Sử ký nước an nam lsdl

Page 1

E

K

KY

SU'

U'&C

QuyJii

^NNAM m

Kg

in Ian thic suu

ImprimeriedR Quiniioo

Quinhon

(

Annnm

)

•

H


Quyen

E.

KY

SU'

i

M

NNAM

uac

i Ke in Ian

tSt

th& sdu

m \%

Imprlmerie de Quiuhon

Quinhon

(

Annam

)


T^^A.

Hoc Sir IS lim cbo bigl hien-nhern cS-tlch. nh&ng vi?c da x4y-ra c4c dW trade trj loan, die :

Ihal,

nJo Dg3 dSu I4nh dua-ben bSt-rbiKyc, su da thoi hir, lanh

hit Ibat,

vifc I6t, thi

da

la

tbS

;

M

tbi cai-lrir xa-lanh.

Vay kbuySn anh em dong-bang chuy«n vi^c hoc-banh cho mS'-mang tri-ho&, mk dirng b5 hoc tvr-licb nircyc Vifit-Nam minh, mfii khoi h6-rgirori vai npirfri nirdc khac vi thSy nhieu agaiii ngo^iqu6c Ijcb-lam Su oacfc ta, con ta Ik d&n trong nii6c mk cbang biSt goc-ticb na&c mlnh. V^S rieu ro sir Tsu, sir Van-quoc, ma mu-mlt su- nu(5fc minh, e chang khSc gl thSy-boi khoe minh biSl nhung TiSc kin-nhi|m cia nguii-ta, ;

mS

nha-( u-a cua

ngo

ma

ve, ay Ik

minh a hub^ng n^o, khdng deu dang bB.

Nay

bi^t

i^a.

E. QUYEN.

Hay thi

de CO)

nho-

— Nhung bai

c6

dan hoa-thi (

),

cbang bupc hoc-tr6 trong Su-bpc sa-giai, Su-hpc thii-giai, Su-hpc

ba \6p Chung giai, :

:

chCTJ giSi Iri,

pbJii

hoc.

.


Sir-KY

I

TAT.

Kfe

*^

A K

^

A^A^v^ A_^^^^.^A—AL!^^^ A

DOAN

— Nhft

1

HiSng-bing

Chua

V58 tnr&c

nam nno khong

^HONG

d'&u.

( Cai-tri

ma da

ra-d&i,

ro*

A

THl> NH1>T.

Luc ban

4r

ANNAW

Nir^fC

cho

t&i

nam

bat dSa cai-tri

tie

)

dftn

Annam dSu

hSt 6-

phia

bac coi BSc-ky, mi cung a loin qua mSy tinh be-i nam nuiVc Bai-minh, 14 ttnh Quing-dong, irnh Qu5ng-fay vh tinh VSu-uani. Sfr-ki?

nhac ir(5fc

1

l^i

Annam

liyi

xira

Annam dau

vua Ttt-Birc IruySn chip, C(i truyen rane Nha vaa cai-trj :

hSt, Ih

Nba

HiiDg-viro-ng, g8c

Lai 6ng Bg-minh, la chat vua Than-n6ng mi Tua ThSn-nong thi tri niro'c Bai-tninh tit nfim 737 dgn nam 2697 irirac Chiia ra-dW. Ldri Mia truyea thi 14m vay, co cMc hay-I4 khong, Ibi Sii chSng dam-quy^t ya-nhu- chac, thi vua ilSu hSt 14 vua Hung-virang. Vua nSy lap du&z Van-lang, v4 14p kiah-do tai Phong-chau trong ;

;

i

llnh

Scrn-tay

mirtri

ISm bo

baj-gicr. (

iTnh

Trung-kJ' cho tAi

13i

Nuac vua

„ bao

Sy chia lain

bet ra dSt Bac-kJ-

Cfta-hin.

v4


-

4

-

Nhu-Dg vua noi vj vua Hdng-vtrciig, kl ik mircci-tam vi. cung deu giu mot hi^u Sy, ciing Iri nadc cho dSn nSm Qai-meo, 14 niim 258 IrinVc Ghiia ra dffi. NSm Sy c6 vua nufrc Thuc bay-14

nham ban

noi cho

chigm

:

c6

nguW

niro-c Van-lang.

ten la

Thye,

mu6n

Vua Hung-vuang, trj vi duoi du»c giic mi bcri

baa d&u thi hoan an uong vui-chffi qua do, nen klii ong Thuc tr&-lai mk danh, thi vua c6n dang say chu-a liah, ben nhay nhfto-xuSng gigng ma chSt con binh linh thi lai-hing yai gijc. Bay-gifir ong Thijc l^n lam vua.

nam

ay,

nhung

;

lo lih&i

;

C4u

hSl.

D4n Anoam dSu hgt

6-

dftu ?

Nh4

Al 14m gSc nhi HingVua Vua Thkn-n6ng 14 vna nuo-c oio ? viTCTDg ? Nhi vua iy tbWt c6 aj' tri nucfc Ba!-minh liic nio? hay-'a khong ? — Hung-vu'eng lap nuo-c n4o?-^Kinh-

voa n4o

cai-Iri

dau hSt

5

MSy Nnoc Van-lang chia mSy bp ' Vi Sy trj d^n nam n4o ? vua Hung-vuo-ng ? Nam 258 xay-ra chuyen gi ? Tai sac mk HiiDgvu-o-ng phhi thua ? --- Hung-vuffng ch^t thfe nfio ? --Ong Thuc CO 14m vua klioDg ?

d5

tai clau 7

vi n6i \

i

2 nam

— Nh4 Thuc. —

257 den

NAM

nam

D6*i

vua An-du-crng

(

Tir

20S Irix&c Cfiua yidng sinh. )

nam Gidp-lhin, tru-^c Chua ra-d6fi m^i iSy hi?a 14 An-du'cng cung dat ten nu6c miuh 14 Au-lac. Vua djnh ngu tai Phong-kh6 trong tlnh Bac-ninh, nSn l^p m6t sau

257 nSm, vua

14


ibdnh & d6, kin

-

6

Loa-th&nh, d^n nSm 9SS m6i

1&

xong.

Vua

4

song

An-diiffng cai-Iri dtrcrc

may nam

sau bet troog

nSm miro*i nam,

dcfi

vua ay,

(hi

cbSng

duffc yfin, vi qufln Ngd hay xong-vao d4nh-|)b& trong ninJc. BSy-lau dan Aunam cung thong-

thiroDg

vm du&c

hau oa&c ro.

Va lai troDg Taa hai iSn

nuffc (

Bai-minb, c6 pbai

nam

vi

Um chu-

muoD 6 IftlS mS-tboi, khdng Sir-k;y c6 IhSy Annam cSng-sii

Sy, hay-14

:

mpt

vua Nghi£u do-i nha nam 1110 Iru-dc Chua

Ian djcl

2353 trirwc Chiia ra-dA-i

Chau, vua ThSnh-vuong ra-dW )

(

),

mot Ian

DSu v^y mac-long, nam 214, vua Thi-hoang,

dM

nha TSn, sai quan qua ehi?m may xii b«n nam, va chla lim ba Qu^n mJ nirGiao-chi 14 dat ;

cua ngud'i Annam, tbi

nham ve qu&n Tiro-ng. Nbung ma quan Ngo cbang gifi- dmc bao-lau may dSt no da chiSm, vi Su- truyeu rang ngu-fri :

mrd-c Viet ( Ik nguiri Annam ) cii riit I«n nul, Chang chiu pbvc quan Ngo, ma lai sau hgt cung giet du'gc tuo-ng no la Bo-tiiY. Cach bon nam quan Ngo Igii xong danh nfra. Lan nay vua AnDUffNG giao hoa v6i tu6ng quin ay 14 Tri^u-da. Vua ngbi minh lam vay c6 be hay, cbang d^ TriSn-da tbam tam, tb§iy minh du-wc vi?c, tbi muon chiiim ek nird-o Au-lac, ciing phjn 16ng b6 b6n nhft TSn. CSuhJi. — 6ng Thijc liy hi«u n4o ? _ Nu-frc

VSn-lang dSi t6n gl?- Kioh-do 6-dau ?— T6n gl 7 xong nam nio ? An-dirong tri mSy iiara ? -. Aiiong-vio nirfre?.. AHnamcdphal chlr-hSu

MW

— Wo


_ Duite Bai-minb khong

mSy

I5n 7

sal quftn

nio ai ?

7

— Luc

u»o

chiSm nufrc

?

6

_

— Annam cfing-sii —

NSm Annam 7 ?

— Annam

nuiSrc

--

c6 pbiic quSn T6u khong ? An^ducng lira QuSn Ngo thi sao 7

Trieu-d* Ikm

(

=

gi.

)

T4u

mi Thl-hoJing Annam v8 quSn

nio

Gl5t

gi ?

7

Truyfin

nang

Mi-cbftu.

Svr-k^ ke nhxrng tich xSy-ra do-i iy,

cung pha mOt

Iruyen mi-k>' b^y-dat nhlr sau nSy. Vay Trieu-d4 d^u da thSng dlro-c, song kbi nghe

vua c6 c^i n^ r^t linh, kbong pk6p n6o cu-dicb, khong dam xoDg d^nb nu-a, mOtsai con \k Trpngtb], sang 5" b^n vua 16m con tin. Vua e6 mOt congchua, ten Ik mT-chau. Bk nSy Ib^y ch^ng Trgng-thi tot duyen dep mat, thi sinh 16ng thu'ffng-yeu. Trpngthi dd diro-c b^ ay dtra c^i n^ linli cho minb coi, vd 16n doi d^y lat doan giS k^ di tham cha m? mk vS trSn phia Bac. Luc tir gia MT-chSu, ebing va n6i rSng Gii-nhU' khi toi tro-lai SAy. rui lak hai xii ta cbSng cdn ho&-thuan yfri nhau nu-a, Ibi ta se cu dSu n6o cho dang gap nhau 7 » Ml-chau dip lai rSng « Tdi c<5 cai gol th6u dbi bang long ngSng, tai nSm hang ngiy. Kbi tori ngS ba ding, thi tdi rut 16ng mA rii xutSng | hi thSy long ngong, thi cbing se bigt toi Ir ngS n4o. J Trong-thi vS dSn qu4 abk, thi k^ lai cho Trieu-dA moi yi$c minb da 14m, n^n dng Sy dinh sang dinb nu'O'c bi^t thl

;

;

:

Au-lac.

Khi Trieu-d4 k6o binh vio trong avrfrc, thi vua chua liay c4i n4 dS mil linh, n«n vua chm iSy c4ch vui-mSng rang « Ch5, Bk cbang sp- cii nk thSn tram day be » ChSng hay kbi quan giac d^n gSn, vua :

I


)

=

7

-

bi m4 bjlo, thl qA liSn g3y. hiy-aiif vaa Ua ngu'a chay-tr3n, (j£ nSng MT-cbau Dgfti sau lirng, giuc ngu-alhlnRmi^ttfrlNam-hJii. ChiogTrgng Ihi ci> theo d?[u long ngong c6ng-chua da rai Iheo cAc nga d^og, gliro-ng

Dhir IM da hira Dg6y trirfrc. Vua t6i bai bifep. khdng gap t^u mft qua, li^n keu rang « H6*i rfia Ting, niaumau len ci!ru iSy ta » Tirc-thi c6 eon riia v6og 6* dui'i biSn nSi l^n tren mat nir6-c mk rSng « KS ng^t sau \

I

:

iy 16

lirng vua,

lai iro-ng

bao bai vua, h2y

giSt

no

di. »

Vua b^n tu6t gu-ffm toan gilt Mt-chflu, tbi n6ng SEy thua rang a B&i coo thS giu* tin nghia vfri thang Trong-lbl mk l^m nhu- thg; r^y con nguy^n xin IroD^n dd Dgoe qui bSu, mk rua iB'i con. » Vua lifen chat :

dau con Sy, tbi mdu n6 chSy trSn trfin mat nuccc CO con hSu-Dgpc hiit I3y m&u &y mk hoa-nfin dfi nutrang r3t b^u. C6n Yua tbi dira v6o mpt khiic sirng t&y m^ rabi^n di. Khi Trgng-tbi theo vira t6i no-i, th^y xAc MT-cbtlu tbi 6m-lSy mk than-kboc ^ni-ir6'c, doan dem tang tai Loa-tbiah. Tir Sy cbing nb5ng thvofng-ti?!c bu(3ti-b3 cb^Qg kbuSy, mo-i tro*-v^ TAng-lac gieo minb xu6ng gi^Dg mk tti van. BSn sau, kbi nhung nguM xii &y c6 lUQ-m dirp-c Ak qui ngo^i blii bi^n, thi dem r&a no-i gilng Sy, tuc-tbi dd tro'-nSn dob ngd"! hka d^p cbSng ;

tbua

g)

3 frir&c

.

Dgoc.

— Nhft Tpleu — Do-i vua Tri*u-dA ChAa

QUAn cirAp bay-gidf

;

208- 137

lai bi

quSln

cirri^p,

Triea-da vita

U^n xtrng vucng Nam-Viet, ciing tai Phien-ngu, trong tiah Quau^-doDg vua lay hi^u 1^ Vo-vircng.

chieui QU-iVc,

dinb ngur

X

ra-ddi.


S4 truyen, thi nir6c vua ij &n cho Han. Nam Qai-mw, \it nam 198 chia autre ra Urn hal iru&c Chiia ra-dM, vua quain:pbia bac 1ft quan Glao-chi, c6 khi Ift xiiCii l*i

|<yi

gSn

eO-a

Cu-u-cho-n, B&c-k^ baj'-gi* phia na™ '^ <1"9° d6i nay. trum het man bac dat Trung-kJBang khi Trieu-da phan nguy v6i nhft Tan, cung chiem-iay dat vua ay, ma l^p nafrc m(>\, thi bin Tftu nha Hin lai soan ngoi Thi^n-tir Caohoang-D^ 1ft vaa dau nha Han, suy rang minh CO a tu-le \'&i ke da chiSm cu: phia nam, IftTrijuda. mM xong-xuoi moi vi?o, cho nen vaa sai quan Luc-Gia di sir qua phocg Vttcfng-nam-Viet cho ong ay, cung ban an vua nira. Ban dau vua Tri?n-da quy^t v kiSu-cSng v6i suf vua Ihuong-vj, vi nghi minh cfing chang ;

:

kern

lai

thieu loc gi bo-n

sii

Sy.

Luc-Gia thay

a vay, moi noi cho vua ay ro biet ; vua Cao-hoang-Be noi vi c5 nam vi dai d8, ba vi tieu vuong, cho nen mot minh Ihong-trj ca nu6c Trurg-hoa. Dan nfU'didoDgkhongbi^tmSy muffi trieu, dat ngu6i rong chang biel may ngan dam, Con dau vua tri bat quA Ift m6t v?o, {r rSi-r4c dau non goc Dui, cung nhung cu-lao xa-cach. Ong ay l^ii them rang « Neu vua ching muon & tu-te y&i vua Cao-hoftng-fiS, at la ngudi se pha-lan phSn mp lo-tien vua 6 linh Bdc-lruoc-Ld chang sai. » Vua Trieu-da nghe vay, lien dSi each 5^, cban^ con lam kieu Iftm hanh voi sir nhu luc ban dau nOa, lai dang cho ong ^y nhieu cua qui vat. NhuDg vay cung chSng phfti la dSu vua chju Iftm

Trieu-dft

:

chu-hSu

nu-brc

Tau dan.


CAch

it

Chua

trirfrc

njim,

-

9

nSm

Ifi

M^a-tig^,

nu6c

hai

ra-diyi,

188

nSffl

\&i

trS'-nghich

nhau, ch^ng c6n thuain-hoit nhir khi tru'6'C oua. So la tai trong cb'i-dii vaa ba Cao-Hna lye long ra, c6 efiu r&ng a Nhu-ag do bang kim Io?i bang sat, de m<^ lam rugug. tbi ch(> khi nao trao cho ngirdi Nam-viet. Con ngua, bo, chien, c6 Irao cho, thi cii- nhung con due, dirng Irao con cai bao-gicr. » Coi cbi-du nay, tbi hieu ducrc liic ay nhfi-ng ngubi b phia nam nuo-c Tau da c6 phong:

IM cKung nao. dip cung nen ke lai l^i vua Trfeu-da noi \tti quan su- Luc-Gia nam 196, r^ng « O" trong ntrdrc Vi?t bay-lau toi chang biet n6i-chuy?n v6i ai nay c6 ong t^i, tbi loi moi dirge chuyenvan Yoi nbau vui-ve. » Ay lu-o-ng cu-u b^n T^u, lacliii mot roinb, l^m vaa dan ntra thu^n nvtei n oi, ma hay con nho- ebo phong-hod van-minb minh 6 sua, kbi con nien-au. ho^

tri

Nhan

:

;

Vua Trieu~da la ngurri rat kien-banb, khi dirge chi-du Yua ba niro-c Ngo lam vay, thi ttre gian cam gan, ben phan rang « B^ Cao-Hau c6;ycho ngircri Tau & cac bac vM dan ta?» Nghi minh lam Yua dan moi, thi minh cung la moi, phai dung nbu-ng do Yung-vS xira nay ma-lfaoi lam sao cho CO thii-Yat nuoi ma lam giau ? Co ke nghi cho vua nw&e Trir6*ng-sa ce trong tinh Hb-nam b^n Tan, da xui ba ho^nj;-bau ra cbi-du w&i noi tren. Vay vua Tri^u-da e^t binh sang danh vua ay, cung mot Irat vua xirng minh la Hoang-D€. Nha Han sai binh gii'ip vua Tru'6'ng-sa 1^ chu-bSu minh song chSng dwo-e vi^c gi. :

;


m


N5m D^ kheo

179,

1^

nSm Nh&m-lual,

Tiien da tir ehi'rc

Ngo,

:

Ita

minh

1^

lin

Vuanq

VSo-

nbit vuft fioa

hoang-d^ cung

trong cS

Ihi xirng

iu6i

nirtVc

It?u, thi bi;i

vua Van-de

-

10

vfi-i

nhau.

go'i II liSn

Ihong

tfr

vAi Iriea

Mia

nia-thoi.

tbu

cbSu Hoaiig-lS, Ihl vua Trieudft cung dirac v4o chSu lam raot \(t\ ckc vua Chir-hau. Con trong nii6rc nha rainh.. Ibi vua ciS* xirng hieu cu hoac vircDp, hoSc hoang-d? khong ro bifu nio C^u hoi — Trieu-d6 xirng minh 16 vua nuo-c nfio? \6\

1^

di

:

— — —

— Lap kinh-ct6 Ir dau ? — L5y hieu gi ? Nu-oc tW dau ? — Cbia miy qu4n vi qufln nio ? Ll5c Sy ai cai ben TAu ? Cao-Ho6ng-Bg 14m gi 7 Y Tri$u-dA sac 1 — Luc-gia do th^ nSo ? Trieu-it4 thl sac ? Giac \'Cfi nuo-c TAu nam nAo ? Chi-dy viia b4 Cao-H4u thi sao ? — Lo-i Trieu-d4 n61 the nio ? B*i iy amcri Annam ra sao ? — Vua nghi chi-dij Sy th^ nio ? N6i loi gi ? Tai ai mi c6 chi-du iy ? Tri^u-dA dinh sao ? — Trirtrng-sa c6 thang khong ? .-. Hoi nam nAo ? Nho- ai ? Trieu-dA vo-i TAu thi sao ? — Trong nuoc minh thi sao. ?

~

4 -

Bo-i

Cbua ra

vua Van-vu-o-ng

(

131-lionam Int&c

ddi. )

Vua Tri^uda banj-hi nam 137 da

ra-d6i,

Ho, len

(

I

;

la

11 nam.

Quen

lru-6c Cliua

Cbau vua

ay, I4n

(

'

)

§91

Troo'e nSy Ho nii chSng Trgng-lhl, khJ IhJ cdDg gieo minh luBdi! giSng ma chi% vjj

»het. Ihl

;

cMag

\i

vua mtri nay la Vanten dal khi vua da bang-h^ roi.

th6-vi,

vu-o-ng,

oha»

trjnu-i'C

Tri^Dg-thl sol

(1(5.

nSiig Mi-

H8

la

cou


-

-

11

V^S "ua Van-vucrng nam, tCr nam 137 tfri

niriicdangmiro'lhal

Iri

nSm

123 truov

dii Biri vua tiSy cd vua Mfln-vifl, tea

xong dinh

Nam

niriS'C

vi^t

:

Chua \i

ra-

Sinh,

song ahi) hoang-dS

niro-e-Tau dauh ciiu, cho-uSd nucVcNain-vi^tdd'i Trieu-d4 tiy niifrc Tiu it nhiieu mA-thoi, thi ray thifit

phuc-tiing nir6c Sy.

Cac

vuang

Su-ky ki san nSy thi to ra vua VanngtrM clion-cliSt that-lha, cuDgyfo thS

Id-i

14

;

cou vua thirgrng vj nude Tiiu, tlii saa long du dea cac vi?c uu&c Nam, roi bat buoc au(5'c Nam ph5i chju tieu liia sir no ma deu cong o-D l^i ciiDg l6 ra Trieu vua VSn-vu'ang khi ay nghi sff niritc ;

Tiiu li cLOrog nao.

Vay Si rSng « Mua Ibu, vua Man-vi^l, ten song d4nh cAc IhAnh giap coi nadc Namvi^t. Vua Van-vu-aug cii lai da giao vM tneu nliiiHan, cliaug muoD tu- Uni^ (-'at binh danh tra, mot sai sir cSm Iha tu-6fng tu- mgi sir cho vua thucrng:

li Sinb,

vi

hay.

Vua

thucrng-vi thay

vua Nam-viei c6 16ng

vay, thi sai nhieu binh di cu-u vi?n.

trung 14m

Vua Sinh keo quEin ngu d6ng binh sT niro'C Tau, Chang may bj em, li Dirthien 4m miru vol nguoi nha vua mfc gi^l di, cbo-nen quan-quan IbSy deu ra bang dau. Hay-gidr quan tu-d-ng Tau dinh quSn so v^ tau vua tbiraiig-vi bay lu' sir tbi vua Sy sai ong Trang-tra sang Cling vua Nam-vi^t ma truySn y minh. ;

Vua

Vdn-uu:(rng sap

kiiib va noi

cu

biiih,

rang

:

mat xuoag

« Vi loi

ma

da sat ph»l vua Man-

dat m:i

vi$l

cung

Tbieo-'.i da

ut,6i I

On

nay diu


-

-

12

d^n cbo l6i ch^l cung cbua xu-ng ». Boan viia sai con, la Anh-tS sang & ISni con tin l^i lri?a niroc Ngo. Vua lai Ihem rang « B^m ng^y toi lo sam-su-a le val ma sang chau vua thirffiig-vj. » Khi sir vua thuong-vj di roi, Ihi cac quan dtai thSn gian trach vua rang « Quan liah ahk H4n dS giet vua Siah, Chang qua lA no c6 f lam cho nude Vi^l ta kinh-hai. fliic lien hoang xaa cung da noi rang « Pho nha H&a, la lo ^ifr ihi bengoai cho khoi lam deu gi vi le mi-thoi. Gbo aia nhung Id'i Birc vua noi vol sir l^m vay, Ik n6i cho tir-te ma-thoi, con sir di chau vua thu-ong-vi, lU khong le ma Birc Vua di. Nhu Birc vua c6 di, at khong the nao Bire vua lap nuoc la lai cho vu-ng nhu sua duoc. ». Bay-gidr vua mdi cao binh ma khoi qua Tau, Cflu h oi. — Triju-di Mng-h4 nam n4o? — Tri toi

:

:

:

— Ai

— Hi^u nio — Tri miy — Vua nio x6ng danh ? — Ai ciiu ? — ? — Ai gigt vua Sinh ? — TrangWm viec gi ? — Van-viro-ns tri — Goi sao ai 14m con tin ? — Ai giin tr4ch ~ LM Birc lite ho4ng xua thS nio — Cac quan bao sao ? -Vua c«o tniy

nam

nam

?

?

thg vi

— Nam

nio Bugc dSu gi

?

.'

.'

Trc?-

16-i

?

?

?

cich nSo eho khoi

di ?

6. Lam tdi Tflu 923 sau Chiia ra-d&i, )

(

111 Iru&c Chiia ra-d&i

-

DSu c4c quan trigu vua Van-vuong hSng lo so keo nu6c Ngo bSt ISy nuoc Nam-vi^l, song d8n nam 111 Irufi-c Chiia ra-d6i, 14

ngv, cSng pliai

bj.

nam Canh-


-

18

-

Me vua Ai-vu-crng, 14 nguif'i Tkn, tin \k C4, vua Minh-virvng ( Anh tS ) da cuAi-lSy kbi trMrn con tin tai trieu nh^ H4n. nen n^m Wdlra&c Chiia ra-dM, 14 nam Mqu-ihin, bS Sy xui vua ra llnh truyen tu nay se sau nvt&c Narn-vi^t thuoc-v8 nirAc Ngo. BSy-gi4 c6 quan thiro-ng-tho- bd l?i ten 14 LH-gia. qa^St chSng lal, song phJi thua quan vua Vo-de. Vi v^y ati&c Nim-vi?t da mSt thong-dong, thi cung ffi&'t tSn Nam-viet niia. Ray 14 mot bd hay-14 mot tinh tbuot-v§ nuoe T4u m4-th6i, gpi 14 Giao-chi, chia lam ehin quan. C4c qu4n naygoinhgt phSti dat mSy ITnh nirii'C Tau 14 Quang-dong, Quang-tay. ™i ea dat Bae-ky v4 Trung-ky cho Bo-i la tir

do dan

nSm

023 sau

11

I

efra-H4n.

to-i

Annam

lam

Ihiet

InrA'C Chiia ra-16-i

toi

nird'c

cho

dfe'n

Ng6 nfim

Cbiia ra-dai.

nSy s,Sp sau, Sir-ky chiog kl sur gi cho chep day ciV kfe truyf n cac quan to4n quyen Ngo, bit long tung-phuc vua nwc^c T4u, dang buoi c4c vua iy diro'c oai quyen thanh thS ; con khi c6 loain-l^c hay-14 doi dong vua, thi cung thSy d6i ong hffi muon tach lam vua rieng, Diro'c rieng. Boi khi cung xen truyen giac loain cho no noi kia day vung cho khoi 14m toi, hSu duoc Ihoog-dong nhu- xu'a hay-14 k§ vi^c di d4nh quan mpi Iren niii, va qu4n Lam-Sp Tir

vui d4nf»

;

;

Chiem-Tbanli.

Nam 203 14 nSm Qui-vi, xii Giao-chi duac 14m mpl chdu.cung bang cac chau trong nu&e T4u,


-

-

T4

lii nam giang sanh 26*. m^i dSn len « Annam » ISn dSu h^t quan Ir^n Giao chl xirng hi?u li Annam /irrf-ngr quan. Song dat thi chua gpi ten ay, cii keu la cb^u Giao-chi, hay-la chau Giao diilt lru<>c. Ben nSm Ki-meo ik nam 679, m^i IhMy nh^ Bang l^p pbep bao-ho fepi lit Do-ho-phu Annam.

Nam

tb4y

Su-

Cau

Gidp-thdn n6i

:

h&i. -- Lfim t6i

T6u nam n6o

?

— M? vaa tdn

— —

Quan Lu'-Ria cd chAc Bd Sy xui vua th^ ndo ? L^in vi?c gl ? — G6 thing khdng ? gi ? Nud-c Nam-vi^t mSt cAi gi ? Ra th^ nAo ? ~ Chia ra mSy quan ? — Quan Sj 6f dSu ? I^m i6i bao-lSu, vA xay ra nhirng si? gi ? — Khi n&o kS IS chau ? — Nam nko kea li Annam ? ([i

:*

DM

( Thoi-ph^p )

tue-le.

C6 khiic truy^n ye th6i-ph6p tuc-le cung phonghoA dan xit C&u-Chcen, 16 xir an tir Thanh-ho^ cho dgn QuSng-Nans, thi nfin ke lai day. Vay do chirng Ghiia roM gi^ng sinh, dan xijr nSy U nh&ng ngirM san bo-i, bu6n lao bSn n& mk kiSm an chu-a bi^l diing b6 trSu mk c6y bvra. Ltia gao thi phSi ra nvrac Giao-Chi mk ki^m mA-i c6, cho-n6n hang phSi ddi kh^t kh6n-nan luon, Nh6- 1:6 dnji Xham-Difin, Ik quan cat xu- ^y hky r6n diic nhu-ng d5 cSn mi l^m rugng, cung tap ddn khai ph^ dSt dai. Viec nong phu thS ^y nioi nam m5i tSo pbdt neo tii i(y dan' si? dang sung tilic no-n€. Lai d^n o- Lac-vifil tung chua bi^t viec hdn-nhcn theo pL6p b6n Xau nen dog Nh&m-Difin day nam tu: faai ;

mM

;

;

mirci tuSi t6-i

Lo-i

bSn mu(ri

:

nam

ciSr

mirci nir lit mu-i-i )am tuoi xirng doi vira liia mk kgt-hi$p v^-i ;


-

m^l ogiy,

nOi tronj?

theo luM-l?,

dir hal nfiAn

kJ?

VS lai day n6i y n6i v§ nhGng

vfe

-

16

nliau. Ti^re-thl

stf

k£ ktiuban

ngirM.

ph6p 0^6-1 ph6p quan

vp- i^y ch(3DR, Ihi

c6

day phSi gttr, cho dfln dtrp-c cii- theo th6i-ph6p bSn TSu n^-tbdi. Nh&ng k£ ngheo-khS kh6og du cua raft lo 1§ cirfrl, tbl quan phu gifip. Vi vSy chfr nghi rang dSn Annam chirabi^t cuM vq' iSy chdng, song 1^ chu-a giu l$-th61 theo ben Tuu u^-thdi. Viec gido-bo^ ddn sir the Sy, lA bat giw thoi-tyc nxrac T6u, thl lo iSn-lSa d^n diri vua Tbiro-ag-vi Minh-d^, dO chtrng nam 76, quan trSn Nhyt-Nani racri pbd toyet nh&ng th6i di-kj xSu-xa dSn bSn-tbS, Chang nhiS-ng-li dSl phoog Itic, mk lai khu6n-pb6p tri nuttc cuog dSi n&a. iS

cai

xir.

:

:

6 - Bk Tpirng-Tp^c kh6*i nguy ( M'43 ) Bang-khi dan Aanam lam loi nv&c Ngd, thi nhieu Ian cung Ih^y nori no xii- kia kh&i ngi^y. Nam Canh'ti, \k n5m 40 sau Chiia giSng sanb, c6 m^f ngirfri

d6'n-b& hung-cir, ten

loan,

xtrng

Ik

Tritng-Trdc kh&i

ho^ng-hau. Ba ay nh* era

IS b& Trirng-Nhi phu giup, thl trcng ba nSm dich noi vdi binh \vT&ng Ma-vi6n, \k Iv&nq anh danh nha HAn sai qua d^p loanCau hoi. — Bk Tru^ng-Trac kh&f ngqy nam n^o ?

Ai

7

fillip

?

I^

~ Bich

v6ri a'

— ISh& Ly-tifen ~

yk

dttcre

I&m loan cGng 6ng giy ('533-602 ).

