Vanmorgen ● 3
nrc·next Maandag 5 december 2011
Is het wel ethisch, speculeren met voedsel? Door Laura van der Wal Bronnen: Koert Jansen, Fund Manager bij de Triodos Bank, VN-notitie Food Commodities Speculation and Food Price Crisis, Food Watch, IFPRI, LEI, Better Markets, Reuters.
Op 19 januari 2011 stond er op de In Beeldpagina’s van deze krant een foto van een man, die een stokbrood als wapen op een groep politiemannen richtte. Het programma Tegenlicht besloot met deze foto naar de plek te gaan waar hij was genomen: Tunesië. Daar begon de Arabische Lente, de reeks massabetogingen in het Midden-Oosten en Noord-Afrika, die leidde tot de val van verschillende leiders, inclusief die van Tunesië. Aan de onrust in het land ging een flinke prijsstijging van tarwe vooraf. Brood is een van de belangrijkste voedingsmiddelen in het land. De broodprijzen werden tot dan toe kunstmatig
laaggehouden door het regime, om de bevolking tevreden te houden. Dat ging niet langer. De verdubbeling van de prijs voor een brood was niet de enige reden voor de revolutie, maar een katalysator was het wel. Tegenlicht volgde het graan: het kwam op beurzen in Londen en Chicago terecht. Hier wordt gehandeld in voedsel, niet alleen door boeren en hun afnemers, maar ook door hedgefondsen, pensioenfondsen, staten en andere partijen die inhoudelijk niets of weinig met voedsel te maken hebben. Hoe werkt die voedselspeculatie? En wat voor invloed heeft het op de voedselprijzen?
Hoe speculeer je met voedsel? 1
Voedselspeculatie is niet nieuw. Integendeel, het termijncontract, waarbij tegen een vooraf vastgestelde prijs producten worden gekocht en verkocht kent zijn oorsprong in de landbouw. Zowel de boer als de afnemer spraken vooraf prijzen af om zich in te dekken tegen de onzekerheid van de oogst. In principe komt op de termijnmarkt de prijs van een product als graan op de meest transparante wijze tot stand. Wereldwijd houden boeren en opkopers die markt in de gaten, ze kijken wat de prijs doet en nemen op basis daarvan besluiten. Maar sinds het vorige decennium hebben grote investeerders de relatief kleine voedselmarkt op het oog. Voedselspeculanten gaat het niet om de werkelijke berg graan, zij kopen voedselcontracten op wanneer zij verwachten dat de prijs gaat stijgen en verkopen dan weer. Het zijn afgeleide constructies waarmee de werkelijke markt wordt nagebootst. De contracten worden gekocht en doorverkocht met de hoop daar maximaal rendement op te halen, zonder kennis van de markt. Slechts een paar procent van al die transacties wordt uiteindelijk geleverd. Dat was niet waarvoor de markt bedoeld was. Gevolg is dat de prijzen op de termijnmarkt door de keuzes van speculanten hard kunnen stijgen of dalen, zonder dat daar fysieke aanleiding voor is, zoals mislukte oogsten. Foto AFP
Wat zijn de gevolgen? 2
Nu besteden mensen in het Westen nog geen 10 procent van hun inkomen aan voedsel. In ontwikkelingslanden is dat 50 tot 70 procent. Blijvend stijgende voedselprijzen hebben voor de mensen daar enorme gevolgen. Volgens de Verenigde Naties groeide wereldwijd het aantal mensen dat honger leidt met zeker 40 miljoen als direct gevolg van de voedselcrisis in 2008. In 2000 werd de voedselhandel geliberaliseerd, waardoor meer partijen toegang kregen. Volgens de VN is tachtig procent van de voedselmarkt nu in handen van partijen die er inhoudelijk niets mee te maken hebben. Ging er tien jaar geleden nog 30 miljard dollar om in de wereldwijde voedselmarkt, nu is dat vertienvoudigd naar ruim 300 miljard dollar. Het is haast niet voor te stellen dat die geldstroom geen invloed heeft op de prijs van voedsel. Maar wat het precieze effect is van de speculatie is onduidelijk. Onderzoekers bekeken de invloed van speculatie op de voedselcrisis van 2008. Uit onderzoek van onder andere het Food Policy Research Institute en onze eigen Landbouw Economisch Instituut van de Universiteit van Wageningen kwam er geen empirisch bewijs voor blijvend effect van de speculatie boven tafel. Wel werd duidelijk dat speculeren met grondstoffen stevige prijsschommelingen kan veroorzaken. De invloed van speculanten is kortstondig, was de voorlopige conclusie van deze onderzoekers. Maar daar is wereldwijd geen consensus over.
