Πόλη | Κοινωνία | Σύρραξη | τρεις ιστορίες σε επανάληψη

πόληΙκοι νωνί αΙσύρραξη τ ρει ςι στ ορί εςσεεπανάληψη

Βουζουλίδου Βικτωρία

πόλη | κοινωνία | σύρραξη τρεις ιστορίες σε επανάληψη

ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

εισαγωγή στην αρχιτεκτονική έρευνα – διάλεξη φοιτήτρια: Βουζουλίδου Βικτωρία υπέυθ. καθηγητής: Πατρίκιος Γεώργιος Ξάνθη, Απρίλιος 2017

ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

περιεχόμενα

περίληψη abstract

11 13

εισαγωγή

15

1 _ Παρίσι

18

1.1 _ 1848 και Δεύτερη Αυτοκρατορία 1.2 _ το νέο Παρίσι 1.3 _ 2005 · οι ταραχές στα προάστια της Γαλλίας 1.4 _ το μίσος γεννάει μίσος 2 _ Λονδίνο 2.1 _ 1981 · the Guns of Brixton 2.2 _ αστική ανανέωση ή εξευγενισμός; 2.3 _ η αποδιάρθρωση του κοινωνικού ιστού 2.4 _ η “Τσαβική Άνοιξη” του 2011 2.5 _ περί πάταξης της εγκληματικής κουλτούρας

19 28 32 39 42 46 49 57 61 65

3 _ διευκρινίσεις περί βίας

68

4 _ Los Angeles

72

4.1 _ από το Watts στο Downtown 4.2 _ οχύρωση 4.3 _ Davis και Περιφέρειες Κοινωνικού Ελέγχου 4.4 _ στρατιωτικοποιημένη αρχιτεκτονική 4.5 _ 1992 · the uprising 4.6 _ οι θερμικές ανωμαλίες 4.7 _ απολογισμός

74 79 83 92 96 99 102

επίλογος

104

βιβλιογραφία

109

αρθρογραφία και ερευνητικές εργασίες ιστογραφία και φιλμογραφία πηγές εικόνων

111 113 115

“Εκείνοι που πιστεύουν θεωρητικά πως κάθε βία

είναι κακή, δεν μπορούν να ξεχωρίσουν τα διάφορα είδη βίας στην πράξη ή να καταλάβουν τις συνέπειές τους, τόσο σ’αυτούς που τα υφίστανται, όσο και σ’αυτούς που τα ασκούν”

E.J. Hobsbawn

| περίληψη

Η περιθωριοποίηση κοινωνικών ομάδων παίρνει διαφορετικές μορφές στο επίπεδο των πόλεων. Είτε με την τοποθέτηση των περιθωριοποιημένων ομάδων εκτός αστικού ιστού, είτε με μια οπτική απόκρυψή τους από το κέντρο, είτε με την συνεργασία πολεοδομίας και καταστολής που δημιουργεί στεγανές περιοχές στο εσωτερικό των αστικών κέντρων, οι πρακτικές διάκρισης μπορεί να διαφέρουν, αλλά είναι αλληλένδετες και έχουν μία κοινή αρχή: τον “καθαρισμό” των πόλεων από τους πολίτες “β’ κατηγορίας”. Στην κατηγορία αυτήν κατατάσσονται κατά περίπτωση οι φτωχοί, οι άνεργοι, η παραπαίουσα εργατική τάξη, οι μετανάστες και όσοι έχουν διαφορετικά φυλετικά χαρακτηριστικά. Πολίτες του ίδιου κράτους έχουν διαφορετικά πολιτικά δικαιώματα σε μια κοινωνία που αυτοαποκαλείται ισότιμη, και πολύ συχνά ο σχεδιασμός των πόλεων συμμετέχει σε αυτήν την άνιση κατάταξη της κοινωνικής πυραμίδας. Παρίσι, Λονδίνο, Λος Άντζελες. Τρεις πόλεις που αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα της σύγχρονης μητρο–πόλωσης και μοιράζονται ένα κοινό χαρακτηριστικό: το γεγονός ότι συχνά μετατρέπονται σε τόπους όπου ξεσπάνε αυθόρμητες κοινωνικές συρράξεις. Συνήθως αφορμή γι’ αυτά τα ξεσπάσματα είναι η κατάχρηση της αστυνομικής εξουσίας σε κοινωνικες ομάδες τις οποίες ήδη περιβάλλει ένα γενικευμένο αίσθημα δυσαρέσκειας απέναντι στην πόλη. Γιατί όμως το αίσθημα αυτό συναντάται σε συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες, και ποιος είναι ο ρόλος της ίδιας της πόλης στην ανάπτυξή του; Οι ταραχές τελικά καταδεικνύουν βίαιους ανθρώπους, ή μια βίαιη κοινωνία; Η υπερβάλλουσα καταστολή είναι αρκετή για την αποφυγή των συρράξεων, ή δημιουργεί τελικά έναν φαύλο κύκλο βίας; Το κείμενο προσπαθεί να απαντήσει σε αυτά τα ερωτήματα, παραθέτοντας γεγονότα κοινωνικών εξεγέρσεων που έπληξαν κατά καιρούς τις τρεις αυτές πόλεις, αναζητώντας τα χωρικά αίτια που καλλιέργησαν την άρνηση της πόλης και την ανάγκη για βίαια ξεσπάσματα.

11

| abstract

The marginalization of social groups takes different forms at city level. Either by placing marginalized groups outside the urban fabric, either by optically hiding them from the city center, or by the co-operation of urban planning and repression that creates “disinfected” areas within urban centers, discrimination practices may vary but are interrelated and share a common cause; the purification of the city by the “second class” citizens. This category includes the poor, the unemployed, the working class, immigrants and those with different racial characteristics. Citizens of the same state have different political rights in a society that calls itself equal, and very often town-planning is involved in this unequal ranking of the social pyramid.

Paris, London, Los Angeles. Three cities that are characteristic examples of the modern metropo-larization and share a common feature; the fact that they often turn into places where spontaneous social conflicts break out. The most common motive for these outbursts is the abuse of police power in social groups that already feel a generalized dissatisfaction towards the city. But why does this feeling occur in certain social groups, and what is the role of the city itself in its development? The riots demonstrate after all, violent people, or a violent society? Overwhelming repression is enough to avoid conflicts, or does it eventually create a vicious circle of violence? This thesis attempts to answer these questions by quoting events of social upheavals that have struck these three cities at times, searching for the spatial causes that have cultivated the denial of the city and the need for violent outbursts.

13

| εισαγωγή

«Η πόλη. Ένα σύνολο απομνημονεύσεων, επιθυμιών, σημείων μιας γλώσσας· τόπος ανταλλαγής εμπορευμάτων, αλλά και λέξεων, πόθων, αναμνήσεων»1. Ένας τόπος συγκέντρωσης ανθρώπων. Όχι όμως μοναχά ως μια στοίβα ξεχωριστών ανθρώπων και κοινωνικών μέσων, αλλά ένας τόπος που εμπλέκεται στις ζωτικές διαδικασίες των αθρώπων· ένα προϊόν της ανθρώπινης φύσης. Είναι όμως και η έδρα της πολιτικής εξουσίας που επηρεάζει τη ζωή τους. Οι πλατείες του κόσμου είναι δημόσιοι χώροι που κατά καιρούς μετατράπηκαν σε κοινά της πόλης, καθώς οι άνθρωποι συγκεντρώθηκαν εκεί για να εκφράσουν τις πολιτικές τους απόψεις και να διεκδικήσουν τα αιτήματά τους. Ο δρόμος είναι ενας δημόσιος χώρος που ιστορικά πολλές φορές έχει μετατραπεί, μέσω της κοινωνικής δράσης, σε κοινό επαναστατικών κινημάτων, καθώς και σε τόπο αιματηρής καταστολής2. Η πόλη δεν είναι μόνο ένα αντικείμενο παραγωγής και αναπαραγωγής της κοινωνίας, αλλά και αντίστροφα, αυτή η ίδια είναι μέσο παραγωγής: οικονομικών, πολιτιστικών, κοινωνικών σχέσεων. Η κοινωνικο-οικονομική υποδομή παράγει και αναπαράγει τον αστικό χώρο, αλλά ταυτόχρονα, παράγεται, κατά ένα μέρος της, η ίδια απ’αυτόν3. Το κοινωνικό δεν υπάρχει έξω από το χώρο, και το χωρικό δεν έχει αντίκρυσμα αν δεν έχει προηγουμένως κατασκευαστεί κοινωνικά. Οι σύγχρονοι γεωγράφοι διερευνούν όλο και περισσότερο τη σχέση του κοινωνικού με το χωρικό, αντιμετωπίζοντας το χώρο της πόλης όχι σαν τον κλασικό τόπο, αλλά σαν τον χώρο όπου αδιάκοπα δομούνται και αποδομούνται οι κοινωνικές σχέσεις. Ο Peter Taylor χαρτογράφησε τα διακρατικά κέντρα των “παγκόσμιων πόλεων”, διαχωρίζοντάς τα στους κυρίαρχους κόμβους εξειδίκευσης (“alpha” world cities), στα δευτερεύοντα κέντρα (“beta” world cities) και στις περιφερειακές πόλεις που λειτουργούν ως πύλες μεταξύ της περιφερειακής και της παγκόσμιας οικονομίας (“gamma” world cities). Στο επίκεντρο των παγκόσμιων προσπαθειών προς τιτλοποίηση βρίσκονται οι ροές αυτών των πόλεων.

1 2

Italo Calvino, οι Αόρατες Πόλεις, Καστανιώτης, Αθήνα 2009 David Harvey, Εξεγερμένες Πόλεις – Από το δικαίωμα στην πόλη στην επανάσταση της πόλης, ΚΨΜ, Αθήνα 2013

3

Μανώλης Παπαδολαμπάκης , Η Πόλη, η Πάλη των Τάξεων και η Πολεοδομία, Καστανιώτης, Αθήνα 1976

15

Όπως αναφέρει ο J.M.Simmie στο σύγγραμμα Citizens in Conflict – the Sociology of town planning, “προκειμένου κάποιος να παράξει μια κοινωνιολογική ανάλυση του σχεδιασμού των πόλεων, πρέπει να κατανοήσει τη φύση των δυναμικών αλληλεπιδράσεων μεταξύ ενός αριθμού συνεχώς μεταβαλλόμενων σύνθετων μεταβλητών. Είναι απαραίτητο να αναλυθεί το είδος της κοινωνικής αλληλεπίδρασης που λαμβάνει χώρα μεταξύ των κύριων ομάδων σε μια κοινωνία και να εντοπιστεί η ισορροπία μεταξύ συνεργασίας, ανομίας, αποξένωσης και σύγκρουσης. Είναι μετά σημαντικό να συγκεκριμενοποιηθούν οι σχέσεις που υπάρχουν μεταξύ αυτής της δυναμικής ισορροπίας, της κυβέρνησης και της διοίκησης”4. Αναφέρει πως ο πολεοδομικός σχεδιασμός των πόλεων (town planning) συμπεριλαμβάνει μια κοινωνιολογική ανάλυση των σχέσεων μεταξύ των σκοπών των σχεδιαστών και των σκοπών των ατόμων και των ομάδων της κοινωνίας, καθώς και τις συνέπειες αυτών των σχέσεων5, ενώ θεωρεί σκόπιμο να αξιολογηθεί τίνος τα συμφέρονται εξυπηρετεί. Οι κοινωνίες του δυτικού κόσμου χαρακτηρίζονται από τη σύγκρουση μεταξύ των διαφορετικών κοινωνικών ομάδων που δεν μοιράζονται τις ίδιες αξίες και φιλοδοξίες και που προσδιορίζονται από τη διαφορετική κατοχή πόρων, δύναμης και κοινωνικής θέσης. Καθώς η πολεοδομία είναι απλά ένα εργαλείο στα χέρια του συστήματος παραγωγής, οι πολεοδόμοι εκπροσωπούν (ηθελημένα και μη) κάποιες κοινωνικές ομάδες περισσότερο από κάποιες άλλες. Όταν έχουμε να κάνουμε με το ποιες κοινωνικές ομάδες παίρνουν τι και πόσο, είναι επόμενο ο σχεδιασμός της πόλης να μην συμβάλλει πια σε μια ισοδύναμη κοινωνία. Ο Harvey θεωρεί πως “τα αποτελέσματα της αυξανόμενης πόλωσης στην κατανομή του πλούτου και της δύναμης αποτυπώνονται ανεξίτηλα στις χωρικές μορφές των πόλεών μας, οι οποίες γίνονται όλο και περισσότερο πόλεις οχυρωμένων θραυσμάτων, περιφραγμένων κοινοτήτων και ιδιωτικοποιημένων δημόσιων χώρων6. «Ο μύθος που πολλοί προσκολώνται είναι ότι η βία είναι ανόητη και παθολογική. Όμως

μια φυλετική ταραχή είναι μερικές φορές μια άναρθρη γλωσσική μορφή μέσω της οποίας μια ομάδα ανθρώπων γνωστοποιεί σε άλλες σημαντικές ομάδες τα συναισθήματά της, τα προβλήματά της, την απογοήτευσή της. Οι συμμετέχοντες προσπαθούν να πουν: “θέλουμε το μερίδιό μας”. [...] Στην ουσία, λοιπόν, μια ταραχή είναι ένα κοινωνικό γεγονός στο οποίο διαφορετικοί άνθρωποι παρέχονται με διαφορετικές δυνατότητες συμμετοχής»7.

Ότι οι πόλεις κάποτε εκρήγνυνται θεωρείται, αν όχι δεδομένο, τουλάχιστον αναμενόμενο. Όμως οι εκρήξεις αυτές σπάνια έρχονται συσσωρευμένες και με το αληθινό τους πρόσωπο: έρχονται με τα δευτερογενή συμπτώματά τους, σταδιακά και κλιμακωτά σε ένταση, με αφορμές που σε μια πρώτη ανάγνωση ουδεμία σχέση έχουν με το πραγματικό πρόβλημα. Η παρούσα ερευνητική εργασία, μέσα από παραδείγματα κοινωνικών εκρήξεων σε τρεις μητροπόλεις του δυτικού κόσμου, μελετά τις κοινωνικές εντάσεις διαβάζοντας τα αίτια πίσω από τις εκάστοτε αφορμές. Πιο συγκεκριμένα, προσπαθεί να κατανοήσει την επίδραση της πόλης πάνω στις αστικές συρράξεις, και αντιστρόφως, τι επίδραση είχε ο φόβος τέτοιων συγκρούσεων στο σχεδιασμό των σύγχρονων πόλεων.

