6 minute read
Psychoanalyse van het virus
VOLG GEERT MOERMAN OP TWITTER @Geert_D8 Reageer op geert.moerman@voka.be Voor wie het niet wist, ik ben psycholoog van opleiding. Daarna deed ik een MBA en kwam ik in het bedrijfsleven terecht. Maar het virus (wel ja ...) liet me nooit echt los en – ruim in de veertig – volgde ik nog een postgraduaat in de psychoanalyse. Psychoanalyse is geen wetenschap, daar ben ik het eens met de critici. Terzijde, ik twijfel over het predicaat wetenschap in vele andere domeinen ook. Maar het is wel een theorie die op veel domeinen een andere en alternatieve invalshoek biedt. Een origineel camerastandpunt, zou je kunnen zeggen. Zo ook over ‘hét virus’ en de zeer verschillende reacties hierop. Intelligente mensen rollen vechtend over straat, families en vriendengroepen scheuren uiteen, werksituaties degraderen in sneltempo. Deze crisistijd is vanuit psychologisch standpunt bijzonder interessant. Het essentieel verschil hoe elke mens met deze crisis omgaat, is als een assessment, het is boeiend om jezelf en anderen te herontdekken in deze periode. De schil van aangeleerde sociaal wenselijke gedragingen valt weg, de kern(structuur) komt bloot te liggen.
Op zich kijken we allen naar dezelfde statistieken en gebeurtenissen over COVID-19. Maar de rationeel-bewuste laag is flinterdun, binnen de kortste keren wordt deze doorprikt en komen we in diepere lagen van interpretatie en emotie terecht. Het onbewuste dus, een psychoanalytisch basisconcept. Diepere lagen waar mensen zelf weinig notie van hebben. De persoon denkt dat zijn eigen gedrag of idee de enige mogelijkheid is op basis van de feiten en gebeurtenissen, terwijl de buitenwereld de patronen en automatismen herkent, de wegen die deze persoon steeds opnieuw volgt. Dan weet je: hier is het onbewuste aan het werk. De psychoanalyse gaat uit van een continuüm tussen ziek en gezond, een continuüm dat anders geïnterpreteerd wordt naargelang de maatschappelijke context, de tijd en de cultuur waarin men leeft. Het klinisch beeld geeft het meer extreme en dus duidelijke voorbeeld van een aantal elementaire structuren die we allen herkennen.
Er zijn vier basisstructuren, vier klinische beelden waarvan je de patronen ook bij ‘normale mensen’ herkent. De basisstelling is dat we in essentie volgens één of twee van deze structuren functioneren. De vier structuren zijn als het ware hoekpalen van een veld waarin we ons situeren. De vier hoekpalen zijn psychose, hysterie, dwangneurose en psychopathie. Laat ons nu even de reacties op COVID-19 bekijken vanuit deze basisstructuren. Probeer hierbij uzelf en een aantal anderen te herkennen, dat maakt het boeiend. En alvast meegeven: het verschil ligt niet in intelligentie om gegevens te beoordelen en conclusies te trekken, in elk van de basisstructuren heb je heel intelligente en minder intelligente mensen. Daar zit de differentiërende factor niet, wel in de diepere lagen van de persoonlijkheid.
Een persoon met dwangneurotische oriëntatie voelt zich als een vis in het COVID-water. Eindelijk worden strenge normen en wetten uitgevaardigd en wordt de controle stevig gehandhaafd. Voor elke maatregel die de overheid oplegt, weten ze er nog een aantal extra te bedenken. Geen maatregel is streng genoeg, maatschappelijke controle is het sleutelbegrip. Overal zien ze excessen die streng in toom moeten gehouden worden. Schade op nevendomeinen (economie, geestelijke gezondheid, onderwijs, ...) zijn onbelangrijk ten aanzien van het dwangmatig denken, het virus moet met wortel en tak worden uitgeroeid. Waar deze mensen het lastig mee hebben, is de humor rond dit onderwerp. Humor is in hun ogen een poging
om te ontsnappen aan de controle en een voorbode van afwijkend gedrag. Maar deze mensen doen zeker nuttig werk in deze crisis, want ze operationaliseren de regels en procedures van de overheid in de eigen onmiddellijke omgeving. Thuis en op het werk. En ze waarschuwen voortdurend, tot vervelens toe. Volharding is voor hen de sleutel om corona te bedwingen en ze roepen iedereen op verantwoordelijk te zijn.