LY-B($n

lam vua yk cac k^ noi ^Nam 583 c6 Dgu6i duoi

m^y nam?

vi

hung-cij. tfin lA Ly-Bon quan trgn cbaw Giao-cbl d&i nbii


16

thang quSn Lam-3p ft tr|in, liSn xtrng ho4ng-de, hi^u IS Thi^n-BO'C nam S38. Xy vay dan Annam da khoi phyc l^p d^ng nh^-nirac c6 vua ban-qu5c, song chang dirge bSn nhir y. Vi khi vua L;y-Bon b&ng-hS doan, thl c6 mot lu&og len noi vj, hi?u la Quang-PhAc song lai CO mot ngircri nh£i vua LY-B<3n luc dSnh giSic v&i quSn Ngo, da Iron trSn niii mi Iglp nir6c Bao-lang, nam 5B0. Hai audrc ay cbang nh&ng la chang ddng t^'m bi$p luc v&i nhau d&ng danb LtfOTDg, rSi

;

quaa nghick, ma Igi trS^ dSnh nhau. Vaiy vua Quang-Phiie phai thua, thi nha Ly-Bon cai-tri mot miDh tir nam B7I eho td-i nam 602, do?a phai Ihua binh ttfo-ng nha Tuy tni mat ngoi.

nam n4o — Nam — Ai ]§n ii6i vi — Ai lap nircvc Bholang — Nam n4o — Hai nirfro c6 dSng tam khong ? — Ailhua? — Nhi LJ'-BSn cai-tri niSy nam 7 — Cau

nSo

hoi.

l-im

vua

?

Thua

L<'-Bon 14m loan

?

?

?

7

ai ?

8 GiacMoi. C4c qnan toan-quyen TAu chang nhufng phai dep loan Annam, mk lai phSi danh vdi nhung quan B8 quan Moi or xung-qnanb hay xong-phi chau Giao-chi, nbir quSn mpi 6-h'd, qaSn ConIdn va qu^n 9a-ba. cau

hoi. .-

Mpi nSo x6ng ph5

nu-6-c ?

9 - GiSc vo-i nu'd-c Lftm-Sip ( 35S-S06 ). Co rapt d&n bay danh giac, bay phi-phScb dat Giao-chi hon hSt, iS dan Lam-ap. Bia-ph;)n nu6c Lam-Up nSy an ra td-i tinh Quang-binti la cung cung hhu nu-firc Cbi6m-lhftnh ngiy sau. ;


17

Quon Lam-ap bay xonK-vSodSlGiao-cMuCGiaocbi ), ordp lang pba xom bal dSn dem ve IJm tdi. Thay tiong Su-ky n6i dgn dan Sy ISn dSu h8t, \k nam 3B3, cunglJnam 0u!-3''ra.Theosich Liiltrayin-chinh-bien, thi niric Lam-ap hay con cho tdi nam 808 mAi luyet mat loi lai c6 nu-VcCiiiSinthanh noi len. Vay Annam va Lim-ap dinh-giSc v6i nhan gan

nam tram nam.

Su--ky ke

lai

nhiea

d4oh Lam-ap. Song c6 mpl ISn c5 han hSt, 14 nam 605 dM Liii-phaimg lira tiro-ng nhfi Tuy oog nay bat klah do Lam fip ya cuop cua khon ke xiet. Nuie L4m-Mp luyjl roi, thi nu&c Cbiem-Ihinb lai moc len, cung danh giSc vai Annam nhu- vay. Lg gi 1 khae niro-c, khac ngiro-i, khae phoagtue, le nio ho4-hao v&i nhau cho diroc ? Song la se tbay nha Ly nha TraQ l?i dinh thang quan Sy den kbi nha Le pha tan nude ( ChiSm-thinb ) cho no, cung nhu da thSy qu&n Ng5 ph4-tuyet nir*c lAm-ip vay. Cau hoi. -- {iairc Lam-Sp & d^u^? — NSm nio

Annam

ISn IbS

di

;

nghe nil 6Sa

? --

N4ni nio phSi ph4

:'

-- Nirfre njlo

— Nam n^o c6 giac ca v6fi Lam-^p ? — Liru— L4m gt — Sao^mS co 'gi^c ."wi Phito-ng ai Chl«m-lh4dh — Al phS-tuyel Ih^

?

IS

?

.'

?

.'

K^

t&t lai lac

Trifac C/iua ra -

257

ban dSu.

dcri.

Nh6 HbNG-E.\NO

(

khdng chac

S.

K.

).

N

A. -2


_

18

-

NhiiJThvc. 257-208

An-dirffDg-vu-orng 'cliiiSm Diro-c IS Au-lac. Vua vuffng cung

Mu

vua Hiiognay tri nutrc

dang 50 nam, doan phSl Trieu-d4 nM TSn ( beolNgo ) tiSm vi.

14

lirfrng

NbiTrieu. 207-137

Tri«u-d4 xung vucrng Nam-viet, hieu 14 Tri6uTrieu-vovo-viio-ng. Nam 183 lai xirng hicu 14 dS, each bSn nam lai lu- chii-c Sy v: sg ho4ng dS ben T4u. Vua 5y tri nucfc duqrc 71 Dam, rSi

136-125

bang b4. ten 14 HS, tri nufrc dirg-c Trieu-van-vuffng, s8ng dxKfC

Ch4u vua Tri$u-d4, 12

nam, hieu

14

52 luoi. 124-113

Anh-lg con 14m Ihai-lu' da di ff 14m eon bSn T4u, khi vua cha baDg-h4 moi ve ki hieu

112

14

tin vi,

Trieu-minh-vuo-ng.

Hu-ng 14 con thii vua Minh-vttO'ng, me 14 ngiiM T4u ten 14 Cu, kg vi cha, hieu 14 Tricuai-vucng, c4ch m6t nam vua Sy hi gl^t, thi

anh

n5'i

ngoi.

lll-.Trieu-vuong-kiSn-diic, 14 anh ongHu-ng. Vua nay bi tu-ffng nh4 H4n bat, thi nufrc Nam-viet ,

ph4i 14m 151

nu-6^c

T4u.

Nha-Ly Sau Chua

Nam

ti6n.

ra-diri.

L^-Bon khoi nguy duoi to4n quy^n 544 ISn 14m vua, hiSu 14 Tri$udiic. Khi vua 4y bang-h4, thi c6 mot turfrng vua ^y nSi ngoi, hi§u 14 Tri$u-viet-vu;o'ngQuaog-phuc, cai-tri tu- nam 549 16-1 nam 571, doan ph4i Ly-phat-Tur bat. 549-555 Anh ong Li^-B5n xurng virong, hi?u 14 Ly 544-548

541,

Ngo, rSi

n5m

d4o-Lang-vuong-Tbi€n-blio

tri

nu6'c7 nam.


— 1)71-602

Co oguW

I'J

nhft Ly,

lii

tir6ng Phat-ti kSvj.hi^u

16Ly-hflu-D^-phat-:u-, if

roi

phuc c4c

nam

lai

phSl

nirfrc (Tirg^c 32

Iri

nbi Tuy. VJy

tu-6-nfj

14iu loi

nirijc

oam, An-

im&c Tin hen ba tr5m

D^oi nira,

Bo^N

i

TtlO" HAl.

Nhirng dong vua khoi tuY phue Tau.

niro-e

NHa NG6 - NHA

BI.VH

- NHA LE.

(9^3-1010) 10 - Bo-i Ng6 quY^n cai tri ( 93J-SU ). BSn T4u nhS Bang dong vua c6 danh-tiSng bay-liku xaif'i mat ngoi, nen nhieu dong vua tranh vi vai nhau — Dan Aaaam thira buSl xdn-xao nSy ma kboi-pbuc lap lai nu^c-nha cho khoi I&m toi ai nira. V|y c6 mot quan bSn-th5, ISn la Diro-ng-di4n-Nghe khii ngijy dSu hSt, nSm 923.' Ong ay thSng du-gfc binh Ngo nhieu Iran cbSng hay nguM phSi mot quan n^i cang, Icn li Ki8ucdng-Tifen giSt mi chet nam 937. Bay-gifif 1^1 c6 , quan kbac Ika QuYSn-Ng6 giet Kieu-coQg-Tien, va l^p dong vua Annam dau hSt. '

;

(

^:-

thi c6

)

G6

16*1

ySn s5ng

« Khi 6ng Quy^n sinh ra, khSp c5 nh^. Tu-frng mac ong

truySn r^ng la lo^

r

%

lyng c6 ba myt ru5i-son. Ai xem-thSy ngwi-i tbSy deu iSy 16ra-la ciing quySt tre nSy Dgiy

di thitang, sau


-

20

b&i d6 mfri dSt l«d 14 sau se davc hlnh v6c lo-Urn Qaafn. Khi d8n taSi tru&ng thinh, b« di chiiraphi-thiro-ns, mSt ng6 cd lo4 nhii chi-p, cai-lrj c5 nufi-c

cliSm c6 oai

6ng

nhu

;

cpp. »

Sy thing duac binh

Tau

sai

tiep giiip

Ng6-

Kieu-cong-Tien, Ihi xu-ng viiomg, hieu 14

Viro-ng-Qa^fen, cung dinh ngif tai C<3-Ioa, xira Loa-thanh, 14 kinh-(J6 cu vua An-dnrffog-Vucrng da lap xua, nam 255 trtrAc Cbiia ra-dW. Nam 767 mot cae quan nguyeo-soai Tau da khi cong 14p kinh-do mo-i, la Bai-la bay 14 La-thanh, chinh cho nay c6 thanh Ha-n6i ; rSi nam 808 lai su-asang',v4 boi-bo cho nguy-nga vftog-chac hen.

ly vay lir n5y \S sau d&n Annam diiffOthongdong diing mot nu-6c riSng nhu- d6ri vua Anduwng-VuoDg, lai c6 doDg vua mfri noi vi cac Vua Au-lgic.

16

Vua mW nay dat qnanquyfin, che laip nhirng phep triSu-dinh phai cii v4 chi-djnh sSc y-

phijc phdi dung. Thu-frng vua m6i, thi vi?c Irmic hel

moi khi doi dong nhu-ng luat-l?

Ngo-Quyen Ihi Ihay cham lo bo nu6c T4u dan Ant am da quen lau ddi.

the ay lyc

1?

la lo cai

;

d6i

hoi. — DSd Annam — Al kh&i nguy dSu

Cau phuc

?

Ai giSt Dirffng-dien-Ngli6 ?

KiSu-cdng-Ti^n

LSy hl$u n4o ? kiDh-d6 o- a§u7 ^y 14ra sv gi ?

thua dip nSo h?l

?

— Nam

m4

thoi-

kh5i

n4o ?

N5m n4o7—

~

Aigift

— Ocg Quyen ddnh giac \&i al 7 — — Ngy dan 7 — NguM T4u xua — Nay ch8 d6 c6 Ihinh nio ? — Vuo

?

Iftp


— 1 1

Hal anh

xu-o-ng-NgAp.

loi

(

em Ng

9ii-965

21

--xiro-ng-Vftn vft

Ng6-

)

Nlidrng phe Ihua da lau nam, nhu-ng dSn lim da 14u dW, Ihuang cbSng Ir y^D duac. Nam

944 Ngo-Qujen kha,

14

Ibi

em va

ten Ik

thi

vi,

Tam-

hi^n

IS

ma

Ngo-xtrc/ng-Ngdp Ik con Ngophai lanh 'Aa cho khoi n?n. Song Ng6-

Binb-Virffng,

QuySn,

bSng-ha,

con Dircng-dien-Nghf, tiem

xiro*ng-Vfln, cung la con

Ngo-Quyen

lai

daSi

duo-c Binh-Vxiang cung len lam vua, hi$a

\k

Nam-tSn-Viro-ng. BSy-gicr Ngo-xuo'ng-Ng^p trStxt ve Rhia quy'^n v6i em ma cai-trj mpt it lau nam 951 tfri nam 951, hi?a la Thien-sAch-Vfcno. Khi ay laii c6 tudng ding nghlch tSn 14 Binh-bdLanh, riit vao Hoa-lic trong linh Ninb-binb, l^p doa cf do, ma cbang cbiu phi^c quyen bai yua. Hal vua di dSnh ong ^y, song cbang dang vi^cgl. N5m 954 Tbien-sacb-Vuffng bang-ba, tbi mot mlnh Nam-tan-Vuong (ri mrfi-c mS-lh6i song dSn nam 965 vua ^y ciiDg bang-bS, dang-kbi tbSa cbinb di danb quan loan. C^cb it nam trii6c, vua nay thS[y quyen minh cbang dugc virng, thi da sal su* qua Tdu doi nbd Han ma cau phong cho chSc vi^c. :

;

Cftu hAi.

NgS-Quyen bang-h& nam n^o

?

Ai

tiSm \i ? Hi|u ndo ? Ngo-xiro-ng-Ng^p gi ? — Ai 16m -vua ? Hien ndo ? -- Hal anb em 5- vfri nhau I4m sao ? Ai loan 1 Thi4n-s4<:h-Viiffng bang-hjl nam nfto ? Nam-t^n-ViT<yng bang-b^ nSm n&o ?

— —

CA

sai sxx

Um

ben Tiu khdng

?


_ 12

22

— Bo-i vua Binh-b6-Lanh

(

ytr,-'J19

).

Vua Nam-tan-Vuang bang-b^ (loan, Ihi nirac dang may phe ra Io?n-lac hoD-don qu4 11. BSu loan, ggi la Sir-quftn, cbia nude v6i nbau mi trj, kbi tbi tiep ke nbau, kbi Ihi mot luat, ma hang danh giac v6i nbau luon. Con ong Binh-bo-Lanh d6ng don tai Hoa-lir, nbu da noi IrucSfc nay, tbi cii' danh cac ke tranh cbien v6i minh, ma lan-lSn tbang duoc ca thay. Vay ca dan Annam deu suyphuc nhan ngucri lam dau, cbonenn5m SeSngufri lay bien la Van-lhang-Vircng ( cung c6 ch6 ktn la fifii-(/ianj-l iTo-ni? ) Cling mot nam ay, vua lay la Binb-lien-Hoacg, roi Tbai-EiDh.

hieu

nam

a70

doi 14

lai

Ay la dau nha vua boa-quoc thii hai, la nhft Binb. Vua nay cai-lri kbon^ ducrc bao-lau nam 079 vua bi mot lea linh giStmSchgt. Vuadatten :

nu&c minh

la

Bai-cCi-Vift.

- ) Vua mnon tap dan cho bi^tgiu-kbnon-phep luat-lc Yk Id so- de giir cho bi^t l5i pbam, thi day sSm (

de trong san trieu mot c^i chSo 16-n oSu nuo-c soi, cung Iruyen nuoi opp nua. He lyi nho'n thi hoSc phSi trung \ko chao nuac soi, hoac phSi thS cho cop du" nhai xuong. ThSy may clmyen d6, thi Ai biSt Ihoi-

Annam d6-i loan-lac ay la thS nSo. Vua cung sai sii- qua Tau nb4 Tong ma cau phong. Va cac lioarg de nuAc Tau da mSl may

luc d§n

tiJih

bEn nam

mh cbua

lay

lai

dacrc, thi

nay

rSt

tan 16ng nhan lay cac vua nii6c m6i ben Sy 14m chtt-hau.; c6n phan cac vua ben nu6c Nam nghl ring : giir chiit lich-sir Iheo phep, m4 duac l*n


23

quyen manh thg IruAc mSil (ISn, u4n cDnj! cii giS v4y. Vi^c dai sir dW Binh-bO-Lanh da Ijim, lii chia nu&c lam imr6*i dao. Irj hSi. — Nam-lSn-Virong bang-ha (loan — Dinh-bo-Lanh lam gi — Nam 968 l^y hieu ndo — C6 dSi hieu khong — B^Dg-b^ nam nSo — d6 tSn gi — C6 sai bSn ta Th? d4o ai

Cau

?

nirffc ?

?

7

? Nirfi-c

T4u Ichang

?

?

liic

— Cbia mSy

?

dao

svr

?

— Bcpi Le-Hoan va

eon &Bg &x(SSO-lOIO ). Binh-bo-L5nh b&Qg-ba, Ihi con li Vf-vu'O'ng-Tue len Dgoi trj vi song c6 mot quaa \da lia la Li-Hoan ep vua ban tir6"C vircngngoai cho minh, roi nam 980 ong ay tiem vi ma xurng hoaog-dS, hi?a la Thl§n-Phfic. Xy la dong vua thii ba, la nha L6 nha nay tri diTwe 20 Bam, CO hal vua ma-thoi. Nam 1008 LS-dai-Hanh la ThiSn-Phuc baDg-ha, Ihi L6-long-Binh la con len ke vj, hi?u la CSDh-thuY. Vua nay hir nSt qua ma chel, thi LY-eong-USn soin ng6i, cung lap Nha-Li cSm quyen tri nude tir nSm 1010 13.

Nam

fl79

;

;

to-i

nam cau

hieu nSo

nio

?

122S.

— Ai ki vi ? -- LS-Ho4n lam gi ? — L3y Bang-hS nam nio ? — Ai k? vi ? — Hiett

hoi. ?

Bang-ha sac

cSm quySn m^y n3m

Ki

? -- Ai

soSn ng6i

?

Nhk

Li?

?

iSt l?i c&c

nha vua

truiSrcnSy.

Nhft-Ngd. 939-944

Ngd-vircng-QaySn thing dugfc ke nghjch v4 cAc tucrnK T6u.'


Ihi

Ng« vuo-n;-Quj6n binB-bS, song dgn nam 950 lai mSl

9J4.9G5 VI

cm

Dgoi,

vnr

tiSm

ma coo

Ngo-QuySo 14 Ngonam-tSnViro'ng-iu-omg-Viin Ng5-lhi6n-s4chDU-frc Chung vcri anh 14

tri

Virffng-xlTCTng-Ngap.

Khk Binh Binh-bo-LaDh

968-970

cai-tri,

bieu

14

Dai-lhang-

Vuffng. roi iSy bieu Binli-tidn-bo4ng-Th4i-

Blnh.

Nba L& La-aal-H4nh

980-1006

tlSn

Thien-Phiic Liem

14

vi,

qua-dM dtrgc 65 tuSi. LMong-Binb 14 con Thien-Pbuc 1006-1009 bieu

14

C5nh-Thi'iy. song hvr nit

B04N

Nha Ly 14

-

Ly-thai-T(S

( 1028-l05i

ki-wi,

chSt.

thCt ba

(

ioio-i2i5

lOlO-lOW

(

qua mi

rSi

)

-

)

LY-thai-T6n

).

Nhk Ly la nba vua Annam c6 danli tieng lam, tru6c chua c6 nbanao vichobaog. Nha Ned, nhk Binh. nha Ls tuy da ciru diro'C quS hiro'ng cho khoi quan Ngo hi-hi5p, song Irong mxfrc hay con xon-xao, chua l$p dSu gi cho viing ducrc, Nhdf CO nba L^ m(iri 14p dtrffc ddng vua ;

cha

viing,

m6i an trong

nird-c.


— L^-coQg-Uan

26

lara

vua, (^a hi?u

la

Ly-thaf-

1010 1028 ) bBi c6a song da cbi Phdt-ma se k^ Tj minh. Dau v^y cuag c6 ke tranU ngdi v6i ong ^y, nen ngufri phai giao chiSn v6i ba aah em minh l^i den vua in(yi qua-dd^i. Phail-ma l£(y hi^u la LY-thai-T6n ( 102810S4 ). Cac vua aha Tong cung nhSn doog vua

Tb

(

mfri cung ban hi?u cho Ly-tbai-To, qaan-vu'O'ng. Cftu hoi. --

CO cong

n^o

?

M3y

nM vua

xura Ifim^gi

"

L^-c6ng-UaD c6 hieu nko Phat-ma phSi Bat ai k^ vi ?

gi ?

Glao-chi-

la

*?

7

~ NhSj;,L;f^ — Cai nam

Ifim

15

Xira

— Giac vo-i

niro-c

quSn Ngo da

gi

cho

— Cai m^y nam ? — — Ban hieu gi

L^y hieu niio ? dirac quyen ? Vua Tku CO nhan Nhi L;^ khong ?

?

Chidm-th&nh.

,phA-luyel

nu&c Lam-^p,

khi giac vai nu-d-c Cbiem-tbknh, nay dlin Annam cung cii tiSp giSc ay. Giai-han hai nu-6c Nam-vi6l va Chifim-lhaah khi Sy giap nhau ben bSe tlnh Quang-binh baj-gifir. Thien-ha iburd'ng roi lai

do tai ngirofi Annam gSy moi gi^c, 1km cho nu-i^c Chi^m-thknh phai ph^-luy^f. Song cu S^ ma do, thi thay ro cbang phai tai b€n ta, mot tsii b&a qu^n Chi^m-tb<\nh mk-ch6. Ghe phen quan Sy da dung thi^t kbi xong-pha coi daL Annam, mk hSu h^t moi l^n dSnh gi^c cung la tai dan Cham xongph& ctt^p bSt nhu*ng nguM Annam ffgiAp coi. Dau cho Su- conoi Ib^m cbo m^n \M di nua m^clong, cung du le mk doan quftn Cham ( Hirl ) \k quSn hay cir6p-ph^ khoSy-rSy, ndn sinb c6d&nh


26

-

cung nliir quan Lam-3p xira. Trot ddri nhA Lv obirng lo dAnli giSc vAi dSn Chi£m-thanh CO danh v^-i quan nha T6ng il laa ma-tfaoi, Bcri L^-lhai-T5 codi d&Db ncrifcChiStn-thanh m5t I3d, la nam 1020 Nam gy ThAi lu Phal-ma dem binh danh quSn ay tai ben bac tlnh Quangbinh va thang dircrc no. Boi Ly-lh4i-T6ti, la Phai-ma, cung c6 gigic vdi nirac Cbiem-lhSnh. Vun ay quygt danh mot gigc,

;

15n ca Ibe cho xong, tbi chieu

nam 1044 cbinh minb vua

nhieu binh sT vS Ihan chinh di danh

giac n^y.

(®) Doc ding thily nhuDg dau may diSm IJnh. Bin cSa Bai-Sc. may sac da la, sdng gi6 lang an vay nfin vua dSi tSn Bai-4c I4m Bai-an, Bgn hdn Ma-c3 ( cung Mu 14 L$-de ), & ngoil kho-i ngang du-6'i nam tinh H4-rinh bay-gia, c6 dim may h6ng che-khuSt mat-trM cScb mpl dSl nfia ki c6 inh may vSn-v4 bao pbu tbuySn rbng vua nglr. Nber thuto gid xudi ;

;

bu6m n6n do4n

t4u vua 6- tp- kh;iu sdng Nhu-t.le ( nay song B6ng-h6-i ) chay c6 mot ngSy liSn toi cira Tu*-hien ( or phia nam klnh-do Hug ). 14

Vua

Chiem-lhanh dem binh linh voiBinh hai b^n & each nhau cai song Ngfl bS ( nay 14 song n4o khong biet ) ; chu-a giap tran, ma quan Cham da chay. Bgy-gii bmh Annam dug! theo, va gigt hSt nliieu SiV-k^ ke 16-i ba van ngiro-i tu- tran, nam ngfin ngiro-i b\ b^t. L?i cung lay dtrac dSu Sa-d3n, IJ -vua ChiSm-thanh, dem ve dang cbo Ly-thal-Ton vua Sy IhJy Ibi d^ng 16ng thiromg, cSm dirng gife't ai nu-a. C6n kinh-do nitdp ay la Phat-th«, cung tuang

n-jfirc

ra

han

ngir.

:

;


— —

27

phai quan Annam cud'p-pha, ( (iiri nay c6n thSy luy dat phia lien kiah do Hug dgc theo m& s6ng

ben

hiru. )

Nhfrng the-lhife'p, con-hSu, con-hat, cotimfia. con tuong nha vua thSy dSu bj bSt ca lai nam ngan tO, vua Annam sai di 14p Sp trong tinh Nghe an vS Hirng-hofi, cung la nbirng quan bi bat trong giac nay. Cau hoi — Nuo-c Chieni-thinh v^ Nam-vi§l giSihan 6- 6au 1 — Quan Cbiem-th&nli I&m gi vo-i ta ? Bifi nh^ Ly niroc Annan: d^nh giac v6-i ai ? — Bdnh No-i n^o ? — C6 thSng kbong ? iSn dau nam n^o ? — B5nh ran thtr hai nam nko ? — Gap nhau o- dau ? — C6 gi^p Iran kbong ? — Annam thi sao ? — Cham may van In Iran, mJly ngiln bi bat ? — Vua ChigmVua thinh tSn gl ? — LSy diSu vua dSng cbo ai ? Annam day d^u gi ? — Kinh-do Chi^m-tb^nb t6n gi ? — — Nbiing ai bi bat ? Sai di din mi. ikm gi ? (V dau ? :

16

— — Bfri Lt-thanh-T6n ( 1054-1072

)

Boi Ly-thanh-t6n, nam 1089, l?i c6 gi^c nua chinh vua de binh xuat chiSn, ban dSu phJi thua it Iran, raa sau thi bat dvrac Chfe'-cO, la vua vua ay the ba ch&u la B6'vuAc Chiem-lhanb cbinh, Bia-LY, Ma-linb, ma chuoc minh cho khoi lim t6i. Ba chau Sy riy 14 linh QuSng-binh va phia bac tinh Quang-lrj. V^y thi coi nam nirac Annam kbi ay an to*! sdng Qu^ng-trl ( ciingkea ;

;

la cija Vi^l. )

cau hoi Bcri Ly-tbAi-T6n c6 giac v6fi nttoc Chi^m-tbdnb nam ndo ? Vua niriyc ^y l^n gi ? Thua thi mSt chau nfto ? —.-Vay coi nam au&c la t4i


— 17

- Bo-i

v&i nu'd'C

28

-

Lt-nho-n-TfiQ

(

1072-1127

- GIftc

)

Tflu.

Lv-NHO-N-Ton tri niT*c lau nStn d*i vua Sy c6 liSng danh giac y6i nu'd'C Chi^m-thdnh v& nird-c Ng6. Nam 107B quan lii6ag Ly-thiro'ng;

Kif t phung mang di ngCr quftn Chfim dang xAng Dattc, songphaithuaqufinSiY- Dauvayqaan fiy cung lay dam ho? dS ba chau m6i nhuang. Vua Li^-nhwn- rdn phai nghi vi?c giac \{ri nu&c Chiem-thanh, m^ lo ph6ng can nguy-hiem to h»n. Vi CO Liru-Dl, 14 tii&Dg nhi T8ng, sam-sua xam chiem nir6c Annam. Quan LY-thirccng-Ki^t dem hen m6t v^obinh ra.d^nh tra tii6ngay, cung sat hsii chau Kh^m. chau Li£ni, giet ho-n tain ngan qu&n gi^c, lai thSng du-o-c d^o binb den tiSp-ciiu Liru-Di nura. Bay-nhiSu vi^c Sy da xayra Irong tlnh Qu^ng-Bong, Quang-tftY. ^^^

pha

nirofcTau.

Nam

1076,

Tbn-Ban cung

14

ivt&ag

Annam,

vSy thanh chinh Chftu-Ung, khoi bon muai Dg4y bat duoc thanh ay. Quan thu thanh chang muon lai-h4ng. thi truyen cho c4c ngu-firi nh4 t\rvSn hgt th^Y. roi ong Sy cung tvr-ii ma ch8t. D4n troDg thanh cung noi guong, chang chiu dau phuc nguM Annam, nfin so ke pbai giet trong thanh hen 5 mudn 8 ngan, con ngo4i ca sir k§ •duffc mot veo. Binb Annam cung bat nbigu ngtriri

deal v§ 14m

Bay-gifir nhii

toi.

T8ng

Iji

sai

binh

tiep-ciiu

;

m4

dao binh T4u bSt ISy nhifeu chftu trong tlnh Cao-bSng. Nam 1078 L;y-nhaQ-T6n sai di tiSn c8ng vua thuong-vi, vak xin vua 3y tra I9I duSy


— chdu quan Nro da iibau the nay

:

29

bat.

V^y

hai bSn hoa-ir6c

vua Tau nhiro'ng

Ia|

m&Y

\&'t

chftu,

con vua Annam thi tha cho efic ngircri T6u, phai bat lam toi mSy nSm trird'c dircrc ve.

mM

khoi \hm toi nir^e Tau, Ay nudrc Anram ray da nSn h^o-cu&ng luc-hrcrng, dSn doi nir6c TSu hoa v6i ta kh^c n&o hai nvt&c fuDg

ma

dong

siVc

Yen

doDg

"viec

t^i

ohirnhau.

ben phia bac,

ihi

L;y-nhffn-T6n

mdi

khi lai vi?c giSc yd*) niro'c Chiem-thanh. Nam 1094 vua ay sai di IrSch toi vua Chi€m-lbanb vi sao khong di ti^n cong cbo tbvr&ng 1$.

Nam 1103 c6 ngu-o"! lana loan & Ngbe-an thua binb Irieu, thi tr5n v^o na&c Chiem-thanh va giuc vua Che-ma-Na xam chi^m ba ch£iu vua Che-cu da nbudng xu-a. Song Che-ma-Na giu paSy tinh ^y cbang bao-l&u, \i nSm sau ughe tin c6 biuh Annam k^o vd, thi v$i-v^Dg tra lai. CSu hoi Gi§c v6i

— L:^-nho'n-T6n d^nh giac

Cbam nam n^o

?

-- -

Ai l^m

vM

ai

tiro-ng la ?

?

--

Co*

m^ d^nh ? --- Ai th&Dg ? — LSm hoa-d5 n^o ? — mu6n chi^m niro-c Anoam ? — Ai ddnh-tr5 ? — L# Gi^t mSy quan giac ? — thirffng-Kiet sdt chSu nSo ? C6 thang dao binh n^o nvra ? — Giac Sy & tinh n^o? gi

Ai

— Nam 1076 T6n-Dan bat thSnh nio tb^Dh truyfen gi ? v^ trong xijr 3y ?

T6n

Nam viec

sai xin gi ?

1094 vua Irdch ChJim dlfeu gi 7 gl ?

?

Quan thu

— MSy ngu-M phai gt?l trong thaoh

— Nu6'c TAu Ihi sao ? —~ L;y-nhofB— HoA tbl sao ? — C6 giac gi niia ? —

™ ChS-ma-Na lim

gi ?

— N^m

— YSn

tai

1103

sao ?

c6


30

-

- LY-lhao-TdnC n27-llSS

18

).

LY-lhSn-Toa c6 binh nu6c Chi^m-lhaoh cung nrfyc Cho*n-)ap xoDg vSo nub-c Annam. Quan Sy iSn binh cho t6i llch Nghe-an. Clicnlap !^ nird'C Cao-Mfin. Dp nsy m6i tbay dan Cao-men d^nh giac v6i dan Annam Ian dau hSl. Su-ky noi dSn nay lam chir-hau nird'C Annam da lau, doi khi cung td-i nop thu^ nbu'Dg vay dirng tiro-og la phuc tung Annam cbo tbiel vi?c dau. Hai nairc Chiem-thinh va Cho-n-lap da xong vao Xii- Ngh?-an the ay, thi each it nam sau, la cam 11 33 cung di chiu tbue tien cong vua Annam. Cau hoi ? -- Ai kg vi Ly-nh»n-T6n — Bii Ly-thSDBdri

;

."

Ton

nuo'c n^o xong \ko

— Cho-n-Iap Id Nam

ado ca hai 19

nu-frc

ndo

nu-6'c

d^nh nufrc ?

Xu-a da pbijc

chiu thug li^n

— LY-anh-T6n ( 1138-1175

Nam 1152

-—

dSu chua ? c3ng vua .\nnam la ?