4 5 6 7

16

J.M.Simmie, Citizens in Conflict – the Sociology of town planning, Hutchinson Educational Ltd, G.B. 1974 ο.π., σ.12

David Harvey, Εξεγερμένες Πόλεις – Από το δικαίωμα στην πόλη στην επανάσταση της πόλης, ΚΨΜ, Αθήνα 2013 Violence in the City: An End or a Beginning. Report by Governor’s Commission on the L.A. Riots, 1965

“Η διαδήλωση, η πολιτική διαμαρτυρία στον δημόσιο χώρο, ακόμη και τα οδοφράγματα κάποιων εξεγερμένων, συνιστούν πολιτικές καταστάσεις, που επιβάλλουν αλλαγές στον αστικό χώρο...”8

8

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΜΑΤΙΕΣ – ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ, 7 Νοεμβρίου 2011 (στο πλαίσιο της σειράς εκπομπών “ Οικολογείν” με το Γιάννη Σχίζα στο www.greekarchitects.gr

17

1| Παρίσι

1.1| 1848 και Δεύτερη Αυτοκρατορία

Στις 23 Ιουνίου του 1848 οι εργάτες του Παρισιού στήνουν οδοφράγματα στους δρόμους της πόλης. Τα αίτια της εξέγερσης ποικίλαν σε οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά. Τα οικονομικά και κοινωνικά αίτια σχετίζονταν με τη σταθερή πτώση του βιωτικού επιπέδου των λαϊκών στρωμάτων σε πολλές περιοχές της Ευρώπης, ήδη από τη δεκαετία του 1820, με αποτέλεσμα την ανάπτυξη μιας γενικευμένης κοινωνικής δυσαρέσκειας. Στο Παρίσι, μετά την πτώση του Ναπολέοντα και την Παλινόρθωση (1815-1830), οι βασιλείς Λουδοβίκος 18ος και Κάρολος 10ος δεν έδωσαν την απαιτούμενη σημασία για την ανάπτυξη της πόλης, με συνέπεια το εργατικό προλεταριάτο να συνωστίζεται σε άθλιες συνθήκες σε κεντρικές μάλιστα συνοικίες οι οποίες αποτελούσαν εστίες κάθε είδους επιδημίας. Το 1832 η χολέρα αφήνει πίσω της 32.000 θύματα. Οι γειτονιές Arcis και Saint-Avoye ήταν από τις πιο πυκνοκατοικημένες, στο σημείο που αναλογούσαν τρία τετραγωνικά μέτρα άνα κάτοικο. Υπό αυτές τις συνθήκες οι αρρώστιες εξαπλώνονταν με ταχύ ρυθμό, γενογός που είχε ως αποτέλεσμα με το δεύτερο ξέσπασμα της χολέρας το 1848 οι δύο αυτές γειτονιές να χάνουν το 5% των κατοίκων τους. Ο λαός του Παρισιού υποφέρει από φτώχεια και ξεσηκώνεται εναντίον των ηγεμόνων του συχνά στήνοντας οδοφράγματα στους στενούς μεσαιωνικούς δρόμους του9.

1_ στενός δρόμος στο παλιό Παρίσι

9

2_ η οδός Saint - Medard πριν τις επεμβάσεις του Haussmann

αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι μεταξύ 1830 και 1848 είχαν ξεσπάσει στο κέντρο του Παρισιού επτά ένοπλες εξεγέρσεις στις οποίες χρησιμοποιήθηκαν οδοφράγματα

19

Τα πολιτικά αίτια προέκυπταν από τις διαρκώς αυξανόμενες απαιτήσεις των ευρωπαϊκών κρατών από τους υπηκόους τους – όπως η αύξηση της φορολογίας και η καθιέρωση της υποχρεωτικής εκστράτευσης, αλλά και από την αλλαγή του καθεστώτος μετά τις εκλογές του Απρίλη του 1848. Μετά τη Γαλλική Επανάσταση (1789) σχηματίστηκε δημοκρατική κυβέρνηση με τη συμμετοχή μετριοπαθών και ριζοσπαστών, η οποία παραχώρησε πολιτικά δικαιώματα σε όλους τους άνδρες και έλαβε μέτρα οικονομικής ανακούφισης των λαϊκών τάξεων. Ωστόσο, στις εκλογές του Απρίλη του 1848, την πλειοψηφία πήραν οι μετριοπαθείς φιλελεύθεροι, κάτι που έφερε σαν αποτέλεσμα τις συλλήψεις των ηγετών των ριζοσπαστών και την κατάργηση των κοινωνικών μέτρων της προηγούμενης κυβέρνησης. Σε απάντηση στην τρομοκρατία που έφερε η αντεπανάσταση, ξεσπάει τον Ιούνη του 1848 ένας αληθινός κοινωνικός πόλεμος. Οι άνεργοι εργάτες και οι αστοί ουτοπιστές θεώρησαν πως μια κοινωνική δημοκρατία θα ήταν το αντίδοτο στην καπιταλιστική απληστία και ανισότητα10. Στις προκυρήξεις που τύπωναν ζητούσαν μεταξύ άλλων να απομακρυνθεί ο στρατός από το Παρίσι, να αναγνωριστεί στο λαό το δικαίωμα να καταρτίσει ο ίδιος το σύνταγμα και να κατοχυρωθεί το δικαίωμα της εργασίας. Μια προκήρυξη, θέλοντας να τονίσει τη διεθνή σημασία της εξέγερσης έγραφε: “Αν αλυσοδέσουν το Παρίσι τότε θα υποδουλωθεί ολόκληρη η Ευρώπη”. Οι οδομαχίες κράτησαν τέσσερις ημέρες (23-26 Ιούνη). Από τη μια μεριά βρίσκονταν 40-45 χιλιάδες εργάτες και από την άλλη κυβερνητικά στρατεύματα, η κινητή φρουρά και σώματα της εθνοφρουράς (περίπου 250 χιλιάδες άνδρες). Η προλεταριακή εξέγερση συντρίφτηκε, και στη συνέχεια εξαπολύθηκε τρομοκρατία: οι νικητές σκότωσαν όλους τους τραυματίες επαναστάτες, συνέλαβαν πάνω από 25 χιλιάδες άτομα, άρχισαν τα στρατοδικεία και πάνω από 3.5 χιλιάδες άνθρωποι εξορίστηκαν χωρίς δίκη στις αποικίες11. Ο Κ.Μαρξ αποκάλεσε την εξέγερση την “πρώτη μεγάλη μάχη ανάμεσα στις δύο τάξεις που χωρίζεται η σύγχρονη κοινωνία. Ήταν ένας αγώνας για να διατηρηθεί ή να συντριβεί το αστικό σύστημα”12.

10 11 12

20

David Harvey, Εξεγερμένες Πόλεις – Από το δικαίωμα στην πόλη στην επανάσταση της πόλης, ΚΨΜ, Αθήνα 2013 23 Ιουνίου 1848: Η εξέγερση των εργατών στο Παρίσι, ΗΜΕΡΟΔΡΟΜΟΣ-ΙΣΤΟΡΙΑ, 23 Ιουνίου 2016 Marx, Karl, Οι ταξικοί αγώνες στη Γαλλία από το 1848 ως το 1850, Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή, 2000

Η εξέγερση του Ιούνη του 1848 είχε πολύ μεγάλη ιστορική σημασία, αφού με την άνοδο του Λουδοβίκου Βοναπάρτη (ανιψιού του Ναπολέοντος) στην εξουσία, επιδιώχθηκε η αναδιοργάνωση των αστικών υποδομών και της αστικής ζωής προσβλέποντας στον έλεγχο των ανήσυχων πληθυσμών. Ο Λουδοβίκος – Ναπολέων Βοναπάρτης βγήκε νικητής στις πρώτες προεδρικές εκλογές της Γαλλίας στις 10 Δεκεμβρη του 1848. Στις 2 Δεκεμβρίου του 1851, λίγο πριν τη λήξη της θητείας του, οργάνωσε με τη βοήθεια του στρατού πραξικόπημα και ακριβώς ένα χρόνο μετά, στης 2 Δεκεμβρίου του 1852 αυτοανακηρύχθηκε Αυτοκράτορας. Προκειμένου να καταφέρει να επιβιώσει πολιτικά, κατέφυγε σε μια ευρείας κλίμακας πολιτική καταστολή εναλλακτικών πολιτικών κινημάτων, ανακοινώνοντας ταυτόχρονα ένα ευρύ πρόγραμμα επενδύσεων σε υποδομές τόσο στο εσωτερικό της χώρας όσο και στο εξωτερικό. Στο εσωτερικό αυτό συνεπαγόταν εδραίωση του σιδηροδρομικού δικτύου, κατασκευή λιμανιών, αποξήρανση ελών κ.λ.π. Πάνω απ’όλα όμως προϋπόθετε την αναμόρφωση των υποδομών της πόλης του Παρισιού. Το 1853 ο Georges Eugene Haussmann13 διορίζεται νομάρχης του Σηκουάνα και αναλαμβάνει ως επικεφαλής των δημοσίων έργων για την πόλη του Παρισιού. Φορμάρει την πόλη σε ένα γεωμετρικό πλέγμα, με νέους άξονες να τη διαπερνούν, διαιρώντας το Μεσαιωνικό Παρίσι σε νέα τμήματα. Το σχέδιό του έφερε συμμετρία στην πόλη, κάτι που στερούταν προηγουμένως. Καμία γειτονιά δεν έμεινε ανέγγιχτη. Οι καινούριοι δρόμοι ήταν πλατύτεροι (έφταναν μέχρι και τα 24 μέτρα πλάτος) από τους προηγούμενους για λόγους δημόσιας υγείας αλλά και διευκόλυνσης της κυκλοφορίας. Το μεγάλο πλάτος στους δρόμους επέτρεπε επίσης την ανέγερση ψηλότερων κτιρίων που θα παρείχαν περισσότερους χώρους στέγασης για τους κατοίκους του Παρισιού. Οι παλιές εξαθλιωμένες συνοικίες απαλλοτροιώθηκαν στο όνομα της βελτίωσης και της αναδόμησης της πόλης και της περιβαντολλοντικής της αποκατάστασης. Προκάλεσε όμως κοινωνική αναστάτωση, καθώς χιλιάδες οικογένειες και επιχειρήσεις αναγκάστηκαν να μεταφερθούν όταν τα κτίρια στα οποία στεγάζονταν κατεδαφίστηκαν για να ανοίξουν οι καινούριες λεωφόροι. Στα σχέδια του Οσμάν για το Νέο Παρίσι ήταν να το διαιρέσει, όπως προαναφέρθηκε, σε διοικητικές περιφέρειες. Αυτό συνεπαγόταν την καταστροφή των παλαιών, ετερογενών καταλυμάτων στο κέντρο της πόλης και τη δημιουργία μεγάλων νέων συνοικιών που θα διαιρούσαν τον πληθυσμό αναλόγως την οικονομική του κατάσταση. Οι περιφέρειες αυτές ξεκίνησαν από τις όχθες του Σηκουάνα για να κλιμακωθούν προς τις υπόλοιπες περιοχές του κέντρου, κάνοντας πιο έντονο το διαχωρισμό μεταξύ φτωχών και εύπορων, καθώς, μεταξύ άλλων, τα ενοίκια στο κέντρο αυξήθηκαν με αποτέλεσμα οι πολίτες χαμηλού εισοδήματος να χρειαστεί να ψάξουν κατοικία στις εξωτερικές γειτονιές των προαστίων. Απεργάστηκε έτσι την απομάκρυνση μεγάλου μέρους της εργατικής τάξης και άλλων απείθαρχων στοιχείων, μαζί με τις ανθυγιεινές βιομηχανίες από το κέντρο, όπου συνιστούσαν απειλή για τη δημόσια τάξη, τη δημόσια υγεία και την πολιτική εξουσία14.

13

Baron Georges Eugene Haussmann (Οσμάν), Παρίσι 1809-1891: Γάλλος διοικητικός υπάλληλος που, όταν διορίστηκε νομάρχης του Σηκουάνα εφάρμοσε στο Παρίσι το ρυθμιστικό σχέδιο εκμοντερνισμού της πόλης.

14

David Harvey, Εξεγερμένες Πόλεις – Από το δικαίωμα στην πόλη στην επανάσταση της πόλης, Εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα 2013,

21

22

Η επικρατούσα θεωρία είναι πως ο αληθινός σκοπός του Οσμάν δεν ήταν απλώς να “δώσει αέρα και ανοιχτούς χώρους, να συνδέσει και να ενοποιήσει τα διαφορετικά κομμάτια της πόλης σε ένα σύνολο και να την κάνει πιο όμορφη”15, αλλά να καταστήσει ευκολότερο για τον στρατό να ελίσσεται προκειμένου να καταστείλει ένοπλες κοινωνικές εξεγέρσεις. Στο μεγαλύτερο μέρος της αστικής ιστορίας διακρίνουμε πως, οι αντιδράσεις των αρχών σε εξεγέρσεις ή στον μακροπρόθεσμο φόβο πιθανών ταραχών, ήταν είτε να οχυρώσουν καταφύγια μέσα στην πόλη [π.χ. ακροπόλεις], είτε να απομακρυνθούν οι ίδιοι από την πόλη ή από μέρη της όπου ενεργούσε ο όχλος [π.χ. Βερσαλλίες]. Σε μια πιο μικροκλίμακα έχει γίνει σαφές ότι υπάρχει κάποια σχέση μεταξύ των λεπτομερειών των πρότυπων μοτίβων των δρόμων και των κτιριακών συγκροτημάτων και της αποτελεσματικής ανάπτυξης των στρατιωτικών πόρων των δυνάμεων ασφαλείας. Ισχύει ότι οι στενοί, ακανόνιστοι δρόμοι και χώροι αρνούνται στις δυνάμεις ασφαλείας έναν αριθμό εγγενών τους πλεονεκτημάτων· ιδίως την ικανότητα να ελιχθούν και να αναπτύξουν πειθαρχημένες μονάδες, και να φέρουν την ανώτερη οπλική τους δύναμη σε κρίσιμα σημεία. Μια τέτοια μορφολογία σε στρατιωτικούς όρους αποτελει την τυπική «στενή χώρα» (“close country”), που καθιστά τη χρήση των κινητών δυνάμεων λιγότερο αποτελεσματική. Τα πεδία βολής ανακόπτονται από κτίρια, μειώνοντας την αποτελεσματικότητα του πυροβολικού, και αυξάνοντας την εξάρτηση από όπλα μικρής εμβέλειας, όπου συγκριτικά το πλεονέκτημα έχουν οι πολίτες. Πολλά από αυτά τα μειονεκτήματα όμως, ισχύουν και για τους εξεγερμένους, οι οποίοι έχουν εξίσου την ανάγκη για ανοιχτό χώρο και ευρείες γραμμές μετακίνησης, αν θέλουν να εκμεταλλευτούν την αριθμητική τους υπεροχή. Επιπρόσθετα, η ψυχολογία του όχλου απαιτεί την ορατή παρουσία μιας κρίσιμης μάζας συμμετεχόντων προκειμένου να δημιουργηθεί η ατμόσφαιρα ενός ασταμάτητου κύματος διαμαρτυρίας που θα συντρίψει την απέναντι πλευρά. Όπως είδαμε προηγουμένως, μεταξύ 1830 και 1848 είχαν ξεσπάσει στο κέντρο του Παρισιού επτά ένοπλες εξεγέρσεις, όλες σε στενούς, συνωστισμένους δρόμους στο κέντρο και ανατολικά του Παρισιού και στην αριστερή όχθη του ποταμού γύρω από το Πάνθεον, και σε όλες χρησιμοποιήθηκαν οδοφράγματα. Δημιουργήθηκε μια νέα δομή της πόλης για την οποία υποστηρίχθηκε ότι ένας μικρός αριθμός μεγάλων, ανοιχτών διασταυρώσεων θα επέτρεπε τον εύκολο έλεγχο των διαμαρτυριών από μικρές δυνάμεις. Επιπρόσθετα, κτίρια τοποθετημένα πίσω από μέτωπο του δρόμου δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν τόσο εύκολα για οχύρωση. Το Παρίσι τώρα “σταυρώνεται με αξιοθαύμαστα στρατηγικούς δρόμους, τοποθετώντας φρούρια στην καρδιά των παλιών γειτονιών”16.Το επιχείρημα ότι οι λεωφόροι σχεδιάστηκαν για τη διευκόλυνση της μετακίνησης των στρατευμάτων επαναλείφθηκε από αρκετούς κριτικούς του 20ού αιώνα, συμπεριλαμβανομένου του Γάλλου ιστορικού René Hérron de Villefosse17, που έγραψε: “το μεγαλύτερο μέρος της διάτρησης των λεωφόρων είχε την επιθυμία να αποφευχθούν λαϊκές εξεγέρσεις και οδοφράγματα. Ήταν στρατηγική ήδη από τη σύλληψή της”18. Τα βουλεβάρτα του Παρισιού θεωρήθηκαν ακόμα και τότε ως ένα μέσο άσκησης πολιτικού ελέγχου. Ο ίδιος ο Οσμάν δεν αρνήθηκε την στρατιωτική αξία των πλατιών δρόμων. Στα απομνημονεύματά του έγραψε ότι η νέα λεωφόρος Sebastopol είχε ως 15

16

17

18

Στις 29/06/1853 ο Αυτοκράτορας Λουδοβίκος Βοναπάρτης έδειξε στον Οσμάν τον χάρτη του Παρισιού με τις παραπάνω οδηγίες.