3
Wat kunnen we er tegen doen?
De Franse president Sarkozy sprak zich als voorzitter van de G20 begin dit jaar hard uit tegen voedselspeculatie. „Het moet afgelopen zijn.” Deze roep klinkt steeds vaker: voedselspeculatie is onethisch en immoreel. De Amerikaanse president Obama ondertekende in juli vorig jaar nieuwe wet om voedselspeculatie in de VS aan te pakken. Nu nog kan een voedselspeculant de helft van de producten op een bepaalde markt in handen hebben. Dat willen de VS vanaf volgend jaar terug brengen naar maximaal 2,5 procent. Afgelopen vrijdag werd duidelijk dat een aantal financiele partijen deAmerikaanse naar de
rechter zijn gestapt om de regelgeving van de Commodity Futures Trading Commission tegen te houden, er zijn immers grote bedragen mee gemoeid. Europa wil zo ver niet gaan als de VS en kiest voor aangescherpt toezicht. Daarmee wil Europa meer zicht op welke partijen wat kopen. Een deel van de zakenbanken handelen onderling in de lange termijncontracten, wat hier over de toonbank gaat blijft onzichtbaar voor de buitenwereld. Of de Europese markttoezichthouder ook kan optreden, is onduidelijk. Volgens critici staat het beleid nog in de kinderschoenen.
4
Wat beïnvloedt de prijzen ook?
Het precieze effect van speculatie op voedselprijzen mag dan nog niet duidelijk zijn, zeker is dat andere factoren (ook) invloed hebben op de prijs. Als op grote schaal oogsten mislukken, is de totale voedselproductie lager dan verwacht. De schaarste en de verkeerd gebleken verwachtingen drijven de prijzen op. Zo was de tarweproductie voorafgaand aan de voedselcrisis van 2007 en 2008 aanzienlijk lager dan verwacht, mede door extreme droogte in Australië. Analisten voorspellen dat door de klimaatverandering het alleen maar lastiger zal worden de voedselproductie op termijn te voor-
Advertentie
NU 6 maaNdeN
50% KORTING Korting geldt 6 mnd bij een 2-jarig Hi Web Abonnement. Kijk op hi.nl voor meer info.
GRATIS SAMSUNG GALAXY S PLUS Hi Web E35 175 min / 500 MB
1750 / mnd
spellen, met meer prijsschommelingen als gevolg. De vele bosbranden door droogte in Rusland vorig jaar hadden een vergelijkbaar effect. Maar daar kwam nog bij dat Rusland reageerde door de export van graan per direct stop te zetten. Dit soort protectionistische maatregelen zorgen voor acute schaarste op de wereldmarkt en drijven de voedselprijzen in een keer sterk op. Importlanden als de Filippijnen kochten in paniek veel graan om hun burgers te beschermen tegen nog hogere prijzen. De vraag naar voedsel neemt toe, en niet alleen omdat de wereldbevolking groeit. Steeds meer mensen willen steeds meer vlees, melk en eieren eten. Voor die dierlijke eiwitten is naar verhouding veel meer landbouwgrond nodig. Daar komt bij dat op veel landbouwgrond gewassen staan die niet worden opgegeten, maar als biobrandstoffen moeten dienen. Gewassen die in veel ontwikkelingslanden vaak met moeite groeien, omdat er in die landen al jarenlang nauwelijks in de landbouw is geïnvesteerd. Tot slot loopt de prijs van voedsel steeds meer op met de stijgende prijzen van olie en andere grondstoffen. Voor boeren betekent dat bijvoorbeeld een hogere prijs voor de benzine voor de trekker, transport en vooral de kunstmest. Bovendien is er meer interesse voor de met voedsel concurrerende biobrandstoffen wanneer de olieprijs hoog is.
Bekijk de uitzending van Tev genlicht op tegenlicht.vpro.nl ©