T6-1

?

— ?

)

Abi Li-ANH-ToN, c6 ong hoang

Dttdc Chiem-tbanh ten la Ung-minh-ta-Biep i^u xin vua Annam giup minh len ngoi. Ly-anh-T6n

nam ngin binh

sai

di giiip org Sy song CM-bi Chiem-tbinh gigtcStuang Annam, tu6-ng &y dem theo niia. Ay 14 ISn dau hSt trieu H4-noi muon du- v4o cic viec riSng nuiSrc CbiSm-thanh, song cbirft diro-c viSc gi. ;

la-But, la vua

caongboang

Nbung-m4 Ch'e-bi-la-Biil so vua Annam cuuh4n, thi g4 con gai minh cho vua Sy. ^^" h°' - Nam nio Ung-mlnh-t4-B16p xin Annam giiip Ua n86i ? — Tu-6-ns Annam v4 6ng hoing Ihi

sao ?

lim

g) ?

— C6

dup'c vi«c

Ichong

?

— ChJ-bi-la-Biil


20

^

- LY-cao-T6n

Bdri Lij-cao-T6n

lan-lSn. lien

(

1116-1210

Ihi

).

nhA Ly b^t dSu suy-sut

Nude Chieni-thanb

bdt can cang viec di

Nam '177 quan Hi)i xong-vao %u Nam 1199 c6 quan Annam vua sai di

cong.

Nghf-an.

virtrng cbo vua nuac Chiem-th&nh, ra& cbang ro b&i c& nio vua Annam sai di l^im yaiyNam 1203 c6 ngu'ai Itia, ten la B<5-tri, gbe vao cua Ky-anb ma noi minh bi cau la Bo-Biea duoi, xin cac quan llnh Ngh?-an ciia giup. Ong ay thay cac quan khcng lhi?t bung, tbi bSt mk giet bet. Cling Ibira djp ay ma cufi'p-pha xii Ngb?-an. Nam nSo qu^n Hfri ( Cham ) xfing-vio C&u hoi

phong

*

xu Nghe-an

?

— Nam

truyen ong Bo-tri 21.

1199 c6 vlec gi ?

— Thuilt lai

?

— LY-hua-T6a

^

(/?/0J224)

Qiri Ly-hu?-T6D nam 1218 quSn Chiemthanh, quan Clio-n-lap lai xong-vio iinh Ngb^an. Xy la dau may chau yua CbS-cii nhuimg cho vua Annam chua c6 pbuc Annam cbo thi?t. Biti Ly-bu^-T6n cai-tri, tbi giac-noi noi tirng-bung. Trong den ciingconhieu ke mong loan. Cd nhi kia, IS nha TrSn, ciing da c6 quyen to trong nu&c. Vua c6 nhiing con-gai ma-lhoi, nfin troi \\ cho con nbo tuoi h»n het 14 Pb^l-kim, *hi?u 14 Chiea-hoang, do?n v4o chua, khoi ba nam tbi bi giSt. Vua ba ChiSu-ho4ng c6n nbo lam m6i CO bay tuoi, m4 mS mot tieu-hSu cung m6ttrangtac, la ngiro-i nha Tran, cung ung ket-ban vot nguivi 8y. V4y bSt d6i nha Ly t6i d6ri nh4 Tran,


32

Cau hoi nSi ?

- Nam

- Vua

tuSi ?

-

cho

Ir8i vi

K4l ban

vfri ai

ai ?

- Chicu-hoing

duO'C

m5y

:'

Nha Lv

1028-1054

B<rt

cae vua triro'c a'&x-

K'4 tat lai

1009-1028

-

1218 ai xoDg \ko Nghe-an

:

Ly-thii-To hay li Than-vo-ho4ng-Be 19 nSm, s3og dlrg-c 55 tuSi.

Con la

14

Phat-Ma hay

LJ-lhai-Ton

Irj

Biic-Chinh, hi^u nam, avr»c 6&

14

tluo-c 27

tri

tuoi.

1054-1072

J072-1127

Con ch 14 Lj'-lhAnh-Ton, kea 14 NhtrtT6n, song iliio'c 50 luoi, tri Saac 17 nSm. L^-nho-n-Ton 14 con ca ken Ift Ki^n-©l!rc, Ign tri nir6fc, thi ph&i nh6f c6 me hoi giiip vaa nSy s6ng dirofC 63 luoi, Iri nu^c <lu:o"C 56 nam. LJ-thSn-T6n ch4u vua trttcfC, s8ng iacrc

mM ;

1)27-1138

23 luoi, tri nu-6'c dirg-c 11

1138-1175

nam.

mwi

Li'-anh-fan, 14 con ca, len ngdi hoi

ha

tuoi,

hieu 14 An-nam-quSc-Yurcng, sSng

,

dug'c 40 tuSi. 1176-1210

1210-1224

L^-cao-T6n 14 con thur s4u vua tm&c, tri niro'c 35 n4m, s6ng duo-c 38 tufei. LJ-hue-T6n 14 con ca, thS vi cha hSi 16 tuSi, vua nSy chpn con-gSi Ihithai minb, iSn 14 Ph at-kim

v4o

chiia

nirfrc

;

(

Chieu-hcing ) nSi

khSi ba

n4m

dwcrc 14 n4m.

thi bi gi^l

vi, ;

doan

da

tri

^


-

33

BoAN

Tii<r n8.v

NhaTran

(

1220-1414)

Cac vua nba nSy iTa&c lo duoi quao Mdngch xong-vao troDg coi nii6c, roi lai d^nb giac \m

kbong duo-c may-mSn Va lai cung pbSi lo dep c&c quan trifeu ghe phen dSy nguy. Bai vay Dirdc-nb^ ra jeu mil binh nha Minh bei Tau lai bSt niidfc Anoam. Du6fc

Chidm-thanh,

cho bang cSc vua

22.

— TrSn-thai-Ton (l2-i5-l"58

Tr^n-thai-T6n tfim lo viec (

»

)

n;a

Irirdfc.

).

cboag hk Chieu-hoang tan

nuic.

(ri

BM vua

la

5y

c<)

dinh s6 m<jc,

Igc c4c quan, cung nghi-dinh thug

chlic-lircrc,

le.

b§ng-

ThuS thin

Ibi

ke c6 mgt mlu rupng phSl nop-mdl auan li^n ke c6 hai mSu, bai quan ke c6 nam mSu sJtp ISn, thi ba quan ke khdng ru^ng dSt, khoi nop gi Mt. Lai cfr

;

;

mot mSu phSi chiu mOt tram Ihi chia

Wm

mvittl hai

b5

gia

Iiia

thug.

Con

ntrfrc

c6 quan 16n nhS vA trong-Uie horn, mk ke n^io thi dau tbi du'p-c chirc Ian ho*n xira. Ciing troog d6*i d6 ngu-d-i-ta dSp d^ mk ngao k?o nu6c lut trin pb4-hai nhorn dan. MSy chii c6 dSt

du dang-c^p. Vi^c

(

tinii

),

thi cbir-ngbTa, thi lo k;^-Iu-o'Dg

lis ISp b6- d4. thi nhi-nuib^c bSi lai

cho hSt thiy.

Nam 1286 nha Tong phong rawng Ton, cung ban hiiu cho vua ay vu-o-ng. Liic Sy

bjftuan-'ioa

nu^c Tau

lir-lg

v6i

Song nam

la

cho ThSiAn-nam-qnd'c-

mr6c Aunam 1241 c6

S. K. N. A. -3

may

coi

dftn


_

-

31

nioi tbu9C qujen nuirc Tim x6ng-pba dja-hat 11116c Anuam dau ngo41 bSc, thiquantirfrng Phamkinh-An di danh cung duoi du-o-c no. CbSng hay chinh vua cung than chinh kinh vang Iroug cac

nuac minh, vua ]ai qu4 bO Ibau vao Bia-bat nuoc Tau, cbo-nen thieu chiit nira vua pbSi tay quan giac. May vua khoi nan ma duac ve bioh-an. NSm 1252 vua Thai-Ton cbi6u binh danh nu*c CbiSm-lhanh. Nbaa bori nude nay thay cac vua lot d6i nha Ly jSu Ihg, nen dau con den tiSn cong mac-long, song cung hay khuSy-pha cac noi gi4p-c5i nir6c Annam. Va l^i vua nuira Sy cung doi lai mSy chan vua ChS-Cu da nhudiag xua. Lan nay chinh vua de binh rp danh, bat diro-e bk hoang hSu Bo-da-La cung may va in9n, nhiSu quan v& nhi^u ngirai khae dem ve lam loi. Vira Ihang duwc quan Cham, lien bi quan Mongto xong-pha. Co mot luiirDg Mong-co, ten SIT

chi?m Van-nam, roi Hircng-hoa. Chinh vua Annam th&n chinh ra ban ngix quEin gi^c song binh vua tr5n-chay bet, thi vua cung tbao-lui. Vua t6i d6 B6Dg-b6 dSu cho song Nhiha, thi {jap Thai-lir dong-cung dem binh ciiuvifn. nen lu-fiug Mong-co phai Ihua ma nit binh tr&-ve; song cbua phji 14 chiu Ihua cho Ib&t dau. la Ngot-Iiro-ngHo'p-thai,

n&m

1257 keo binh thing t6i tinh

;

C4uh6i.

— Nh4 Trkn ddnh gi?c

ahk iy sao mk nu6-c ra ygu? TraD-th4i-T6n c6

lo

viec

tri

V(W ai

Boan

nud'c khong.'—

pnoag vttOTDg cbo Th4i-T6n nam nio

?

?

Btri

nuo-c'

ai bat

Na&c TSu

- Lai

ban hieu


— CiS

33

Niim 1241 c6 f?i«c v6i Vua thiSog hay li thua 7

Ddo

?

— ai ?

-

Ai Idtn ttr&ng ?

d6 Ihl sao ? — NSm Chiem-lb^nh ? — Ctrsao ? — lijc

n6o 016 c6 siac \6-i nirfrc Thii-Ton b3t dirp-c ai ? — Doan c6 f>iac vfri ai ? — Tii6Dg M6ng-co IS ai ? — Chi6m nu-6-c n&o ? — Tffi — dj?n tiDh nio ? — Vua Annam di ban ngu- thi sao ? Mung-co Ihi sao ? Ai dem binh citu ? 23

— — TrSo-thanh-Ton

(

U5S-W9

)

;

TrSn-

nho-n-Ton ( l379-liS9 ). Boi Tran-thanh-Ton, Nh4Ngayeasaisu-qua hoi-tham ch6 cfty cot dSng. Dayan-do cay c6t do la the naj Ihuo xiia d6 n&m 13 sau Chiia ra dd-i, Ma-viSn 14 tiling anh danh bSn Tau sai qua d4nh ba Trirng-Trac oug ay tbang duroc thi dung mot caj col dong, lai c6 thich cbft rang «BSngtru chiSt, Giaochi dl4t, n la cot nSy c6 hir, tbi xii Giao-chi pbai huy-tuj et. NguAfi Annam di qua cot ay deu bo v^o ebon no, ho^c da, hoae v6 v& cung manh sanh, de lam cho viJDg them, nen nd bi ehe ehuai kin c5 di, kbong con Ihay dau-lich gi nua. Nay nu-oc Tau cho qua bbi lai chuyin cu lam vaiy, chang qua la c6 ^ gay molgiac, abiragmk dSn dwi Tran-nhcnTon mai danb giic thiet. Vi vua nay dau da c6 Ifnh trayea nbieu Ian mac-long, cung chang chiu qua Tau tiSn cong Tua thugrng vi, chi sal mot ngufM ton-lhSt cung it qnan di sii ma-tboi. llSl-tat-Liet ( Konbllai ), la hoaog-de da tbang c5 phu-wng Bong, thSy vua AaBam cu&ng phep, tbi ISy lam si-nbijc cung quYist oSn pbat. Tru-Ac hgt vua ay xin cbo binh Tau qua ngang dia-pban nuic Annam ma di danb nird-c Chi^m thanh, vi da giam-cSm c&c sij vua. ;

;

:


_

-

36

Vua Ly-nhan-Ton da khdog

tbfem tr4

16-i

su-a danh vS vifc hoJiDg-dS nin trirdc nSy, lai lo xuSt than di d4nh giSic. Chinh thal-tu- nha Nguy«n

nuic Annam lam

giSc nay. Cling bat dirjc

DU&c

TJiu

nam

it

nam bon hU

14

;

ma

toi

kJ dpc-da \&i nguiri An-

ludng 6-ma-Nhi.

Vay Iruac hgt binh Annam thao-lui hai If, ma binh 6nig-Nhi va hoaag IhSi-lir Tau tbl cii san vao cac ITnh nu&c Nam. Chlng hay chfi vna cung vJo dSm noi conR giiip giSic to cho no biSt cua tien lucng-pban troDg nii6c la bao-nhieu, lai diing ben giac ma dinh \di quf-hirong minh. VI v4y quau M6ng-c6 bat dujc ca ua&c Annam, mi vua Nhcrn-Ton v6i cha, U ThAnh-Ton, thiriilvao tinh Thanh-hoa. Vua Thdnh-Tdn lihi ay hay con sting, song da nhugng vi cho con. ;

Nhirng-ma quan giae &

xii-

nong

ciing

d§e

khi Chang quen, nen dau chet nhieu 1dm, Y^y hai

vua

Annam m6i

kh&i giac

lai.

Tnr6c

bet

danh

dugrc Hoang-tii', rbi tii turang dii 6-ma-Nbi, doan

danh tud^ng ca, Ik Toat-6b, ma gi^t ducrc giira dam chien. Trong nhirng tr|n nay quan Mong-co bo thay hSu nhir t6 so con bao-nhi§u soog;

TSu

sol tbi Ian y'i

Hoang-de

rat doi

gian-nan.

H6t-taf-L'et hay tin

Wm

quan minh da

phii bai tr4n vay, ttii chieu binh md-l mi di kho! phijc. Quan giac keo tAi trgn b6 dirol thiiY dSu c6 B6ng-cung v&i O-ma-Nhi dE binh. Mi 15n nSy cing klion cho quan ay horn ISn Irnfirc niia. Qufin Siy Ihang daoc may Iran nho-nhS, roi phai h?l luorng-phan, mi Annam hiep binh ;


xong dinh cung b&t 6irqrc mSy tu^ng cS. Tr4n nSy cbSt da ghd. Vjiy nu-6c Annam khoi lilm ioi. NmS-c nho 14m v^y mi chSng noi binh tirdng MoDg-co, cung Iri4t dSng quio Sy khoDg cho tbang tdri nua, thi da lbi$t 14 rang danh I

Hai trieu Bac-kinh v6i Ha-noi khi daa thl khong thuan y v6i nhau, ma dog ngiiy cang ra tu-tS ban, it nSa 14 cbang con thSy nha Nguyen ma^n ISiy niro'c Annam n&a. Con cac vua Anoam au-14 da th^y viec xira, n^a lo m4 tranh

moi d^u g&x C4u

hoi.

tijng.

— DM vua ij

nhi Nguyen b6n T^u

m4 dung

sai sir^

Ghi chu odo ?— Nay cot thi sao ? — Nufrc T4u hoi vay f chi ? BM vua nio mi c6 giSc ? Tai sao ? — HSl-tStLiet nhirt dinh gi ? L;^-nhffil-T6n Xin sir gi ? c6 l^m 14m sao ? Ai th^og ? Ttt6-ng T4u n4o dOcdn hon ? - Ai tbua dSu hgt ? — Ben ta cb kS n0i c6ng Chang ? Nhon-T6n riit binh v4o tinh n4o ? — Vua Th4nh-T6n con song kbdng ? Ai I4m hai cho quan M6ng-cg ? Hai vua ta thi tbSng li^n ai ? QuSn M6ng-cS thl ra sao ? HSt-tSt-Li^t 14m gi ? B4nh (iiSc d4a ? Ai 14m tuong ? Ban dSu ai thSng ? Boan tu-6-ng T4u hi gi ? Quan M6ng-c5 thi sao ?.— Annam v4 T4u 6- vfri nhau th^ n4o ? chi ?

Tu-o-ng n4o

cot

dong

?

— —

— —

_

24

-

TrSn-anh-Ton

(

liBS-lSU

)

Nho-n-Ton nhirdrag vj cho con, la Tran-anhT6n. Hau hSt cac vua nh4 Traa c6 lh6i hay tir chirc ciing chon nguiri ki vi tri»*c khi bikag-hii.


_

as

Ur cliirc Ihe ay cungcon 16n quyen Thiro-ng-ho&ng. trong nu6c lam va c6 hi^a la Tr5n-anh-Tdn lai kbSi giSc v6i nii<irc

Nhung vua da Bdri

NhcQ-Ton Cbiem-thanb. Nam 1306 vua cyu Chiem-lhanh cung hiia sang du vacg Irocg nuAc mot cong-chua ga cbo Che-Miin, la vua nuirc ay, lien voinairc Annam. Cbe-Man dae chi pbi da, vjng dang cho tripu Annam nhlfeu eua II quichSng irong soDg vua va tri6u Annam xem ra muoa ling vi?c ga cong-chua lam vay. Che-Man cho xuoi vi?c, Ihi fiao ehSa 6, chaa Ly & satcoi niro-c AnEam lam ciia cu-iS^i. Xii do nay la phan hen nam tinh Quang-tri, ca tinh Thirathign ;

va mot phSa tinh Quang-nam. Vua Anh-T6n thay CO loi, lien ga cong-chua. Ma djn Annami b5i da qucn ke nbu-ng dan khac phong-lijc v6i minh la mpi, khi thSy vua ga con lam vay, Ihl etro-i lam. Va lai nirdc Chiem-thJnh tir y ma nbu'ong cho nu6c Annam ndi rong phan datphla nam nbu vay la c6 mot ISn nay ma-tboi, nen cting lii lich la dang nha. (

Si

)

Ba

ch;'iu

Bo-chinh, Dia-hj, Ma-Unh cung 14

,

Sil da nhu-crng, son}< d6 W vua Chg-Cu nbu-drag mi 161 lai col nhiing viec xay chuOc minh cho khoi ra vS sau, Ihi thSy rO dan Cham chang dtlnb nhu-crng

Wm

ba chSu Sy

',

bao-gicv.

Nam 1312

hai

nuoc

lai

rSy-ra

vcri

nhau.

Cbinh vua Ti-£in-anh-T6n than chinh di danh n\i(tc ChiSm-lbi'inh bSt dugfc vua Che-chi mh difa y'€ H&ndi, cung d^t era vua ^y, lA Che-da-khab4-nI4n len ngoi, cbuc la quyfen viro-ng. Baygjcy nu-fi'c Chi^m-th^nh lhi?l phuc quyen .'Vnnam,

,


38

-

_

bao-liiu. Thirotng-bai

^

cho nvi6c khonh? ISn nao c4c

song Chang nan Sy vi Ihay troog Sfr, tbirdfog vua Ha-npi Suae xen vSo c&c vif c riSng mrSc 3y, thi phSo nhieu IJi tai eae vua niro-c Sy tranh tung vffi nhau mi 14m chonir&c c4ng nijiy canR ra xon-xao tan-bai. I

Cau

hoi.

Ai nhir6-ng vi cbo TriiQ-anh-ToD

?

-~

— IVua lir chvrc dang hieu nSo ? — BM vua Tr5n-aoh-T6n c6 giSc vW ai ? — N5m nSo m^ Nho-n-T6n hlja gS mOt cong-chua ? — CheNh4 TrSn c6

Man

tb6i gi ?

c6 u-ng Imflng

?

Dang

gi ?

Ai lihong u-og?

chSu vko ? — Nay li xii nio ? Anh-T6n c6 ung kh6ng ? — C6n 3an Annam thi sao ? — G6 m^y iSn m6 nuo-c Annam r6ng ho*n pbi thiro-ng vay kh6ng ? — C6 giac lai nSm nio ? — Vua ChS-Ch£ thi sao ? — Anh-T6n flat ai 14n ngoi ? - Ban chiic gi ? — Tai sao vua Annam xen vie vi$c Chiem-thdnb ? ChS-Man

25

thi giao

- Tran-minh-Ton ( lSU-13%9

).

Tran-minh-Ton, nam d316 c6 sai binh diinb nude Chi6m-thanh, au la vi nvriS'c ay khfing muoQ phiic nurdfc An-nam nua. Binh An-aam thSt tran, thi vua lai sai d^o binhkih&ctiSpdanh,' cho nen vua nu'6'C CbiSm-tiianb, la Ch^-nang, pbai tbua mi cb?y sang niii5fc Qua-oa ( Malaisie }, Bay gidr m6i bin mOt nguW kia, [fin la Kha-nan Ifin ngfii 11)8 vj, chric \k quyen vu-ang. Song nSm Bdri

'

nu*c ay khdng con dl 1326 IhSy Su-ki? r&ng tiSn e8ng triSu Ha-noi cho Ihwfrng, l?i llv?tc5ng kem cbSng dirac qui bau nhir tnifiic. :

cau

h&i.

oSm d8o?

©iri

TrSn-minh- Ton c6 gi5c vcri aj vi C6n dao binh khic lira gi 7

Ai thua ?


Vua Cliierc-thdnb

Aonam

dat ai I6n

COD

Ib^iib

S6 -

du-Tdn

di ti^ii

Irt

ai

n(i6i

'.'

'?

— Tr6ii — N3na

di

*lau

132()

lMt-1369

f

r3W-13i!

'.'

Vua

nu-6'cGhifira-

cung tri^u H4-nQi kboo^

TrSn hiSn-Tdo (

-

40

)

'*

va TrSn-

).

Tran-minh-Ton nbu-CTOg vi cho Tbav-hienma liay coa song cho den dcri vua sau niia, I.i Tran-di3-T6a. BM TrXn-hien-Ton ( 1329-1341 ) CO danh giSc v6i nu-6-j Ai-Iao mot Ian, ma khdng ttiro-c viecfi. Bfifi Tkan-dd-Ton (1341-U6a) c6 ong hoaog mt&c Chiem-lh^nh, ten la Ch%'-m5, bi em re la Tra-hoa-'>e-de duoi ma chay vko nirftc T6.V,

Annam. Nam 1353 Du-T6a

dmc tol djp ma sentJo trong cac vi$c riSng nufirc Cbiem-ltanh, lien sai binh di giijp Ch?-mo phuc nghi?p; song binh tliiSu luong phai rut vS. Bay gitr quSo Cham noi danh va xong chiem chau Hoa m6i nhucrog cjio Annam.

nu<yc

C4uhoi. ii4o ?

— C6

Traa-hign-Too dinh giac

dirg-c viec gi ?

Du-T6ri sai binh

kbdng 27

— Quan Cbam - Nghl-Tdn

nam

?

Ihi

(

Dfl-T6N bang-ba hiu quygt ton chau

minh, 18n 14m vua

;

vo-i

nufrc

— Ai xin vua Annam ciiu ? nfio ?

14m

Co du-oc viec

gi ?

1370-I37i

).

khong con ke dai. Ba thaivua Minh-t6n'la chSng

song vi«c bSt th^nh,

Ian Dirorng-nhu-l-Le b\ c4c

vi

cich

it

quan l»n theo phe one .Ngh«t6i> cSt chiirc ciing gigt dl. Bii IhAi-hau trSn qua nuCc Chi«m-thftnh xui vua nude $> x6ng


-

41

li DQ-T6n nhCrng sung siro-og chSng lo chi dSin vi«c ra 1*1 binh-liah, nen qu5n C/iam kio thing Qaan Sy Ha-n6i ma kbong ai ngSn-don gi hSt.

dinh

me

na/rc

Annam Vua

truAc

cho-i

so cua-c5l ciro-p pha cung dol ca Ibinh, lay v6 vk bat nhieu con tre dang tbl nam nu- Annam, dem ve 1km toi moi no. Su-k;^ lal th«m rang : tir su- khSndo ve sau nuo'C Annam ckng ngay Iran

kho. lli4i-haa qny8l I6n ai 14m 7aa ? Cftu hJi. — — Dufrng-nhut-Le bi ai ? — C4c quan Ion chon — B4 lli4i-hau trSn di dau — Tai sao mk nvrac — Quan Cham 14m Aanari! tliua 28 - TrSn-duf-Tda ( 1311-1317 Bii

ai ?

?

gi ?

?

).

Nam

dSu IriSuvua ay cung ChiSmquyfe'l danh mot Iran ca the ma phk nudrc thknh cho xong. Vay vua ay chieu mot dao-binh !a mgl v?o hai muda ngii6-i, chinli vua tban-chinb ra doc chiea. Vua nir^c Chiem-thanh Ik ChS'bSngNgahai-hungkinh-kbiSp. ben g&i liSn vua mirb-i m&m vang song vang t*! cbau Hoa, thi quan cai cbau ch?a lai chang cbo dSm di. Vky binh Annam keo lii kinh-do nu6c ChiSm-thknh, nliung ma ph4i phk Ian v& chay vua cing nhiSu quan d?i-tban bi tir Iran con bao nhi4u lai-hkng

TrSn-due-Tdn ke

vi

than can-gian thS nko

anh.

mac

1376

long,

;

;

;

hgt, ke tbokt diroc

mk

ve thi

It

lam.

Cku hoi. -- Ai kS vi Nghe-Tdn ? — DSu m4 TriSuUiaa khong chia, DuS-Tfin muSn 14m gi ? — Vua Ai chka 14m gi ? -- Vua ChSm 14 ai ? — Gil sii gl ? Vua thi sao ? lai ? — Binh Annam thua & diu ?


2(1

- Tran-dS-Hifn (1377-1388)

Vua Nghe Ton

la vua nhirwDg vj, khi duffc binh quoc da thua, ma em minh \k TrSn-du?Ton da l« IrSn, lien ton Triiti-de Hien, 14 con ong ^y, len lam vua. vua Day quan Cbam kep ra Hi-npi ba

tin

BM

nam 1877, mot Ian 1378, ni6t ISn nuanam 1308. LSnnay no phaphachlTnh Thanhboa, tinh Ngbe-an cung dal ong Hue la tiro-ng An-nam da lai hang vdi no, nam 1376, liic vay thanh Bo-Wm, len Um Tua cai mSy xij no da ISa: mot Ian

chiem divoc; ong nay lay hieu 14 Ngu"-eSuTircng. BSy gicr c6 mot quan, t^n la Le-qui-L€, CO quyeo the lam, cung la ngu-cri da lam cho quebuang phai muon deu tai-hai, ong ay duoi dirorc quan giac. Dan vay hang nanj quan Ch&m cOng con keo vao c5i dat An-nam. Nam 1381 An-nam tiSng the lam, den doi phai dien tbSy chiia di linh ma danh quSn ay. Nam 1382 no xong vao tinh Thanh-Hoa nfra, phen nSy ong Qui-Le thang duae vii Iran. Vay nSm 1383 ong Sy dinh di daahqugn Cham tai trong nve&e no. Nbung ma khi doan binb thuy l&i cii-a 6-t6n 6- phia bac tinh Quangbinh ( nay keu la Vung-chua ), thi bi gio ngiroe, phai !ui tro- vfe; nen dan Cbam cdn xong phfi dat

An-nam mot Cau

15n nira.

— Vua

Nghe-Ton dat ai 14m vua ? .. Quan Cham kio ra HS-npi taiy iSn ? — NSm nio 7 - Phi tiDh u4o V — BSt ai lira vua -- Ong h&i.

Hue

,'

ai

.'

-

L3y hieu nio

?

- Ai

duSi quan

Cham

di '

li

-


Quan

i!y

con

-di linh ?

- Nam bi

svi si

30

v6

S-

-

Phai dic-n ai khong ? quSo CMm vii & dSu 7 6ng Qui-L« muSo 14m gi ? -- Binh-lhiiy diiu ? -- Quao ChSm c6n lira gi ?

vfto c6i

Nam

1383

43

Mi

ta

1382 ai IhSng

B&i TriSn-thuan-Ton

(

1388- ISSU

)

Nvr*c An-nam cSDg ngJiy cSng quan L«-qui-U mot ngay nliiing giac noi. Phe Ngh$-Tdn, li mol niaDhlhe. Qaan Sy bat vua phai §p vua TrSavua gia, da lir chftc nam 1372 TrUa-lhnan-Toa de-Hien nhiro-ng vi, ma ton suy-siit,

bo-i

vay, lai nha Minh ben Tau ( 1388 ). Ba An-natn aircc quan M6ng-C(S, IhMy niKyc them lam. mot ngay iot la sul-kenn, fbi coi bo Nam 1389, quaa Cham xong pha xii ThanhmOt Ian nira. Quan L§-qui-Le di

lam via da

du'di

hoa Ngh?-aQ Ngh?-T6n sai danh no, song phai Ihna. VJy vua Su--ky rJng quan Tran-khat-Cho-n di duoi giac. buBn«Khat-Chffa nghe linh vua truyen thi va tir phjgn lam, song cung phai vang ong Sy cam nii6c-mat khong gia vua v4 khoc, ma vua gia Iheo ong Sy dang bu6c ra lai, cung khoc wh ng6 :

;

Sii-kjnoi bay-nhieu \tri dom-sCT tham-ShiSt, nao long da du ro khi Sy trieu vua Nghe-t^n

di.'»

thi

chSng

Khit-Chwn rim Chi 14 chirng nao. Quan dam giao chien, liji lh6m c6 ngiiW ton-that nhJ dSu vua ten la NguY«n-Di«u, vo-i quin theo do, da hong sang bto giac, cho nenAnnam xem ra mat na6fc. Nam 1390 xay ra mot vi^c, v8n la vi?c mpt dan. S8 ngay ma CO sue dai-'.hay sS-phSn ck mpl Che bongiSn kia vua nuffc Chi«m-!hSnh, iil la

CO


Aja

TiS-i

mot

Irani

-

44

Ihang nfli-c6ng NguYln-Oiea keo chirng thuySn, ca gan di lo t6i ira&c, b5 toan binh xa l3m. BSy-giAr c6 mpt quan nho Cbatn,

Mn

Ba-mu-K£, bj vua Chg-bong-Nga qu!r, thl so CO khi vong m?ng, iiSn sang b6n Annam, mk chi cho quan Khal-Chan biet, thuyen vua Cbgbong-Nga Dgir, la thuySn xanh. Quan Annam cii nbam IhnySn do ma bSn, Ihi vua bj dan chgt tin la

thSng ooi-cong Ngujln-Di^ii ch5t vua mS Iron ve bSn minh. Song no cung bi giSt lap lie. Con dan Chg-b8ng-Nga thi difiu-vg dang cho vua NgheTan. Khi sii vg t6i trign 14 dttooggiiiabandSni, tbi vna giirt minh vung d?y, tiT&ng dan U quan ChSm I6i danh. tuffi. Tirc-lhi

Ma

kh. ro tv

mol doi lau

Nhung

thi

sir,

vua nhin d'Aa

ma rUng

r?p-r.nb lira-loc

llZVl'

v6-i

:

«

U ngbicb minh

Tr5m v4 Chg-bong-Nga lau, nay m^flhly

nbau da

'*- •'^"

''^'-

"

i'

""

o?"-"'"" bSn

kt^rm^'"^;^"''^*^"-'^''-^^^^^^^^^^ rr.n

S'h "J"^", '^"'

Pb?r, l,nh

A. np:

-

**02. hai dan cung

Quang-nam, Quang-ngai

«uh6i. nio

'* ''^'"

..

Ban TAu

Trong n„*e Ih.

c6ngbSn Ta

?

sao

?

thi sao ?