Emile Zola, La Curée: “Paris sliced by strokes of a saber: the veins opened, nourishing one hundred thousand earth movers and stone masons; crisscrossed by admirable strategic routes, placing forts in the heart of the old neighborhoods”.

René Héron de Villefosse (Paris, 17/05/1903 – 23/02/1985): Γάλλος ιστορικός και αρχειοφύλακας παλαιογράφος, που ειδικευόταν στην ιστορία του Παρισιού.

Héron de Villefosse, René, Histoire de Paris

23

αποτέλεσμα τον “εκσπλαχνισμό του παλιού Παρισιού, των καταλυμάτων των ταραχών και των οδοφραγμάτων”19. Όπως αναφέρει ο E.J.Hobsbawn στο σύγγραμμα “οι επαναστάτες”: «η νέα πολεοδομία επέδρασε στις εκκολαπτόμενες επαναστάσεις· οι νέες, μεγάλες λεωφόροι ήταν ιδανικές για μαζικές διαδηλώσεις ή μάλλον πορείες, που εξελίχθηκαν σε μια πολύ σημαντική μορφή λαϊκής διαμαρτυρίας. Όσο πιο συστηματικα είναι φταγμένοι αυτοί οι κύκλοι και τα βουλεβάρτα, όσο πιο απομονωμένα από την γύρω κατοικημένη περιοχή, τόσο πιο εύκολα οι συγκεντρώσεις αυτές καταλήγουν σε τελετουργικές μάλλον πορείες παρά σε προοίμια εξέγερσης. Στο Λονδίνο, που δεν υπάρχουν τέτοιοι δρόμοι, στάθηκε πάντα πολύ δύσκολο να αποφευχθούν οι ταραχές στη διάρκεια, ή μάλλον την ώρα της διάλυσης των μαζικών συγκεντρώσεων που γίνονταν στην Trafalgar Square -περιοχή που βρίσκεται πολύ κοντά σε ευαίσθητα σημεία, όπως η Downing Street, ή σε σύμβολα πλούτου κι εξουσίας, όπως οι λέσχες στην Pall Mall»20.

4_ η νέα λεωφόρος Sebastopol

19 20

24

Le Moncan, Le Paris d’Haussmann, Les éditions du Mécène, Paris 2009 E.J.HOBSBAWN, ΟΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΕΣ, Πολιτεία , Αθήνα 1975

5_ λεωφόρος στο Παρίσι

25

26

6, 7, 8_ οι μεγάλες, ανοιχτές διασταυρώσεις των καινούριων λεωφόρων

27

1.2| το νέο Παρίσι

Το Παρίσι έγινε η “Πόλη του Φωτός”, η μητρόπολη του καταναλωτισμού και ένα από τα μεγαλύτερα τουριστικά κέντρα της Ευρώπης. Οι πολεοδομικές πρακτικές που τέθηκαν από τον Haussmann είχαν πολυάριθμούς μιμητές στις επαρχιακές πόλεις της Γαλλίας κατά το τρίτο τέταρτο του 19ου αιώνα. Ήταν δημοφιλείς αντιλήψεις του πώς θα έπρεπε να σχεδιάζεται η μοντέρνα πόλη με δυναμικές προσπάθειες για τη δημιουργία μιας προστατευμένης από εξεγέρσεις αστικής μορφολογίας, με τα όποια πλεονεκτήματα ασφάλειας να είναι καλοδεχούμενα ως τυχαία παρενέργεια. Το 1868, η κατάρρευση του χρηματοπιστωτικού συστήματος (κρίση του 19ου αιώνα) και η ήττα του Ναπολέων ΙΙΙ στον πόλεμο με τη Γερμανία, οδήγησαν σε κοινωνική έκρηξη, κατά την οποία αναδύθηκε ένα από τα σπουδαιότερα επαναστατικά κινήματα στην ιστορία των πόλεων: η Παρισινή Κομμούνα. Με διάρκεια δύο μηνών (Μάρτιο με Μάη του 1871), η Κομμούνα τροφοδοτήθηκε εν μέρει από μια νοσταλγία για τον κόσμο της πόλης που είχε καταστρέψει ο Οσμάν (σκιές της επανάστασης του 1848) και από την επιθυμία να πάρουν πίσω την πόλη τους εκ μέρους όσων είχαν εκδιωχθεί εξαιτίας των έργων του.21 Ο Henri Lefebvre θεωρεί την Κομμούνα του Παρισιού όχι μόνο ένα λαϊκό ξέσπασμα, αλλά ένα κατεξοχήν κίνημα που αφορούσε το χώρο της πόλης. “Οι στερούμενοι κάθε δικαιώματος ξεσηκώθηκαν προκειμένου να διεκδικήσουν εν νέου την πόλη που είχαν χάσει”22. Τα βουλεβάρτα του Οσμάν στάθηκαν επάξια των προσδοκιών τους. Οι εξεγερμένοι εκμεταλλεύτηκαν τις λεωφόρους για να χτίσουν μερικά μεγάλα πέτρινα οδοφράγματα με ευρύτερες εστίες φωτιάς σε στρατηγικά σημεία όπως στην διασταύρωση των οδών Rue de Rivoli και Place de la Concorde. Παρ’όλα αυτά είναι γεγονός πως τα βασικά κέντρα της λαϊκής αντίστασης και των οδοφραγμάτων στη Μονμάρτη και την αριστερή όχθη δεν μπορούσαν να έχουν επαφή ούτε μεταξύ τους, ούτε με την υπόλοιπη πόλη. Κι αυτό γιατί η επέκταση της πόλης και η διαμόρφωσή της σε μια διοικητική αφαίρεση με τη συμπύκνωση χωριστών κοινοτήτων και περιφερειών την κατέστησαν πολύ μεγάλη πια για να εξεγερθεί σαν ενιαίο σύνολο. Όταν ο νεοσύστατος στρατός έφτασε στην πόλη στο τέλος του Μάη, απέφυγε τις κύριες λεωφόρους, προχώρησε αργά και μεθοδικά προς αποφυγή των ατυχημάτων, βρήκε το δρόμο του γύρω από τα οδοφράγματα και επιτέθηκε. Η σύρραξη κράτησε μια εβδομάδα με τους εξεγερμένους να χάνουν επειδή ο στρατός υπερτερούσε αριθμητικά, σε εξοπλισμό, σε εκπαίδευση, αλλά το πιο σημαντικό ήταν πως, λόγω των πολεοδομικών μετατροπών η κάθε γειτονιά μαχόταν για τον εαυτό της.

21 22

28

David Harvey, Εξεγερμένες Πόλεις – Από το δικαίωμα στην πόλη στην επανάσταση της πόλης, ΚΨΜ, Αθήνα 2013 ο.π.

9, 10_ οδοφράγματα κατά τη διάρκεια της Κομμούνας

29

Το συμπέρασμα του Harvey από την ιστορία της Παρισινής Κομμούνας είναι ότι “ο σοσιαλισμός, ο κομμουνισμός ή ακόμα και ο αναρχισμός σε μία πόλη αποτελεί μια ανέφικτη πρόταση. Είναι απλώς πολύ εύκολο για τις δυνάμεις της αστικής αντίδρασης να περικυκλώσουν την πόλη, να κόψουν τις γραμμές εφοδιασμού της και να την αφήσουν να λιμοκτονήσει, ή ακόμα και να εισβάλουν και να σφαγιάσουν όλους όσοι αντιστέκονται όπως συνέβη το 1871 στο Παρίσι”23. Ο Engels το 1872 εστιάζει στην “εξυγίανση” που κατάφερε ο Haussmann διώχνοντας τον φτωχό πληθυσμό από το κέντρο του Παρισιού, επισημαίνοντας πως, “στην πραγματικότητα, η αστική τάξη έχει μόνο μια μέθοδο για να λύσει το ζήτημα της κατοικίας με δικό της τρόπο – να το λύσει δηλαδή έτσι που η λύση να ξαναδημιουργεί πάντα από την αρχή το ζήτημα. Η μέθοδος αυτή λέγεται “Haussmann”. […] Λέγοντας “Haussmann” εννοώ το σύστημα που έχει γενικευτεί στην πράξη, να δημιουργούνται ρήγματα στις εργατικές συνοικίες, ιδίως σ’ αυτές που βρίσκονται στο κέντρο των μεγαλουπόλεών μας, άσχετα αν γίνεται αυτό για λόγους δημόσιας υγιεινής και καλλωπισμού ή γιατί υπάρχει ζήτηση για μεγάλα κεντρικά καταστήματα ή για συγκοινωνιακές ανάγκες, για σιδηροδρομικές γραμμές, δρόμους κ.λπ. (που μερικές φορές φαίνεται να στοχεύουν στο να κάνουν πιο δύσκολη τη μάχη με οδοφράγματα) [...]. Όσο διαφορετική κι αν είναι η αιτία, το αποτέλεσμα είναι παντού το ίδιο: οι πιο σκανδαλώδεις δρόμοι και δρομάκια εξαφανίζονται κάτω από μεγάλες εκδηλώσεις αυτοεκθειασμού της αστικής τάξης για την τεράστια αυτή επιτυχία, αλλά... ξαναγεννιούνται αμέσως κάπου αλλού και συχνά στην πιο κοντινή γειτονιά. [...] Οι εστίες των λοιμωδών νόσων, οι πιο φριχτές σπηλιές και τρύπες, όπου ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής κλείνει κάθε νύχτα τους εργάτες μας, δεν εξαφανίζονται αλλά μόνο αλλάζουν θέση. Η ίδια οικονομική ανάγκη που τις δημιούργησε στο πρώτο μέρος τις δημιουργεί και στο δεύτερο”24. Χρειάστηκαν περισσότερα από εκατό χρόνια για να καταφέρει η αστική τάξη να καταλάβει το κέντρο του Παρισιού, με επιπτώσεις τις εξεγέρσεις και τις αναταραχές που είδαμε να λαμβάνουν χώρα τα τελευταία χρόνια στα απομονωμένα προάστια στα οποία παγιδεύονται όλο και περισσότερο οι περιθωριοποιημένοι μετανάστες και οι άνεργοι εργάτες και νέοι. Οι διαδικασίες που περιγράφει ο Engels προκύπτουν ξανά και ξανά στη σύγχρονη ιστορία των πόλεων. Αν οι αρχές αποφασίσουν να αλλάξουν την πολεοδομία εξ’αιτίας των πολιτικών ταραχών, οι αλλαγές είναι συνήθως καίριες και μόνιμες, όπως τα Παρισινά βουλεβέρτα25. Ο Harvey τονίζει τη σκοτεινή πλευρά της απορρόφησης του πλεονάσματος μέσω του μετασχηματισμού των πόλεων υποστηρίζοντας ότι έχει συνεπιφέρει επαναλαμβανόμενες περιόδους ανοικοδόμησης μέσα από τη “δημιουργική καταστροφή”. Υποστηρίζει ότι το γεγονός αυτό έχει σχεδόν πάντα και μια ταξική διάσταση, αφού οι φτωχοί, οι μη προνομιούχοι και όσοι έχουν περιθωριοποιηθεί από την πολιτική εξουσία είναι συνήθως εκείνοι που υποφέρουν από αυτήν τη διαδικασία. Για την πραγμάτωση του νέου κόσμου της πόλης πάνω στα συντρίμμια του παλιού απαιτείται βία26.

23 24 25 26

30

ο.π.

F. Engels. The Housing Question. International Publishers, New York 1935 E.J.HOBSBAWN, ΟΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΕΣ, Πολιτεία , Αθήνα 1975 David Harvey, Εξεγερμένες Πόλεις – Από το δικαίωμα στην πόλη στην επανάσταση της πόλης, ΚΨΜ, Αθήνα 2013

«Είναι μια ιστορία για την πτώση μια κοινωνίας, που καθώς πέφτει επαναλαμβάνει στον εαυτό της “ως εδώ όλα καλά.”. Σημασία όμως δεν έχει η πτώση. Αλλά η πρόσκρουση.»27

27

“La Haine” του Mathieu Kassovitz (1995)

31

1.3| 2005 · οι ταραχές στα προάστια της Γαλλίας

Νοέμβρης 2005. Εκατόν τριάντα τέσσερα χρόνια μετά την Κομμούνα, η γαλλική πρωτεύουσα βρίσκεται πάλι στο κέντρο μιας κοινωνικής έκρηξης. Πάνω από 4.5 εκατομμύρια κοινωνικά αποκλεισμένοι (κυρίως άνεργοι και μετανάστες πρώτης και δεύτερης γενιάς) ζουν στα γκετοποιημένα προάστια των Γαλλικών πόλεων28. Το κράτος αποκαλεί τις πολιτείες αυτές “Ευαίσθητες Αστικές Ζώνες” και έχει αναλάβει να διασφαλίσει την επιβίωση αλλά και τον αποκλεισμό των κατοίκων τους. Επικαλούμενο την ασφάλεια των πολιτών και την απειλή της τρομοκρατίας, το ίδιο το γαλλικό κράτος καθιστά αυτές τις περιοχές αστυνομοκρατούμενες, εφαρμόζοντας την πρακτική του “red lining”29. Τα δεδομένα του κοινωνικού αποκλεισμού εδραιώνουν γενικευμένες απόψεις ως προς την αποκλίνουσα συμπεριφορά και την παραβατικότητα. Με τη διαδικασία του αποκλεισμού οριοθετείται ένας κοινωνικός χώρος από τον οποίο αποπέμπονται ορισμένα άτομα ως επικίνδυνα ή ακόμα και ανεπαρκή, πάντως σίγουρα ως μη αρμόζοντα σ’αυτόν, καταδεικνύοντας την πραγματικότητα. Είναι μια έμμεση κοινωνική πρακτική, η οποία έχει συνέπειες συμβολικές και πρακτικές στα άτομα που αφορά. Τα άτομα αυτά χαρακτηρίζονται. Ταυτίζοντας τους αποκλεισμένους με τους παραβάτες και φορώντας τους μια ταμπέλα ανομίας και απόκλισης (labelling theory30), το κράτος τους χαρακτηρίζει αυτόματα “επικίνδυνες τάξεις” δικαιολογώντας απένατι σε αυτό το κομμάτι των πολιτών του (γιατί, ας μην ξεχνάμε, πρόκειται για πολίτες του ίδιου κράτους), πολιτικές καταστολής αντί για πρόνοιας, αδιαφορώντας για τα βασικά πολιτικά τους δικαιώματα.