De psychopatische oriëntatie. Natuurlijk begrijpen deze mensen ook dat er iets moet gebeuren om de pandemie te bedwingen. Maar ze vinden dat de overheid gevaarlijk ver gaat. Ze zijn meester in het verzinnen van argumenten als “het zijn voornamelijk mensen van meer dan 75 die sterven, eigenlijk gewoon een beetje vroeger dus”, “hoe sneller iedereen het virus krijgt, hoe beter om immuun te worden”, etc. Eigenlijk zoeken deze mensen argumenten om aan de omknelling te ontsnappen. Hun argumentatie is goed opgebouwd en enigszins cynisch. Ze zijn specialist om elke maatregel binnen de kortste keren te trivialiseren en er zo aan te ontsnappen. Bovendien, als er iets fout zou gaan, zal het toch nooit hun schuld zijn, daar praten ze zich wel uit. Ook opvallend: deze mensen dagen graag een beetje uit. Humor en relativeringsvermogen zijn hun brandstof om deze crisis door te komen. Alhoewel ze slechts met moeite en mondjesmaat hun verantwoordelijkheid lijken te nemen, helpen ze anderen wel doorheen de crisis. Met hun geloof dat het allemaal niet te lang zal duren, het vinden van openingen en zijsprongen in de overheidsmaatregelen, creëren ze zuurstof voor iedereen die eens wil ontsnappen. En vooral creëren ze ontsnappingsroutes voor zichzelf, dat spreekt.
Iemand die langs de hysterische zijde functioneert, vindt wat er gebeurt afgrijselijk. Niet alleen worden bijna alle contacten verboden, hun omgeving en zijzelf zien er erg van af. Het minste hoestje of warmtegevoel doet hen vrezen voor hun leven en dat van hun naasten. Onmiddellijk bellen ze de dokter, liefst voor een ziektebriefje voor meerdere weken. Je weet maar nooit. Ze vinden het virus vreselijk, maar denken toch vooral aan het risico voor zichzelf. Ze voelen zich onzeker en bespreken dit eindeloos. Het gebrek aan sociaal contact knaagt echter heel erg. Deze mensen willen uitschreeuwen hoe geïsoleerd ze zich voelen, hoe ze verlangen naar menselijk contact. Ze hebben een nuttige inbreng in deze crisis omdat ze uitblinken in empathie. Ze vormen zich geen eigen mening over de cijfers en de maatregelen, ze vinden dat iedereen wel een beetje gelijk heeft. Ze vinden het vooral allemaal heel erg. Ook voor zichzelf, en dat kunnen ze dan met ietwat gezellige pathetiek overbrengen naar anderen.
Tot slot, de psychotisch georiënteerde mens. Een beetje ironisch gesteld zeggen deze mensen: oef, eindelijk! Eindelijk zijn we af van die sociale poespas en is de maatschappij mooi in hokjes opgedeeld. Eindelijk is al die drukte voorbij, tijd om tot rust te komen, een geordend en minder gehaast leven te leiden. Ook langs deze zijde: mensen die een bevestiging zien van de eigen grote theorieën, die ze nu opnieuw opfrissen met het virus als alibi. Zo is het virus voor sommigen het gevolg van de vernietiging van natuurgebieden, voor anderen van het kapitalisme, de globalisering, global warming, ...Elke oude theorie wordt afgestoft en als absolute waarheid naar voor geschoven. De corona-epidemie vormt het ultieme bewijs van wat ze altijd al wilden bewijzen. Voordeel is dat deze mensen zich weinig ergeren in deze crisis en voor fundamentele veranderingen pleiten. Never waste a good crisis kan ook voordelen opleveren voor onze maatschappij.
Laat u niet misleiden door de soms ironiserende voorbeelden die ik hierboven geef. Elk van deze structuren heeft zijn pro’s en contra’s, ze zijn zowel nodig in een crisis als een mogelijke hinderpaal. Ze bieden een onovertroffen bron van energie, het zijn patronen die iemand bijna eindeloos kan herhalen met dezelfde onbewuste overtuiging. Dit is de originele invalshoek die ik u vanuit de psychoanalyse wil meegeven. Hopelijk helpt het om je minder te ergeren aan de reacties van sommige mensen op het virus, de structuur te zien waarom ze zo reageren en de maatschappelijke voordelen om zo tegen zaken aan te kijken.