- Nto

„4o

b4y-gier.

- Lfi-qui-U CbSm x6ng

- Vua Ch«-bS„g-Ng. i v6i

ai ?


"

? --

xanh Nguygn-Di^u Ifini gi ? BSu vua CliSm digu vfe

Ai chi thiiySn

---

Ton

l^y li^m sao ?

thi sao

tMnh

.''

— Nam

nixo

45

Vua Chiim ch^t th^ n^o ? -- C6 pbSi phat khoDg ? dAng cbo ai ? -- Vua Nf^he-

Doan n6i gi ? -- »ao-bJnh Chiim mA ddnh niia ? -- Nud-c Cbifim-

uhu-frng tinh nko ?

31

-

TrSn-thife'u-B^ (^595-^400

)

NhiTDg-ra^ Iroag nirdfc Isti xSy ra nhieu chuy^n kboDg yen dircrc. Vi khi vua Nfth?-T6a bang, tbi L6-qui-Le ep TrSn-thuSn-Ton tir chii^c vua, r5i

quan ay ton chau ngo^i vua cuu md-i neu ba len lam vua, hieu I^ Tr^a-tlii^u-B^ vua

tuoi

;

nSy tri nu-^c ducre hai nam ma-thoi. Nam 1400 LS-qai-L6 tiem vi xung hoang-dS, cung lap nb^ H5 cai-tri tir nam 1400 cho t&\ n5m 1407.

— —

Cauhfii. L6-qui-LS nhd- Ngli$-Tdn bang-h^ T6a ai ? -- Tri mSy nSm ? — Ai tiSm l^m vigc gi ? vi 7 — Lap nh& n^o ? -- Nhi H5 cai nam nSo ?

32

Ngo

— Nh&

bat niro-c

Hb soAa vi( ( i-m-iM8 )

7^0-1/a07)

— QuSn

Ho-Qui-LE cam quyen cbaag bao-lau. Nam nhu-drng \i cho coo, la Hb-bauThiro'ng. Ben trieu nha Minh khi ay c6 hiSto ngu6ri Aanatn, hoS[c bai chSng mu5n phuc nhd \ua m6i, hoac bo-i so* b nir(5fc Annam phai oan mang, m& tron sang ben ^y. V^y nam 1406 c6 •

1401 vua ^y

dsto-binh nu-Ac

Tau keo qaa Annam m^ giup mot TrSn phuc quoc

ngirffi kia lhu6e-vfe n\tk

;

quan §y bj binh sT vua HS-qui-L5 vfiy <IaQh» n6n phal nop ngir^l tranh ngdi &'y cbo nb^ Hd, tbi


^

-

46

mdi du»c ve bta T4u. Noi nam (16 lai c6 hai daobiDh lir6ng Chu-caog, Trirorg-phu v<>i Mocth&nh keo vio nu6c. Ban dSu iih4 H8 IhaDg daar it Iran nh6, song bi linh to nen pbai trSn cbay. Kinh-d6 pbai quSn Ngo bat, hai vtia aa&c Annam rut vao Thanh-hoa. Jlai vua danh ran mot Ian ntta, song pbai thua cung bi quan Ngo batdi?u qaaTau. Co tt vua nha TrSn

B^qui-Khoang

(

14 JBfe'-qui

(

1407-:409

),

danh Vua Be-qui-Khoang bi

1409-1414) cung ra

siic

kbong noi. T4u bat, ma dieu ve Bac-kinh nam 1414. K^ (iac nay c6 nhi^a quan Ancam thiet da dSng trang anh-hCing, nen Annam dau mSt nvtdc, cQng hay con vinh-vang. v6i Tau, song

nu-(>c

(

*

)

Cao vua nh4 Minh t'Aa hSl khi luoi qua dan Bic-liy nhieu d6u lam ;

da hiia vffi Ithong giii dSu gi s6t.

danli giac,

mk

Nd

lai

h4-higp

ngu-cri

Anoam

qua 14m, dSu nhfing Ihoi-luc ISt-vat n6 cCing chlng n6 bSt n^ uM Annam phSi de t6c cbo dSi, cam kbong cho cham boa trong minh tbeo ki§a xua. Daubk con-g5i phSi ban do cut rpng lay. PbSi tbeo th(?i nurcrc T4u trong mpi chuyen. Quan Sy kiSm Aaoe mo- vSng 6- Bac-ky, tbi bat ngu-6-i bSn-thS di khai mo ; ke thi ph5i I8n rung dem voi cSi di du bSt voi trSng ke lai Ian xufing dudi diy bien miki^m ngoc. Xau-bo-i nang-aS qui le, I4m duo'c bpt muoi n^o nh4-nlr6-c thau-15y mi bin. N6i t&t m§t IM, dan-svr kh§-so- qua kh6ng sure nio cbiu tbSn. tha

;

;

Dan Ng5 & V9y, thi khSng le nSo cai-tri cho Vay nSm 1418. ong L&Lo-i thai loan, ma CO nhieu quan dSng bung Iheo dng Sy.

lau duoc.


Cau

— -

h5i.

-

47

nhii6-ng

lio-qiil-W

vi

nilm nSo

:'

Annam sang bSn T4u sao ? — Bao — binh T4u qua bio Annam 14m gl v4 oSm nio

Ai limi'ua

:'

Thing hay

14

!'

Ihua

:'

-

Cho

v6 hen

TSu

thi

buOc dSu

— C6 lu6ng nio con dem hinh giao chi^n ? — Ban aSu ai IhJng ? - Roi thua Ihg n4o — Tron di dau ? — Bto T4u bat hai vua dieu qua dau ? — Vua n4o con ra slic danh ? — Nam 1414 vua n4o bi bSt ? — Annam con vinh-vang lai sao ? — Ai khiri loaa v4 nam o4o ? oi ?

:'

Ke

tSc lai rac

vua Nba Tran.

TrSn-lbai-Ton len agoi hSi con tho'-Su,

1228-1238

TrSn-Thua phu chinh vua Sy nam, rSi nhurg-ng vi cho nhugng vi roi con s6ng du-ffc 19 nam,

nhff cha tri

14

;

niT6c durffC 33

con

;

c3 thay 14 60 luSi.

Tran-th4nh-T6n 14m vua 21 nam, lit chiic, nam, cS th&y 14 51 tu5i.

1258-1278

rdi sciog'duro-c 23

TrSn-nho-n-Ton cai tri 14 nam, lu- chiic roi nam nSa, cS Ihay 14 61 tuSi.

1278-1293

;sSng dup'c 13

TrSn-anh-T6n, 14 con dSu I6ng vua triifrc, sSog duicrc 54 ; tu' chirc roi s6ng duo-c 6

1293-1314

nam

nira.

TrSn-mlnh-Ton,

1314-1329

14

con

thii

truac, cai-tri 15 nam ; tii- chljc s6ng 28 n^m nua, s6ng 14 68 tuoi.

Tran-hiSn-Ton,

1329-1341

cam

14

con

thii

b6a vua roi c6n

vua

quyfen 13 DSm, sSng duro-c 23 tubi.

trlrfrc,


-

48

Tran-du-T6n, 14 con Ihvr mirW TrSnmiDh-Ton, Ifin ngoi irKVi dii^rc sin tufei hfti cha c6n sdnji t s6ng diro-c 'M tuSi mS bltngh4 vd ban k S dai.

1311-1369

TrSn-ngh6-Tan, 14 conthftbaTiSn-minhT6ncai-tri2 nSm, rSi tu' ch'li-c nhuvof; vj cho con, c4ch 27 nam nira ^ thi qua-d6i,

1370-1372

dirac 74 tuBi.

TrSn-due-Tdn,

1372-1377

14

con

minb-Ton, cb^t h'6i nird-c Gbi6m-th4nh. Tran-dS-Hien,

1377-1388

Too

14

vua Ngbe-T6n

1

Ign ngdi, c4cb 12

tlni mnir'i

tuBi,

41

mptTrSngiSl trong

bi

con ca vua Tr"4n-daetu- chii-c m4 ton nglrM

nam

lai

bat

tir

chirc

m4

tb5t c§ di. 1388-1398

~ TrSn-thuEln-Ton, la con ut vna Ngbe-T6d,

C6 quan

l^-n ten li

ng6i cbo

coQ

cb 1398-1407

m4

L^-qui-Le 6p vua nam, roi sau

Iru-o-ng

nbuong lai

tbSt

cb^t.

TrSn-lhieu-BS moi 3 luSi lej 14ni vua khSl hai nam, quan hi qui-LS 14m vna m5t

nam,

nbirdrng vi

rSi

Thurffng,

c5 hai

bi

cbo con bSt

m4

14

H6-h4n'

dieu qua nli#c

T4u, 1407-1409

TrSn-aS-Qui, 14 con tbii TrSn-nglie-Ton,

Vua nSy

bi

ki theo phe bo

m4 chon ch4u

vua. 1109-1413

TrSn-dS-qui-Khoing len ngoi tu-frng

T4n

bSt.

;

doin phSi


-

49

BOAN

THtr

NAM

NhaL§n''«-'?-''-0 33

— Niro-e Annam do-i

nha

Le.

Trong cac nba vua k?-li?p ma cai-lrj na&a Annani, CO nba Le-hau dug; lii?ng hern he', vi phan Ibi dugc cam quySn lau nam, phan thi dam nhiSu vua rat tho-i danh, iai phan thi dai nbi iy cai-tri da xay ra nhfrng viei; fa thg. Xua ray la da Ihay dan Anoain nhung lo danh giac ma binh lav *y ihong-dong minh; cung duoi dan H6*i hay sonji chiem Eu-CTe, ma nhiil la lo dep cae gific noi, nen da kiel lire dfirl cac vua nhi nay thi mo-i viroog Iai. Tvr nay ve sau ;

Du&c Annam ngoai bae

cOng con

mm

loan-lac,

jen. khii giac gia phia nfia ; dau Ircng uirbrc

thi^t

TSu

nacre

Ycri

song chang he

gi,

vi

da ]^p

Bay giff dan mAi tran pa mi a Ian liri na&c khac; phia ngoai chang duoc vi mac dan Ngo da dong,

tfa^oh cff cbi vimg-ben.

khol nirffc

bae thi ra Iai msinh IhS, nen cii do vao atii. Ban dSu d?n lap gia evr sanh ly, roi sau tnai lay binh khi ma chi^m. Vay niriV; Chiem-tbanh & gSo,

Iai bi

lam,

siit

bet

;

roi

giac gia d6fi Ibi

phai

k8 nub-c

nb^

Ly,

nha Tran da

sa-

Annam chiem bat Irirofc Kmer ) cung hi chiSm hSt

ngirfifi

HW

(

phan nu-a. Bd-i nhi Le, ntrac chia lam hai phan dirfirng hai nird'C riSng m(Vi sera qua lu-cng cbia v^y, Ibi lam cbo dan ra yen lb? ma %H Iai cho tufrng,

Digt

:

:

S. K. N. A. -4


_

-

50

do d4n ra

lien ro biet nhit

manh

gSip hai,

cung

Ihem qujen IhSng IhS iSm. Sau hSt nhir thdug thiro-ng vo-i cac nird-c phiro-ng T&xcuDg giacg dso Thifin-Chiia trong nu6c, Ibl ISnlan md'i ducrc nhir la IhSiy bay gi*. dircrc

Liraye noi l6 ro do-i 5y 14 the n4o, mil rang Phai biSl nuoc Annam mo-i dirp-c thong-dong, khSi Idn dim giSng-mgi, nbi L4 14m toi nuoc T4u IS tir kbi -ma lap Ihinh nuoc rieng. Thuff nay da nbieu phen nuoc Annam dinhlhSocho khfii quy^n nuo-c Nga,

*

(

nuffc

)

Cha Legrand de

Annam an

6-

)a

nuac Tiu

vo-i

;

song ling nhcrn dan mSng c6a tria nhfr nuoc Sy he khi phai con nguy-hiem, liSn chay dSn cing ho4ngdS', du-frng nhu BSng Tao-ho4 da dal ho4ng-dS ISn, de cho mnon dan tbien ha cay nhfr ash kboi abung corn gian-nguy r6i-rit 14m y4y. Pben nay moi bo diit thdi ;

Vay dSn Annam chi c6n giu- m^y deu da bpc nuoc T4u v4 da noi giu- lau d6-i m4 Ihoi 14 tap t4nb pbong-bo4, hoc chu- nghia van-chu-Ofng, dao-ly luat-l$, nghe 14m thu6c cCing c4c ngh^-nghiep kh4c. Va lai cUng ctr ton trong nuo-c 4y, sai su- di hSu; cSu phong ; c4c ngu-6-i T4u buon-bSn bgn Annam, thi coi ahu d4n anh, nhu khSch qui, cho o- trong 14ng troog th4nh. Song cb^ng chiu cho nir6-c T4u xen v4o viec Dufoc minh nii-a, vi bay gid- d3 du sue m4 cai tri Hj minh, du sue m4 du-ng ri^ng m6t minh, dua phuc ai 14m chi nu-a. d6.

vo-i

;

C4u h&i

.

— Dan Annam Annam 14m BSu

Nh4 Le sao m4

tru-6-c

gi ?

gi niia giiip

dup-c tiSng

d4nh giSc c6

Chia hai

nufrc

nu-frc

J"

gi ?

hen h^t ? Nay dan

c6 bj hai kUong

Annam th6m quySn.

?


34

-

Ong

6ng

L6-Lo-i 16a

LS-Lo-l da

lAm vua

(

M8-U33 )

Du&c Annam

clio

Ngo ong nay \a lufrng anli yM dan iSm, nen nha Minh ra

« lira toi nu-6'C

qoyen IhS

ciiu

;

khSi c6

lai

siic

ra4

.du theo miub, song v6 ich.

Vjy nam 1418 6ng Le-Lffi hoi nhO-ng ke theo phe minh l£im mot dao-binh ma rut vao Lara-sen, ^14 dal que-lo nguM trong linh Thanh-hoa, cung xirng vuCTng hi$u 14 Binh-dinh-Vu-o-ng. Tuang nha Minh la MS-Kij danh ong Sy, song pliai thua hai ben quan Ngo va quan Annam dinh nhau •<

I

;

luon ngot miro-i

Annam cho

to-i

nSm. Quan Ngo ISy hfe't niro-e con coi niro'C Chiem-tnanh :

ong Le-Loi Ihang duoc it tran, roi Ithong dam d4nh niia. Nam 1419 ong ay mSt mottutog rat gioi, len !k Le-Lai, Hhung mi nhff CO daa xii Ailao giiip lihi-giaibinh-liah.nSncirchongcvr miSt. Nam 1420-14S:l, ong Le-Lo-i ihang du-ofc hai tirdng nuAc Tau, \k Ly-Ban vaTrSn-Tri. Vua niiA'C Ai-lao da giiip ong Le-Lgi hai nam tra&e, bay gib lai tr& theo Tka, mk dem nhiSa binh-sT *

vol-tuOTgdi danh cung tbang du-ffc.

N&m

giiip

quan

ay, song

ongLS-Lal

1422, 1423, 1424, 6ng ay l?i thang nhies no nwi kia trong nliAc. C4c ttiang Tau ke thua, ngir^i 14 tran. Nh4 Minh rut niiy tuang ^ thua Annam vS, sai iafrng m6i mi liep danh cho l?i gan, song cbing duoe viec gi. 6" xii Nghe-an V^Tan-Binh, thi chinh ong Le-Lai de binh, c6n5f Thu4n-ho& c6 hai tiro-ng ong 5y sai doc chien ; d&u d6 quan giac cung thua binh Aanam.

trannofi


52

Khi Sy c5 nuiS'C deu dau phuc ODg LS-L^i, ndn ODg ^y kto binh la llnh Thanh-hoa dAnh dai liidnf! quan giSc moi rul ve d6, cung b3l dSng, Tay-dd, doan cHng bat d$ng B6ng-d6, la Ha-npi, nSm ]426. Bay gidr nguai mciri sai c4e quan di chigu an ( Binh-dinh ) khap uci. cung daSi hfe't cac quan Ngo con dong d6n nci do nai kia trong *

nud'C.

Ong Le-Loi

anb-bung chi-khi, dinh giac nay da c6 ean, lai mau chong vi^c. Nam 1428 ODg Le-Lo-i sung hoang-de, hi^u Ik ThnSn-Thien. Vua lap ra nbieu bo mk lo -viec Eiv^c cing chia nni/c ra 14m nam dao ( tinh ^. Cauhoi.

tb;\l

la

Ai ciiu niiffc

Annam cho

khoi

14ni t8i

Ngo — Lfi-Lo-i hOi dao binh o- dau v4 nam nJo ? — LSy bieu nio ? - Binb thJng du-6-c nio ? — Giac Sy mSy nilm ? - Quan Nso lay xii nio ? - Nam 1419 mSl tuo-ng nio - DSn nSo gWp L4-Lo-i ? — Tufrng Tiiu nSo plnSi thua v4 nam nio — Vua Ailao Ihi sao ? — Le-Loi c6 ILSng khong? — Nam 14221424 LS-Lgi con Ihang khong ? - Bin T4u thi ISm gi ? — LS-Loi con thang d.1u ? — Ai Ihang 6- Thuan-ho4 ? nu-ffc

:'

:>

.'

-

di dSu ? - Bac kinh-do nSo ? Sai c4c. ISm gi ? - xting hoSng-dg n5m nSo ? LSy hieu nio? — Chia nu-frc mSy dao ?

Le-Lffi

-

(Juan di

i'o

— Le-thai-T6n

(

li3t-lU2

)

Nam 1483

la

ong Le-Lgi qua-dW. thi con Bgird-i L«-thaiTdn kg vi. "> Bo Chung Mc ( ) nbk nuo-c di6u-ch« lu4t-l«

M

tiuoc h«t,

me 14m

Ihi

sao,

nghi-dinh liJn dung: dSng tiSo c*' sire

mien

14

c6n

15

rf duoc

Ihi

cung ph5i Sn

'


— Bo-i aliA

53

Tran khi nop thuS,

— thi m()t tiSn 14

bSy

rairai

d^ng, COD khi niua bda, tbi mOtti^o c6 sSu mtro-icbin l^dSog iiiA-lbdi ; mk tir nSy v« sau tbl ragt tiSn U s5ti mtxo-i dong. Lai cung c6 nghi-dinb it d^ii vS to4-fia Ik he viec nho-raon, thi trir6-c hSt ph3i dem tfri xS ; bang Chang xong, m6-i Ian tfri quan tren. Ph6p can do cuDg c6 le diah mot c^y hia Ik ba miro-i third-c, radl TCay vai 14 hai aiiTffi hai hay-14 hai muai bfio Ihu-b-c ; :

:

mpt

tap gi^y

ngircri

U

ra6t

Annam con

C&u

h&i.

36 &iTi

tram

giii-

to-.

Ay vay nh&ng th6i-ph6p

bay-gio', thi dli

c6 lau

dM

iSm.

— Le-Lo-i qua-clo-i nam nSo ? — Ai kS vi ?

-

Le-nho-n-Ton

L^-NHCTN-ToN

CUT

(

Un'U59

danh

giac

)

avcofc

vd-i

Chiem-th^nh. Nam 1444 Bi-Cai, la vua nu'6'c Chiem-thanh xong danh chau-Hoa bea bac tlnh Quaog-nam. Bay-giA' hai tircVng Annam la L€-Kha, Le-B6i dem mot veo binh di danh du5i qu^n 3y. Nam sau, la nam 1445, no lai xong vao Hoa chau, song cung bi duoi. Vua Le-nho-n-Ton thSy quan ay dSu tbua may Ian, ciiDg cbang niing gi, Ihi nam 1446 vua quyet danh tran ca th^ cho •^ong. Vi vay c6 muon van binh sT thau-hi?p tai phu Ha-Hod ben nam linh H^-tinh, luaog-phgn cho" tdi do cung tham nhie-i. Song lai sff nu^c T^u kbuay-roi m^ la vi^c, n6n ngira Iru-d^e ma sai sii di tird*ng tu* su* cho vua nh^ Minb hay nirfi'C *Chiem-thanh nang x6ng ph^ nu&c Annam & tb§ :

nao.

Xong cac vi?c, thi tbang nam, hai tird'ng Ld-Tho, LS-Khii xuat chinh danh nvtGfC ChiSmthSnb, phMan daio-binh nu-dfc ^y, roi k6o thing


iM kinh

fio-fcdn

(

54

-

Chk-Ma

t?i Binh-djnh ) ISy hSt dieu vS Ha-n6i, cungdlt vua the ong Sy.

cua-c5i, bat vua Bi-Cai

Ma-kha-qui-Lai Cau Bi-Cai

hoi. ai

lii

:'

ISini

- Le-nnon.T6n dinh giSc vo-i ai ? — - Xong chiiu n4o ? — Ai tliSng ? — NSm ^

1445

Cham xong via dau

nam

1446

o dSu nio

? --

Tirfrng Sj

Bi-Cai 14m vua

14m

gi ?

? — Npi Hiep binh _sT_ ta c6 lu-Mg

thua chang

sir gi ? .'

--

B6n

-- Bl-Cai bi gi

?

— Ai

Ihg

?

37^— L§-thanh-T6n k§

— Co

?

Lo-nhon-Ton quy€t

? — Sai si bSn Tiiu 14m chi

(

1460-1497

bon vua

) \'k

vi.

Nata 1470 cung con Ihay quan CbSm xong danh nu&c Anuam phea nSy no dem t&i m6t veo binh, cviDg nhieu voingira. Vua nuCTC Cbiem-tbanh \k fio-Toan hay-la Tra-Toan Uuctc da c6 sai sii qua Tau xin nha Mioh bao-hp. Vua Le-lbanh-T6n lay deu ^y l^m si-nhuc quySt oan-lra, nSncfiag sai-sii* di t&ucho hoang-de b^n T4u to viec quan Cham da gay gi^c ma xong danh nude Aunam dogn vua chieu* nbieu binh sT. Binh vua 14 hai veo sau madn ngufiri, loan li nbiing linh thiea ngh? cho di ;

;

:

Iiro-ng-phan ma nu5i bay-nbieu con ngudri-ta, Ihi vua tang Ihue liia. Vay vaa keo quan \ko danh nurfi'C ChUmth4ah, ma doc d4ng vua va keo binh di v4 tAp niia. T6i ttnb Thuan-ho&, vua truyen cho mot cgu&i xii 5y ]^x boa diS xii quan giSc cho vua

,


dAnh, na/rc Chi*m-thanh k6o qu4n ra <16n phJi quan song bi Ihua c& thS, tMoh Bo-Mn Annani bat. C* IM Sw chep, thi kS chSln^i trong bSt ke ba mu«n. thiinh dir bSn muon, con kJ phSi Vua Trf-Toin cung bi bSt nu-(5rc vua 8y Ihl m5i phan dat moi vua cai-tri mi ph&i ;

chla ba

:

lira chir-han niiAc Annani. Xy ySy Ifr nSy ve sau cac vua Sy phSi qui binh gl baoluy vn&c Aonam, chang con quyen ma dia Slyi cac vua nhi Nguyen lai cing

ISm khon ;

hffQ nua, la phai nhir se Ihay sau nSy.

Coi ciia

Nam

Han mot

nuro'c

mSt hSt moi qnySn-ph^p

Annam xiia ray an vJo khof mk My-g\ir an-luat vio

thl ma-thoi,

khoi tinh Blnh-dinh.

Vua LMhanh-Ton dSu mac bua

viec binh cung khong quen cac vi?c kh4c Irong nu6c. Vua c6 tai trj aa&e la-lung. Nhiing congthl lam viec vua da IJm cho icb qufic Igi dan, le mot sach ri^ng ma ke l?i mAi dang. Vua chia niro'e \km muM hai tinh, nghi diah chii-e-pbam quan-quY^a. svra luat-lf, cung truySn cho cac DgaM bo Ngo-sI-LiSn c6 tiSng kheo chep surtruy?n, lo soan lai Sfr-kf nirAc Annam da chep d&i vua L4-nhwn-T6n, Th|t vua nay rS^ danhliSng nhiil trong cic vua nadra Aaaam. linh, mil

(

s-

)

Sir

khen vaa Sj rang

rpng cao nbir

trb-i,

:

vua c6

tlali

tri-khdn sau-s5c le-Uag

;

t6t-ianfa

di rang

cha^lnti quSo lii^n tvrcrog, hao-ki$t aoh-hilng triluQrng cao tham khoat-dat, chii-ngbia su6t thdng ; DgtaS binh. linli Si ding Ikra th^y thiea-ha.' BS yky ;


— vua coo vo'i

cac

tboug-tbdi trong nu-o-c.

vua L«hien-T6n

1601

(

yeudiing biin-bac

cu' sieng-naufi bpc-li^nli, ngirdfi r^t

Biri

Ton

-

5G

L%-mue- Be

i;

(

(

U97-I6n4

Cau

hoi.

Le-tuc-

);

1505-1509); L«-fu-o-ng

dire-BSC 150;j-1516 J kboogco chuy^n

— Niitn ndo Chain

X(5nrt

gi la

\ko

dangke.

— Bao binh tbi sao ? — — Sai su- di dau ? — L«-tbiSnh-Tdn nam nSa

Aa-

niro'C

Vua Cbam len gi ? liim gi ? Biah CO doDg lihong ? - Vua tang thug chi ? — L^m gi du-ocg keo binh ? - TM Tbuan-boa 14m gi ? _ Ai tbuo - Bo-b4n ai bSt ? — Cbgt v4 bi bat bit mSy ? Vua Cbam thi sao ? — Nu*c Cham Ihi sao ? — Coi niioc Aunara pbia nam to-i dilu ? _ N6i iSt Dhttng coug-viee vua ? BSn vua kg vi leu li gi '? ?

:'

SS

— L6-chi6u-T6n

(

ISW-ISM

)

Vua LE-CHiEU-TfiN len ng6i BSm 1S16. Blfi vua ay cai-Iri, niwc Aunambjgiac noi lam hirhai iam. Trong irieu tbi cac quan \(ra lay tbigt khi ma Iranh quyen voi obau, ngoai cac llnh quan loan lung-ho^nh pha-phacb. Vua phai bo kinh-do, ma cbay hai Ian mot iSn la khi c6 ngiro-l kia xirng minh li dong dSi nhS TrSn nia tranh ngoi mot Ian nira la cho khoi quan Mae dang-Dung hi-higp. MacdangDuDg nay 14 mot quan l&a trong trieu hay gky lo?a da CO danb, lai da soan het moi quyen-hanh :

;

trong nu6c, vua cbi con cd ngoi vua ma-lhoi.

Muhot — Giac ooi

Un

the

LS-chi6u-T6n ISn ngoi

nio

thu- aluil tai

- Vua bS

sao

.'

-

LSn

kinh-dd

nam uSo mSy ISn

thij hai c6-

sao

?

? ?

— -


39

— Nh4

Mac tiSm quy^n.

1522 Khi vua ChiSu-Ton Iron iloan. tbi nam ISn Illac-dang-Dang, Ion L«-hoang-de-lhung vao llnh Thanhngoi kS vi. Vua Chieu-Tou tr6n kliSng mil boi ke theo phe vua v6 iiliiKyc Sy

hoa;

hetbijDgpho-giup,

Mac-dang-Dung bat dirgrc saa quan Sy ^p vua lir chu-o, mil tiSm vi cung lii^u la Minh-Bu-c. Sy li vua

%)4 giet nSm 1526. Le-hoang-de-Thung

Ihi

Nam

xuDg IhuCTDg vi, Ihii nhiit nha M?c. Nhieu quan Ineu Chang muon nh^n vua tieai vi- Trong cac quan ay c6 ong Nguven-Kim Ik ngucri c6 danh tieug lam, cijng la to nhi Ngujin dang cai-lri tai Hue bay-gifr ong iy chay vao nirac Ai-Iao, ehiiu mot dao biah khoi it lau trff-ve dem con lit vua LS-chieu-Ton, la L6-tpang:

:

Ton theo, cuag ton len ngoi boiing-de, hiSu li Nguyln-Hoa ( 1633-1518 ). Quan Nguyen-Kim bat duoc iTnh Ngh|-an ciiag mot phan linh Thanh-hoa ma dong dinh lap don & do. Vua Le nghi cong o'n ong NguylnKim, tbi phong len la ohua den sau khi ong %iy qua-dW, ma coo, U Nguyen-Hoang, con tha;

Su, Ihi Trinh-Kie.-n. la re, kg quySn. M?c-B&ng, sua khi chua liim vua, dii c6 quyen-thS chvrng niio, thi ong NguySa-Kim bay-giir cuag ducra to

jjuyen 16n thS chCrng ay song ong nSychang coy quySn c^y thS mk Um sii Irai d4u. Ngufiri hang glir d^o trung than hSt long pho vua vuo nurfifc cho t6i ch5t, Ik nam 1545, ma Chang o6 m5ng long phan-nguy bao-gio-. ;


;

58

Mac-dSng-Dung da

Nam l.'iSO, naedangDoanh,

Irao vj clio

con

Dai-Chinh. phong^ Trieu B3c-kinh nhfin nha vua mdi cung Mac-dang-Dung 14m thamtan nu-iyc Anaam. BSa lai diro-c h3u hel ch nirdc sail dan nhii he da lay song nba Minh cung cu phu-vuc nh4^Mac,^ cung ca,

l.'i

biou

14

nh4n lam vua cai-Iri cac tinh ngoiii bac. Bea dirt Mae-Kinh, la vua rot hgl nlii Mac, nSim 1593,< thi Sir m*! het noi IM rhi ay nua. Tiong khoan bay-nhi^u nam, tir nam 1533 to-i nam 1593, chi c6 nhiin' giSic-gia nh4 L4 v^i nha Mac danh nhau ma-thoi. Nha Le lay du-ac kinh-do phia lay trong liDh Thanh-hoa. Trong giac nay ong Nguyen-Kim b) mot thang noi-cong

Mac bo thuCie-doe ma chSl ( 1545 ). Nha Mac coa In mSy tInh Ngoai Bae-kv ma xem ra may tinh trong nam ciing con it nhiea ke theo phe nha Mac niia. Binh linh hai bSn vao ra danh pha nhau ludn: khi thi nha Li keobinhra dong kinh 14 Ha-noi, khi thi nha Mac k6o binh theo nhSi

Thanh-hoa hay-la Ngh§-an. Trong nhu-ng ky giSie nSy, Nguyln-Kim n5i liSng han h^t, roi t*i Tpiah-KiSm, Trinh-Tung.^ Con cac vua cbiah vi, la Le-trang-T6n, Le-trungToN ( 1648-1556 ), Le-anh-T6n, ( 1556-1572 ), LeTHE-TdN ( 1572-1599 ), thi giu- cai ng6i vua mithoi. kj" du vies gi cSng tai noi lay cac Chua.

•vao

'

Cau hoi

:

Ld-chifiu-Ton bSl m4 Urn gi tir

cliiic ?

Vua trSn nam nSo

?

— Ai thS vi

?

Mac-dang-Dung ? — 'kSm nSo ? — Nam 1327 ai 6p vua Ai ti^m vi 7 — Hi^,u n4o ? Quan n^Q. trdtt

iTnb,

nfto ?


;

59

Ai-lao 14m gi ?- T<i>i abt Mac - NguySn-Kim bSt tTnh ari4mTU°;?---Hieu nio ? Ai kg quy6n ? 9 Bucrc chirc quySo Ri ? ?

mil kh6ng'chii.