28

29

30

32

Οι περισσότεροι μετανάστες ζουν σε εργατικές κατοικίες των γαλλικών προαστίων που χτίστηκαν τη δεκαετία του ‘60. Για περίπου 20 χρόνια οι μετανάστες συμβίωναν ειρηνικά με τους Γάλλους εργάτες στις ίδιες γειτονιές. Στις αρχές του 1980 όμως, ένα νέο κυβερνητικό πρόγραμμα που αφορούσε την αγορά κατοικίας είχε ως αποτέλεσμα οι περισσότεροι γηγενείς Γάλλοι να μετακομίσουν. Καθώς ελάχιστες οικογένειες μεταναστών είχαν την οικονομική δυνατότητα να αγοράσουν σπίτι, οι περισσότεροι έμειναν στις εργατικές πολυκατοικίες. Δημιουργήθηκαν έτσι τα πρώτα γαλλικά ghetto. red lining: πρακτική κατά την οποία ορισμένες περιοχές, συνήθως με μειονοτικούς πληθυσμούς κατοίκων, σημειώνονται με κόκκινη γραμμή στο χάρτη με αποτέλεσμα οι περιοχές αυτές να υφίστανται διακρίσεις ως προς την παροχή υπηρεσιών, επι δοτήσεων, επενδύσεων, κ.α.

Labelling theory – θεωρία του χαρακτηρισμού: “θεωρία που ορίζει την αποκλίνουσα συμπεριφορά ως εκείνη που παραβαί νει τους κανόνες τους οποίους θεσπίζει και αποδέχεται μια οποιαδήποτε κοινωνική ομάδα, και επικεντρώνεται στην πρα κτική της κατασκευής και της εφαρμογής των κανόνων διευρύνοντας την έννοια της παραβατικότητας και επεκτείνοντάς την πέραν του παραδοσιακού της αντικειμένου – δηλαδή του εγκλήματος. Η θεωρία του χαρακτηρισμού αποτελεί μια ριζική αναθεώρηση της κοινωνιολογικής εξήγησης της παραβατικότητας, στο μέτρο που η ανάλυση εστιάζεται στις διαδικασίες μέσα από τις οποίες ορισμένοι άνθρωποι ορίζονται ως παραβάτες και όχι τόσο στα γεγονότα ή το περιβάλλον που τους κάνουν να συμπεριφέρονται έτσι, απορρίπτοντας την ιδέα ότι αποτελούν ειδικές περιπτώσεις, ότι είναι διαφορετικοί. Ο τρό πος με τον οποίο προσδιορίζονται, χαρακτηρίζει τους ίδιους τους παραβάτες, αλλά και ο τρόπος με τον οποίο οι ίδιοι οι παραβάτες αντιμετωπίζουν την κοινωνία και το χαρακτηρισμό τους, αποτελούν, σύμφωνα με τον H.S.Becker ένα σύνολο κοινωνικών σχέσεων, οι οποίες ουσιαστικά “οικοδομούν” την παραβατικότητα.” Ιωάννα Καυταντζόγλου, ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ: ΕΚΤΟΣ, ΕΝΤΟΣ ΚΑΙ ΥΠΟ – θεωρητικές, ιστορικές και πολιτικές καταβολές μιας διφορούμενης έννοιας, Σαββάλας, Αθήνα 2006

Μια συνέπεια της αναμόρφωσης της πόλης του Παρισιού από τον Haussmann ήταν τα προάστια να γίνουν σχεδόν αποκλειστικός τόπος εγκατάστασης της εργατικής τάξης, αφού στο αστικό κέντρο διέμεναν ανώτερα κοινωνικά στρώματα. Από τη δεκαετία του ‘60, με την εγκατάσταση μεταναστών από τις πρώην αποικίες, τα προάστια μετατράπηκαν σε χώρους μαζικής στέγασης μέσα σε τεράστια οικοδομικά τετράγωνα, τα λεγόμενα logements sociaux (κοινωνικές κατοικίες) ή grands ensembles (μεγάλες μονάδες) – συνήθως κρατικής ιδιοκτησίας. Οι νέοι υπήκοοι εξοστρακίστηκαν σε περιοχές σχεδόν αμιγούς μεταναστευτικής σύνθεσης, χωρίς ιστορικότητα, απογυμνωμένες από οποιαδήποτε κοινωνική δραστηριότητα πέραν της κατοίκησης. Οι γαλλικές banlieues (συνοικίες) απομονώθηκαν και στιγματίστηκαν από τους αστούς. Με την απομάκρυνση των περισσότερων γηγενών Γάλλων τη δεκαετία του ‘80 (παρ.28), τη ραγδαία αποβιομηχάνιση που είχε ως αποτέλεσμα την μαζική ανεργία, και τις εκδηλώσεις κοινωνικού αποκλεισμού, τα προάστια γκετοποιούνται και γίνονται εστίες ταραχών, με αποκορύφωμα αυτές του Νοεμβρίου του 2005.

11, 12_ τα banlieues των προαστίων

33

“Σύμφωνα με τον Μέρτον (άρθρο Social Structure and anomie, pg. 672-678), υπάρχει μια συστημική αντίφαση ανάμεσα στην κουλτούρα της αξιοκρατίας και τη δομή της ανισότητας, ανάμεσα στους στόχους και τα θεμιτά μέσα υλοποίησής τους, που εκφράζεται με σημαντική διαφορά στις ανταμοιβές και στα πλεονεκτήματα των ατόμων. Έτσι, η ανομία τείνει να αποκαλέσει τη μόνιμη πηγή μιας διαδικασίας απόκλισης, λόγω της απόστασης, της διάστασης που εμπεδώνεται ανάμεσα στους βασικούς στόχους που θέτει η κοινωνία στα μέλη της, και τα επιτρεπτά – από την ίδια κοινωνία – μέσα επίτευξης αυτών των στόχων. Μια τέτοια αντίφαση φαίνεται να βιώνουν ως αδικία – εντονότερα ίσως από αλλες κοινωνικές ομάδες – οι αποκλεισμένοι, εκείνοι οι οποίοι αδυνατούν να συμμετάσχουν στην αγορά. Η αντίφαση αυτή δημιουργεί και τροφοδοτεί ένα αίσθημα αδικίας το οποίο μεγεθύνεται. Μετεξελίσσεται σε αγανάκτηση, και ενίοτε καταλήγει σε οργισμένο ξέσπασμα κατά της κοινωνίας, όπως των νέων στις προβληματικές συνοικίες της περιφέρειας των μεγάλων πόλεων στη Γαλλία, ή σε εξεγέρσεις, όπως των κατοίκων των ghetto στην Αμερική”31.

31

34

Paul Virilio, Πανικόβλητη Πόλη, Νησίδες, Θεσσαλονίκη 2004

“Παρά τον Οσμάν, το Παρίσι δεν έχει ανοιχτό ουρανό”32.

32

Ιωάννα Καυταντζόγλου, ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ: ΕΚΤΟΣ, ΕΝΤΟΣ ΚΑΙ ΥΠΟ – θεωρητικές, ιστορικές και πολιτικές καταβολές μιας διφορούμενης έννοιας, Σαββάλας, Αθήνα 2006

35

Θα μπορούσε, λένε, να έχει ξεκινήσει από οτιδήποτε. Στις αρχές εκείνου του Οκτώβρη είχαν αυξηθεί τα μέτρα αστυνομοκρατίας στα παρισινά προάστια. Στις 27 του μηνός, στο προάστιο Clichy–sous–Bois μια παρέα περίπου 10 μαθητών έπαιζαν ποδόσφαιρο, όταν εμφανίστηκαν αστυνομικοί για εξακρίβωση στοιχείων. Στη θέα τους τα περισσότερα παιδιά τρέχουν για να διασκορπιστούν καθώς δεν είχαν χαρτιά. Στην προσπάθειά τους να ξεφύγουν από τους αστυνομικούς που τους κυνηγούσαν, τρία από τα παιδιά κρύβονται σε έναν ηλεκτρικό υποσταθμό και παθαίνουν ηλεκτροπληξία. Ο ένας τραυματίζεται ενώ οι άλλοι δύο πεθαίνουν. Τα τρία θύματα είχαν διαφορετική πολιτισμική προέλευση. Ο 17χρονος Muhittin Altun έχει τουρκο-κουρδικές ρίζες, ενώ από τους δύο που σκοτώθηκαν, ο 15χρονος Bouna Traoré ήταν από το Μαλί και ο 17χρονος Zyed Benna από την Τυνησία. Απο τη στιγμή που μαθαίνεται το νέο και για 20 ακόμη βράδια το Clichy-sousBois φλέγεται, και μαζί με αυτό τα περισσότερα προάστια της Γαλλίας. Αυτό που διαφοροποιεί τη συγκεκριμένη έκρηξη από τις υπόλοιπες που διαδραματίστηκαν στη Γαλλία τα τελευταία χρόνια είναι η τυφλή χρήση βίας. Βία εντατική, απότοκη του φυλετικού και κοινωνικού μίσους που υφίσταντο επί δεκαετίες οι παρίες των προαστίων. Ο Slavoj Zizek υποστηρίζει πως “όταν βρισκόμαστε μπροστά στη σκηνή ενός μαινόμενου πλήθους που επιτίθεται και καίει κτίρια και αυτοκίνητα, που λιντσάρει ανθρώπους κλπ., δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε τα πλακάτ που κρατάνε και τα συνθήματα που στηρίζουν και αιτιολογούν τις πράξεις τους”33. Στην προκειμένη περίπτωση όμως, το μαινόμενο πλήθος δεν κρατούσε πλακάτ. Δεν υπήρχαν αιτήματα. Μερικοί μόνο διαδηλωτές φορούν λευκές μπλούζες με γραμμένα επάνω τα ονόματα των δύο νεκρών και τις λέξεις “θάνατος για το τίποτα”. Η διαφορά αυτής της εξέγερσης είναι ότι δεν στοχεύει ούτε στην ανατροπή καθεστώτος (1789 – Γαλλική Επανάσταση), ούτε στην ανάδειξη μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας (1871 – Παρισινή Κομμούνα), ούτε στην εγκατάσταση της “φαντασίας στην εξουσία” (L’imagination au pouvoir – σύνθημα του Μάη του 1968), ούτε σε τίποτα. Η εξέγερση αυτή είναι προϊόν απελπισίας. Εκφράζει την απόγνωση των περιθωριοποιημένων και αποκλεισμένων. “Είσαι Γάλλος στα χαρτιά, Γάλλος όταν πληρώνεις φόρους και πας στο στρατό, για όλα τα υπόλοιπα όμως είσαι Άραβας”34. Ο περιφερειακός δρόμος του Παρισιού, αντί να ενώνει τα προάστια με την πρωτεύουσα, τα χωρίζει και υψώνει νοητά τείχη, διαμορφώνοντας πολεοδομικά, φυλετικά, πολιτισμικά και ταξικά apartheid35. Το Παρίσι απέχει ελάχιστα, αλλά από την άποψη της απασχόλησης, της στέγασης και της επιτυχίας βρίσκεται πολύ μακριά για τους κατοίκους των προαστίων. Δέκα μόλις λεπτά από το κέντρο της πόλης, οι άνθρωποι αυτοί ζουν εγκλωβισμένοι στα cite36. Σύμφωνα, πάλι, με την ανάλυση του Zizek, το μήνυμα αυτής της ιντιφάντας δεν ήταν ότι εξεγερμένοι θεωρούσαν ότι η εθνοτικοθρησκευτική τους ταυτότητα απειλούνταν από τον γαλλικό δημοκρατισμό, αλλά, αντιθέτως, ότι δεν συμπεριλαμβανόταν σε αυτόν, ότι βρίσκονταν από την άλλη πλευρά του τείχους που χωρίζει το ορατό από το αθέατο τμήμα του δημοκρατικού κοινωνικού χώρου. Σκοπός τους ήταν να δείξουν ότι αποτελούν ένα πρόβλημα. Ένα πρόβλημα που δεν μπορεί πλέον να 33 34 35

36

36

Slavoj Zizek, Βία – έξι λοξοί στοχασμοί, SCRIPTA, ΑΘΗΝΑ 2010 Χασάν Μαρσονί, 38 ετών, μετανάστης στη Γαλλία από το Μαρόκο από τα 8 του χρόνια Apartheid: όρος που προέρχεται από τη γλώσσα Αφρικάανς και τα ολλανδικά και σημαίνει διάκριση. Ήταν μια πολιτική των λευκών που καθόριζε και επέβαλλε τη διάκριση των ανθρώπινων ομάδων μέσα σε ένα κράτος βάσει φυλετικών κριτηρίων σε ορισμένες γεωγραφικές περιοχές. Έτσι ονομάζονται τα τεράστια μπλοκ πολυκατοικιών που βρίσκονται στα προάστια.

αγνοείται. Γι’αυτό θεωρήθηκε απαραίτητη η βία.37 Τα αυτοκίνητα και τα σχολεία που πυρπολήθηκαν δεν ήταν αυτά που άνηκαν σε ανώτερες τάξεις, αλλά δικά τους. Ήθελαν να δείξουν την αποτυχία της πολιτείας να σους ενσωματώσει και να τους δώσει φωνή. «Οι νέες εξεγέρσεις είναι χαρακτηριστικά “προ-αστιακές” επειδή ακριβώς είναι εκ προοιμίου “εξω-αστιακές”»38. Με τον πρώτο απολογισμό να μετράει 9.000 καμμένα αυτοκίνητα, 3.000 συλλήψεις και δεκαδες κτίρια -δημόσια και ιδιωτικά- κατεστραμμένα, με την κήρυξη της Γαλλίας στις 8/11 σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης και την επιβολή στις 11 Νοεμβρίου του στρατιωτικού νόμου απαγόρευσης της κυκλοφορίας του 195539, και με τους χαρακτηρισμούς που χρησιμοποίησε ο Σαρκοζύ για να στιγματίσει τους εξεγερμένους (αποβράσματα, απόβλητα), η εξέγερση φέρει χαρακτηριστικά κοινωνικού πολέμου στη χώρα, κάνοντας φανερό πως το φιλελεύθερο παρελθόν της Γαλλίας του Διαφωτισμού έχει πλέον κλονιστεί. Το γεγονός ότι οι εξεγερμένοι ήθελαν και απαίτησαν να αναγνωριστούν πλήρως ως Γάλλοι πολίτες δείχνει τη κρίση που διέρχεται το γαλλικό μοντέλο ένταξης στο σώμα των πολιτών.

