen hebben de opera en het publiek voorrang. Het was dus een heel puzzelwerk om de werken af te stemmen op de activiteiten in onze opera. Er kwam een uitgekiend schema aan te pas van te blokkeren en weer beschikbaar te stellen ruimtes om alles te doen kloppen: uurregelingen, repetities, niet op dinsdag, wel op vrijdag… En uiteraard moesten alle werken – of ze nu lawaai maakten of niet – stoppen voor de voorstellingen begonnen. In de tweede fase, waarin het hoofddak van de zaal werd aangepakt, moesten we hetzelfde verhaal nog eens overdoen.
Thomas Feyen - Karuur Architectenbureau Rozemarijn Bormans - BO architect
MAART 2019 / VMZINC at WORK • 7
VLAAMSE OPERA IN ANTWERPEN
Dat de engeltjes met hun nieuwe geraamte nog lang over het nieuwe operaplein mogen uitkijken. Jan Cuppens: Nu moeten we inderdaad voor lange tijd safe zijn. Het is trouwens niet dat we om de haverklap werken uitvoeren. Van 2004 tot 2007 werd het volledige interieur van de opera gerestaureerd en realiseerden we de nieuwbouw met repetitieruimtes tussen de twee historische gedeeltes. De enige andere restauratie in de geschiedenis van onze opera dateert van 1949: toen ging het om herstellingen van oorlogsschade. ■
Waar komen de ossenogen vandaan? Uit Bray-et-Lû. Dit dorpje ligt op ongeveer een uur rijden ten noordwesten van Parijs. Het groeide als het ware rond een oude fabriek van Vieille-Montagne, dat in 1837 werd opgericht, nog ouder dan de opera dus. En ook hier zijn, net als in de opera, kunstenaars aan het werk. De vestiging ging mee met haar tijd en is tegenwoordig een onderdeel van VM Building Solutions.
Steven Vermeersch hoofdaannemer Monument Goedleven
zijn het aan onszelf verplicht om de stijlperiode en het karakter van het gebouw te respecteren. De daken waren eerst inderdaad minder zichtbaar vanop de begane grond, maar met het nieuwe plein straalt het gebouw weer. Nu kijken de mensen wel omhoog en zien ze het dak in zijn volle glorie. Weet u, vroeger was het operagebouw nog mooier, met loden bekroningen en meer ornamenten. Maar die waren al lang weg voor de nieuwe werken zijn begonnen. Die zijn voor altijd verloren. Een gebouw is een meerwaarde voor de kunstvorm die erin wordt bedreven. We hebben de opera 'future proof' gemaakt, zodat de kunstvorm voort kan leven in de bestaande gebouwen. Interieur én exterieur.
“ In het speelseizoen hebben de opera en het publiek voorrang. Het was dus een heel puzzelwerk om de werken af te stemmen op de activiteiten in onze opera.” Rozemarijn Bormans: Het is ook een kwestie van veiligheid. De loden putti, die twee mollige engeltjes met hun harp op het front, dreigden los te komen doordat de ijzeren staven waarmee ze in het dak waren verankerd bijna waren doorgeroest. Na demontage bleken de engelen gevuld met beton, dat was oorspronkelijk bij de bouw van de opera zo gedaan, vermoeden we. Maar het beton vrat in de loop der jaren het lood aan. Het beton is voorzichtig uit de loden putti verwijderd en vervangen door een geraamte. 8 • VMZINC at WORK / MAART 2019
Maar in één onderdeel ervan, het Atelier van Ornamenten – les Ateliers d'Art Français – lijkt wat vakmanschap betreft de tijd te hebben stilgestaan. Dertien specialisten – ambachtslui, kunstenaars – maken hier met de hand ornamenten in zink die van oost tot west hun bestemming vinden in de hele wereld. Zo ook onze ossenogen uit de Antwerpse opera, exacte replica’s die sinds de aanvang van dit operaseizoen als welleer schitteren boven Antwerpen.
EXTRA INFO
Een historisch weetje: kent u de link tussen Napoleon en zink? Veel gebouwen die vandaag Parijs het aangezicht van Parijs geven zijn opgetrokken in de Haussmannperiode. Die is zo genoemd naar de Franse stedenbouwkundige Georges-Eugène Haussmann. Tweede helft negentiende eeuw: Napoleon III (neef van Bonaparte) geeft Haussmann de opdracht om plannen te maken voor een grootscheepse verbouwing van Parijs. Smalle, kronkelige straatjes moeten plaats maken voor grote boulevards waarop het veel lastiger is barricades op te werpen tegen het napoleontische regime. Boulevards ook, die snelle troepenverplaatsingen en zwaar geschut mogelijk maken. Tegelijk barst de bevolking uit haar voegen. Er is plaats en accommodatie nodig voor almaar meer Parijzenaars. Veel lanen, grote gebouwen en ook de Parijse metro dateren uit deze tijd en zijn een toonbeeld van de toen aanwezige rijkdom. Nog een bekende naam die met deze bloeiperiode is verbonden: François Mansart. Jawel, die van ‘de mansarde’, die in Vlaanderen in de eeuwigheid is gespijkerd door het lied van Wannes Van de Velde. François Mansart bezigde de dakstijl twee eeuwen eerder, maar ‘zijn’ dak wordt pas tweehonderd jaar later echt populair omdat het naast stijl ook veel ruimte biedt, plaats die Parijs broodnodig heeft. En zo valt plots alles samen: Napoleon III, Haussmann, de bouwwoede in Parijs, appartementsgebouwen met mansardedaken en ossenogen die voor lichtinval zorgen, ornamenten en… zink. Het schuin dak met zijn kenmerkende knik biedt de Parijzenaars een volwaardige verdieping, meer nuttige ruimte dus. De meest praktische oplossing om dit dak te dekken blijkt algauw zink te zijn. Het is veel lichter dan dakpannen en bovendien vlot manipuleerbaar. Precies wat op de vele nieuwe Parijse daken van pas komt. Voor Vieille Montagne, dat voorheen al zink produceerde, is het booming business en betekent deze periode het begin van een zinkgeschiedenis die tot vandaag door loopt.
“ De opera is een icoon, we zijn het aan onszelf verplicht om de stijlperiode en het karakter van het gebouw te respecteren.”
Opdrachtgever Opera Ballet Vlaanderen Stad Antwerpen
Architecten Karuur Architectenbureau BO architect
Dakdekker Profidak Deurne-Antwerpen
Ornamenten VM Building Solutions Bray-et-Lû, France
Hoofdaannemer Monument Goedleven
MAART 2019 / VMZINC at WORK • 9