- Di

-

n-Jo

M„»-Dung

-

^haMac Qui « n'm

My

-

B6n T6u c6 Ili^u li gi ? irao vi eho ai ? T4u c6 cur phu vttc BSl chirc gi ? Vua r3t bii nhi Mac 14 ai ? khong ?

nMn kMng ? -

n?o

-

'

?

-

-

-

Giac nU4 L6

vM

nh4 M,c

- Nh4 L8batgl?-NgayeD-iC.mcbgl - Nam n4o ? - Nh4 Mac tri tmh c4o ?Coa.

nam?

tb/n4o

?

---

-

Tuang n4o co tiSng Giacbai nb4 thi sao ? ? bSn vua LS IM Sy Ibi sao 40

tbi

?

-

— Quyen th^ nha Trinh. Mm. ma

thaa-thg Cac chua nha Triah daqz thSm Bfir, Le-the-T6n, thi m6t ngiy mot Trinh-Tiina v;ralrtrer^.liLe-aah-T6ada pti&i .'^^'ae- eo. troa vaoxi h4-hi«p chia chlag nSi, binh daoi Iheo. Vua Nflh6-an. Trlnh-Tung tiep dim m,a, song L%-anh-T6n chun tr3a troag disu ve Ha-noi Trinh-Tang cung b&t dirge ma "T^-g nhUg-mi do= daag c6 ngu'M Pl>! T^'f m*i Ik Le-thfe-T6n. that eS vua; con con v«a. tir

do-1

EensauluSilhilenkgvi.

_

ngoi, tbi cac

len Khi vua L8-tbS-Tdn mo-i bac, nSa cic q™B 4f " auau dirac Ibang lea mflt ^J'". bo tbfoghSt c4c binh tbuy cho Triub.Tuog llm tSag quan iy T.ac v«c g. c°uag pbli ,M th.a v« (

:;^c

d

a

•)

gi

J

ch^cvuang eung d..c y-pb,e

""*(•» )

theo

Ho. vua ban pbip cbo quan Sy 14p

pham-

cftngl c6.


-

-

60

tri^u-dinh nhir vua vSy. Mpi quyen-pbdp (iSu vS tay vua mo-i. Moi vi^c bioh dan, thuS khoi tifen ISi Irong niro-c tliSy dSu lo 5- lai dSn vua j(y. Vua cbinh vj thi con diro-c gi& mOt ngio I^og, dS liTy tliu^ daog tifiudyng mi-thoi ; diro-c niim Dgfta linh hSii, bay voi cilng hai mirci chi^c tbuy^n rong, Mify Id'i 3y t5 ra vua chinh r^y ra kh6n-nan chCfng nio, tuy con c6 vi vua, nhlTDg-mS that lii ISm toi mS-chcr.

Nan) 1S92, binh quoc nhi LS lay dirtyc Bongkinh \i H4-noi. Baa nam 1593, vua Mac-mauHiep bi qujn vua nha Li bat cOng xir-tir. Con la Mac-kinh-Chi the vi, song cung bi bat. V^iy da hSt dfi^i nha Mac con it vuft ke vj vua MgckinhChi, song Sii-ky chang ke nu-a. DSu vay, chu-a phai moi noiphuc quyen nha Ledau, vi mSy linh cu5i ngoai bac liay con ve tay nha IVlac chiem giir, ciing cii I4m nbtt to loan ho-n nSm mum nam nua chG-n6n khi nha Ngujin lam loan phia Irong nam, ma nhii Trioh c6 di danh, thi ciing phai sa nha Mac xong pha phia ngoai bac, ;

;

t^^" hoi ThSn-thg nh4 Trinh dm vua nio mft IhSm ? - L«-anh-Ton co sao trSn ? — Bi dSu ? — Trinh-Tung I4m gi ? - L6-anh-T6n chgt Ihg nio ' Ai kg vi ? - Vua Sy irtiy luSi ? Nam nio Triah-Tfina :

-

di-trc ctiu-c vu-o'ng ?

kinh

- Nam nSo

? ... Vua Mac-maa-Hi$p Con ngii ten gi ? _ Bi gi khong ? - Con 14m gi ?

Le bSt dSng B3ngvi Dam nio '

nli4

bi gi ?

-

- Nh4 Mac v4y '

c6 hSt

41 Nha Trinh, nh4 Nguv^n ( 1600) Bang-ngaii, Baog-trong. Khi 6ng Nguyla-Kim qua-dii rSi, thi

jn?!


61

quy?n-th^ ong iiy dSu qua tay Trinh-Kifem Ik rg, Trinh-Kiem ray la mot lu&ng anh-tdi, ki giac daoh giiip nb^ L6 phric quoc, Ibi da dirorc vang danh Doi tieng lam, song cuDgl^ con nbk ph&m dan.

Con Nguyen Houng, \k con ong Nguyen-Kim, di lam tong-doe Thu^n-hoa ( /iu? ). Um quan xa que biet canh Itim vay, Au la c6 thoat cho khoi miru Trinh-Kiem loan hgi. KM da ra ngo&i vong khoi sg mtrn-gian ke

nam 1558 Ong ^y lo di thi

;y^

nghicb, cbiic ay ir.drl lo tao quyen dtrng nghi^p cho minh duo-c lam chua mot xir, khoi luy phijc ai,

Sy

\k

Vay

g6:-!ich

nha Nguyen.

khi ay, bajMa saumolit lau, dochirng 1600, thi nu&c Annam bi?t ra lam hai nvr&c

nam

lir

pbia bae la Bang-ngoai, phijc quySn chiia Trinh phia ram la Dang-trong, phuc quyen chiia Nguyen. ri^ng

:

;

Cac chua nha Trinh, nha Nguyen dau k^u Ion nhau la nguy, song ciing deu nban c^c vua nha Le lam vua chinh \i. Mk cac chua nhk Nguyen nhSn \ay, la nhan lay vi ma-thoi vi moi Ti?c & 0ang-trong, thi cac chua ttr quySn tij cbu ma lo ciing nhir vua rJeng mgt uu&c, cho d&n khi vua Gia-Iong bat ca Dang- ngo^i ma kiem-lri mot minh. ;

Coi hai nuorc 1^ song Gianh, & bSn bac tinh Quacg-binh. Hainir^ccungco d&nhgiac vd'i nhau it ISu, roi & yen do mot tr^m nfim. 1^ Xir n&m 1672 dSn nam 1/74 moi nii6cc6su-kyri§ng minh. ;

Nam trieu

1774

Hug cSu

Trinh-Sum Ibira djp c^c qnao & minh m& vao iSy hSt phia

cu-u v6i


62

bac Bang-trong. CuDg mpt liic do quan Tay-scrn dSy nguy nhir sc thSy Irong doan sau. Troag khoan mot tram nam, dang-khi bai nude B^Dg-ngoai Bacg-lrong & yen cbang dinh giac \'&i nhau, nhir m(Vi ke tren, thi Bang-lrong CO danh giac v&i nu6-c Chi^m-thanh, nucVc Caova niKifC Xiem. C6n Bang-ngoiii thay c6 di

m4n

d&nb

\&i nbu-ng dan Moi Iren niii-non it laa, daoc Traa-ninh nam 1770 n)4-'.h6i, khong Ihay CO vi?c gi cho dang ke nua. Va dan Annam bSy-lau mo- mang b6'-coi lai

gJEic

bat "'

(

)

minh dixqfc, cung nh6- d^nh cac diin kh^c ndi, khSc th6i 6- giap phia nam. ©fing-trong giSp cdc daa Sy, thi cir d^nh la'a v^o, nen nipt ngiy mot ma rong coi niio-c, lai them h&o-cu'o-ng. Con B^ng-ngo^i bi lung-tiing hai dhu ngo^i bac bi niro-c T^u cbang ISn ra du-(rc chi c6n cbiit dau trong, IS niroc BSngIrong. boa may c6 tbang diro-c cbang, n6n cS tinh dSnh cho riSt it lau, h^t loi r6i cu- 6- khong Sn-chCTi. chSng lo vice giac-gia nfia m4 o- khong lAm vfiy, thi phJi I4n-hai mil nuoc. Cho-nen khi nh4 Nguj ia la&t thSng du'o-c co-n bao tip dur-dan 14 nguy Tay-son, thi nhi Trinh, nhA L4 lai ph5i can bao tip Sy dHa di nuo-c

My

:

;

;

mSt.

t^" b°'

:

Ai thS

Nguyin-Hoang

Nguygn-Kim

?

— Trinh-Kim 14

16m gi v4 nam nio ? Sf git Lo viSc gi 7 - L4m gcSc nh4 n4o ? - Chirng BSm' 1600, ntto-c Annam biet ra mSy nuoc ? — Nufrc n4o ? — C6n nh4 Lt thi sao ? Nh4 Nguyen & 14m sao ? Coi hai nu-frc 6- dSu ? — 6 binh-an bao-lau ? — ai ?

Nam 1774 c6 viec gi 7 S4ng-ngo4i dihh giac nio

di

?

— B4ng-lrong c6 giac vfri ai 7 — — BSt TrSn-ninh nam vfri at ?


-

63

-

- Gi&ngdaotrongnird'c Annam(lf>14).

4i

Bt,\

U

nhii

\ulrc Annan,

;

llii

clao

Chua

khi iy da c6 Uai

m/>\ Ipl viio Irong nu<5-c

BanK-ngoJ,,,

Vny n5m 1614 ben Nbul-l^on g.ang liujl-n du8i cAc Dguai Tay hoang-de CO linb B^ic-Cbuait Cba dong Ihl c6 nuo-c, dao'ra khii nu*c Bul-lu-ghd, 14 ngudri nuAc llalia vA

feang-lrong

roi.

'^iiesu,

ghe vko cu-a-Han Nam 1 624, Cha Alexandre de Rhodes cunR long-do nirac Anqua. cba nay tbat ding goi la roi nam 1C27. rgudi phai ra Bing-ngoJi. nan. lai

len

;

Iro-ve BAng-trong.

Nam 1659, Biic-Cba de la Motte-Larabert Bang-lrong chuc Giam-auc coi-soc dja-pban

BJng-ngoii. Bu-c-Cha Pallu coi-soc dia-ph?n hSt Dong-sai, la Sy li hai giam-rauc truoc nii*o ngo?i ddnglapdl di gSog dao cho cAc vm cac & cuoiphucrng Bong. Cac Cha Dong-sai 6ng Dong Birc Chua-Giesu va Dong

thay thanh

Phanxico

,

v4

cac

Cha Toa

lo-viec-

giaog d^o cbung v6i mot li&in nยงm. Ben cuoi d&i tbii

giang-dao-sai,

gSn

Ibi

nhau

muai

lAm,tbic6nc6mplinlnhcacCha Dong-sai coi Dong dja-pban coi Bong-pbAp nay. Cfic IhSy c&c

I-pha-nho 6ng thanh Bdminka thuoc-ve nuci'C it djaqua cuoi d*i thii mu'cri bay, thi coi-soc mot * phanBAng-ngoli ma-tboi. Dan Annam \k din iSt sEn long theo d^o Chiia. N&m 1640 so k5 c6 dao 5 Bing-ngoM Jinh h<rn mot veo, mi bang nam i&a Igi, do-dong c6 khi man noi iSni. Nam tfti mot muan. S8 bon-dao '


-

ei

chaTissanic]d6ngBuc-Chua-GiSsul(SfiBaDgIhi thSy ggo ba veo bon-dao. Moi bac trong nuo'c, lir trieu-dinh quan Idn cbo 16i lioh-lriD^ d4n hen, b&z nfio cung c6 ngirM theo dao ainay dua nhau ma giu dao cho tu--te, frong cac tinh khap nucS'c c6 Dhieu ho dao sot-sang lam. Bang-trong theo dao khong diiac mau nhur T^y, vi Irong &y dfin it, lai dftng ihong-thirang khong du-oc de. Cuoi doi tbu muoi b3y, (hi bond^o It d6 mai daac fam muon ma-thoi nam 1625,

ngoai

;

;

1741, chaSieherl dong Birc-Cbiia-Giesu ISm thSy day loan cho vua, noi rang Irong gy du-ac sau muon boD-dao cu, Song Ihiro-Dg Ihay H6i tbanh Annam ^ chang may khl duo-c j6n cho ben; nhieu phen ph4i cSm-cach, BJng-lrong cung dfr, Bang-ngoai cung hung cac tbay-ca giSng dao phai duoi, nh4-lh6 pbai lriet-ba.hay-14 Ihieu buy. Trong nhftng cffn cam-each nay, nbieu bon-dao m(W, diic-fin chira ™ng, nen da choi dao song cung chSng higm chi ke ben long cbiu kho, yui-mSog di cbiu li-hinh Dbir c4c tbanh l4-daio hSi dSu Hoi-lhanh Nam 1800 dSu gi^ic Tay-san pha-14n 'moi s<r* trong nuoT, bSt kS vile dao viec dW, ma tinh sS bon-dao Bang-lrong t6i ba mu6n, Bang-ngoM ho.n mot veo ba muon, khong ki mSy dia-phSn * ve quySn cac thSy dong. *^ :

1

;

:

'

9^" ^°L - Nam nio bat dSu gi5ng dao ben Annam ? - a, nko? - & diu ? _ Ai goi li tflnB rtS '^"^ "*" """ Ban, :z° nio? ' Nao, nio c6 gWm-mvc ? Sic cha

?r-

- B™ogo« -


65

-- Con d6nfi n4o nTramS giSog ? n4o Nim Cufii dffi Ihir 18 con (long nJo mil giSng Mnj 1640 may ngu-di c6 tlao pliia B4ng-DgoSi ? .'

V6d6ngn4o

--

nam

chirng

ru-a toi

?

m3y

ngiroi

?

Nam

1652

nhorn

s6 B^ng-ngo4i duo"" bao-nhieu ? ~ Bac n^o trong Le nilo a F)4ng-lrong it ki theo nu-frc mi theo 6^ fii'lng-trong nbo-n s6 co dao diroc m^y ? dao ? -- Giac Svr gi 14m hai cho dao Chiia trong c& nuoc ? Tay-scrn rbi, nam 1800, nhcn so c6n bao-nhi^u ? .'

Kg

tat lai cac

dbi vua nba Le.

hay-W Binh-dinh-Virong. BuQ'C olluoi.trj nu-CTC G nam, lilidna kB 10 nam d^nb giac v6-i T^u. Le-lti6i-Ton 14 con thi vua L6-Loi qua 1433-1442 Le-Lp-i

1418-1433

doi mo-i cd 21 tuoi. Le-nho-n-Tfln len ngoi, roi phSi anb

1442-1459

giSt,

si5og dirp-c 19 tuSi.

Le-tb4nb-T6n s3ng duoc 56 luSi. Le-hiSn-Ton sSng dirgrc 44 luoi. Le-luc-T6n dirg-c 17 luoi, tri nuroc

1460-1497 1497-1504

1604

duij-c

mot nam. L8-uy-Muc-dg. Vua nSy

1504-1509

tri

ntrfrc

du-ffc

5

nSra, roi bi giSt, s6'ng dtto-c 22 tuoi. 1509-1516 r'6'i

1616-1522

LS-tucng-Diic-dS tri nu'oc durac 8 nam, s6ng dup-c 24 tuoi. LS-cbi«u-T6n cbay trSn Mac-dang-Dung

bi gi^t,

song quan nSv bdt

du-o-c

m^

s6ng

gi^t,

diro-c

26 tuoi.

1622-1527

nam 1627-1533

Lfrho4nB-de-Xa4n diroc 1522, roi nato 1527

Nb4 Mac tiem

dang-Doanb.

-

vi

:

21 tu§i, ISn Dgoi

phai ip mk Or cbirc. Mac-dang Dung, Mac-

S. K. N.

A.-5

-


-

66

L6-tians-T6n,

]o33-15J8

Ik

con vua L«-chi4u-T6n,

Dh& ong Nguyen-Kim

giiip

m^ phyc

nghi^p,

dirp'C 34 tuoi.

1648-155C

Lc-UuDg-T6n dirvc 22

1556-1572

Le-anh-T6n s6ng

1672-1599

L«-lh&T6n duoc 33

dirp-c

tuoi '12

v6 hau.

tuoi.

luoi.

vua IhS vi -vua Lfi-th^-Ton thi kh6ng chiia fji cua, moi vific deu tai tay chua Trinh 6- D^ng-ngo^i, cbua Nguyen 6- D^ng-trong Dau vay cung ke I6n c^c "vua ra day ; Lekinh-Ton ( 1099-l(il9 ) Le-hi-Ton ( 1675-1705 ) L6-lhan-T6n ( 1619-1643 ; Le-du-Ton ( 1705-1729 ) Nhiing

quyen banh

Le-chfin-I6n

:

(

1643-1649

)

Le-duy-Ptnrd-ng( 1729-1732

L«-thSn-T6n ( 1649-1662 ) LS-thuSa-Ton L«-^-T6n ( Lan Ihu hai ) Le-hnySn-T6n ( 1662-1671 ) LS-hign-T8n L6-gia-T6n ( 1671-1675) Le-man-fig

BOAN

1732-1735

)

(

1735-1740

)

(

1740-1786

)

(

1786-1793

)

THt> SAU

Nha NguY^n 43

)

(

(

nnH-mo

)

G8c-tich nhft NguySn.

Co ke Doi nha Ngujen c6 da Iftu On lit nam 90O lilc dioh thao cho khoi liim loi inr6c Ngo, thl da CO mot Dgitiri nhi ay noi tieng lam. :


67

Chua thiT nhu-t nhii Ngujcn, ke trong SiV-k^, ang Nguiln-Kim, hay-lS Ngugrn-Do. cung c6

lA

nguM

keu

NguijSn-Vi. Khi ong ay chgt roi, thl

la

dugc larg len chvtc viia. Tiu-itc ray da thay ong ay chay qua nv&e Ai-Iao nam 1629, hoi Macdang-DuDg khoi ngijy, cung (6n Lg-lrang-Tdn len lam vua.

ong ay bi mot quan nha Mac thuoo mgi quyen chiic ong Sy deu vS lay Trinh-Kigm la re. Ong Ngujln-Kim de lai hai con trai, mot ngirdri t«n la Udng, Trinh-Kiem ghet lam, each it lau rSi khong ro lam sao ma bift-tam. Con nguW nO-a, ten la Nguyln-HoSng ahlr the chj 14 Nfpc-Bau, cfing la vg Trinh-Kiem, nen dtroc dl trSn Irong xii Thuan-hoa nam 1658

Nam

ma

1545,

ch5l, thi

fbunin-hoi xiia gom ba tinh Quang-binh, Qaang-tri. Thira-lhien va phan bSc tinh Quangnam ). Su-kJ ke Iruyen nha Nguyen len cai-Iri,

( tinh

thi lay

Cau

:

nam

1558 nay 14m niSm

hoi. --

G8c nh4 Nguj in

dau nha thi sao ?

ay.

Chiia thii

nhut 14 ai ? — Ong iy 14m gi ? — Qnyln 6ng yS tay ai ? -- Hai con trai Ngayen-Kim ten gi ?— U5ng thi sao ? -- Nguy6n-Hoang 14m gi ? Xu- Thu4a-ho4 gom llah n4o 2 -- BSu nh4 Ngoyln 14 nam n4o ?

41 (

1558-1613

NguY6"-HoSng

hay-14

Ti4n-Vuo-ng

).

NgU3ln-Hoang trong Su-kJ quen gpi la Thait8-Gia-du-Hoang-DS, xin daac vua Li-anh-T6nTaan cho minh tri IMm tinh Quang-nam. Luc Sy tinh nay gom cac xi> pbia trong. Vay phSn dSt dng ay cai-tri 3n tir phia bac tinh Quang-binh


-

-

68

cho dia pbia bSc linh Phu-y4n

;

c6n

lir

Phii-ySn

Chi«m-thanl» \<yi Cao-mSn. Ban dSu ong ify t6n phue vua Le lam, song mot ngiiy mot bW lao-ian, -vi nba Trinh mot ISu mot IbSm quyen Irong Irjeu H4-n6i. Trinh-Tung la con Trinh-Kigm. thSy ^ Nguj5n-Hoang clang pbuc, thi tiic-minh. Nen Dam 1593 khi ong Ngujgn-Hoang di vo-i cac quan bau ra Dap tbne cung so bo hal minh cho vua Lfitbe-Ton, Ihi Trinh-Timg giuc vua cam ongaylai tam Dam, cbang cho \6 Baag-lrong. sap

dat

viio 14

Nam 1600 nh6 quy?t

biit

ra di.

dip Irong nu-ifc c6 loain, mh vai may nguai tung

Vay ong ay

gia bo Ha-noi ma ve Tbuan-hoa. Cd ke noiongay cuDg lay hi^u viro'ng nhir nha Trjnh b Ha-noi. Song dan keu cac vua ay IS chua ma-thoi, dM nay cung con k^u la chua Trinh chua Nguy&n.

Cau

hoi, --

ky

?

xit

ako

C6

cij loo-phijc

Xin vua ?

Cod

NguySn-hoang CO hi&u

lii-

gi

trong Su-

tinh nio ? Vay thi ong Phil-yeo slip vSo 14 nu'i'c nko ?

clio thfira

vua LS khong Nam 1593 lim gi ?

?

tri

— — 6ngTrinh-Tungl4

ai ? — Nam n4o NguylnHoang v6 B4ng trong ? — C6 ISy hieu n4o ? — Con dSn thi k4u Nguyen Trinh hang gi ?

con

45

— Sai-Vu-org

(

16:3-1635

).

NtuyoQ-Hoang qua-dW, nSm 1613 Iru-^c ODg ay nghi minh chang con dinh du gi v&i trien Bang-ngoSi nua, vi W trieu nha Trinh, song cung cii nhan vua Le. 6ng ay troi quyen cho con thii 54o, la Hi-tdn-Hi^u-van-Hoang-dg. Sir-ky keu la 1 Si-Vu-o-nB, bay-14 Sai-Viro-ng. Vua nSy cai-trj ;


ti

nam 1613

t6i

nam

1635.

Sfiri

ngU'M

Irj,

nhi

Trinh danh Bang-lroog. Nhi Trinh keo binb vao Ian truac hgt, IS nam 1620. Dujen-do la tai hai anh -vua Hi-I6n kh5i Dgijy, mi ru-dc nha Trinh la chinh ki ngbich vdi nbi minh vao giiip. Trinh- Trang, la con TrinhTung, sai nam ngan linh vao cira-Nhu-t-LS, nay 14 Bong-Hdi, cQng la Ihanh chinh tinh QuSngbinh, song lai phai rul ve, khong danh gi hSt. Nam 1627 moi danh cho thi$t vice. So IS nam 1625, Trinh-TrSng sai quan vSo BJng-trong doi chiia NgujgQ nop thue cho vna L6. Vua Hi-ton chSng chju, thi Trinh-Trang kSu vua ay la nguy ma xuSt chinh di danh, l?i dem vua L6-thSa-T6n theo nua. Binh thily Bang-ngoai linh ditoc m6t veo ba muon ngiroi. Vua Hi-ton v6i-vang xay

don dap luy ma

npiv

ben

manh ludng

nho-linh

ta

tai, Ihi

song

Nhvrl-l?, ciing

duJSi diro-o giac.

Chiia NguySn IhaygiacnSy, rodi biet lo phong vesau. Nen chua vpi-va loan phuro-ng li?u the ma gitt lay coi nu*c minh, IS xa^ hai luY f^' 1*° theo b^ song Nhtrt-le nay bay con thay dau luy ay. Ciing mot liic ay chua lai bat I5y nura chau B8-Chinli la phan bac iTnh Quang-binh, tnr&c da vB quyen cha minh ma sau nhS Trinh Igi chiSm di. Vay coi bSc aaftc Bang-ngoii IS song-Gianh & ngoai dau bac tloh QuSng-binh. Nam 1634, Trinh-Trang con vSo danh mpt ISa nu*a duyfin-do IS tai ngu^ri aah vua Hi-ldn, :

;

quan tran ting Quang-nam, muon quyen nhirt trong au/rc, thi riifirc vie. Nhirng-mS khi qustn BSng-ngoSi vio, thi phe ong

tSn IS Anh, ISm diTCTC


— Anh Chang

Cau hJi Trfii quySii

phy-fiiup dirp-c nhir da (rong, nen no Iron ve.

— Nguj-cn-HoSng qua-(16-i nSoi n4o — ?

cho

ai ?

mSy nam

Iri

- Su- kj- Itdu hieu sl ? — Sai? - Nha Trjnh Idm giac nam n4o ?

— CcTchi — Trinh-Tring :'

linh ?

— TM dSiu

nio mii dSnli cho Binli tln'iy

mi

pbai thua

virODg

70

7

14 ai ?

— Sai

C6 giao cbign khong

Ihiul ?

may quan

7

Cff

mSy quan ?

- NSm

chi?— Aidi danh

?

Hi-ton c6 ngOr dang khong ?

Lo phong ve sau the nio ? — LSy chftu nSo ? - BSu bac no-i oSo ? — Nam n4o m4 Trinh-Trdng c6n vilo aSnh nO-a ? — Le nio ? -- Thua hay-14 IhSng.

cOi

46 - Cong-thiro-ng-Vu-o-ng ( 1635-1648

).

mgl nam, thi chua Hi-I6n qua-dM la nam 1635. Than-lon-HieuChiia-Hoing-de, Sir k^ keu la Cdng-thiryngVufcng the vj ma cai-tri tai nam 1648. Bdii chua nay, dan BSng-lrong xongchiem phi ch^u-B6-chinh con ye quyen nha Trinh, ma l&p don n<yi no no*i kia, nhirt la 6* My-hoa, la ciia

Xong

giac nay

'Vira

du'O'C

song Gianh ben ta giang. Chiia Trinh-Trdng triidc sai binh si, sau chinh rainh chiia tb&n cbinh vac d?p cho xong sir te the ay. Song dau binh chiia keo yao cho tfri song Nhu-l-I?, thi ciing khong daoi dugrc dan Bang-trong cho khoi ciia My hoa l?ii phai thao lui ti& \e, ma chang ISm duoc yi?c gi. ;

Nam Dinh,

1648

quan Bang-ngoai keo

s'ao

cho

tdi

giua linh Quang-binh, ya chigm ca xii Sj mot it l4u. Con chua TrSn-16n dem binh danh duoi quftn gigic, thi no phai yoi-vang Iron ch?y. Ik

'


71

n6o ? — Ai k5 - Xong viio d3t nio 7 — Lap dSo dSii ? — Trjoh Thus dSu ? — NSm 1648 quao Biagr TrSng 14m gi ? ngoii v4o dSu ? — Ai thSng ?

CSu

hSi,

— HM6d qua dW njim

S'

vi ?

---

'J

47

— HiSn-viro-ng

nha Trinh. Ta&ng m6i duoi

l6iS-i6S7

(

dirgrc giSc trSn

— Giac nay,

ton-Higa-triet-Ho&ng-dg, thu-erng k6u

li

la

vd-i

ThaiHifen-

viro-ng.ChuanSythgvichuaTban-lon.chinhDani BAng1684, cung cai-tri lau lam dtri Ngire^i dan trong danh giac vai dan Bang-ngoJi nhieu Ian. Quan Ding-ngoaicii xong viocoidSt ben huu song Gianh luon, dan Bing-trong khong nhia dang nua, thi nam 1655 keo quan sang qua djaphan BSng-ngoii ma thang ra che t(5fi NghS-an, cung bat het ca xii cho dgn nam 1661. Dan B4ng-lrong thang diiac linho- qu&n nha Trinh tra Idng bo chiia, mk lai ciing nh* hai ta^ng ;

T&t

can-dam da noi

tiifng

lam,

14

NguYSn-hu'a-

T&n va Nguen-hftu-Dat. Trinh-Tgc

sai

nhiing

phai thua. BaytviAng nhiit di d4nh tra, song cung Trlnh-Toan, \k em Trinh-T^c, cung g,iif CO tvi&Dg thing diro-c quan Ik quan cong cai tinh Ninh, B4ng-ngoai it tran phai-chi ch&ng c6 bi TrinhTac gi^t, thi c6 ie ong ay cuu diiac que-hiio'ng. Trinh-Tac nay thg-vi Trinh-Trang nSm 1657. ;

Vay dgn nam 1681, Trinh-C5n, la con Trinh-Taie m&i duoi duac qu^n Bang-trong qua khoi song Gianh.

Quan thi

da kiet

Biing-trong di daub gi?c Ilu lam vay; lu-c; nSn nam 1662 Trinh-CSn k^oquiiD


— vao

l^i

s6cg Nhirt-e,

7i

Ihi thanfj ilito'C nliieu Iran

;

nbung vay sau bcl cung phai rut \'4. VI chirng khi quan Nguy^n-hiru-DSt loan bo xuBo-chinhnam,

Ihi

Iruyen dot hel ca

rut ve sau luy Trar.-niHli,

Kbul-I^.

1^

con ngub'i-la Ihi me ta song

xu-,

luy hoc ca

Quan Bang-ngoai

chang

kiSin

du-ac

luCTrg-ph^n thi phai Ihao-lui. Nam 1672 con danb mot Ian ntja. Phen nay chinh Triuh-CaD than cbinh lieo bititi vao dong lam hai ben giao cbien v&i nhau rat dfr tai chan :

Nhut-le tu6ng anb-biing Bang-lrong la NguYSn-hiru Dat danb dugc quan giac, Ian nay mai diit. Tir do nha Trinh cbiu than nba Nguyen lam chiia rieng BJng-lrong, cung lay song Gianh lily

;

lAm gidi-han bai

a\xcrc.

— Tu-d-ng thang quan Dang-ngo^i ai ? — Len ng6i nam nSo — C6 giac nguoi BJngDgo4i nam nao — Nh4 NguySn bSl xij nio — Giii do ago nam nio — Nhcr mft thang -vSy — Hai tu-ong rSt can-dam tSn ? — Tu-A-ng n4o ei tigog Cstu hoi.

16

?

vtii

?

.'

jLii

?

sir gi

?

gi

b«n B4ng-ngo4i ? Tuong ay 14m gi ? Bi su- gi ? -Ai lh6-vi Trinh-TrSng ? -- Ai thing qaSn B4ng-trong

— Nam 1662 dau ? — Thang thoa ? — Tai sao ? — Nam 1672 chiga tran V4 nam ndo

?

to-i

o-

— Tli nSy v6 sau coi hai niro-c 48 - Giac v6i Chfira. — Dftn a'y mat

Ai thSng

( 1691

?

6-

hay-14

diu dan

? ?

nird-c

).

Nha Ngnjea chang phai la

lo

may giac m6i ke

Vrffc-qua truAc nay ma-thoi dka. VI duang-khi nga giSc phla bac ma giii: lay sir tbocg-dong, thi

oSng rong.

cii lo

danb d?p pbia nam

tna

ma

aiioc cho


Vay

nir*c

Riap coi pbia nam hoi bj thua vua Li-

ChiSm-thanh &

ihi bi iiiTCTC hel. Niro'C

iy

(Cr

ihinh-Toa do ctirng nam 1470 cho t6i luc do da suy-siit lam. khi 6»g Ngujen-Holno vJo Sii truyen latiii llnh Thuan-hoa Ihi niiac Chiem-lhanh phvc qujea ngirfri, song each it Uu lai x'lng pha ihi

W

;

trong nub'C. ,

Nam 16!! liay la 1812 khong lo. ong NgujEn-Hoang bat ducrc mot phan na&c dan ay ma

lap phil Phu-yen.

di

lap an liong

Nam

IG29, doi vua Hi-T6n, nha-nii*i; l^y le Duac ChiSm-thaah, ma keo biab

sang danh, cung lay IhSm mot phan dat nita. Nam 1653 Thii-T6n ngu nien, Ihi kinh-do mx&c &y ciang bi bat vua Ba-Bi tron chav jan ;

;

mot phan ion nuo-c vua ay, IS tinh Khanh-hoa bay-gio-. Con phan dat & phia lay song Phan-rang thi de lai cho vua ay, songbudc hang n&m phai di tien cong vua Bang-tiong. Nam 1691 la chinh n5ni vua Hien-Ton len Bgoi, thi vua nucrc Chiem-thanh 14 Ba-Tranh phan-Dguiy, sbng pbai thua cung bi b^t. Tit do nu*c Chiim-thanh mai tuYft-mSt, con bao-nhieu dSt nuo-c ay, thi baj-gio' nh4p ve dat Annam. nay

•*

lay

het

Cau hoi

.