13, 14, 15_ φωτογραφίες από τις εξεγέρσεις του Νοεμβρίου

37 38

39

Slavoj Zizek, Βία – έξι λοξοί στοχασμοί, SCRIPTA, ΑΘΗΝΑ 2010 ΣΑΒΒΙΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ: Παρίσι-Νοέμβρης 2005: Η «μάχη» των μεταναστών για Ισότητα , ΑΘΗΝΑ-2006 στο http://benl.primedu.uoa.gr/ptde/database-ptde/paris.pdf Στρατιωτικός νόμος που δημιουργήθηκε το 1955 για να καταπνίξει τα επεισόδια της Αλγερίας. Αξίζει να σημειωθεί ότι από τότε η μοναδική φορά που εφαρμόστηκε ξανά ήταν το Νοέμβριο του 2005 – ούτε τον Μάη του ‘68 είχε εφαρμοστεί.

37

38

1.4| “το μίσος γεννάει μίσος”40

«Στην αστική κοινωνική γεωγραφία, ο χώρος ως κοινωνική κατηγορία και ως πολιτισμικό σύμβολο, θέτει όρια στις ελεύθερες επιλογές των ατόμων, στις δραστηριότητες και στη συμπεριφορά τους. Μέσα στο χώρο είναι εγγεγραμμένες σχέσεις εξουσίας, κανονιστικά πρότυπα, ρυθμίσεις και απαγορεύσεις, που καταλήγουν στην περιθωριοποίηση εκείνων των κοινωνικών ομάδων που θεωρούνται από τους υπόλοιπους ως ομάδες υψηλού κινδύνου, ενώ οι τελευταίες αυτές αποδέχονται το καθεστώς στιγματισμού τους ως την “φυσιολογική” τους μοίρα.»41 Η ταινία του Mathieu Kassovitz “το Μίσος” (La Haine, 1995)42, θα μπορούσε κανείς να πει ότι αποτελεί προοικονομία στα γεγονότα του 2005. Χαρτογραφώντας ένα έντονο εικοσιτετράωρο της ζωής τριών φίλων, μεταναστών με διαφορετική προέλευση, μετά από μια εξέγερση στα Παρισινά προάστια, καταφέρνει να δείξει τις συνέπειες των χωρικών ρυθμίσεων και πρακτικών που υφίστανται οι κοινωνικά αποκλεισμένες ομάδες και που παγιώνουν την πλήρη απομόνωσή τους από τον υπόλοιπο αστικό ιστό.

40 41

42

“La Haine attise la haine”, ατάκα από την ταινία “La Haine” του Mathieu Kassovitz (1995) ΑνθρωποΓεωγραφίες, Γεωγραφίες & Κοινωνίες, “La Haine” του Mathieu Kassovitz (1995), 26 Μαρτίου, 2009, στο https://walk2geographies.wordpress.com/2009/03/26/%E2%80%9Cla-haine%E2%80%9D-%CF%84%CE%BF%CF%85- mathieu-kassovitz-1995/ Η ταινία εντάσσεται στην κατηγορία των λεγόμενων “banlieue films” (ταινιών της πόλης), που έκαναν την εμφάνισή τους στη Γαλλία στις αρχές του 1990. “Στην πλειοψηφία τους, οι ταινίες αυτές επικεντρώνονται στα φαινόμενα και τις επιπτώσεις της κοινωνικής κρίσης στη σημερινή Γαλλία, μέσα από μια μετααποικιακή κριτική προσέγγιση. Οι ταινίες αυτές ήρθαν να αμφισβητήσουν το ιστορικά διαμορφωμένο consensus για τη σχέση ανάμεσα στο αστικό κέντρο και τα περίχωρα του (banlieues) και τον κυρίαρχο ηγεμονικό λόγο για την οικουμενική αξία της ιδιότητας του πολίτη (citoyenneté), που πρώτη καθιέρωσε η Γαλλική επανάσταση, καταδεικνύοντας τη σχετικότητα της, όταν αυτή αναφέρεται στο αποικιοκρατικό παρελθόν της χώρας.” Amy Siciliano, “La Haine: Framing the ‘Urban Outcasts’”, ACME Editorial Collective, Toronto, Canada, σ.212

39

«Ακίνδυνες από μια πρώτη ματιά συγκοινωνιακές, κυκλοφοριακές, πολεοδομικές ρυθμίσες, καθώς και κρατικές πολιτικές προστασίας της αξίας των ακινήτων στις εύπορες αστικές συνοικίες εγγυώνται ότι δεν θα έρθουν σε επαφή οι “προστατευόμενες” εύπορες κοινωνικές ομάδες με τους κοινωνικά “απόβλητους” παρίες του αστικού χώρου»43. Με δεδομένο το γεγονός ότι οι συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες εξαρτώνται πλήρως από τα μέσα μαζικής μεταφοράς, η μετακίνηση και οι επαφές τους ρυθμίζονται αποκλειστικά από εκείνους που “διαχειρίζονται” την κατάσταση και μπορούν να ελέγχουν έτσι τις δυνατότητες συμβίωσής τους με τους υπόλοιπους, καθώς και μια ενδεχόμενη κοινωνική τους επανένταξη. Στο άρθρο “Χώρος και Κοινωνικές Σχέσεις, Χώρος και Κοινωνικός Αποκλεισμός”, η Λαφαζάνη τονίζει πώς «τα “απλά” και “ουδέτερα” εργαλεία όπως οι κυκλοφοριακές ρυθμίσεις (από ποιες συνοικίες περνάει μια λεωφόρος ή μια σιδηροδρομική γραμμή, πού γίνονται οι σταθμοί και τι ώρα κλείνουν) αλλά και η διαχείριση των μέσων μαζικής μεταφοράς (ώρες λειτουργίας, διαφοροποιήσεις μέσα στην εβδομάδα, κόστος χρήσης κ.λ.π.) παίζουν εκ των προτέρων κυρίαρχο ρόλο στην αίσθηση και την πραγματικότητα του κοινωνικού αποκλεισμού, στον στιγματισμό και την απομόνωση των αποκλεισμένων, και στην ανατροφοδότηση, την ένταση και την παγίωση του φαινομένου»44. Με μια ενδεχόμενη έλλειψη των μέσων μεταφοράς, ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού θέτεται αυτόματα “υπό κατ’οίκον περιορισμό”, και ο δεσμός μεταξύ γεωγραφικού και κοινωνικού αποκλεισμού γίνεται όλο και πιο δύκολο να σπάσει. Το εκτεταμένο αστυνομικό δίκτυο γύρω από τις περιοχές που κατοικούν ενισχύει ακόμα περισσότερο την απομόνωση. Τα banlieues έχουν σχεδιαστεί σαν αστικές φυλακές, και είναι η πιο κραυγαλέα αναπαράσταση της διαφορετικότητας και του αποκλεισμού.

43

44

40

Λαφαζάνη Δώρα, Χώρος και κοινωνικές σχέσεις: χώρος και κοινωνικός αποκλεισμός, Σύγχρονα θέματα: τριμηνιαία έκδοση επιστημονικού προβληματισμού και παιδείας (62), 69-75. (1997) ο.π.

“Μα πραγματικά σας εκπλήσσει το ότι γίνονται όλα ανάλωμα του πυρός;” 45

45

Momo, 26 χρονών από το προάστιο Aulnay-sous-Bois, στο ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΑ, στο http://rioters.espivblogs.net/2009/08/21/%CE%BA%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CF%89%CE%BD%CE%B9%CE%BA %CF%8C%CF%82-%CF%80%CF%8C%CE%BB%CE%B5%CE%BC%CE%BF%CF%82-%CF%83%CF%84%CE%B7-%CE% B3%CE%B1%CE%BB%CE%BB%CE%AF%CE%B1-%CE%BD%CE%B1%CE%B4%CE%AF%CF%81/

41

2| Λονδίνο

Λαμβάνοντας υπόψη την ανάλυση του Zizek για τις πρόσφατες ταραχές στο Λονδίνο, διαπιστώνουμε πως, ομοιοτρόπως με την ανάλυσή του επάνω στις ταραχές των γαλλικών προαστίων, διαγιγνώσκει ένα μοτίβο εξέγερσης χωρίς επανάσταση με σημαντικά εμπόδια στο πέρασμα από την πρώτη στη δεύτερη. Αναγνωρίζει πως η έννοια του ταραξία δεν είναι κάτι καινούριο, και πως οι ταραχές δεν είναι απαραίτητα τόπος του υποκειμένου. Σύμφωνα με τον Aliz Alizadeh46 η κριτική του Zizek ταιριάζει αρκετά σε μια εκδοχή επαναφοράς του όχλου ως πρωτοπορία (κάτι που μπορεί να συναντηθεί στις παραγκουπόλεις ή τις φαβέλες). Το Λονδίνο έχει μια πρωτοπορία στη γεωγραφική διάκριση των τάξεων. O Hobsbawn διακρίνει την πόλη σε τρεις χωριστές ενότητες: στο κυβερνητικό κέντρο του Westminster, στο εμπορικό κέντρο του City, και στο λαϊκό Southwark. Στο Southwark η εμπορική κοινότητα συνορεύει με περιοχές εργατών, τεχνητών και με το λιμάνι. Εκ φύσεως οι περιοχές αυτές αποτελούσαν εστίες ταραχών, στις οποίες ξέσπασαν πολλές από τις μεγάλες στάσεις του 18ου αιώνα. Οι περιοχές μεταξύ City και Westminster αποτελούνταν από πυκνοκατοικημένες φτωχές κατοικίες εργατών, μεταναστών, και γενικότερα κοινωνικά περιθωριοποιημένων, γεγονός που ευνοούσε τον αναβρασμό της μητροπολιτικής δημόσιας ζωής47.

46

47

ο Aliz Alizadeh είναι ιρανός κοινωνιολόγος που ζει στο Λονδίνο κι εργάζεται ως επισκέπτης καθηγητής στο Middlesex University.

E.J.HOBSBAWN , ΟΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΕΣ, Πολιτεία, Αθήνα 1975

43

Η Μεγάλη Βρετανία, και πιο συγκεκριμένα το Λονδίνο είναι μια περιοχή που έχει γίνει τόπος κοινωνικών εκρήξεων πολλές φορές ήδη από τον Μεσαίωνα. Όσον αφορά όμως τις ταραχές που λαμβάνουν μέρος από τον 20ο αιώνα μέχρι και τις πιο πρόσφατες του 2011, δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί μια επαρκής μελέτη αν δεν γίνει πρώτα μια σύντομη αναφορά στη σχέση της εργασίας με την κοινωνική αποσύνδεση και τις συνέπειες της σχέσης αυτής. Ο Castel48 υποστηρίζει ότι η θέση του ατόμου στην κοινωνία και η συμμετοχή του σε αυτήν καθορίζεται από την απασχόληση και την εργασία. Με άξονα την αποσύνδεση, αναλύει τις αλλαγές στην έμμισθη εργασία και την κοινωνική πολιτική των κρατών. Βάσει της μελέτης αυτής, ο αποκλεισμός ως αποσύνδεση προσλαμβάνεται ως αρνητική διαδικασία που ακολουθεί την ανεργία, ως αποτέλεσμα μιας διαδρομής προς την κοινωνική ακύρωση και τη δημιουργία αποκλεισμένων49. Κατά τη δεκαετία του 1980, μια ιδιαίτερη μορφή ανάπτυξης υπηρεσιών μετακινήθηκε σε όλο το Λονδίνο και νοτιοανατολικά, γεγονός που καθόρισε νέες γραμμές στην κοινωνική διαίρεση. Η αλυσίδα γεγονότων από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 και μετά, τα οποία παράξανε αυτήν την αλλαγή στην κοινωνική βάση της περιοχής θεωρήθηκε πως είναι αποτέλεσμα βαθιά ριζομένων ανισοτήτων. Οι ακριβείς συνιστώσες αυτής της μορφής ανισότητας είναι αβέβαιες, αν και πολλοί έχουν υποστηρίξει ότι η κατεύθυνση της αλλαγής στις παγκόσμιες μητροπόλεις, όπως το Λονδίνο, είναι αυτή της αυξανόμενης κοινωνικής πόλωσης που είναι βασισμένη σε δυο πολύ διαφορετικά είδη ανάπτυξης: απ’τη μία στην εμφάνιση εξαιρετικά δυναμικών, τεχνολογικά προηγμένων τομέων που επικεντρώνονται στη διεθνή χρηματοδότηση και το εμπόριο, και από την άλλη στην επέκταση των χαμηλόμισθων, ασταθών τομέων της μεταποίησης και των υπηρεσιών απασχόλησης50. Σύμφωνα με τον Enzo Mingione, η ταξική αντιπαράθεση μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας είναι σίγουρα η πιο σημαντική πτυχή της ίδιας της διαδικασίας συσσώρευσης. Ταξική δυναμική και συσσώρευση του κεφαλαίου είναι σε μεγάλο βαθμό το ίδιο πράγμα: διαφορετικές εκφράσεις για την ίδια εξελισσόμενη πραγματικότητα, δηλαδή την αναπαραγωγή των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων παραγωγής. Υπό αυτήν την έννοια, η μελέτη της διαδικασίας συσσώρευσης, με έμφαση στα εδαφικά χαρακτηριστικά της είναι ταυτόχρονα μια μελέτη των κοινωνικών συγκρούσεων. Ενώ οι ταξικοί αγώνες προέρχονται ουσιαστικά από καπιταλιστικά εκμεταλλευόμενες σχέσεις, οι κοινωνικές αυτές σχέσεις δεν συμβαίνουν αυστηρά στον τομέα της παραγωγής, αλλά και στο πλαίσιο της γενικής κοινωνικής αναπαραγωγικής διαδικασίας που σχηματίζεται για να αναπαραχθεί η ίδια η δυνατότητα εκμετάλλευσης. Οι απεργίες, λοιπόν, των παραγωγικών εργατών, όχι μόνο κάνουν πιο άμεση την παραγωγή υπεραξίας στις κοινωνικές σχέσεις, αλλά περιλαμβάνουν και διάφορες κοινωνικές ομάδες, οι οποίες δεν μπορούν να θεωρηθούν παραγωγικοί εργαζόμενοι51. Η επιβολή έτσι ενός μοντέλου μαζικής κατανάλωσης, η περιθωριοποίηση των διάφορων στρωμάτων δυνητικών εργαζόμενων που δεν μπορούν πλέον να συμμετέχουν άμεσα στις δραστηριότητες συσσώρευσης κεφαλαίου, και η ανάπτυξη μιας αυταρχικής δομής ελέγχου της παραγωγικής επεξεργασίας (μέσα από τη γραφειοκρατία, το εκπαιδευτικό σύστημα, τις δημόσιες υπηρεσίες μέχρι και την κατασταλτική νομική δομή), είναι οι σημαντικότεροι τομείς όπου εφαρμόζονται τέτοιες σχέσεις εκμετάλλευσης. Ένα πολυ – εκμεταλλευτικό σύστημα μπορεί να αναπαραχθεί διακόπτοντας της εκμετάλλευση κάπου μόνο αυξάνοντάς την κάπου αλλού. Έτσι, μέσω 48 49

50 51

44

Castel, Robert: Γάλλος κοινωνιολόγος Ιωάννα Καυταντζόγλου, ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ: ΕΚΤΟΣ, ΕΝΤΟΣ ΚΑΙ ΥΠΟ – θεωρητικές, ιστορικές και πολιτικές καταβολές μιας διφορούμενης έννοιας, Σαββάλας, Αθήνα 2006 Glasson J. & Marshall T., Regional Planning, Routledge, Oxfordshire 2007 Mingione E., Social Conflict and the City, Basic Blackwell Publisher Ltd., Oxford 1981

των ταξικών πολιτικών οργανώσεων το σύστημα αυτό εμπνέει συγκρουσιακή συλλογική συμπεριφορά. Τα αστικά κοινωνικά κινήματα, τόσο ετερογενή και πολιτικά ανοργάνωτα και συχνά μόνο εμμέσως συνδεδεμένα με τους επίσημους τομέις της εργατικής τάξης, είναι δύσκολο να αξιολογηθούν. Οι πρόωρες διαδικασίες συσσώρευσης χαρακτηρίζονται από μια πολύ υψηλή κινητικότητα δυνητικών εργαζόμενων από την επαρχία στις νέες αναπτυσσόμενες βιομηχανικές πόλεις, με μια επακόλουθη καταστροφή των προκαπιταλιστικών παραγωγικών ικανοτήτων στην επαρχία, ώστε να αυξάνεται συνεχώς το εργατικό δυναμικό με πολύ φθηνότερο κόστος. Είναι σημαντικό να επιτευχθεί μια κατανόηση του νοήματος των διάφορων κοινωνικών κινημάτων προκειμένου να απαντηθεί το ερώτημα πώς οι κοινωνικές τάξεις γίνονται κοινωνικές δυνάμεις, για ποιους λόγους, δηλαδή, ωριμάζει η ταξική συνείδηση και εκφράζεται στην ταξική πάλη.