— Nh4

Nguy&a c6 giSc

,1*

gi

phla

nam

?

Nuo-c CliiSm-thinh phSi suy-siit lit nam n4o ? NguyloCnng CO khi x6ng phi Biug-lroag kh5ng ? Nam nio ciing HaSng lap phu Phii-yen nam nio ?

phSn ait nira ? — Kinh-iSo b( bat nSm n4o ? VuaB4-Bi thi sao ? — LSy »i n4o ? — Dat coi no-i niio ? — Vua phJi ba^c (JSu gl ? — Nam 1691 vua n4o

13y


?—

Vaa Ky phJi navy 5'ChiSm-lhinh Nirfrc Chi6m-th6nh ra sao ? 49

thi

sao ?

GiSc v&i niro'e Cao men.

ohk Ngujcn chong vOi nha Trjnh bSn bae, ciirg bSt ISy nu-Ac Chiem-thSnh bSn nam, thi nhieu laa ciing dAnh vfyl Chen-lap, nay la niro-c Cao-men. Nam 1658 vua nuAc nay. la NSc-dng-X&n ,x6ng vao phan dat Annacn, Ibi c6 tirfVng .©^ngtrong daub bat duqrc vua ma dieu ve Pbu-xuan ; c6 ke d6! di^u ve Quang-binb, vi cbiia Hi-T6n di dinh giac ©aug-ngoai con dang ngtr a do. Chiia Hiea-T6n Ifaa cho vua nir6c Cao-men, nhiTng-m& bat pbJi lam chir-hSu va nflp thue bang nam. Tir ay ve saa na&c Cao-mSn mpl ngSy mot pbai Annam xam-chiem. Liic ay da c6 dong ngirtci Annam & tinh Biro-Dg khi

Bien-hoa. Nam iQ14 nbcn dip Cao-men laca loan duoi vua Nac-ong-Non, thi hal luAng Annam bat thanh Sii-gon, ma dSl l?i ong Nae-6ng-

Non lam quyen

vu-ffng.

Cung mot liio ay c6 nhu-ng ngir6i Ngo theo phe nhi Minh vadi mat ngoi, qua xin vua AnbToQ cho dal &, thi vua sal no vao lapdi-cirtrong niro-e Cao-men, co y bat nudrc ay ISn-laa. Lai den sau hS Ian nao nuric Cao-men c6 loain, thi n\x(tc

Annam cung trong

nuic

xen vao, tigng

ia

cho du'ac dep an

Sy, song thi? t sir la bat hgt cAc 'mign

xung-quanh Sai-gon mj nhsip-vao nuAc Annam. BSy-gid» miii mo bgt nbung diia binh bong, nhiing ngirM khong t«n trong bo cac lang, ti


76

mh ch& vao raSy Ouan-binh cbo iM coi nam, no lap xdm lang, cung cbo dtiac. ohiSm m6i rmh ff

xung-quanh, loan la c4c linh

Annam bSt Trongdo-imircri tarn thi din con Unh iTnhNam-ky, mSi khi mSi tmh Nam-ky ) von la phan nam xu ( luc ay Ha-Tien " Qaang-dong 1. Mac-CCru^ :

het lac

Ja nguMT.Lv.

Mmh, qua ISp ngu6-i binh phe nha bSy, cung chiuph^ccac muM dai dau nahiep cho nhien an rong vua ring, nen cic vua ban Xiem cbigm-lay tmh nay iSm. Bfe sau qu4n con chau ong mol it lau, roi Irac^c giac Tay-so'n Mac-can lai khoi phuc dirffc. mot them Nha Nguyen bJlv-lau thSy mgl ngky den loi gSn cuoi manh, nu6c nha m& rong, song vi can dM thu mttM tarn, thi da hong tkn-bai nguy TaY-so-n m(5fi noi dSy. 6ng n5y

la

li

Can nSo

hoi. ---

9 -..

NSm

Vua Sy hi gi ? hok thi sao ?

Bing-trong con ianh giac

v6-i

nuo-J

1658 vua nJio xong -vSo B4ng-trong ? mk bu6c dSu gi ? Tinh Bi«n-

-

-

Tha

- mm

nio mi thinh Saigon hi bit ? -_ Ngu-ii Ngo nao ? - BBl ai lim quySn vuo-ng ? gi nl4 di d5u ? - BSa ta iSy y thi vua Anh-Ton sai th^ nto cho c6 ngtrm xen vJo nufrc Cacmta ?- Lim ho. bat bi Luc tInh Nam-ky ADnaa. & awe Sy ? - Tai sao ? Ai bat nio ' - Tinh-H4-tien cia ai ? Sao mk nhi Nguyen bong B5 tr& ehua ? lai ?

-

C6-

-

tjn bat

50 dSi^

-

-

-

?

-

HueViro-ng

nguy

(

1V7J

( 1765 177J )

-

Tay-so-n

).

738-1765 ) ThS-T6n, hay li Vo-Viro-ng (1 khi gSil cung 14 vua c6 danh tiSng, nhirng-mi


ch¥t

lircon chinh

lai

76

mJ chon con vua thS

ngiro-l vo- hi

Vua

l^rn lh§ ay nbieu deu lai-hai cS the. Vua Duc-Ton-Hi^u-tfinh-Hodng-Be, hay-la HuS-Virccng, con nho, c4n quan phy-cbinh

VDa yf u

iSra, I^n Ifira

vi.

thi sinh

Truo-ng-phuc-Man cStn quyen Ibay. Tiuongphuc-Man nay la nguM hay hi-hiSp lay cua Ihienh^. Cling dung quyen trAi le lam, ai-ai cung deu chSn-ngan. Nam 1771, ba anh em fJguY^n-vSn-Nhac, Nguyln-vSn-Lu- v4 NguY^n-vSn-Hue khai ngijy ma bat lay thanhQui-nbo'n nSm 177S,cung tbiSrg dugc binb vua sai vJo d^p loan. Nhom-dan chiu chSng diroc quan pbu-chanh Tru»ng-phucMan nua, thi rung-rung theo dang-nguy. Con cac quaa dai-thSn trong Irleu Hue, thi lai lam deu cSng quay han nua, la ruo-e quan Bangngoai \ao ciiu minh cho khoi tay quan g6m ghS ay ha-biSp. Khi ay Trinh-Siim ISm ehiSa Bang-ngoiii. Chua ay dugfc tin, lien dem nhi^u binh si vao Bang-trong, CSc quan a Hue bat Triro-ng-phficMan dem n^p cbo cbiia, turang nop vay thi xong, chiia keo binh lui ve. Chang bay Tr|nh-Sura cir keo binh vao dinh du'ac qu4n B4ng-trong m5t tr4n

tai

Phfi-Ll, rSi bat dtr»c tbJnh Hug.

NSmI775, chfrnglSitMng

bai, chiia DueN4m-K^. Quan B4ng-ngoai iSy bgt phan bac nir6c Bing-trong cbo td-i cuSi tinh Quang-ngai mi gia cho t6i n3m 1788. Du$-Tan yko Nam-kjr chiSu dirtrc m§t toaa binb. sai ra dinh qaftn gi^c Taj-sern, song phJi

T6n

Iron vlio


77

quan TAj-som Ihira quaa vao cae tinh phia nam. NguY^n-v&a-LiJr bat dagc thinli con Ivri-ng Sai-gon, roi bo ma ve Qainho-n Nhac o Qui-nhon thi xu-ng Hoang-dS, tii^a la Quang-Toag, roi cai li Thai-Bii-c. Khi ay ong Hue vao Nam-kY lay bau bet ca Du$-T6n mJi xu'-tir viri xii, cungbatdiro'c vua con mot in6t ngirM chau vua ay, nam 1778. Vua vua cli4u Dira, ten la NguYen-Anh, thi ca nha dpu nh-in ong ay IJm dau Xy la vua Gia-Long. bai tran ca the. Nam 1777, buoi thang duffc, m4 keo

;

:

— ThS-Tonhieunio ? -- Cai-tri dtro'C — nam ? — Chon ai the vi ? — Vua 15y hieu niio ? Ai cSm quySn ? - 6ng iiy ai-ai iSy 14m sac ? — GiSc T4y-so-o bat dau nam n4o ? — Ba anh em 14m Ma tSn gi ? — Bat thinh Qui-nhffn nam o4o ? — DSn Cauh5i.

miCy

C4c quan Bai-thSalilm gi ? - CtiiiaTrinh — C4c quan n6p ai ? — Trinh-SflmChiia Chiim thinh nio ? giao chiJn o dau ? Quan B4ngDue-Ton trSn di dau vi nam nio 7 Duenam nSo dia ? Giii cho ? ngo4i bat xir nSo Ton thua Tay-son nam n'fto ? — Quan Sy lim^gl ? Nguyln-viin-Lvr tro--vS - Ai bit tbinh SSi-gon 1 Hieu nio ? — 6ng HuS dau ? — Con Nhac thi sao ?

thTsao

-

?

Sum lam

gi ?

14m

gl ?

-

-

QuSn

TftY-so-n cai-tri

Con

cac tinh

(

i77S-/<S02

).

quaa Xi§m, thi lay Nam-lsJ, nhung-ma nSm 1782

Ong Nguyeo-Anh l^i dirffc

?

chiia niia t4n gi ?

mOt ch4u 51

Niim 1778 chiia Due-Tan hi sao

uhCT

1788 thi lai phai bo mk chgiy. B^y-gifif 6ng ay mdi nghi f6i vi^c sin nu6c Lang-sa ciiu vien.

y4


78

Vay Bac Cha Ph4r6 ( Pigncau de liihaine, ) gi4m-njuc BSng-trong xuong IJu di vdi con 6ng; Nguyln-Anh, 16n \k Canb, qua Langsa mi li^u viec ca Ih^ ay. Con oDg Hue khi da lay duac xii Nam-ky r6i, Ibi Irff-ve; nSm 178G dug iy I6'y diro-e Ihanh Hue, quan BJng-ngoai da bat nam 1774, va cii Ihang

la

luon miibat hel dat Bacg-ngoai. Tir do trong Suky cbang con noi 161 nha Trinh nu-a. DSu vay mac long Tua Lt-HiED-Ton ( 1740-1786 ) cung cir Islm vua. Khi vna Sy bang-ha, Ibi chiia la Lemftn-De noi ngoi. Song Nguyen-vaa-Hue khong ke vua ay, mot nghi niinh U that vua ma-thoi, nen lay hieu la Quang-Trung, ma cai-tri cho t(5'i nam 1792. Le-man-Be qua Tau nam 1789 ma bang-ha ngay 19 Ihang U tay nam 1793. Bau nam 1789 c6 quan Tau sai qua danh giup Le-mac-Be phyc nghi^p, song phai thua quaa quoc quan Quang-Trung ca the lam ciing mot nam ay nu6c Tan nh^n Quang-Trung 14m vua cbinh vi. Con ong Hue, \h NguYlnquan-Toan the vj cha, lay hieu la Canh-Thanh cho IM nam 1801, rSi cai la Bau-Hirng. Nam 1787, ong Nhac chia nude giao phia bac cho ong Hu?, phia nam cho ong Lu con minh Ibi gia Quang-nara, Quangngai vi Binh-dinh. Cuoi nSm 1788 thi ong Lit qua-ddi. Nhung-mi quan ngyy T4y-sffn laii bS't thnan vo'i nhau, anb em cbii chau ganh nhau, nSn Chang kboi bao lau se phai tan-baii. Lan-15n ong NguySu-Anh lay \syi duac het dal Nam-k^f, roi ra danh bSt Ihanh Qui-nhffQ, la nam

:

;


-

79

1792. C4c quan Lang-sa qua

\-<ri

BiVc

Cha PhSro

c6c6nggiiipvualroDgs>acna.y, va cac giac sau nbau lam-lam. Hai bSn vua va quan loan ilanh mJ gi^inh thiinh Qui-nho-n bet tam nam tron, khi ben b«n np ducrc, khi ben kia duac mS cbang nao lay dirge cho dii-t. Ong Nhac, bi?u la Tiiai-Buc xin cbau 14 Quan-ToandangUm -vua Banf-ngoSi^vao giiip. Quang-Toan lien keo binh vao cbang nhang khong giiip, ma lai eiro-p niro-c, cho nen mot :

,

minh

BiingkiSm-lrj ci Bang-ngoai \a phia bac Ong Nhac qna-d6i tbang 10 tSy nam

trong nua. 1T93.

Nhu'ng-ma tn cbang bao-lau, vi nam 1801, Nguyln-Anh keo quan bal th^nh Hue, tbi QuangToan ritt y'e Bang-Dgoai. Nam 1802 ong ay lai Ngujenkeo nhieu quSn vao piao cbien wi binh la Anh, mk phai thua ca the tai h& song Nhyt-!e, chlnh nm xiia nba Nguyla da Ihang nba Trinh Chang biet bao-nhieu (r$n. Bay gift' Ngiijin-Anh ngoai, Cling lay bet ca '

xii

vfii-vang

ra Bang-

&y de nhir khong,

Xong

ong Nguyln-Anh xung -vu-ccng Nam-Vi$t, hi?u la Gia-Long hoang-dg, kiem-lri ca Bang-

-viec

trong Bang-ngoai.

C4u kj

hoi.

du-cj'C

Sai ai

?

tfhir ai

Quang-Toan

bj

nop

{

1802

).

m4 NguySn-Anh bSl tinh Nam-

— Thua lai nam nio ? — Xin ai giiip ? — Mn Lang-sa ? — C6n 6ng Hue \km gi —

qua

?_

Ai noi ngdi 1 NguySnVua Le-bi&-'f6n Ihi sao ? Nufrc vau-Hue ast minh 14m vua iSy hieu nSo ? T4u vio giiip chinh vua tbi sao ? — C6 nhan Quang-


— Trung

liim

vua khong

?

— - Al M 80

vi

6ng Hu6

?

-

LSy

T3yhieu n,1o ? — 6ng Nhac cbia nir6-c thS n4o ? bat iiag so-n sao mJl thua ? Nam niio Nguyen-Anh Giinh thanhQuiAi mk giup ? tbinh Quinho-n? 6lig Nhac xin ai v4o mi giiip ? nhan mSy nam ?

— -

-

Nam ISO! Ibinh HuS QuaDg-To5n lira 14m sao ? Nam 1802 phSi bSt, thi Quang-ToJn pbai ISm gi ? Ihua

o-

Ih ai ?

Nguyln-Anb lim Sia ? L^y hieu nko ?

gi ?

— Xung

minh

cac vua

K'e tat

nha Nguyln.

1658-1613

Nguyen-HoSng hay-14 Tien-Vuo'ng, 14 con thu' hai ong Nguy6n-Kim, sSng dircre

1613-1633

Hi-T6n hay-14 Sai-Vuo'ng, li con Ihii siu Nguyen-Hoang, du-g-c 73 to Si. ThSn-Ton hay-14 C6og-llilTffng-Vao'ng Ik con thu- hai vua Hi-T6n, (Iurg"c 48 tu6i, ThSi-Tfln hay-I4 Hien-Vuong 14 con thii hai vua Th'Sn-Xan diroc 68 tuoi. Anh-T6n hay-lft Ngai-Vuo-ng 14 con] thli hai Vila Th4i-T6n, du-crc 43 tuoi. HiJn-T6n hay-14 Minh-Viro-ng, 14 Iconca vua Anh-T6n, duQ-c 51 luSi. Tiic-Tfln, hay-!4 Ninh-Vu'o-ng, 14 con c5 vua Hi^n-Ton, s6ng du-o-c.43 tuSi. ThS-Ton hay-14 Vo-Vu-o-ng, 14 con ca vua Tuc-Ton duofc 52 tu6i. Due-Ton hay-14 Due-Vu-ong, 14 con thli mu-oi s4u vua Th^-Too cai tri thg Hurng-T5, 14 con thir bai vua da til". Nguyen-Anb 14 Gia-long, 14 con thli ba 6ng

89 inoi.

1635-1648 1648-1687 1687-1691

1691-1725 1725-1738

1738-1765 1765-1777

1778-1802

Hu-ng-Tti

;

nam

1802 mo-i cai dirg-c cS nir6x.


— BOAN

81

THtr HAY.

Nh& Nguyen ]

-

BU'J

VUA GIA-LONG

(

iH'P )

CAI TRI

(

ISOi-Um

)

Vua Gia-Iong diroc larn vua Ihong Iri ca-v4 Du&c Annaoi la lir Dam (80 2 kbi vua len nsoi, Ihi xa toi cho cSc ke da caa an kh5i ngijy, cuDg chuSn cho nhwa dan khoi tbue. Con chiu 52

:

nhi L5 va nba Trinb ra mat raang vua, thi vua ban tird-c-phSm cftng cap dat cho. Vua du*c Cao-men sai suden hSu, vua nuac Nam-ChU'O'ng cung dSn vieng. Nhung-mii nSm 1804, vua Gialong md'i ducrc sSc pbong ben Tau nbn vua da xin. NSin 1807 nirifc Anaam durac quyen bao-lio uu&c Cao-men. Vi vjy nam 1810 kbi niro-j Xifim bat ep vua nuitc Cao-men, ten la Ncac-ooK-Cban cbo ba anh era da kb&i nguy va da phai day dtroc ve, thi quan Nho-n, 1^ tong-doc Sai-gon vang chi vua Gia-Long ma di giup nu<Vc Cao-ra^n. Nam 1811, CO mot em vua Cao-m8n coa kh6ri nguy, nen vua phai chay-Iron t6-i Sai-gon, Vua Gia-Long sai quan linh giup nua, vi lap du-oc hoJ-u'&c La-bich ( thi nu-6*c

ho nu6c Vua

18lS J; cii hoi-u-6rc nay^ Xiem chiu nb^n Annam c6 quy?n baoCao-mfin.

Gia-long dau da nhcr cac quan pbu-giiip mdr\ du-orc phuc quyen, song ciing

muon lam quen

Langsa

khbng

phirang Tay. Nam 1801 c6 t&u Hong-mao qun, itia vua khdng noi gi tOT. vcVi

S. K. N. A. -6


— NSm

1819 vua sai ong

82

Chaigneau,

sa CO cong Irong v6i vua, di

Vua Ancam,

ma

lai

— str

la

quan Lang-

v§ TSy.

Gia-Iong that c6 cdng trocg V(>i nutSrc ch^ng nhu-Dg da l^p ati-ho^ mct>lh6i, da nbap ca trong ngoai th&nh mot niiac, vl

da duo-c qujen l3ao-tio nu6c Cao-men, ciing da lap nbieu tru6*Dg-hgc. Vua sy cung ra nbieu luat con giu- d^n nay, i^m so dat Nam-lty, 'sua bo lai la cam ISOJ, cung lap djng quan lir coi nude Tau cho giap nu'6c Cao-m^n.

Vua Gia-Long bang-ha ngay 3 thang hai tay vua da ebon 6ng hoang Bam, la con \ff be IbS \i, dSu bai quan thong-che Ngu);6n-vaD-ThiKng va L6-van-Duyft ra sire can-gian, xin vua dat con ca Sng hoang Canh; \'i eve le lu-nhidn yi cii 1? nba-nudc, tbi ong nay duo-c kg vi, song vua chang chiu nen kbi bangha, Ihi boing Bam, 14 vua Minb-mang, Idn ngoi.

nSm 1820. Trudc

;

(

bay

") Vua Gia-Loag

1^ ngu-M rSt siSng-nadg khong lh6i chi, bon-tinh thin-tij, viec gi cung c6 meO"

tnuc y clii, bi^t phan-x6t ke d^ng nguo-i khong mA ban chuc-phiim xijng cong vu'a sue m6i ngufri. C6 nguM TSy kia khen rSng « C5 nu*c Annam deu ton Irpng vua 13m, nia that 14 phSi le, Nh* c6 vua kiSn 14tn vu-Dg chi cirong-dong 14m vSy trong nufrc mfri du-p-c an, nam bac m6-i duoc nhJp th4nh mOt nuffc vua lo sua-sang moi su- trong nufrc cho to4nbSo, cho-nSn viSc vua 14m Ih9t 14 ca the cung b6n-dS lau-d4i. BM ngu61 cai-tri. thi viec d^o nu-^c Aunam dttip-c bang-yen ludn vua Sy trpng-dHi c4c cba giSng dao Langsa cung hJng & tt-tg viri c4c d&g Sy luon. » ;

;

;


— Cau ho i.

nu-ffc ?

— Nam

Leo

ndo vua Gia-LoDg thSn;^

"

Vo-i

^ Vua

n^o sai sir ? — Vua diro'c sac phong b6n TSu nam nSo bao-hg nuo-c Cao-m^n nam n^o v.'ec

gi ?

Con giac

trj

ch

Um Um

sao v6-i ku kli&i cli^u nh6 L6 vS nh& Trioh ? n.-^o d6'n viSug ? — Gia-long

ngoi, Gia-long

' -- ^'^i <^=^l '

ngyy

83

nira

— Nu-6-c An-nam — Nam 1810 xSy khong ? — LSp ho^-uo-c ?

?

La-bich nam njio ? Cu bo^-uo-c do nu-ac Annam dirge SU' gi ? Vua Gia-long 6- lim sao Yo-i ngu-M phu-o-ng Tay ? Nam 180-1 CO tiSp-dai H5ng-mao

knong

?

— — — Nam 1819

Gia-long CO Cong gi

vua vrri

sai ai di

ba nam n^o ? — Ba ebon ai khong bang long ? — Mu6a du-gc viec khong ?

11

- BO'I MINH-MANG 53

sii-

b^n Tay

?

— Vua

Annam ? — Vua bangmk IhS vi ? — Quan n^o

nuo-c

ai ? --

Le n^o

CAI TRI

(

- Vua Minh-mang ban dau

?

lSW-18tt

C6

)

theo loi khoa-agoaD

thi

mk eai-tri, nSn thieu-ha agcr la chin-chan, song 15n-lan lai ra khac lam. Vua ay doc-du- den doi dinb gife't Ic^i ngairi ton-loc. Vua da lu^n giet \of cung hai con ong

cha

hoang Canh. Cac ngud^i than-nghia vfri vua cha, thi vua cung khong kieng ong Le-vaa-Duyet may da lho4t-kh6i tay vua, song hai cha con ong Nguyen-van-Thieng lai hi cao gian toi noi cong :

mk

phai lu?n hinh xu-tu- Ik phai (ur-ai. Tir nam 1833 lai nam 1838, vua giSt vi giammuc Til tbay-c5 Tay la chin dang, concic thSyc5 bon-quoc cung nhieu bon-dao, thi phai chSmgife't,

lao-ta ciing

day-doa kho-s& aihau ke

xiet!


— "i?

vua Minh-m?ng

thiro-ng \&i c4c

nircSrc

84 1^

— khdng muSn thAng-

phuang Tay chul

njo, ai-

cung ro su- ay. Nam 1821, oDg Cbaigneau tr5 qua di SIT lo vi^c buoa-bin ben Annam, song vua an-& Iff-Iao ]at-!eo vdi ong Sy lam, cung cbaog cbiu deu gi sot. ai

Nam sau c6 mKy nguai Hong-mao sang xin v^o hSu vua, ma vua cbang cho vao, Val^itrong m^y quan Langsa da giup vua Gia-long, khi ay con CO bai ong a nuoi lai Irong DurAc Annam mathoi, la ong Cbaigneau va ong Vannier song khi Ihay vua Minb-mang Chang u-a miah nu'a,tbicu6i nSm 1 8 24 bal ong ay ciing phai bo ma Iro-ve TSy. ;

Nam 1825, vua Minb-mang chang kbMng nban itw vua rude Langsa g&i qua. Nam 1832 CO ngirfiri chSu ong Cbaigneau di sii qua lo viec tbong-tbuang bai nub'C voi nbau, ma cung khdng dang viec gi. DSu vay kbi bbng la-the, vuaMinhmang cung sai sif qua Lang-sa, song vua Luy Pbilip-pho cbang cbiu vua da bSng roi.

Nam

1822,

tiSp sii

;

ma

khi

dan Cao-men day loan,

sit

vS thi

tbi

quan

Le-van-Duyet dep dacrc, cung chia nu'<5rc lam Pa hai tinh Nam-vang va Go-sat. Nam 1834, khi vua Neac-6ng-Cb5n bj quan XiSm xong danh mi phai :

Iron-cbay, thi quan Tru-o-ng-minh-Giang cai d3t Nam-kJ gidp vua pbuc hoi 14m vua nhir «ru-6c, cung chia nu6c ra lam ba miro-l ba phil. Vua nu-6c Cao-ra«n qua-dM nam 1836, thi congai Ihii hai vua ay l?n rai-lrj, l«n la Ngoe-VSn. Trade nSy da thSy quan Le-van-Duy^t Ibo&t


85

ducrc lay d^c-du vua Minh-Mang, mk IrS'-vS caiIri IroDg coi Nam-kt- Quaa Sy chel nSm 1832 diri ngniri chSng bao g\& irng viec bat dgio, dau ;

ra m3y sSc-chi, cung khong v§ng. Khi quan Sy ch?( roi, Ihi dSl Nam-ky chia ra saa tinli, moi tinh moi quan tong-doc. BSy-giir c6 quan toog-doc Sai-gon mu6n bat toi ong L6-v&nDuyet, rang ong ay muoo lap Du'(yc riSng lai cao quan Le-huu-Khoi, cung k§u la Le-van-Khoi, dong linh v6i quan Le- van-Duy?t ma m^ loi rirog cac quan ban quan L^-v^n-Duyel xua lay lam tire minh lam. Vay khi quan Kboi thay minh da mat chiic, lai phai ra Hu?, tbi tha phal cir lam lo?n cho roi, lien dSy loan ; liic-lhi cite quan khac deu theo, mk Chang khoi bao-lau, thi iSy dirgrc bSt dSt Nam-ky, Chang may quaa ay sinh b^t-thuan v&i nhau, l^i thSm c6 ngucri dong-Ioa, ten l^ Thdicong-Trieu, bo phe. Quan Triro-ng-minh-Giang mSc lo di duoi quan XiSm, B§n phai bo vay Ihknh Sai-gon hgt mot n5m tron, m6i bat dircirc, Ik ngay 8 thang chin tay nam 1835. Cac quan trong thanh phai giet hau het, tuong no tbi dif u ye Hue ma chju %u hinh. Con tu-Ang Khol tbi chgt duang liic pb5i vSy. Vua Minh-M^ng oan ong Le-van-Duy^t den d6i truySn xieng mo ong ay, cung d&nh mpt trSm

vua

;

:

trirofng.

Ngoii Bac CO lojn hai ISn. Mpt ISn la khi vua chu-hiu Bao-lac \k Nikng-v&n-Vftn bSt tinh Caobang, chiSm phi ba tinb, do^n cbiu ch^t thieu trdn niii mk chSng cbiu ra lai h&ng. D&ng vua


8B

Le sua cung day

loan, song cfc6ng phai (hua, mft Le-duy-Liro-ng bi quan vua bat di^u v§ Hug va xft-lu- IJm mgl ci'ing cac ke a-tung v6i miab. Itrotig

Vua Minh-Mang bj fe ngira mS chet ngay mSl Ihang gieng lay ram 1841.

hai mucri

( «) Vua iy thiet Ik Dgiio-i rSt hay chS-ngliTa ciing sang-tri ISm, nhu'ng-mi bSn-tinli cjoc-du-, buon-bu-c

cuDg qui-quM lam, c4ch cai-!ri da dl«a-iIao lai v6 nhan. Vua Minh-Mang da gitt duro-c nu-6-c Annam cho nguyen tuy6n nhir cuu, nho- vi da gigl hSt mgy lay I4m loan; song bo-i vua Sy an-6Wdu-cang chSog niu3n thong-thu-ong vo-i tin nn/rc thien-ha, thi lai ISm cho niroc-nha nguy-hiem ve diing khac mk-chir'.

^4uhoi.

khong

?

-

Vua Minh-Mang c6 tbeo

- Boc-dir

-voi

t6n-t6c

13i

minh 16m sac

?

Gia-long

- Quan

nSo thoat-khJi dang ? Nguyfin-van-TbiSng bi gi ? Npi s4u nam vua gigl Giam-miic vi tbi)y-ca Tay mSy aang -Con o- voi lhSy-c3 bon-qu5c \i bgn-df.o I4m sao - An-5- voi phuo-ng Tiy 14m sao ? - Nam 1821 ong haigneau ve, vuu 6- the n4o voi ong ? - Nam 1S_2, c6 cho Hdng-mao v4o khong ? - Ong Chaigneaa ^i ong Vannier phai b3 nnoc Annam nam n4o

-

.

.'

nam

I,S32

Chia

mSy

-

ch4u ong ChaignCau di sii c6 dugc vice Khong ? _ Vua cung c6 sai sii qua Lang-sa khong ? _ warn nic LS-v5n-Duyel phai dep nuoc Cao-mdn ? Lo-sao

^

^'1'°.°''

IJnh ? ?

-

_

Na„, ,s34 quan n4o v4o Cao-mSn

Chia

^*

nuoc ay

"'™ "^o

mS!y '

-

phu

? --

?

Ai ngi vi

LS-van-Duyet qua-

' ~ '^*"' "*" '' - Q"a" ^y '=° ''St dao ZT^ khflng ?^- Ong qua-dM, chia Nam-ky mSy linh ? Quan Tong-doc S4i-gon I4m gi ? Quan hSu U-vio


87

Duycl 5- 14m sao ? - Ong Kh6i Um; gl ? '.- Sao ra* Ai bSt IMnh S4i-g6D 7 -- Nam kb6ns Aatrc viec ? nio ? - Tiring quSn thi sao ? — Vua liim thS nfto ? — Ben b5c dutrc mSyloan ? Loan thvr nhirl thi sao ? - Loan thir hai Iht nio ? Minh-Mang chSl cfr sao v4 nam nio ?