45

2.1| 1981 · “the Guns of Brixton”52

Το 1981 οι άνεργοι στη Μ. Βρετανία ξεπερνούν τα 3.6 εκατομμύρια, με τη χώρα να “πλήττεται” από εκτεταμένες εξεγέρσεις. Παρόλο που οι εξεγέρσεις από πολλούς χαρακτηρίζονται καθαρά φυλετικές, επιβεβαιώνουν την κοινωνική απόγνωση που έφεραν τα σκληρά μέτρα λιτότητας, κάτι που τους προσδίδει σαφή ταξικό χαρακτήρα. Σύμφωνα με το δημοσιογράφο Darcus Howe, τα μέτρα λιτότητας διέλυσαν τον βρετανικό κοινωνικό ιστό οδηγώντας στην περιθωριοποίηση μεγάλου μέρους της κοινωνίας, και δημιουργώντας γόνιμο έδαφος για την εξάπλωση ενός νέου κύματος ρατσισμού53. Το Brixton ήταν, ήδη από τα τέλη του ’60, ένα υποβαθμισμένο προάστιο του Λονδίνου, ένας τόπος διαμονής μεταναστών και “άτυπο ghetto”. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980, οι μετανάστες πρώτης και δεύτερης γενιάς που κατοικούσαν στην περιοχή βρέθηκαν να πλήττονται από φτώχεια, υψηλή ανεργία, κρούσματα βίας και αύξηση της εγκληματικότητας “χαμηλής έντασης”. Η κυβέρνηση αποφάσισε να αυξήσει την επιτήρηση και την καταστολή στην περιοχή, φορτίζοντας το ήδη τεταμένο κλίμα, καθώς η αστυνομία έκανε καθημερινούς ελέγχους και συλλήψεις, καταχραζόμενη το νόμο “sus54”, έναν νόμο που επέτρεπε στους αστυνομικούς να σταματούν και να ερευνούν οποιονδήποτε πολίτη βάσει υποψίας, ακόμη κι αν δεν υπήρχαν στοιχεία διάπραξης κάποιου εγκλήματος. Στις 10 Απριλίου του 1981, αστυνομικοί σταμάτησαν και έλεγξαν 943 κατοίκους σε μία μόνο ημέρα, πραγματοποιώντας πάνω από 100 συλλήψεις, και επιστρέφοντας την επομένη για να συνεχίσουν. Ο αστυνομικός Steve Margiotta περιγράφει στην εφημερίδα Guardian55 την αφορμή που πυροδότησε την εξέγερση της δεκάτης Απριλίου: «Ήταν Παρασκευή, κάπου μεταξύ τρεις με πέντε το μεσημέρι (around teatime). Ήμουν καθοδόν για να ερευνήσω μια υπόθεση εγκληματικής δράσης, και μέσα από το πλήθος είδα ένα άτομο να τρέχει προς το μέρος μου. Συγκρουστήκαμε, και καθώς σηκωνό52

53

54

55

46

Το τραγούδι “the guns of Brixton” του punk συγκροτήματος The Clash, κυκλοφόρησε το 1979, δύο χρόνια πριν τις εξεγέρσεις του 1981, και αποδίδει επαρκώς το κλίμα που υπήρχε ήδη στις υποβαθμισμένες περιοχές του Λονδίνου Darcus Howe, στο Greek Left Review, An Interview with Darcus Howe, https://greekleftreview.wordpress.com/2011/08/16/an-interview-with-darcus-howe-audio/ Sus law: ετυμολογικά προέρχεται από τη φράση suspected person. Πολλοί αναφέρονται σε αυτόν ως stop and search law. Ήταν ένας νόμος που επέτρεπε στους αστυνομικούς του Ηνωμένου Βασιλείου να σταματούν, να ψάχνουν και ενίοτε να συλλαμβάνουν αθρώπους βάσει υποψίας.

Peter Walker, Brixton: could it happen again? 30 years after the riots, London, 2/5/2011, The Guardian

μασταν η μπλούζα του έπεσε φανερώνοντας τον ώμο του, απ’όπου αιμορραγούσε – είχε μαχαιρωθεί στον ώμο. Είχα καλυφθεί και ο ίδιος με αίμα. Συνέχισε να τρέχει και ξεκίνησα μια μάταιη καταδίωξη – μόνο για να τον βοηθήσω, καθώς είδα ότι ήταν πληγωμένος. Κάποιοι μάλλον νόμισαν ότι προσπαθούσα να τον συλλάβω. Μου φώναζαν “τι κάνεις; Γιατί τον κηνυγάς;” Ο άντρας συνέχισε να τρέχει, οπότε ενημέρωσα τις αρχές από τον ραδιοπομπό. Δεν είχα ακούσει μέχρι τότε ότι ο κόσμος με φώναζε ανατρεπτικό (sic). Τότε άρχισα να συνειδητοποιώ ότι είχα κάνει κάτι λάθος.»56 Παρόλο που, σύμφωνα με τα λόγια του ίδιου, η αφορμή δόθηκε από μια παρεξήγηση, οι κάτοικοι του Brixton ήταν τόσο απηυδισμένοι από την αστυνομική καταπίεση απέναντί τους (ειδικά απέναντι στους μαύρους), που, όταν βρέθηκαν μπροστά στη θέα ενός αστυνομικού να καταδιώκει έναν νεαρό μαύρο υπέθεσαν ότι πρόκειται για ακόμη μια τέτοια περίπτωση και αντέδρασαν. Μέσα σε λίγη ώρα, το Brixton μεταβλήθηκε σε πεδίο μάχης. Επί δύο ημέρες, στις 10 και 11 Απριλίου, σχεδόν σύσσωμη η νεολαία της περιοχής κατέκλυσε τους δρόμους σπάζοντας, καίγοντας και δίνοντας συνεχείς μάχες με τις αστυνομικές δυνάμεις (τη δεύτερη μέρα, οι εξεγερμένοι μετρούσαν 5000 άτομα). Με τις ταραχές να ξεκινούν στο Brixton και να ακολουθούνται και από λευκούς και σε άλλες εργατικές περιοχές του Λονδίνου, οι νεαροί μαύροι εξεγέρθηκαν ενάντια στο ρατσισμό και την καταπίεση. Λαμβάνοντας χώρα όχι σε κάποιο μακρινό προάστιο, αλλά στην καρδιά της πρωτεύουσας, ήταν πολύ δύσκολο για τους υπόλοιπους Βρετανούς να τις αγνοήσουν. Η 11η Απριλίου έμεινε γνωστή στην ιστορία ως Ματωμένο Σάββατο, με τον απολογισμό να μετράει περισσότερους από 320 τραυματίες (οι 280 ήταν αστυνομικοί), περισσότερα από 100 καμμένα οχήματα και εκτεταμένες ζημιές σε 150 κτίρια.

16, 17, 18_ οι ταραχές του 1981

56

“It was Friday around teatime. I was on my way to investigate a case of criminal damage, and through a crowd I could see this person running towards me at quite a speed. We collided and as we both got up his shirt came off the shoulder, and I could see he was bleeding – he’d been stabbed in the shoulder. I was also covered in blood. He kept on running and I set off in vain pursuit – just to help him, as I could see he was badly hurt. Some other people maybe thought I was trying to arrest him. They were saying, ‘What are you doing? Why are you chasing him?’ The man carried on running, so I put it on the radio. It was only afterwards that I heard people were calling me a catalyst. I became very concerned that I’d done something wrong. I was still a new policeman – I didn’t want to lose my job.”

47

Παρόλο που η τότε πρωθυπουργός Μάργκαρετ Θάτσερ δήλωσε πως «τίποτα, μα τίποτα δε δικαιολογεί αυτό που συνέβη», αρνούμενη ότι το αυξανόμενο ποσοστό της ανεργίας ανάμεσα στους νεαρούς μαύρους ήταν ένας από τους λόγους, το κράτος ανέθεσε στον λόρδο Scarman τη σύνταξη μιας αναφοράς πάνω στα γεγονότα. Πράγματι ο Scarman συνέταξε την αναφορά, στην οποία αναγνώρισε ως αίτια φυλετικές εντάσεις ανάμεσα στις πιο περιθωριοποιημένες και απομονωμένες κοινότητες, καθώς και την έλλειψη εμπιστοσύνης τους προς την αστυνομία. Σύμφωνα με την αναφορά του, «οι κοινωνικές συνθήκες στη Βρετανία δεν δικαιολογούν τις ταραχές. Αλλά δεν μπορείς να κατανοήσεις τις ταραχές πλήρως αν δεν τις δεις στο περίπλοκο πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό πλάισιό τους που διαμόρφωσε μια προδιάθεση προς τη βίαια διαμαρτυρία». Ασκώντας κριτική στις δράσεις της αστυνομίας πριν τα γεγονότα, υποστήριξε πως η αστυνομία είναι εν μέρει υπεύθυνη για τη διάβρωση των κοινωνικών σχέσεων. Παρόλα αυτά, πιστεύει πως, ενώ η καλή αστυνόμευση μπορεί να χαλαρώσει τις εντάσεις, δεν μπορεί να απαλείψει τα αίτια της κοινωνικής έντασης, αφού αυτά είναι ενσωματωμένα στις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες, και πως η προσπάθεια να γίνουν αντιληπτές οι συνθήκες μέσα από τις οποίες ξεπήδησαν οι ταραχές δεν μπορεί να περιοριστεί μόνο σε προτάσεις που αφορούν την αστυνόμευση, αλλά πρέπει να αναγνωριστεί το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αυτή λαμβάνει χώρα. Οι προτάσεις του για την αποφυγή μελλοντικών εξεγέρσεων περιλάμβαναν εκτός των άλλων, πρόσληψη ατόμων που ανήκουν σε “εθνικές μειονότητες” στα σώματα της αστυνομίας για αποφυγή φυλετικών διακρίσεων, και αλλαγές στην εκπαίδευση των αστυνομικών και την οργάνωση των αστυνομικών επιχειρήσεων. Οι εξεγέρσεις καταλάγιασαν, η αναφορά του λόρδου Scarman συντάχθηκε και συζητήθηκε, και γειτονιές όπως το Brixton έγιναν σημείο ενδιαφέροντος κράτους και κοινωνιολόγων. Στη βάση μιας από τις προτάσεις του Scarman που ενέκρινε τις “θετικές διακρίσεις” προς τις κοινότητες των μεταναστών ώστε να μπορέσουν να ξεπεραστούν οι προκαταλήψεις, δόθηκαν κονδύλια για την ανάπτυξη των γειτονιών και άνοιξαν κέντρα νεότητας και απασχόλησης του άεργου πληθυσμού τους. Στις 18 Ιουλίου του 1981, το περιοδικό Economist ανέπτυξε την έννοια της δημιουργίας ενός «δευτερευόντος ελέγχου σαν μια διάχυτη κοινωνική παρέμβαση από μια τοπική “ανεπίσημη εξουσία” που κάνει περιττή την έντονη αστυνομική παρέμβαση, μέσα από μια διακριτική αστυνόμευση. Γιατί η αστυνομία της γειτονιάς, για να είναι αποτελεσματική, εξαρτάται από αυτόν τον “δευτερεύοντα έλεγχο, μέσα από τον οποίο το άτομο κρατιέται πειθαρχημένο από μια κοινότητα ιδιοκτητών” που υπερασπίζεται τα συμφέροντά της εκεί, ιδιαίτερα την ατομική ιδιοκτησία όσο μικρή κι αν είναι. Αυτός ο έλεγχος προέρχεται από ένα ανεπίσημο δίκτυο περιφρούρησης: τοπικές προσωπικότητες με κύρος, ο τυπογράφος, ο μαγαζάτορας, ο δάσκαλος, οι γονείς, οι νοικοκυρές που συζητούν στο πλατύσκαλο, αναγνωρισμένος κόσμος που “κατέχει” το δρόμο. Αυτοί είναι οι πραγματικοί αστυνομικοί κάθε κλειστής κοινότητας.»57

57

48

Brixton 1981 – Tottenhan 2011 (πώς αλλάζουν τα πράγματα σε 30 χρόνια...), στο http://www.antifascripta.net/LinkClick.as

px?fileticket=CBvzYy8Tmv8%3D&tabid=164

2.2| αστική ανανέωση ή εξευγενισμός;