— —

Ill

- B&l VUA THlfiU

5i—

TRJX iSU-lSil

Khi vua Thi$o-Tri len ngoi,"

thi

)

riit

Cao-men trS'-vS;; tiic-thi quan Xiem x6ng-y4o nirdc ay, vua bk Ngoc-Van phaf. Iron qua Chau-doc. BSy-gi6^ nird'c Annam vi dikVc Xiem dSnb giac vwi nhau cho t&i nam 1847 ni6i CO hoa-uac dat ong Ne5c-6ng-Bu6ng lam vua Cao-men vk niro'C Xiem diro-e mSy x<r CaomSn la B4t-tam-bang, Ang-kor cung xii L4o bSn nam. Vay nixiic. Annam phai thua ca the. BW vua Thi^u-Tri khong c6 ngttM T^y nSo phai giet, vua chi giam til mi-thoi. C6 nSm cha Tay sang giang dao v<>i mfit Bu-c-Cha phai tu, ma quan Langsa doi thi vua lien tha. Nam 1847, c6 hai chiSc tau Langsa qua xin vua cho ngiro-i TaY dircc o" yen trong nirfi'c Annam, va ngiro*! Annam diro'e thong-dong gi& dao mJc-J^ Xin v?y cung la d"Su phai le cung nhCTn-Si. Phai le \k vl trong thifin-ha chang nude nao na de ai hShiep con dan nu-ftc minh cdn nhwn-ii IS vi chang cho ngwM-ta tin'tthi m&c-J m4 lai chem-giSt ngiriri-ta, thi ching dSo nSo van-minh mot thi, mk chang iSy sir Sy lim doc-da gAm-ghiSc.

quan

giii

nn<5rc

;


.S3

Nhivng-ma vua Thieu-Tii cbarf{ bSng-long, nin Idp miiu mfri ckc quaii lau len dir yS-n, r6 y c4c quan rung dol ISu may quan cbiia-tSu biely, Ibi kigu ch4ng di. Bliy--i(y doan binh tbuy Annam keo ra ma dot tau Lang-sa nhir linh vua da Irujen, soog co mot cbig^ lau Langsa bSn noi bai giir ma da ph4-taQ a do4n binh Ibuy Annam la boa lam ngan coa ngiroi-la doan liah Langsa keo len dSt ngiy 15 thang ttr ISy nam giet

:

c

;

1847,

Vua Thi^u-Tii nghe lin quan minh phai (hua, sac bat dao nhirn,-ma cung mot nam Sy, la cam 1847, ngay mong boa (hang mirdri mot fay, vua bj uSt mau ma cbet. thi lien ra

'

;

Vua

Tliieu-Tri

Ih nguo-i kirn tri-kh6n ) duChang quyg:-dinh Shu gi cho dlit vua Sy c6 du mpi Ku do- su- hu- cua vua cha, coa dSu hay sir tSt chufnio, vay uen dM Minh-Mang nu-*cK?^°°?.'° nh4 da phai deu gi d6-dang hu--ia. thi do-i vua nSy cung c6n vSy chBug sfia du-oc. Bia khi vua chgt, tbi nuocpha,suy-sut5&-nhu-o-c, dj thua nuoc Xito, lai them phai cheo-leo djng khac nua, 14 vua ""'" ""*' "«"«''iLangsad4ah.ph4 c&a°H4m'"' (

dvra

;

wm

"" ''^'-~ Vua B4 irSn

Vua C6

Sao

di

mi quan Xita vSo Cao-mSa ? ? _ Annam XiSm dinh aiiic

tha c4c cha v4

lai sac ?

-

Bic Cha

Ich6ag

?

- Nam

16-i

1847

- Thg n4o ^^ "" ^-"^ "" ' ' "'' °«*^ -*» ' ~ t "e'g s' ''""cLt 7 f" ChSl nam nio ? -- Cd- nio Thieu-Tri lap mu-u nSo ? '^^^ "^"^ ' '-i""

Ngu« Lanr'7; V r,

_

dau

-

?


— Ke

tSt tir

18e2-1820

89

-

vua Gia-Loog den vua TLi^u-Trj.

©01 GIA-LONG. Annani diro-c quyfen bao Uq niro-c Cao-men nam 1807, song niro-c Xidin ching nhan quy^D Sy, nSn ph3i ddnh giac vcri mro'c ay ; d€a nam 1813 mo-i lap dirp-c ho^-iro-c La-bich i Or d6 quSn Xi^m mcri chiu nhan Annam c6 qujfen bao-h6 n\xcrc Gao-mSn. Cac quan Langsa da <iiup vua Gia-Long, iSn l^Q Iro- ve Tay h^t, mk nir6'C Annam thi cur muon o" riSng, chang chiu Nirofc

thong IhirffDg \(yi c^c niio-c thien-ba. Vua Gia-Long bang-h& m^ cung c6n d§

danh tham

li^ng trong,

deu'kinb vl khen 1823-1841

Dgu-6fi

ngiro-i

ngo-i.

Bai MINH-MANG. Vua an

o* doc dir vo'i dong hQ vua, vfri cSc nguro-i IhSn nghTa cung vua cha, v6*i cic ThSy-ca Tay giSng dao, cung ke cd

BM

vua liy cung chua nuo-c nko v^o buon bin Irong nuac Annam. Quan Cao-men khai nguy, mk phSi thua nam 1822 vua cung thaog du-o-c quan Xidm. cung d3t N6ac-dngCban 16m vua Cao-mfin nam 1834. Trong Nam-ky c6 giac oguy Le-vanKh6i( 1833-1835), ngo6i B5c-k^ c6 giac ngyy Nuog-van-Van v4 L^-duy-Lurang, song vua dep duQfc c5.

dao. duQ-c

;


-

-

yo

B(Vl THlltU-TRI.

3841-1847

Vua nSy thua oir6'C Xi6m ( 1841-1847 ) chiu ho6 cCing giao cho nir6-c Sy xiV B6t-lam-bang, Aog-kor v^ xu- LSo beo nam, cfiDg chju dS cho nu6*c Xi^m dat Neac-6ng-Bu6ng ISm vua nircrc Caoraen. Nam 1847 vua loan mu-u dSt hai chiSc t^u Langsa, thi lai phSi mSt h^t mot dao binh tbuy, m^ linh Langsa

k6o l^n cua H6n.

IV

— Btfl

TU-BT>C

C

lSn-18SS

)

—\ Thieu-Tri bang-bi doain, chfnh phip con ca la ong Hoang-Bao, cung kSa IS An55

Ihi

phong, lam vua, song Chang dang, mi con thii li Tir-Bu'C len noi ngoi Iri nufrc Annam. NSm 1848, vua nay ra sac earn d^io, truyen he bat dttffc c&c thay dao Tay, thi cot di vao co ma quang sudng bien c4c thay dao Annam thi thich tvr v&o mat ma day di, con djin ph4m thi phat cho nang. :

;

B5n nam sac

1851

ma rang

vua

laii

ra

sae khae nhat h»a

bat diroc c4c thSy-cli bSnquoc thi phan thay, chu chiia cung vay, ai giac diroc cac dang Sy, thi vua trong thu&ng. Vay nga tu nim 1851 dSn nam 1857, vua lu^n xu- c4c dang giang dao va Lang-sa v4 I-pha-nho, ke la trttfrc

:

mot

Ciam-muc v6 nam linh muc. Chang nhungviia chung the ay ma thoi, mk lai cung mat truyen cho c4c quan phai bSt daio cho riet,

ra chi dij

rieng

n6n

dfi-i

vua ay bon-dao

ehfe't

hSu nhir v6

so.


91

Vua ehSng dvaa an gi v6i Irong nadc-nbk. Vua da giSl anb, 14 An-phong cho khoi Iranh

lai c6 phe am muu fSp-lSp quygt ton nfioi, song 14m vua; vi vay con ca ong ay, la Hoang-T6n len vuaTit-Bu-c gi^thSt ca nha ongay, dSumOldiia tha. nho m6-i sau luoi vua cung chang nhirng B4ng-ngo4i thi 5 cai-lri, vua doi Trol PhSro L6luon. Co ngirM kia, ten la

loan-lae

nha Le, cung ba'o-Phung, xirag minh la dong-doi qui duo-c hai quyet tranh ngoi tri nu4c, 6ng Sy Irieu muon Dguoi, k^o danh thang diro-e binh

mot

tran

{

1862

).

Khi Sy tuong Phung c6 xin nu'dc Langsa viee ho&-ird-e V(5ri giup, mk nitffc Langsa dang lo Le-bao-Phijog vua Tu-Biic, nen chang chin. Vay doan keo binh vaql cii danh cho dgn nam 1865, doan tin tSp vao bien \ao fay Hug rui bi bao, xu--tu-. btr, ong ay bi bat cCing Nam 1873 quan nha L6 lai muon khoi phijc Gamier ) giiip. niia, den xin ong An-Nghi?p ( mot minh. bat song Chang duo'c, thi no cii danh niro-o LangduCTC nhiSu thanh gia-nhu khi ay Annam, thi cd sa chang cii loi gtao ma giiip vua ;

;

le

no lam nen

viec.

Nuac Annam cung mat quyen bao-ho

ninSrc

Cao-men nira. Vi nam 1863 ngay 11 thang t4m hoi-uffc viri qaan tay, vua Phra No-ro-d6m lap cho ton'g-thong thuy quan nu-^c Langsa ma giao PCi-kSmnuCTC &y bao-ho nu6c Cao-m«n. Co ong an, khong bo va sic lam loan, mi loan nSy mau hai gi lam.


— Cau h&i

.

— Nam

92

-

Clt pliiip ai ph5i Ida nfioi ?

A\ thi^t

nghich dao Chiia ? — Sic Sy day deu chi ? — Tii nam 1851 cd s5c n^o n&a khdng? Dan dSu gi ? — N5m 1851 dgn nam 1857 vua luJn sir may dSng ? C6n bSn dao thi sao ? — Vua c6 du-g-c an trDog nirtVc nhi khdng ? B3 gi^t ai ? Cd phe mu($D t6n ai ? — Tir-Birc lim gi ? — Cdn o- BAngngoili llii sao 7 — Ai Iranh ngoi 7 C6 IhJng duwc lihong — Le-b5o-Pli«ng xin nuoc Langsa giiip lihdng dllo-c, c6- sao 1 6ng Phijng dilnli dSn nam nSo ? RSi di diu ? - Bi sw gi ? NliA Le c6n d4nli nam nAo ? Sao mk klldng dircfc vieo ? Nlr6c Annam mat quySn b5o-h0 nuoc Cao-mSn nSm nSo 1 Cft sao ? — BSn nirffc iy ai loan ? — Co diroc khong ? lin

?

1848

iim

si

.'

66 Vua va niro'c Langsa NSm 1851 CO tba nhi-nirdc Langsa gdi qua, mk vua ehang

cho lot vao trieu, nen quan cai tiu Catinat l§n d8it, bat dSn cfra Han, Iram khau sau muai Sling 16n, roi bo ma di. DSu v4y vua cung ching ra mem long horn, vi sau ong Mon-li-gny di sii qua, thi vua cung chSng cho vao. Nudfc Langsa va nuo-c I-pha-nho thay nirdc Annain da gigt dftn minh, lai con 14m si-nhuc the iy, quygt bao-oan. Vay ngay mong m'ot thang chin lay, nSm 1858, binh hai nir6c batdSn cuu Han, roi Uo thSng vio Nam-k^r pha dSn Vung-Tau (hang hai tSy nSm 1859 doan cii song hang l«n bat thanh Sai-gon, ugAy 18 cung " mot

M

;

Ihang Sy.

n«6cT4ncdnc6

800

nguM i

lai

mi

chia v6i


-

93

—

NguY6n-tri-Phiro-ng, mi Mn qaan^y c6 nuAcTau dong binh Iii6nq l5m. Khi doiin binh & don kien-c6 d?i-tu-6cg ve, thi keo 14n Chi-hoa, la quan Annam trii d6 dSu ben ta danh trJ manhIhu, la ngiy bao han-boi, nhu-Dg-ma cungbj Ihat 24-25 thanghaitay nam 1861. LSn laa mSy cungbi LangliDh My-tho, B16n-hoa, Vlnh-long qiian

;

sa chiem-bSl.

Tbang ram lay, nam 1862, vua Tu-Biic sai quan Phan-thanh-Giang va quan Lam-dayHiep vao Sai-gon lo viec giao-hoa. Ng4y miSng nam thang sau \iy Irieu than k-j haS-u6c giao ba tinh Sai-gon, My-tho, Bi6n-boi cho nu-d^c Langsa, cung chiu bSi bon tri^u dSng-bgc, la baa Tu-Bu-c dong bai mum trieu quan lien tSy. Vua an vao Idri giao-u&c, ngay 14 thang 4 tfty nam 1863.

Hoa

tbi

trocg ISy sai

lai

boa vay, nhung-ma ciSng hay con may tInh da mat. Nen Tua

duofc

quan Phan-thanh-Giang ISm

ch4nh

sir,

hai quan khac lam bSi- sii ciing nam maai cbin quan ban di sii qua IhJnh Phari, ngiy mSng b8n thang bay. Nha-nvro-e Langsa liep tii-le, songchSngkhSng chlu cAc dgu sir xin.

Bay-gi& quan Phan-thanh-Giang lai qua niro-c I-pha-nho, mk den ngay 18 thaog ba t&y nam 1864 m6i ve toi Nam-kir. Khi sii con ben T4y, tbi b4n Annam ciing cu- lo ban hok, mi vua TirBire nhirng keu cao d6i th^p dan-da cho den khi

duac xocg.

linh

Hoang-dS Langsa,

thi vi^c

bin hoa mdi


84

nir6c Langsa da ISy thanli Sai-gon mac15Dg, ni4 quan loan con bay xorg danh (too no phi cho kia, lim dang My lai mSy tinh da mat.

DSu

an, cting oan-trS

Vay cho duwc dep binb Langsa

thi

keo len

lai

vua Ty-

Langsa vao cbau, tioh Vlah-long. Nol

cbang cho

BiVc, vi da hai ISn

sii

20 lAi 24 Ibang sau tiy da bat dup'c ca-v4 ba tinh. lai giac nSy m^ rSng kia k§ Co quan lay ) ( Quan Phan-thanh-Gi^ng bi^t, minh chtJng cbang lai, liliong siic lilm theo linb vua truySn ni4 binb giCi: quShircDg cho khoi m^t may linb minh cai, thi quySt dSu da gi^ b3y miroi bSn ttr-viin. Vi vay quan tuBi ciing an-chay hai ngdy, doan biep vSy gia-tbSt mot ]"^n sau b^t, lily IbuSc-doc rak u6ng Iruroc mSt pho ke Sy. U&Dg doan n§m Iruoc cdi b6m da don san, mit troi dan con-cdi ch6' c6 dua n^o Iheo giiip Langsa, song mSy du'a c6n be-tbo*, thi dan pbai cho an hoc theo th6i-pfae^ bSn Tay. Sau bSl quan thS tbfit d6c nguyen giiir Iron mpt long trung quan di

ton ngay,

trong

nim

la

lit-

18b7, thi

'^-

:

%

qu6c,

bfen sinh-tbl.

Nam

1870, vua Tvr-Biic qnyet thiia dip niri^c Lang-sa danh giac v&i nufrc A-lS-ma-nha ma lay lai mSY tinh da mat, song mac ngoii Bac-ky

dKy

n^n cbang lam chi du-ffc. 1871 c6 mot ngaiti lai-badn Lang-sa ten li Bo-pbu-Nghia f Dupuis ), m& loi thongthuffng vCTi tinh Van-nam, theo ngo song HSag giang, la song chay qua giiia xii Bac-kJ', Quan trSn xir chSng cblu thi si5r tSu vua. V^y nam 1873 vua xin aiedrc Langsa xu* vice Sy, thi nii6c Langsa bSn pbai quan An-nghifp ( Francis Gamier ). Quaa An-nghi^p tdi H4-n61 loan,

Tir

nam


— cuDg mot Dam

Sy, la

95

nam

1873, c6 ^

Ira-x4l vi^c

ongBo-phu-Nghia, Chang hay c4c quan cai xii ch&ng nh4n quyen quan ay, lai dS-clu5i, nen thJnh ra yi?c

giac.

Vi vay quan An-Nghi?p dem mot trftm tam miro-i quan bat thanh Ha-noi, ma quan toJn quyen Ngnyen-tri-Phu-CDg bi thu-cng \'a phai bat. Co Dgu-oi Langsa lo cbiia dSu-vit cbo quan NgujSn-lri-Phuong. va ril thuoc the, song ong Sy da b^i Iran, thi tiic minh cbang muon song nua ben mo* thuoe rit iua quang di, n6n phai chet.

Cung mot nam ay quan An-Nghijp ngay 21 thang chap

tu-

tran

tay.

Ng&Y 1 S Ihang ba lay nam 1 874, hai nud'C Annam giao luc tinh lam hoa-UCTC v&i nbau Nam-ky \km cua Laogsa cu^ng ehiu nut^c ay bao:

Langsa, thi tr^ may xirda bat ngoai Bac31 thang tam cung mot nam do c6 hoauoc dieu diDh viee buon-ban. DSu vay m^ vua Tu-Bu'C cung c6n k^u V(5fi

ho

ky.

;

Ngay

mM

nude Tin, nam Bac-kinh, Sy

14

1880, I6i

laii

sai sii di

hoa-U"d*e,

tien

nen

c8ng ben khi uvt&c

Langsa hay du-ffc, thi c6 161 tr^ch vua, song vua Chang ke sao Id'i phan tran 14m vay. B&i do nu6c Langsa sai quan luf Ri-vi-ere ra Ha-noi lay thanh mot Ian niia, ng4y 25 thang tu tay nam 1882, roi bat luon th4nh Nam-dinh ngay 27 thang ba tay nam 1883 song den ngiy 19 thang cam, quan ay lai phai quan Annam gi^t. BSy-gifi' sii nixac Langsa dang o' Hue Ihi ra khoi kinh-d6, l^i CO binh ti^p k6o ra Bac-kt, chSng bay ng4y ;


-

96

17 Ihang 7 lay cung m6t nSm Siy, \ua Tir-Birc bang-h^, Iri nir6'cdiro'C 36 nam.

Ben Nam-k^ vi$c nii6c Langsa nhir sau nSy, au&c Langsa tr4 cho xong moi no" nude Annam con mac vdj nu-AcI-pba-nho, lodep an Irong dat Nam-ky, pha-tan c4c djng nguy, doan mdi lo cho daa-sir dang ma-mang thaohTriv&c hSl

VirCTDg.

Dan Annam chjn hpc-doi

svr

cur khan-khan m6t raue cbang van-minh cac nutic, raa nairc

Langsa rung lo cat nhfi-thu-o-ng, nha-fru-o-ng, den-dif n tai Vung-T4u ( Cap St-Jacques ), NSm 1862, gay nen cupc dSy-thep ma thong tinIfip

tiic

Iha-tir, lap lai trird-ng thi chur nho, day chu- quoc-.Lgu- day cSn-do Iheo ph^p ben T4y. dap dang quoo sa Irong Ibanh, xSy bo-duasong

du-a bien,

14m cSu, kbai mircrng. Co h6i lo vi?c lo vice tai nghe c6 vu-frn thao-moc, sii-a Uu-be, cd hoi sSm tan chuySn-

canh-nong, c6 cho dS

;

cho trong song, 16n

1881

l?i

c6 xe-lu-a

tCr

S4i-g6n t6i Chcr-

LSn-ISn cung c6 ngirM Annam io viec Irong xu-, vi da c6 H6i-B8ng-qu5n-hat (

li

(

1880

)

;

),

nam

1882 l?i lap

th«m mot hoi niia, kin la cho Annam nhdr.

Hoi-BiSog b<5n-hat, cung

( ® ) Vna Tu-Biic U ngu-oi minh-min iSt Irl, song c4ch vua cai-tri bSt kh6n ; bSn-tlnh hi6n-14nh, mi da dB mSu muon v4n mang-nho-n. vua cai-tri cSng lau thi niifrc Annam cSng khSn. Vua iy ci ri«ngUr mot rainhchang chin Ihong-thiiffng vcri cSc niifrc thi«n-ha, nhu-H4 vM Langsa, mi, Urn cho An-

mn


nam

ta

GiS-nbu- vua n^he

t6-i

lol ihtm mSt nlti!rc. quan Phan-thanh-GiSng mkm?r-

Ma Amain

hpc-dbi cia n\r(rc vSnba tTnh Nam-k^ c4 dSu bSo-h^ nirfrc CaoqiiySn mft phSl raSt ludn Uic tinh, mSn, saa b8l bi Langsa cai-tri c3 dJt Annam nhir vay ? NSm 1851 vua dirp'O thff ntt6c Langsa Cftu hJi raang cho

minh,

'

-

97

r4y c4n deo chft dSt-nit,

tbi c6 IS iSy

Irii

(lirgrc

du-p-c

;

6ng 14m 14m sao ? — Quan cai liiu 14m gi ? Hal aa/rc Langsa v4 Monli!>ny c6 v4o dugc ktiong ? BJt cua H4n I-pba-nbo 18 n4o m4 quySt bSo-oan ? Binb Langsa Uoi v6 Nam-kj' 14m gi ? nam nio ? linh quJn & S4ig6n ? may |)li5l qua bSn T4u nen con Langsa v6 thi c6 Binh ? 14 gi — Tucrng Annam len Ben la thua ng4y n4o ? -- Ngufri tran 6- dau ? Langsa con bat ITnb nio ? - Nam 1862 al vfto Sli viec ho4 ? — Ky hoi ng4y a4o ? -- llok-attc buOc ta vi$c gi ? ... Vua d6ng ia ng4y n4o ? -- Vua con trflng pi ? Nhi-nu-d-c Langsa c6 Sai ai di sir ? -- Ng4y q4o ? Quan Phan-lhanh-GiSog cbiu tra'mSy ITnb kliflng ? Buro-ng Tio-ve Nam-ky ngiy nio ? eon di dau ? Sao mi kh6ng du-p-c si di, ben Annara lira gi ? Tai sao qulin Langsa viec ? — Quan loan con 14m gi pbai d4nh ? -- Keo ten ITnb n4o ? -- NOi trong m^y ? NSm 1870 vua quy^t ba tTnb -ng4y m4 bi\t dup-c D6'c-phu deu chi ? -- Sao m4 kbong I4m dang 1 Nghia 14 ai ? -- Ai kbong cbiu ngufri di buon v&y ? -Ai di sli- ? N§m n4o ? -Nara 1873 vua xin gi ? An-Nghiep c6 mSy quSn m4 bSt C4c quan tbi sao ? tb4nb H4-npi ? Nguyen-tri-Pbiro-Qg bl gi ? L4m gi ? -- An-Ngbiep tbi sao 1 — L4m ho4 ng4y n4o Ho4 bugc la deu gi ? Bu6c Langsa sy- gi ? Con lio4-u6-c gi nfia V Nana n4o vua sai su bgn T4u ? l.,4in vay c6 loi bo4 cbiing ? Nv6'c Langsa sai ai ? thi

— -

-

'

'

'I

-

S.

K. N. A-7


Sy bSt IhJnh niio ? H'a\ bj sy gl ? - Sii Langsn 5- Hu^ Ijltn gi ? -- I3inh Lynfjsa di ddu ? -- Bcii Niim nilo Tu'-Drrc l);injj-h^ Nani-ky nir/rc Langsa 1dm sy {^i ^ -- G6n bea Annarn Ihi sao

~- Quiin

!'

'/

V 67

BAI DUC-BT>C

-

(

1883 )

Vua

Tir-&ije khonf^ con, n^n da nuoi ba Dui-Bii-c, Kign-Phiro-c vk BiSng-Khanh

cbiu IJl lAm con. Vua Duc-BiTi; len kS vi theo tai Tir-Buc da Iroi, ma b&i vua nSy cbang kfe sao liai quan phu-chanh la Ton-tbSt-Tbuyet va \guYe' -v5nTu-ffng, thi hai quan ay lich long thu-oan ma oao cbo vua mot toi rat nang. Vay vua phSi an giam tak cbfe't ru tu cbo-oen f ai-lri du-p-c c6 may ngay mMhoi. Npay 80 thang hay tSy nam i8>3 trieu-thSn ton Hiep-Ho& len ngoi. ;

Cau Ai kg

bang-hil

hoi.

vi ? --

Ba ch^u vua Tir-Bu-c nuoi ten

f^i

?

nio vua pbSi do vk ai cSo ? -- Vua sao ? - Trieu-thSn t6D ai vi D^iv

Le

Wm

nao ?

VI 68

-

- Vua

BO'l

HI$P-HOA

i

iSSS

)

nay ban dSn Ihi bet long vi nS hai quan pbu-chanh da Ion minh len lAii vua songcbaogkboibao-lau lai lay lam cban-nj^ani n&n viet-tho- xia quap. kham-su- LaD{,sa giiip Chang may bai quan Sy bSt diro-c Ihw lign bay deu hach Ipi vua, rang pha c6a'nh6-nu-d-e oK^i

i

bat vua pbai u6'ng fhu6c-d6e

ma

fine

chgi.

vua Hi^p-hoa co'doin tju quan dothong-tbny-sir Courbet bSn pha dSn cfia ThuSnt>(,\


_

-

9B

ao ngay 20 thS ig tStn 14^.

don

bal

;

Qhiroa-inA c6 sir

r^i

kSo quSn len (li\ ra cSu ho4,

Aanam

Langsa ilinh chien. Ng^y 2S thing ay 06 boi-tiiic giao cho nu&c. Langsa ftii»c th«m tlnh Binh-thuftn, cing diro-c quySn baoho dSt Trung-kJ v4 BSc-kJ nfia. tbi

B%-gi* CO to4n quSn Annam nSi djiy nh* quSn T^u pliu-sinp mil chong-cir&ng ho4-iri5rc mcSfi aSy, nen nu(5rc Langsa con ph&i di dAnh giSc v6i n6 ngoai Bac-k^. cau h6i. tbS n^o

?

~

Vila

Lkra

gi ?

mW

fr

vfri

hai

qaan phu-cb6nh

- Hai quan g6

bSt thcr

d5ng

BM cbang ? — Hach Idi niio ? — fip vua 14m gi ? vua ay quan Langsa phA dSn cira oSo ? — NgSy n6o ? — Binh chiSn chi ? — Hoi-it6-c agSy nio ? — Chin deu gi vo-i nu-6-c Langsa ? — Ai eh^ng-CK-S-ng hoA Sy ? Nlrfrc Langsa thi phai d6nh 6- dftn ?

— BOI Kli5M-PHlT6fC ( 1883-188* ) — Vua Ki?n-Phitarc la chau vua Hi6p-Ho4

VII 5fl

cung

la

chau vua Tir-Btrc, con

nbu-nii hoa-ahS. iri-khon

Vua ay

tre tuoi,

san-sac

tinh net

tinh-tlrdrng.

chang hao-13u, len ngoi ng^y 30 thang II lay n&tn 1883, t*i ngiy 31 thing 7 Ijy nam 1884 thl bSot-ba. Co k5 n6i vua bi quan Nguylu-van-Tu'O'ng bd tbu8cd5c ma chSl. B*i vua ay binh Laugsa Ian-Ian bat dugc rf cai-lrj

dat Bang-ngoai.

nam thang

I8ci3, tu-

nSm

lay tinh

Lay tinh Scra-tfty thing chsip sau thang ba lay tinti B&u-ninh,

Hu'ng-hod.


;

Ngay

ll

nSfji

th^nf?

giao cho nua. Lan{;sa Aiiaain.

ciS*

va

nwac Laogsa ky mot to* hoa Langsa nliuA'ng

Annam

Biah-thuSn, c6q

h6

nmrc TAu l^m

Id*!

flirtrc

nay, thi

ho&-u'6'C

lay,

qu^ijn bao-ho nird'c monpi sau, lliauf^ sau, na.n 1884,

Nf^^y

nu6c Annain

-

100

Ihi

nfra

iTnh chiu nu-(>c ay baoiai

fa Truof;-kj' va Bac-ky

Cau

— Vua —

hoi.

chdu

Ki^D-Phird-c IS

mk

bao-iau ? Bi gi Igy tiDh nSo nam 1883

bang-hA

ai ?

Cai-

Binh

Lanssa ? G6n nam 188-J l^y tTnh ndo Nu-d'C T^u Urn su* gi vai ouo-c Laogsa ? DU-a ? Nam 1884 du-6-c Anoam ky to- gi ? — Nircrc Laogsa nhir6'ng tlob nSo ? G6a Annam chiu sit gi ? Iri

?

Ke

lat Iai lir

d&\ Ty-Birc.

BO'I TtP-Bl>G.

1847-1883

Vua Tir-Birc

ra

hai

s^c bat dao

(

1848 vh

qu^n nhit .L6 hung muSn klioi pi uc ngo^i B&c-ky luon, o* Hu^ Iai c6 phe muon ha chijc vua. Nirffe Cao-mSn vS quySn Langsa pam 1863, Langsa giup vua nu-o-c ^y dep phe 1851

).

Tr6t

do-i

vua

loan Pia-kam-h6.

Vua khong chSu, bal

n6n

Sii-gon

tri-Phu-ong tTnh lron«

cho su- nwcrc Langsa vko gy bSt cira H^n ( 1848 ) 1859 ), ddnh quan Nguyen-

nu-6-c (

Chi-hoA ( J861 ), lily mSy Nam-k^' Ng6y 5 th^ng sfiu hoi-u-^c nhu-o'ng cho mro-c Langsa ba linh My-tho, SAig6n vA BiSn-

nam

tai

1862 c6


101

C6 sir Anniiin quji Lan^sa vt I-phn-nho xin chuoc ba tTnh m6i nhirfrnfi ( 18641^67 ), song khdng diro-c vice S*. Niim 1867, niro-c Lanjisa c6 y rfcp loan cho xong, n\h

bat thfim ba iTnh tronfi

llii

quan Pbaa-thanb-Gi&ng

Nam-ky

Uii lir-van.

Niim 1873 vua xin nuo-c Laogsa tinh 6n^ Doc-phu-Nglua ngo^i B^c-ky, thi lai sinh chuy§n, n6n bi mSt th^nh

vi^c

HS-noi. Niro-c

Annamltbdog

Ih^ng ba lay b^t thiioh Hi-noi 15

16-1

giu-

nam

1874,

iTi6t

l§n

giao

ngfiy

n6n Langsa nu-a

(

1882

).

BSt Nam-ky dSu loan-lac trpni-ciro'p, song dan-siT mot ng^y mdt thanh.

Vua DIJC-BU'C l^n ngdi

1883 it

naky niMhoi

Roi

Iri

nirac dirp-c

HIEP-HOA

to-i

Iri

Ng&y 25 Ihang tSm tay CO ho^-ufrc chiu nuoc Langsa hSo-hO

dupe

b(5n

Annam

niroc 1883-188-1.

Ih^ng.

DO'I

v^ dSt Bac-kj'

KlfiN-PHTOC.

Ngo^i Bac-k^ giac gia bo^i. Ng^y 6 Ihdng s6u lay nam 1884, c6 ho^ iro-c moi vcri nu-oc Langsa.