Μετά την αποβιομηχάνιση της Αγγλίας, είναι πιο πιθανό σήμερα κάποιος να δουλεύει σε γραφεία και σουπερμάρκετ απ’ότι σε εργοστάσια, ναυπηγεία ή ανθρακωρυχεία. Οι αριθμοί δείχνουν ότι ενώ το 1979 εργάζονταν στον τομέα της μεταποίησης πάνω από επτά εκατομμύρια άνθρωποι, σήμερα είναι λίγο περισσότεροι από 2.5 εκατομμύρια. Ενώ η δουλειά στις υπηρεσίες είναι πιο υγιεινή και λιγότερο επίπονη (και εμποδίζει λιγότερο την απασχόληση των γυναικών), είναι ταυτόχρονα και πιο επισφαλής, με χαμηλότερη αμοιβή, και συχνά υπόληψη. Ένα σουπερμάρκετ δεν μπορεί να μετατραπεί στην καρδιά μιας κοινότητας όπως ένα εργοστάσιο ή ανθρακωρυχείο. Η βρετανική εργατική τάξη περιθωριοποιήθηκε και τις περιοχές της ήρθε να “καπιλευτεί” η ανώτερη μεσαία τάξη. Στο Brixton ξεκίνησαν οι διαδικασίες εξευγενισμού. Σύμφωνα με τον Smith, η διαδικασία του εξευγενισμού αρχίζει όταν σε μια περιοχή που ανανεώνεται προσελκύονται νέοι κάτοικοι μεσαίας τάξης για να μεταγκατασταθούν, ενώ παράλληλα εκτοπίζουν τους γηγενείς κατοίκους των φτωχότερων στρωμάτων58. Ο εξευγενισμός είναι η ελληνική απόδοση του όρου gentrification59 και εκφράζει τη διαδικασία κατά την οποία οι φτωχές εργατικές συνοικίες στα κέντρα των πόλεων αναμορφώνονται μέσω της δράσης του κτηματικού κεφαλαίου, των μεσοαστών αγοραστών και ενοικιαστών ακινήτων και των ιδιοκτητών γης και κατοικιών. Η διαδικασία αυτή ακολουθείται από την ριζική αλλαγή της κοινωνικής σύνθεσης των περιοχών αυτών. Η έννοια της αστικής ανανέωσης μπορεί να προσεγγιστεί μέσα από πολλά παραδείγματα της παγκόσμιας αστικής γεωγραφίας. Αποτελείται από ένα σύνολο πρακτικών που έχουν ως στόχο την αναδιαμόρφωση του αστικού τοπίου, εσωκλείοντας τα κοινωνικο-οικονομικά προβλήματα που εμπεριέχει η εκάστοτε περιοχή εφαρμογής60. Η αστική ανανέωση αφορά την ποιοτική αναγέννηση κεντρικών περιοχών των πόλεων. «Στην αστική γεωγραφία, η αστική ανανέωση είναι η έννοια που ενσωματώνει τη φυσική αστική αναγέννηση και τη χρήση του αστικού χώρου στην τοπική οικονομική δομή, δηλαδή σε περίπτωση αστικού προγράμματος ανανέωσης κοντά στο κέντρο της πόλης, η περιοχή γίνεται (πάλι) μέρος της λειτουργικής αστικής δομής λόγω της αναγέννησης της φυσικής και οικονομικής δομής της περιοχής»61. Η ανάπλαση ως έννοια δεν έχει αποκλειστικά χωρικό χαρακτήρα, αλλά αναφέρεται και σε κοινωνικά προβλήματα που μπορεί να υπάρχουν στις περιοχές. Στο άρθρο Urban regeneration and democratization of information access: CitiStat experience in Baltimore62, η Silvia Gullino θεωρεί πως η αστική ανανέωση είναι μια ολοκληρωμένη δράση που επιδι58 59

60 61

62

Smith, N. (1982), Gentrification and Uneven Development, Economic Geography Ο όρος gentrification διαμορφώθηκε πρώτη φορά από την αστική γεωγράφο Ruth Glass το 1964, όταν παρουσίασε τη συνήθεια των ανώτερων οικογενειών της μεσαίας τάξης του Λονδίνου να αγοράζουν ιδιόκτητες παραδοσιακές περιοχές στο ανατολικό Λονδίνο, στην προσπάθειά της να χαρακτηρίσει την κοινωνική μεταβολή που η συνήθεια αυτή επέφερε στις πρώην εργατικές συνοικίες. Σιδηρόπουλος Γ., Στεργίου Μ., Αστική Ανανέωση και Εξευγενισμός - Οι Ελληνικές Ιδιαιτερότητες, Μάιος 2011 Takala, A., Evaluating urban regeneration – How to measure relevance of a new urban structure?, University of Tampere, Tampere, Finland (2006) στο Σιδηρόπουλος Γ., Στεργίου Μ., Αστική Ανανέωση και Εξευγενισμός - Οι Ελληνικές Ιδιαιτερότητες, Μάιος 2011 Gullino, S., Urban regeneration and democratization of information access: CityStat experience in Baltimore, Journal of

49

ώκει τη βελτίωση της κατάστασης μιας περιοχής, όχι μόνο χωρικά, αλλά κυρίως όσον αφορά την ποιότητα ζωής. Κατά τη γνώμη της, ο ορισμός των ανανεωμένων δραστηριοτήτων υπογραμμίζει όχι μόνο τη σημασία της λειτουργίας μέσω των φυσικών προγραμμάτων, αλλά και αυτής του καθορισμού των κοινωνικών και περιβαλλοντικών στόχων ώστε να βελτιωθεί η ποιότητα ζωής στις μειονεκτούσες αστικές γειτονιές. Αυτήν την έννοια της αστικής ανανέωσης έρχεται να “καπελώσει” η διαδικασία του εξευγενισμού. Με τον εξευγενισμό δεν βελτιώνεται η ποιότητα ζωής των ήδη εγκατεστημένων κατοίκων, αλλά η περιοχή “καθαρίζεται” και οι ιδιοκτησίες ανακαινίζονται προκειμένου να μετεγκατασταθεί η μεσαία τάξη, διώχνοντας τον πληθυσμό χαμηλού εισοδήματος, καθώς ο δεύτερος δεν μπορεί να ανταπεξέλθει στο νέο κόστος ζωής στην περιοχή του. Ο όρος από μόνος του αναφέρεται στη μετακίνηση εύπορων κατοίκων προς τις εσωτερικές περιοχές των πόλεων. Η απομάκρυνση όμως συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων δεν είναι παρενέργεια της διαδικασίας του εξευγενισμού, αλλά αντίθετα, ο ίδιος ο σκοπός της.

19_ gentrification | illustration

50

Environmental Management, available online on 27 June 2008

20_ gentrification | illustration | Neil deMause

51

21_ gentrification | illustration | Grayson Perry

52

“Once, black home buyers were thought to threaten the character of a neighborhood. Now gentrifiers are seen as the menace.�

Robert Carter

22_ gentrification | illustration | Javier Javier

53

23_ gentrification | illustration | Kaye Blegvad

54

Όσον αφορά το Λονδίνο, η διαδικασία του εξευγενισμού σε υποπεριοχές του κέντρου και όχι στο σύνολό του, έχει σχηματίσει μια παλέτα κοινωνικής ανομοιομορφίας πιο έντονης από άλλες μητροπόλεις της Ευρώπης. Στην σκεπαστή αγορά του Brixton, για παράδειγμα, όπου κάποτε με πέντε λίρες μπορούσες να αγοράσεις ό,τι χρειαζόταν για να ταϊστεί μια τετραμελής οικογένεια, κατά τον εξευγενισμό άνοιξαν ακριβά ντελικατέσσεν, μπαρ και εστιατόρια. Την αναβάθμιση αυτή των υπηρεσιών ακολούθησε μια αναπόφευκτη αύξηση των ενοικίων η οποία έφερε με τη σειρά της καταγγελίες από τη μεριά των ήδη καθιερωμένων εμπόρων της περιοχής ότι εκδιώχνονται. Ενώ λοιπόν, σύμφωνα με τους κατοίκους της περιοχής, πολλές από τις αλλαγές ήταν καλές, η περιοχή σταμάτησε σιγά σιγά να εξυπηρετεί τις ανάγκες των ανθρώπων που έμεναν εκεί, στοχεύοντας σε πολίτες υψηλότερων εισοδημάτων και αποκλείοντας, με αυτόν τον τρόπο, τους υπόλοιπους.

24_ γράφημα | income inequality απεικονίζεται το εισόδημα των κατοίκων καθ’ ύψος από τα ανατολικά προς το κέντρο

55

25_ γράφημα | rental prices απεικονίζονται οι τιμές των ενοικίων στο Λονδίνο ψηλά ενοίκια στο κέντρο, δυτικά και βόρεια

56

2.3| η αποδιάρθρωση του κοινωνικού ιστού

Από τον 17ο μέχρι και το τέλος του 19ου αιώνα, η Αγγλία χαρακτηριζόταν από την έλλειψη προνοιακής πολιτικής. Στις αντιλήψεις που είχαν συγκροτηθεί για την εργασία και τη φτώχεια, το Poor Law που εφαρμόστηκε (1601) στόχευε στην ανακούφιση των φτωχών με την παροχή περίθαλψης και τη δημιουργία των workhouses – οίκων υποχρεωτικής εργασίας. Ο Foucault αποκάλεσε τα workhouses «θεσμικά εργαλεία αποκλεισμού της κλασικής εποχής»63, καθώς αυτά εξελίχθηκαν σε κάτεργα όπου συνωστίζονταν κάθε λογής φτωχοί , οι ατριμελείς εκ των οποίων ήταν είτε υποχρεωμένοι να δουλεύουν για οποιονδήποτε εργοδότη, είτε τους απαγορευόταν προκειμένου να αποτραπεί ο ανταγωνισμός στην αγορά εργασίας. Το σύστημα αυτό της αντιμετώπισης των φτωχών και των άνεργων δημιούργησε με έννομο τρόπο κοινωνικά αποκλεισμένους πολίτες. Με την αναθεώρηση του 1834 (Act of 1843), απαγορεύονται οι επιδοτήσεις των μισθών στα workhouses και η φτώχεια των αρτιμελών εργατών ταυτίζεται με ηθικό παράπτωμα. Οι φτωχοί θεωρείται ότι επιλέγουν να είναι φτωχοί και στιγματίζονται. «Ένα σημαντικό στοιχείο καινοτομίας του νέου νόμου είναι ότι η πρόνοια για τους φτωχούς αποτελεί πλέον μια αφηρημένη υποχρέωση του κράτους και αναιρείται ο τοπικός χαρακτήρας της. Επίσης, τα κοινωνικά δικαιώματα αποσυνδέθηκαν από την ιδιότητα του πολίτη. Σύμφωνα με τον Marshall το νέο Poor Law αντιμετώπιζε τις διεκδικήσεις των φτωχών όχι ως αναπόσπαστο τμήμα των δικαιωμάτων του πολίτη αλλά ως μια εναλλακτική λύση σε αυτά – ως απαιτήσεις οι οποίες ήταν δυνατό να εισακουστούν μόνο αν οι αιτούντες έπαυαν να είναι πολίτες με την πλήρη έννοια της λέξης. Έπρεπε να αποδεχθούν το στίγμα που συνδεόταν με το καθεστώς της φτώχειας και την απαξίωσή τους. Με άλλα λόγια, τον αποκλεισμό τους από την κοινότητα των πολιτών»64. Ο προνοιακός χειρισμός θα υπερτερήσει στην Αγγλία προς τα τέλη του 19ου αιώνα, με την ανάδειξη του εργατικού κινήματος και τις διεκδικήσεις επέκτασης ψήφου και πολιτικής ένταξης των λαϊκών στρωμμάτων. Από τα μέσα του 20ου αιώνα, στο Ηνωμένο Βασίλειο χρησιμοποιείται ο όρος underclass (υποτάξη). Ο Runciman υιοθετεί σαν κριτήριο για τον όρο τη μακροχρόνια ανεργία και αναφέρει πως ο όρος περιλαμβάνει εκείνους που τοποθετούνται σχεδόν μόνιμα στο οικονομικό επίπεδο παροχής επιδομάτων από το κράτος65, ενώ ο Giddens φαίνεται να περιορίζει τη χρήση του όρου στους μετανάστες από τις πρώην αποικίες66. Στο συνδυασμό αυτών, η νέα αυτή υπο-τάξη περιλαμβάνει τους χαμηλόμισθους, υποαπασχολούμενους και χρόνια άνεργους, ενώ καθοριστικές είναι και οι εθνοτικές και φυλετικές διακρίσεις. Είναι, 63

64 65

66

Ιωάννα Καυταντζόγλου, ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ: ΕΚΤΟΣ, ΕΝΤΟΣ ΚΑΙ ΥΠΟ – θεωρητικές, ιστορικές και πολιτικές καταβολές μιας διφορούμενης έννοιας, Σαββάλας, Αθήνα 2006 ο.π.

W.G. Runciman, How many classes are there in contemporary British society?, στο Sociology, vol.24, No. 3 (August 1990), pg. 377 – 396, published by Sage Publications, Ltd. A. Giddens, The Class Structure of the Advanced Societies, Harper & Row, New York 1973

57

δηλαδή, ένας άλλος όρος για τον κοινωνικό αποκλεισμό. Όπως έχει προαναφερθεί, οι αποκλεισμένοι δεν αποτελούν μια ενιαία, συμπαγή ομάδα με κοινά συμφέροντα. Έχουν ως κοινό στοιχείο την κοινωνική θέση που τους επιβάλλεται και τους στιγματίζει, δεν έχουν όμως κοινό το αίσθημα του ανήκειν. Στην κοινωνική ιστορία, αποκλεισμένοι έχουν υπάρξει οι δούλοι, οι γυναίκες, όσοι παρουσίαζαν φυσιογνωμικές διαφορές, οι μαύροι, οι θρησκευτικές μειονότητες, οι ξένοι, οι μετανάστες, οι φτωχοί, οι εγκαταλειμένοι, οι αλήτες. Με τις διαδικασίες του αποκλεισμού να ποικίλουν από τις πιο ακραίες (πλήρης αποκοπή των σχέσεων με την κοινωνία – εξορία, θανάτωση, ακόμα και γενοκτονία) ως τις πιο “ήπιες”(περιορισμός σε καθορισμένους χώρους μέσα στην κοινωνία – π.χ. ghetto), οι σύγχρονοι αποκλεισμένοι μπορούν να συμβιώνουν κοινωνικά με τους υπόλοιπους πολίτες, αλλά υπόκεινται σε έναν – συνήθως άγραφο – περιορισμό των κοινωνικών και πολιτικών τους δικαιωμάτων. Η αποβιομηχάνιση που έφερε η κυβέρνηση Θάτσερ στο Ηνωμένο Βασίλειο είχε σαρωτικές συνέπειες στον κοινωνικό ιστό της Βρετανίας. Με την κατάρρευση της βιομηχανίας και την στροφή στις υπηρεσίες, δημιουργήθηκε έλλειψη σταθερών σχέσεων εργασίας και πολλές κοινότητες της εργατικής τάξης δεν κατάφεραν να ανακάμψουν. Ο αριθμός των άνεργων παρέμεινε σταθερά υψηλός στις πρώην βιομηχανικές περιοχές, καθιστώντας τες ιδιαίτερα εύφλεκτες, αφού είναι πιο πιθανό να εκδηλωθεί αντικοινωνική συμπεριφορά σε φτωχότερες και πιο ανασφαλείς κοινότητες. Διαδοχικά, πολλά από τα εργατικά τετράγωνα του Λονδίνου δέχτηκαν την επιδρομή μεσαίων τάξεων. Παλιές, φτωχικές κατοικίες εξαγοράστηκαν από εταιρίες, ανακαινίστηκαν και ξαναμισθώθηκαν με πολλαπλάσια τιμή. Απο τη στιγμή που η διαδικασία του εξευγενισμού (gentrification) ξεκινά΄σε μια περιοχή, συνεχίζεται μέχρι τη στιγμή που οι περισσότεροι από τους αρχικούς κατοίκους της εργατικής τάξης έχουν εκτοπιστεί και έχει αλλάξει η συνολική κοινωνική εικόνα της. Ο Engels συνδύασε την τοπολογία με την πολιτική ανάλυση και κατέδειξε τη συνεισφορά της πολεοδομίας στην απόκρυψη της φτώχειας, αναφέροντας πως «πουθενά αλλού δεν έχω παρατηρήσει μια τόσο συστηματική απομόνωση της εργατικής τάξης»67. Το σβήσιμο αυτό των λαϊκών τάξεων από την πόλη δεν σημαίνει την εξαφάνισή τους, αλλά την έλλειψη εναλλακτικής πολιτικής που θα τους επέτρεπε να ξεφύγουν από την κατάσταση που βρίσκονται. Ο όρος “εργατική τάξη” έχει πλέον στιγματιστεί. Μια έρευνα της εταιρίας Britain Thinks τον Μάρτιο του 2011, αποκάλυψε ότι μόνο το 24% των Βρετανών θεωρεί πως ανήκει στην εργατική τάξη με τους 7 στους 10 να αυτοπροσδιορίζονται ως μεσαία τάξη, παρόλο για πολλούς από αυτούς κάτι τέτοιο δεν ισχύει με βάση τα περισσότερα αντικειμενικά κριτήρια68. Σαν αποτέλεσμα, η μεσαία τάξη έχει χωριστεί σε τρεις υπο-τάξεις: την “upper middle class” (ανώτερη μεσαία τάξη), την “middle class” (μεσαία τάξη) και την “lower middle class” (κατώτερη μεσαία τάξη). Η εργατική τάξη έχει “δαιμονοποιηθεί”, και η κατάταξη σε αυτήν είναι κάτι από το οποίο οι περισσότεροι θέλουν να απομακρυνθούν ή να ξεφύγουν. Στον αντίκτυπο αυτής της κατάστασης, και καθώς το φιλόδοξο κομμάτι της εργατικής τάξης αστικοποιήθηκε, ό,τι απέμεινε από την παλιά εργατική τάξη μετατράπηκε για τη βρετανική κοινωνία σε άχρηστο κατακάθι. Στο άρθρο “We pay to have an underclass”, ο Simon Heffer έγραψε πως «αυτό που αποκαλούνταν ευυπόληπτη εργατική τάξη έχει εξαφανιστεί, ενώ αυτό που οι κοινωνιολόγοι αποκαλούν εργατική τάξη στις μέρες μας 67