VIII

60

-

— C6

nhan vua

BCri I6fi

HAM-NGHI

hoA-uo-^

Ihi

(

1884-1885

)

mr6c Langsa phai

mcyi. Hai qiian phu-r,hinh niuon qua, n6n lu- Ijnh aia ton Ham-N^hi len lam vua ngay 2 thang 8 lay 18^4, tbi ruoc Langsa ctaDgchju. B^n khi cdld-i irigu-dinhxin, ihi nude Langsa mi^i


— nhSn

H;iitl-Nghi

virirng

lair,

102

vun,

mot ISn nira

la

n6n ph3i nfiAy

17

liini le

ton

cuog mot

thing Sj. Cir hoa-iriVc

ngay

If)

ba lay

Ibaiig

1884.

nftui

nude Tau phSi nil qufln la kLoi ilat Bac-ky, mi quail Tku chhng rut, ne[i hai bSii Langsa "li Ngd danh abau. Nirci'e Tftu cii kliang-kbaiii; Chang ehiu gift Id"! giao tbi nuac Langsa qua danh gia'c chilli, ben Euffc aj, phfi diSn Phiro'echau lay ) til' ngay -8 to-i a'J thang tatii viy cil-lao Bai-loan ( Formosc ngay 20 Ibang muM lay b&t d6ng-g6 Bftnh-hS ( Pescadores ) Ibacg ba lay nam 1885. Bang liic Langsa danh gi^c ben Tau, thi oung

(

Fou-lchcou

nam

)8Si

)

;

;

con de linh a l^i ma d&nb gi^c lai Bic-ky. Vay Langsa hat tinh L?ng-so-n ngSy 13 Ibaog hai lay nSm 1SK5 song phai tfly a TuySn-quan, ma quan tu len la B6-ml-nfi ( Domine ) bj yfty li'ong don lam \ay, da chiu v6i quaii Tau hen hai thang Irii, la tir ngay 20 Ihfitig cbap lay nSm 1884, moDg ba Ibang ba niim 1885. Tau b&n hon mot van Irai-pba \a mgt Iri^u pb&l sung lay mk khong chi^m dugc. Ihanh. Sau het nuoc Tau phai thua m& ky hoa-uac 6 Ihanh Thien-Tfin ( Tientsin ) ngiy moiig 9 Ibang sin lay nam 1885 Ian nay nh^-nuoc Tau m6i rut qu^-n ra kboi Bac-ky. B6n (.ao-m&n n^^y mODg 8 Ibang gieng tay n4m 1 883 ong Si-Vattha diy lo^p, song Uri ngJy 19 01 g Sy phai Ihua lai C6ng-b6ng-cham ( Konpoi giiam. ) Quan lo^n nghi jcu mplillau, doan loi cuoi th&ng tir lay If uoi danb nua cho ;

M

;

i


— ruoi

((Vi

Ihang mird'i

mot

lay

nira.

cung con itanh

Nam

103

Ih.iDS snu lay, loi

1886 Ihi nirfrc

Cao-mon

indti

Ihi^l

ySn.

lai Ihem ODf; Si-Vallha cliahg ai nRO loi niia, 1892 va dau-ygu, Ihi miri chiu ra-hang dau

Con

chKt n ay 31 Ih&an cbap lay cung

nam n5m

ir.ol

Sy.

thg thit kia tSn la NguY«r,-van-Bir6-ng thita dip loan Cao-mSn, con CO i:!0 linhtay gift Ibaoh Sai-gon, mS quygt

Con Irona Nam-kj', c6

chie.n

Ihanti,

quan a-limg la

Nha-niro-c bat

vdi

Ibaog bai lay Ng:iy

mong

nsu'dri

no

plia-pliacli

dirgrc no, song cac nhieu noi, liSc do

nam 1885. hai thang bay lay

nam

1885,

c6

quan Langsa len la Cu-ro-xi ( LouHCi ) t^i Hue ; loan mua s^tlii; -Ihi ba- quaa Thuyel va Tiro-ng hai. Veh deni loBng nam mong sau, c6 hai muon DRUoi Annam xoDg danhquan Langsa, ma phai ihua\&-cbay Ranjin^ay lo lai Ihi vua Ham.Ngbi, quau T6o-th8it-Thuvet va ba thai-hau da cbay-tron mat roi. Con quan Nguyen-van-Tu6'ng Clip 6- gSn kinhdo quan ay CO Y f'e thung-lbang ma lo, cbang may vua nghe loi Ton-lbal-Thuyet ma lara voi qua. Quan Langsa ky it ngiy cho ke Iron tbi diro-c \e kbong sao, tbi ba-thai-bau cving iial em vua bo vua & Quang-Iri m^ ve Hue. ConTfinIhal-TbujSldem I60C ugu-ai ra xi'i Camlo. Ngujen-vSn-Tiri'ng Ihi Nhi-nuac bat diy qua Con-non, roi lati day sang cu-lao Ta-hi-ti cu'ng cap bong b^ng nam t^sau van quan liSn lay; ong ay chcl a ebon da}', ng^y 30 thamg bay lay :


— D&m

-

104

1886, lu^ chira dtrgrc birang Iirang nh&-nir6c

cap cho

la

bao-lau,

phe VSn-tban tirS^nfi gietk^co daiotbi khoi tay Langsa, ncn truy^n bSt dao. Tru(>c h§l Bsty-giif

quan ay noi

giet

Ibang bSy lay

Co

rair6*i

gi&'t

C6 va

nbtp vay.

dao

nam

lai

bo-n

Ma

tTnh

IfiSo, roi

sau

Quang-ngai ngay

13

Iran ra cac tinh khac.

mudn

linb Irujeu bal

b<3n-dao ph§i dao chang pbai

b&i Nba-riuo'c ra, nen bon-dao ngbi rang

:

chbng

Vay & Quang-nam bon-dao c6 Tbi^n ( Maillard ) tai PhO-thiro*Dg, vk bon-dao c6 Nbo-n ( Bruy^re ) tai Trd-kif u thaag duorc Vaotban a Quang-ngai bon-dao Trung-scrn, a Phu-ydn bon-d^o Cay-gia, v. v. cung (hang lai diro'c.

;

duffc. Cfluhoi,

Vua

Ifin

Egoi CO chuy^n gi

Lang-sa vi Ngo ddnli nhau co- chi ? thi sac ? — Giac BSc-k;^ thi sac ?

?

B^n

— Giac —

ben T^u Quan n^o o-

Tuyen-quan ? — B^nTdu vay ban Ihen^o? — C6 dirp-c vi^c kh6ng ? — HoA-trdc o-.dau'/ — Nam n&o ? — Niiccc TSu CO rut quan khdng ? — Ben niro'c Cao-men ai day loan yk nJira n^o ? — Thua o- dSu ? — G6n loan mSy khi nua ? — Yen nam n^o ? — C6n 6ng Si-Vattha tbi sao ? — Ben Nam-kJ ai dSy loan ? — (:.6 diro-c viec khong 7 — Nam n^o 7 — Quan Tay nio v^o Hu^ ? — Ai loan miru ? — D^ra n^o b^n ta mA d^oh ? ~ May qu§nllnh 7 ~ Ttiangbay-Utbua ?— Yuatr^nvo-iai-'Nguyen-Nan-Tuing Ihi sao ? — Quan Langsa I^m gi ? - Ai vfe ? -- Ton-lh^t-Thuygt di dau ?— Con Ngnyenvan-Tu-6ng iM sao ? -- ChSt n^m ndo 7 — Phe Viinthan l^m gi ? Bat dan l^ni o- iTnh nAo ? Tvr-vi d<7o ffigy ngu6i — Che bSn-dao tinh l^m sao 7 Nai cbSog n^o lai du-Q'c.

'?


-

-

- Boi b6ng-khanh ( ms-mij )

ei

Vua HSm-Nghi ch^nK cbju ve kinb-do,

Ihi iigiy 14

ton

165

IX

Ibang obin l&y

Bbiig-Kbanh,

la

o&m

em vua

1885 trieu-lhaii

ay,

ISni

l(su

imoc Annam. Vua mii nay duoc 28

vua

tuiSi, tri-

kboDtinh-lud'ng, fin-o-licb-sulu-te, u-a or sangBan dan c6 nhigu nfeirfri Annam Hamcbang pbijc vua m&i, cii laia loan binb vua trpng oai-ngbi.

Ngbi. !r do voi con Tblep, tting hal quan 16-n, mot dSY-to" Annam va naot day l* Moi Irieu-than vua Ik bSy-nhieu do Cua an Ihi 1 1 tay la cam \di muoi Ngiy mbng mot thang

Vua Ham-Nghi

tron len moi,

quan Ton-lhat-Thujet Itn

)a

1

;

I

v61 c6 quan lanh binh, ten 14 Ngoe, tru-6c, la day-td nha vua khi dem bai muoi ngirdi Annam di ban dSm len do, pbai Ihi bat duo-c ca tliay. Thi^p vi bai quan lo-n

nam 1888

Nguyen-tinh-Dinh

chet. Bay-gifi' vua H&m-Nghi Ibay minfi bi ken6i-c6Dg, thitraoguanichoquan lanh Ngoc uia rang « GiSt tram di chorBi dtrng c6 nop cl;o Langsa lam chi ». Song cbang ai giet vua, mgt vua pbai bat ma cop cho quan tay dem ve Hue

dam

;

,

;

ch6 sang ben A-lo-i-tir C Alg^rie ) ma m& do cbo tffi ray. Mot nam nha-nxtac Langsa phat bong la vua da cuai irot veo bai van quan ti^n tay \o Langsa, cung a yto khong liim gi nua. Con lanh Nggc thl cung cii bdc lanb-biuh, ma b&i cac song duoc phSi di linh no iTnh kia quan ai-ai cung khinh-dS, nen pbai h8i hircng. Ngay 24 Ihaug chap Ifty nSm 1893, c6 quan keo ;

;


v^o nh^ danh

106

bi Ihirtyng-Mc-h tiSng, r5i

dem nop cho Phan-dinh-Phung,

la

ch6m dau

lu'6'ng

loan

dong don chinh nai vua H^m-Nghi phSi bat ngay trufrc. thi la&DR ay truyen beu dau no tai cho leu tranh vua da & xua. Cac dSng nguy trong nub'C lai-bang Go quan ISm qu>en Ihu-crng-lbo- bp binh, Idn ii^m, thay vua bi bal, tbi truy^a cho cac dinh-cc phai laihat g voi Langsa> song cam giiip vua md-i. Truyen Ijnh (loan, qua xe thieu dng ay that co ma chet, m&'] ducji: 22 tuoi rar-thoi.

Ong Le-Trurccung

vay,

bbong lam giac-gia gi nu-a, mot ve nh& bu-u-tri ai-ai Tay Nam tfcay deu iang-trong men-thuo'Dg. « Ong ( 3 ) C6 quan Tay kia khen ong Sy rang ;

:

3y I^ ke nghich, m^ that ding khen, tioh-tinh rongrai kho^t-dat, ai-ai dau nghich dhu cbang cung dfeu

jeu-chuQng ong a'j chang he l^m d^u-gi dQc-dii, c6 kiSm luo'ng-pban cho quan hnh, cung \k vi mu5n pho vua virc Dirfrc m^-thoi hStlong Irung-ngai cung vua lai dSu tixo-c-lQC cao-sang, mk ciing d^nh chiu chir ;

;

;

b^n-cung. »

Hai con quan Ton-thSt-Thuyet da tron trung miah ma cba thi kh^c xa lam, khi tbSy vi^c bat thanb, lien bo vua m^ chay qua T^u, di gia-bp can binb cuu-vi^n Co ke rauon bat nop ciio Langsa hau kiem baicthu-^ng, song Nh^-nu'crc tinh quan ay khong ISm gi duac nua nen khdng v6i vua

;

bSt l^oi cbi.

Ngay 28 Ibang gi^ng t^y nSm 1889 vua 06ngbanf;-h3. Bir\ vua ay c6 sac rao tb^nh Hanoi \a Hai-phong la dat nhup-ng-dja nir6c Langsa { nfeay 1 Ibang 10 lay nam 1888 ). Ngdy 3 thang

Khanb


107

inuW mSt lay tiam 1887, ong Constans Wn Mtm loan-iiuyen dau hel coi BoDg-Duo-ng nSy. Suu hSl khi vaa Sy bSng-ha thi ca nircrc deu yen. nude Langsa dS khi eong lam nbi^u vifc dal su* ngoiii 13ac-ky.

Cau

hoi. --- Trieu-lhSn ton ai th6 vi

vua Him-

Vua B6ng-Kh4nh thl sao ? — Cung c6 nhifeu ngiroi chSng phnc ? — Hilm-Nghi 6- dau ? - Ai a vfri ngii ? - Bern n»o ng4i hi bit ? — Ai bJl ? — H4m-Nghi — xin lieu gi ? - Nay ff dau ? An bSng bao-nbiSu ? Circri vg nio ? — Lanh Ngoc niii-cong hi sao ? — Phai chcm nam niio ? — Nop dSu cho ai ? — D^ m l^m gi ? — Le-Tiuc Wm 14m sao ? — Con Ton-lbSt-Thuygt da di dau ? — Khi c6 ke muSn nop quan Sy, nhft-nu-crj Langsa c6 chiu khong ? - Bong-Khinh bSng-hS nam nio ? — BM vua Sy nhHong tbinh nio ? Ai 14m to4n-q«y5n dau bJt y4 nam n4o ? — Khi -vua bacg-h^ Nghi

?

nucfC

Annam

X-

thi

BCXI

sao 7

THANH-THAI.

— ThaDh-Th4i,

(

1889-1907

)

con vua Duc-Birc, len Dgoi duCTC mirfri tu<Si. B6fi vua nay lv\ na&c Ihi IroDg tinh QuSng-ngai, BlDh-dinh, Phu-Y^n cijng CO logn nhieu khi. M^ thiet loan ca la CO mot Ian liic th&ng chap lay, nam 1893, 6e ngoai bac coi Trung-k;^. Tird'ng lo^n nay 14 rapt ngud-i bay chii dau nhij-t trong nu-ac, t^n 14 Phan-dinh-Phung. Nam 1895 oog iy chgt tbi m6i ySn giac; con c4c ki a-tung, ke thi bigiSt, ke Ihi trSn qua ben XiSm. Nii6c Langsa c6n pbai danhdtpquan ctro-p boc ngoai Bac-ky nhieu 62

14


-

-

108

Ian-Ian cuiifi (lirp'c y&n, v4 ngudri nhJ-e|uS dutrc Ihong-lhjl I4m-an. Tir niiy ve sau cSc vua Aunani chung quyfen v<>i int6c Langsa mft cai-lrj, nen trong doan sau sc IhSy hai nix&c rap

nam,

iii<5ri

nbau ma

lo

CAu ho i.

cho

xii la

daoc nh*

ThSnb-ThSi con

C6 loan o- ddu ? — Loan c3 Ai 16m dSii ? -- Yen nam n^o nira ?

— Quyfen vua XI

Annam

o'/

lit

li the nfto. ai ?

(hlu

MSy

luiji ?

vi nSra ndo ?

— —

-- Ben Bac-ky ai ph^ nay v6 sau thi sao

BOI DUY-TAN

'/

(

;S07-J9/e

)

NgSy mong ba tb^Dg chin ISy nam 1907 vua Tbanh-Tbai dau-yeu, thi l^m fd" lu* chirc nbu-ans vi cho eon Ihii nam mo-i nen tarn tu8i, bieu la Duj-Tan. NSm 1908, c6 ke xui dAn li^o nbau loi iTnh tbanb mk xin giSm thug. Loan ay keu la loan Bbng-bao, cbang pba-phach danh giet ai, dan vay cnrg la xon-xao lam cho nittrc lau thanh. Tiu-Ac da lap nhieu truang hoc, k? Ti?c Bong-bao ngan-tr& it 14n. (j'6

NamlSievna Duy-Tan nghe ibi doi ke rghjch than, mong long day lo^n quygt duoi nguM Langsa ra kboi nii^c. Nhung vi^cbSt thanh, vua pbai baldi^u vao eira HSn. Ngdy mong bai tfcang bay lay vua pbai xuong lau di luu dSy qua cu-lao La Reunion. Luon dip ay nha-nu-Ac cuog di^u vua Thanli-Tb4i dang & Vung-TJiu Cap Saint( Jacques ) di mot lu-o-t vAi niVa Nay ca hai vua or lai cu-lao Sy binh-an,


;

C4uhol.

— Vua

miiy luSi ?

Ouy-TSn

-

»0»

ThSnh-TliAi nhuynR-vi cboai - -

1908 c6

ndo

loan

?

?

LAm

N5m nao Duy-Tln muSn dSy loan ? -- C6 khong ? — Bi bit dieu di d^u ? -- C6n vua Th4nh-Tbai tbi sao ? bai gi

? --

dirg-c

— B(fl KHAI-BINH 1916-1925 _ CuDR Dam 1916 vua Khai-Binh

XII 84

(

)

con

la

vua BSng-Khaah len Dgoi. Nam 1918 vua ngir gi4 ra cbai xii Bac-kt, thien-lia niSng radc ril IS long-'rong.

>iam 1922 vua di du-lich qua ben Tay, luon

dem

dip Ngai

Hoang-thAi-tfr

Vinh-ThuY

Iheo

dang cho a hoc lai nurfifc Pbap. Hoang-tbai-lfr njy da du'crc vua phong lam Bong-eung 28 thang Ivt t&y cSng trong nam ay. N&m 1924 vua mang IS lii luan, iihap Nam Bac thay dem ll dang niang-cbuc. Khi NgM len ngoi Ihi ben tay ding danh giSc c5 lhe( 1914-1918 ). Ngai trujen cbo dao_ dau do hay san long giup bin'a giup cua cho Mau-quo'vi viy CO ho-a veo ru*d-i ngu-oi Annam qua Tay hoac di linh hoje lim tha con bac tbi gii sang ;

tri?u. Cbinh vua cuu Ham-nghi hSt Idng rauon giup nu6c Pbap nija. Nam 1925, ngiy mong C "lh4ng 11 lay vua bang-ba nSn Bong-cung Vinb-tbuy kg vi cba.

ban mSy

;

Nam

mong

1920

8 thang giSng tay njai len ngoi

lay bi^u BaO'Bai.

Cau hai

.

--

Ai kg vi

vua Kh5i-Binh di dJu

?

vua Duy-T4n

- Qua

?

— Nam

ban Tfty nSm

niio

191S

?-


-

-

tio

- M«fty n&o ? - KliSi-Binh mSng giup M5ule ta tuSa nSm nAo ? - GiSc bftn Tjly ta c6 — qu^c thS d4o ? — Tliff Imh raJfy ngu-d-i sang bSo ? gi ? — KhSiGiac Sy vua Hiiai-Nahi cuiig muSo 16m Ai l&m Bona-cuDg

?

Dioh baog-bS n&m nSo

?

— Al k^-vi

?

vaa H^rni-Ngtii cho ifVi vua BSo-Dai. BCfl HA-M-NGHI. Vaa \&n ng6i ngiy mSng hai tb^ng t^ra. mA viec cbira tb&uh, t6-i ngSy 17 thing

t^t lir

1884-1885

Sy mfri xoDg.

ch^ng giir ho^-uo-c phi dSn cCi-lao D^i-loan, vay PhirfVc-chau 1884, 6* BacBanh-hiJ. 1885 bSt doan nam g6 k^' quSo Langsa d^nh qoSn T£iu nhi^u tran cuog chiu vay lau ng^y tai Tuy^nqiiang. Ng6y mSng 9thang s6u lay nam 1886 cd hoil-u-a-c o- tb&nh Thi^n-tan Ihi giSc m6-i yfin vA binh T6u riit ra kboi Nir6-c

Tdu

Thi6n-tan, tbi nu-6-c Langsa

Bkc-kf.

NSm 1886-1886, niro'C Langsa d^nb quan loan Si-Vattba bSn Cao-m^n, rSi dep Nguyen- vSn-Bufrng trong Nam-k^' thdng hai tay

nam

1886.

B6m mSng nSm mSng sdu th^ng bSy 1885, binh Annam x6ng ddnh quSn

nam

Langsa kbi bSt ky, song cung phai thua.

Vua

H^m-Ngbi

vb-i

quan

Ton-thSt-

Tbuy^t trSn raSt, mk cdch it lau quan &y lai b5 vua, C6n quan Nguyeo-vanTu-6-ug bi d^y.

Quan Van-thSa bet murd-i G6 vk

truyfen giSt

dao

hen siu^muon b«n

;

dao.

cbSt


-

-

Ill

BfiflBO^IG-KITANH.

1885-1889

Vua Hiira-Ngbi

nop cho mrtrc Langsa

bj

Nbi-ninVc diy qua A-loi-lU', c6n kc theo vua lai hing, BSt B6Dg-ph4p dup-c quan lo4n qnj4o 1888,

nSra

Ihir nhirt 1887.

nam

- Annam

HSi-phong

o6i,

cho

HkLaagsa

nhirp-ng

nirffc

1888.

BOI THANH-THAI.

18S9-1907

lac nhiSu no'i, ohiit 14 loan PlianTrung-ky ( 1893-

Loan

(Jinli-Phung ngoSi bSc 1896 tit

1907-1916

).

Nam

1907 vua Thinh-Thiii

dau

chiic.

B(yi DUY-TAN. Loan Bong-bfto ten Trung-kJ, niSm 1908.

Nam 1916, vua dily loan, bi bat phJi d&y cu-lao La Reunion. Vua Th4nli-Th4i 5- Vung-tiu cung pbSi dieu di cu-lao Sy.

1916-1925

B6'I KhSi-Binh ngdi.

Nam

KHAI-BINH.

W

con vua Bfing-Kbanb

Nam

1918 di Bac-k^'.

qua'bSn Tay.

Nam

1924,

mSng

len

1922 di )e

Tii-

luin

Nam

1922

vua pliong HoanK-thfii-tir

VTnh-Tbuy 14m BSng-Cung, riSi dem di Ibeo qua Tay 6- d6 mk hoc. Luc fiiac c5 b6n TSy ( 1914-1918 ) bSo la thi giup linb tho" hoo veo riroi v6 ti^n

Nam

bac nhiSu trieu. 1925, ng4y 6 thSng

11

tay

vua

baag-b4. 192C.,.

Vinh-Thviy I8d ngOi iSy hi^u Bio-Dai

.


-

-

iia

Bo/^n

th&tAm.

Vife nird"c Langsa Ikm ben

B6ng-Ph6p. —

65

Nird-c

L&o

:

Tif

nam

1893

i&i

nSm

cho nu&c Langsa ctaac quySn bJo-ho nvtitc LSlo, n§n nu*c Langsa lo cho nirAc Sy daifC mS'-mang. Trir^o nay da IhSy 66 — Niro-C Cao-mfin: Dam 1847, imt&c Cao-m8n dinh giac vni nuac Xi6m mi phai mSt hai tinh thi ng&y 23 tbanR ba

1898c6nhiSu

hoJi-ii*c

irng

:

;

lay

nam

1907 nirdc

Xiem

lani hoS-ui^c

vdi nir^c

ma Ira hai tinh ^y lai cho nirac Cao-men. — Bang thong-thvro-ng — Katie nJo mi

Langsa 67

;

Chang CO dang Ibong-lliiTCTng cho nhieu, Ibi khong le nio mff-maDg cho th?nh' virffng. Coi Bong-phap nay da durac bofn IS.OOO dam tSy ( kilomelres ) dang lat-da, va 19. GOO dam dang tol d6 di. Song Ciu-long ( Me-kong ) va sdng Nhi-ha (Fleuve Rouge ) da don cho tau chay dirwc. Lai Nba-nuac muffn bac bSn fay mi lam dup-c hai ngan ba tram chin mu-ci lam dSm ding xe lira, Chang pbai li lay baic tbuS mi lim dau. 68— Vise canh ndng Lai Nba-nudc CO y cho nuffc nSy duac nhiSu rupng dal lam an, nen da su-a laii cung khai thSm nhieu rairang, dap nhieu dip. Vay Irong cic nncte Ihe-gian trir nirac :

Mien-di^n ( liirmanie ) thi khong dau ducrc xualcSog nhieu liia bang dSt Bong-phap. Nha-nuAc cuDg lo dem giong kbic qua cho ngu-6i-la Irong, nhu- ca-pba ( caK ) ngoai Bac-kj"cay lay nm ( orbre i caoutchouc ) trong Nam-kJ'. ;


69

-

Ill

— Ngh» nghl^p — Troag

14p nhiSa ohii d?t rai, d^t

lija.

ntriVc

M*

diro'c

da than

cflag

mo

mi vang, nay coq dang kiiai. Gu5i nam c6 hai tram nhi-mSy du-ffc 800 ngu-M TSy va nam v?n ru'i'i ngirfifi Aaaam l&m cdng trong c4c nhi Sy. Tien v8n lo trong eic vi^c do li> bSa mi tir miiffi chin tii?u d<5ag-bac, tiah nSm 1906 (uo

kem,

1906,

;

d6 dSn nay cang agiy cing thSm. Thi-du n&m 1928 lay ra trong cac Ihii 18.460.000

dSnR

bac.

ngirW T4y v4 54.955

mo

tSn, gi4 14

ay

thl

c6 437

bon-quocmilim vi?c.

ngurdri

- Vif c bu6n-bSn

70

mi 2.189.168

Trong cic

— Vi^c bu6n-b4n ngo»i

:

ben Annam tbi hSu nbir khong c6 nam Pho-m6i hay la Ma-n^ tbi la ba cbiec ghe qua hgt siic. Ma nay la nhiing tJu, to-16n thuArng qua trSm hai lai hang nam chor do vfi giS chirng ba miro-i trieu bac; do cb& ra gii cung chfrng l8i

qaoc

dd

(

xo-a

330

:

M

trifeu

).

— Su- hoc-hanh — Lo cho

71

duac giSu c6

m4-tb5i, thi chua du, con phii d?y-do tap-luy^a dan boo-quoc cho cd sire m4 lo vifc nu:6c-nh4 ; Sy m&i gpi la giio-hoa. Vi vgiy ISn-lSn nh4-nu-6c lo cbo hpc-tr6 hpc Ih&m nhieu deu miS'i mi thi

them lip trurdfng d^y tigng Langsa cho con nbi AnnamcOng dirge nen thong gioi Ijch-lam lap truing tap nghe-nghi^p cho c6 Ihg kh^o sau bSt ciing lap tru-drng day du tbu: nhir bSn T5y, cho ngudri b6n-quoc duro-c bgc-hinh kh6i bo qafibirang mi di diu xa nhu bay-lau nay. cur. L^ii

;

;

-

S. K. N.

A,^8

-


— Vl«c giup

114

— NirAc ISt-biah Langsa cung lirS'ns tori nguriri bjaliho^n l&f nh4thvrffng, nhi chiia kS phung-Jan. Lji cung cSt trirtag d?y thnoc cho ngiy sau c6 nhirog thay t4i. Bu-ffng b4y-gid' c6 dir hai trSin thiSy thuoc TSy, hai tram thSy thuoc botv-quSc & troag xi'r la. 72

ngiro-i

:

;

«

B6n

nam

Um

nglrtri Annam th^y-tbu3c beaT^y Day LS-quaag-Trinli noi ve phep trfing trii rang ; phep trdng Ir^i du-g-c ba mu-ci nay, mi ngu-fri-la da bfrt chgl ; xira chil miiW

••

(

)

vS t6n

C6

Ik

Nara-kS' mo-i c6

ph^n, nay da giSm mot

;

lai

khdng m^y ngu-M ISn

trdi DJja. »

73

nao

Nird'C

Langsa chia phi-ton

IS thfe

— Cho datyc

lam nen bSy nhieu cong vi$c, thi triiCTc sau cung pbai c6 bac. Ma bae thu2, Ihi khong tham ySo d4u, n^n bSn nyt&c Laogsa 16p thi cho miton, lop thi cho khong, cho du ma tiSu chnaa b^n nay, Coi nliir chuy^n xe-lira m6fi n6i tren, thi lon-hao 1^ chvrng ako l^i dirng ke linh tap, thi hang nam nha nud'C Langsa ton ma nuoi linh khac de binh giii b6f-coi, cung an-b4i moi sir Irong audc. Nam 1925 linh von ngirwi Langsa gop mi lo yi^c canh-nong, lai nghe, buon-bSn, thi toi u(tc chirng 8.000 tri?u quan tien t^y nay nhiSu ?

;

;

bon

nira. Ngiriri

Annam

kfiu rfiu fhng-vigt

nSng-nS

vl

chua quen chin, ch6 nhu c6 sSnh vAi cftc nin^c kh4c, nhu nu^dfc Langsa, niriSrc H8ng-mao. mi&e Nhut-bon, van vSn, thi thug nucyc ta nh? hern bSng nam bang s4u. Va l^ii vi yi^c hpc-hinh c6n Slit, it ngtiai thong-lhuoc, nSn vi?c thuS-ma kh6ng


:

-

-

115

ranb, nbieu khi thug nh? nu'i plai nop nSng. NufVc Langsa ra su-c lo cho ngu'6-i-ta tLau IhtiS cbo pbai le cung nhu da lo giam-bdt nbung luat nang-ne md cua Annain cho kUoi mang chu- v6-nhan thuffng-hai e con lau nam chay ngay ngudi-ta hieu dutyc bay-nbieu sir ay. ;

!

mM

— LcrikSt

74

:

Dau

loan-lgic,

nori

Ihi

tap-

pbe-dang, ncri lai tung-hoanh pha-ph4cb, chang bao-gi* thay yen cho th|t, mi nude Langsa c6n 14m nen bay-nbieu c6ng-vi?c m6i kS Irfn ; gia-nhu- tu- kbi m<^i kbi cong ma hai nu'd'c Lang14p

Annam

sa va

c6 dong t&m hiep lire v&i nhau. moi str da nfin tan pb^t thgnh-vu-ang cbung ncio nua.

tbi bay-gifir

bi€t \k

Cgu h5i niro-c

L^o

?

— Nam

.

Nuro'c

n^o

nu-6-c

Xiem

Dai-phAp

trS hal tinh

du'p-c

cho

bSo ho

nu-frc

Cao-

m^n nam nio ? •- Du-o-ng di lat da m^y dam t^y 1 Bircrng di chu-a lit dS mi cung tSt mSy dam ?•— BSng xe-l&a mgy dam ? Nilffc Dai-ph^p dSu gi giiip

Um

vi?c canh nong ? Ngh^-mghiep ? -- M6 h6n ta nay thi sac ? Nhap-cang thi bao-nhi6u ? -- XuSt-cSng

tbi

bao-nhieu

hinh

? --

th^ nio

b6n

ta

?

Mk

thaoh

?

— Nu-oc Bai-phdpl^m gi vS ngu-M tJt binh ? — Chiu

giiip

Thus lij'i

thi

sao

1907

PhSl c6

sijr

hpc-

phi-t8n

d6u chi cho

?

Ke 1893-1896

?

tat

Nucrc Langsa dutrc bJo h^nuocLiio. Nu-frc Xiam lap Uri hoi aac mh trS lai cho Dlrfrc Cao-m^n m9y tinh da chiSm Dim 1847.


-

-

iia

NufVc Lan^sa 1o cho cni du-trc l:1n-i)hdt

l^m lAy

lap

:

liai D^An ba ddng xe-lii'a,

niuo-Dfi kia

Nu'frc

1802-1820

m&

lo

cho nuoc

thgnh-ltp-i.

nam

JSO'i

den nam labO

Gia-Long

lfi20-1841

Minh-Mang

1841-1847

Tbi§u-Tri

1S47-1S8J

Tvr-Buc

1883

Di,ic-Buc

188J

Hiep-Hoa

1883-18S4 1884-1885

Kien-Pbirdc

1885-lf8B

hSm-Nghi Bone-Khanh

1889-1907

Tbanh-Thii

1907 1916

Duy-TSii

l«!U-19;,r)

KhaiBJDh.

)92(>

liao-Bai.

.,

..

sii-a

buon-

ngfty

Sd cac vua niro'C Annam. 7'if

dam

no,

n:a>. Nf^hfe

olii't

sona,

jjiuo-i

miro'iig

di'io

nbi^u,

nbieu tien-bac

dugc

I)6nf^-i)h^p

khai

c^ng thanh, Irirang-hpc nh^-thuong cung ddng. Langsa cung sSn long hao phi

ban cdng Ibein

chin

li-ilin

lap

;

il^nn,

Annam




\


IMPRIMERIE DE QUINHON i-e-30





a

C

41

z ?

«

^

fiO

Z

o

3


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.