68

58

Ιωάννα Καυταντζόγλου, ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ: ΕΚΤΟΣ, ΕΝΤΟΣ ΚΑΙ ΥΠΟ – θεωρητικές, ιστορικές και πολιτικές καταβολές μιας διφορούμενης έννοιας, Σαββάλας, Αθήνα 2006 Class exclusive: seven in 10 of us belong to Middle Britain, Λονδίνο, 20/03/2011, The Indepentent

δεν εργάζεται καθόλου, αλλά συντηρείται από το κράτος πρόνοιας, επιβαρύνοντας εμάς»69. Μετά το 2004, επικράτησε ο όρος “chav” (τσαβός70) για να δηλώσει με υποτιμητικό τόνο τους νέους που ανήκουν στην εργατική τάξη, και σε όλα τα μέσα ευδοκιμούσε η καρικατούρα του. Οι ευρύτερες πολιτικές που έχουν λάβει χώρα στη Βρετανία κατέστησαν την κοινωνική κατοικία ένα υπόλειμμα “έκτακτης ανάγκης”, θέτοντας χρονικά όρια στις μισθώσεις των δημοτικών συμβουλίων, παγώνοντας τις ανοικοδομήσεις, και προχωρώντας σε προγράμματα μαζικών κατεδαφίσεων κατοικιών αντικαθιστώντας τες με τις “φθηνές κατοικίες” (affordable housing). Ο θεσμός του “affordable housing” έχει εισαχθεί σαν μορφή αντικατάστασης της εργατικής κατοικίας, και σύμφωνα με αυτόν, οι κατασκευαστές είναι υποχρεωμένοι να πουλούν το 20% των κατοικιών που φτιάχνουν στο 70% της τιμής εμπορίου. Το 2010, η αγγλική κυβέρνηση αφαίρεσε από 630 χιλιάδες νέους τη δυνατότητα παραμονής στην εκπαίδευση, διακόπτοντας το πρόγραμμα Education Maintenance Allowance (πρόγραμμα επιδομάτων για νέους προερχόμενους από φτωχότερες οικογένειες ώστε να παρακολουθούν ειδικά μαθήματα) και τριπλασιάζοντας τα δίδακτρα των πανεπιστημίων. Στο Haringey του Λονδίνου (δήμος όπου υπάγεται και η περιοχή Tottenham) το 2011 ετοιμάζονταν να κλείσουν οκτώ από τα 13 κέντρα νεολαίας, ενώ για κάθε άνοιγμα οποιασδήποτε θέσεις εργασίας υπήρχαν 54 υποψήφιοι71.

26_ “η καρικατούρα του τσαβού” 69

70

71

“Has anyone noticed, either, that what we used to call the working class has shrunk? Not merely because, as surveys tell us, so many now think of themselves as “middle-class”, but because something called the respectable working class has almost died out. What sociologists used to call the working class does not now usually work at all, but is sustained by the welfare state. It’s supposed family units are not as the rest of us might define the term. It lapses routinely into criminality and lives in largely self-inflicted squalor. It has low educational attainment and is bereft of ambition. It is what we now call the underclass.” Heffer, S., We pay to have an underclass, 29/08/2007, The Telegraph Ο όρος chav προέρχεται από τη λέξη chaavi, που στη γλώσσα των Ρομά σημαίνει παιδί. Ο αρχικός ορισμός στα λεξικά ήταν «νεαρός της εργατικής τάξης ντυμένος με φόρμες», αλλά γρήγορα απέκτησε εμπαθή τόνο και ταξική προκατάληψη και έφτασε να υποδηλώνει αντικοινωνική συμπεριφορά και αναξιοπρέπεια. Στοιχεία από το Socialist Worker, στο https://socialistworker.co.uk/art/25191/Socialist+Workers+Party+statement+on+the+riots

59

Σε όλα αυτά έρχεται να συμπληρωθεί και η βαρβαρότητα της αστυνομίας. Βαρβαρότητα που συχνά χαρακτηρίζεται από έντονα ρατσιστικά στοιχεία, καθώς αν κάποιος είναι μαύρος έχει 26 φορές μεγαλύτερη πιθανότητα να τον σταματήσει και να τον ψάξει η αστυνομία απ’ό,τι αν είναι λευκός, αλλά και από το γεγονός ότι κανένας αστυνομικός δεν έχει βρεθεί ένοχος για ανθρωποκτονία τα τελευταία 40 χρόνια (μέχρι το 2011), παρότι οι θάνατοι αριθμούσαν κατά μέσο όρο ένα τη βδομάδα. Παρατηρείται πως όλα τα στοιχεία που μπορούν να συντελέσουν σε μια κοινωνική έκρηξη ήταν παρόντα στο Λονδίνο του 2011: ανεργία, φτώχεια, έλλειψη προοπτικών με τις περικοπές στην εκπαίδευση, διακρίσεις από τη μεριά της αστυνομίας και συστηματική κακομεταχείριση τον νεαρών μαύρων. Ακριβώς 30 χρόνια μετά το ματωμένο διήμερο του 1981, η βρετανική κοινωνία εξακολουθεί να είναι μια κοινωνία βαθιάς και αυξανόμενης ανισότητας.

«Διωγμένη από το κέντρο των πόλεων, η εργατική τάξη εξαπολύει την πιο σφοδρή ταξική της επίθεση στις γειτονιές που το κράτος έχτισε τις μεγάλες εργατικές κατοικίες για να τη στεγάσει. Η μάχη για τον έλεγχο αυτών των περιοχών, η μάχη για να κρατηθεί η αστυνομία έξω από αυτές τις γειτονιές, έχει πυροδοτήσει μια σύγκρουση χαμηλής έντασης που βαστάει χρόνια σε περιοχές που ξεκινάνε από τη Γλασκώβη και φτάνουν μέχρι το Πλίμουθ [...] Η μάχη στις γειτονιές για τον έλεγχο του εδάφους, του χώρου και του χρόνου έχει μετατραπεί στην πιο σημαντική έκφραση των σημερινών αγώνων».

Class War, a Decade of Disorder, Verso, 1991

60

2.4| η “Τσαβική Άνοιξη” του 2011

“a riot is the language of the unheard”72

Πέμπτη, 4 Αυγούστου 2011. Η βρετανική κοινωνία ανακαλύπτει έκπληκτη ότι όλες οι αντιθέσεις της πρώτης περιόδου των θατσερικών μεταρρυθμίσεων είναι ζωντανές και εξακολουθούν να παράγουν εντάσεις στις ίδιες περιοχές και με πρωταγωνιστές τις ίδιες κοινωνικές ομάδες. Ένας αστυνομικός πυροβολεί και σκοτώνει τον εικοσιεννιάχρονο Mark Duggan κατά τη διάρκεια μιας διαδικασίας έρευνας σε στοχευμένο όχημα στη γέφυρα Ferry Lane δίπλα στο σταθμό Tottenham Hale. Όταν η οικογένεια του θύματος πήγε στο αστυνομικό τμήμα για να τον αναζητήσει, καθώς δεν είχαν ακούσει νέα του, ο τοπικός διοικητής δεν γνώριζε τίποτα, γιατί οι έλεγχοι αυτοί γίνονται από ειδικές μονάδες που δεν έχουν καμία επαφή με τη κοινότητα. Για τέσσερις ώρες δεν εμφανίστηκε κανείς να τους μιλήσει και να τους ενημερώσει. Παρόλο που, μετά τις αρχικές εικασίες, αποδείχτηκε ότι ο Mark Duggan δεν σκοτώθηκε σε ανταλλαγή πυρών, η τελική απόφαση του δικαστηρίου (08/01/2014) κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο αστυνομικός δεν έπραξε άνομα, και οι κατηγορίες άρθηκαν. Ο θάνατος του Mark Duggan και η ανάλγητη συμπεριφορά απέναντι στην οικογένειά του και τους φίλους του πυροδότησαν βίαιες ταραχές που έπληξαν τις επόμενες ημέρες μεγάλο μέρος του Λονδίνου και των περισσότερων αγγλικών πόλεων. Οι ταραχές κράτησαν από τις 4 ως τις 11 Αυγούστου, με απολογισμό πέντε νεκρούς, πολλους τραυματίες, ζημιές συνολικού κόστους 200 εκατομμυρίων λιρών και διεκδικούν τη θέση της μεγαλύτερης πολιτικής αναταραχής σε μια γενιά. Όμως η διασπορά και η γεωγραφική κατανομή των επεισοδίων συγκλίνουν στην ερμηνεία τους όχι απλώς ως αστυνομικού συμβάντος, αλλά ως φλέγοντος κοινωνικού γεγονότος. Δεν είναι τυχαίο πως το Tottenham ακολούθησαν άμεσα οι περιοχές του Brixton και του Hackney με τα επεισόδια να εξαπλώνονται στον χάρτη του Λονδίνου πάνω στις γειτονιές που η πλειοψηφία των κατοίκων είναι φτωχοί έγχρωμοι, άνεργοι και μετανάστες. Ο Fran Healy, frontman του συγκροτήματος Travis, χαρακτηριστικά αποκάλεσε τις ταραχές «Τσαβική Άνοιξη» (παραπέμποντας στην Αραβική Άνοιξη).

72

Martin Luther King Jr. (μτφ.) «η εξέγερση είναι η γλώσσα αυτών που δεν ακούγονται»

61

27, 28_ στιγμιότυπα από τις ταραχές του 2011

62

«Γιατί εκρήγνυνται πάντα οι ίδιες περιοχές, ανεξαρτήτως του λόγου; απλή

σύμπτωση; μήπως έχει σχέση με τη φυλετική καταγωγή και με την ταξική θέση κάποιου; με την θεσμοποιημένη φτώχεια και την καθαρή ζοφερότητα της καθημερινής ζωής;»73

73

Tariq Ali, Why here, why now, Λονδίνο, 09/08/2011, London Review of Books [Ο Tariq Ali είναι δημοσιογράφος, συγγραφέας, ιστορικός, πολιτικός ακτιβιστής και κινηματογραφιστής.]

63

Σύμφωνα με τον Zizek «η επανάληψη παίζει κρίσιμο ρόλο στην ιστορία: όταν κάτι συμβαίνει μόνο μια φορά, μπορεί να εκληφθεί ως ατύχημα, κάτι που θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί εάν η κατάσταση ήταν διαφορετική. Αλλά όταν το ίδιο γεγονός επαναλαμβάνεται είναι ένα σημάδι ότι εκτυλίσσεται μια βαθύτερη ιστορική διαδικασία».74 Παρατηρεί πως τα γεγονότα εκφράζουν μια βαθύτερη κοινωνική αναταραχή, και πως οι ταραξίες ταιριάζουν στην εγελιανή έννοια του “όχλου”, εκείνων που βρίσκονται εκτός οργανωμένου κοινωνικού χώρου, που μπορούν να εκφράσουν την δυσαρέσκειά τους μόνο μέσα από “παράλογα” ξεσπάσματα καταστροφικής βίας. Θεωρεί πως δεν μπορούμε να αντιληφθούμε τελικά τις ταραχές ως μια στιγμή ανάδυσης του επαναστατικού υποκειμένου. Καταλήγοντας στη σκέψη πως το γεγονός ότι οι ταραξίες έδρασαν τυφλά καταδεικνύει πως ζούμε σε μια κοινωνία που εξυμνεί την επιλογή, αλλά στην πράξη η μόνη διαθέσιμη εναλλακτική επιλογή απέναντι στην επιβεβλημένη δημοκρατική συναίνεση είναι οι τυφλές υστερικές πράξεις [acting out], και πως η αντίθεση στο σύστημα δεν μπορεί να πάρει πια τη μορφή μιας ρεαλιστικής (ή ακόμα και ουτοπικής) λύσης, αλλά μόνο αυτήν ενός ξεσπάσματος χωρίς νόημα, αναρωτιέται ποιο είναι τελικά το νόημα της εξυμνούμενης αυτής ελευθερίας.

74

64

Slavoj Zizek, Shoplifters of the World Unite | Slavoj Zizek on the meaning of the riots, 19/08/2011, London Review of Books

2.5| περί πάταξης της εγκληματικής κουλτούρας

Οι αντιδράσεις από τη μεριά των συντηρητικών δεν είχαν καμία σχεδόν διαφορά από αυτές του 1981: τίποτα δε δικαιολογεί τέτοιο βανδαλισμό. Θεώρησαν αυστηρά ότι για να αποτραπούν επόμενες εκρήξεις δεν χρειάζονταν περισσότερη ανοχη και κοινωνική βοήθεια, αλλά περισσότερη καταστολή και πειθαρχία. Αγνοώντας εντελώς την απελπιστική κοινωνική κατάσταση που επικρατεί και ωθεί τους νέους σε άκρατα ξεσπάσματα βίας, τους τοποθετούν την ταμπέλα “feral75” και ανακοινώνουν ότι οι δικαστές θα πρέπει να παραδειγματίσουν τον κόσμο δίνοντας αυστηρές και τιμωρητικές ποινές στους συλληφθέντες. Οι κοινωνιολόγοι και η αριστερά μίλησαν για αποκλεισμό και ένταξη, τονίζοντας πως η έλλειψη κοινωνικών προγραμμάτων έχει στερήσει από μετανάστες δεύτερης και τρίτης γενιάς οποιαδήποτε οικονομική και κοινωνική προοπτική και πως αυτό καθιστά αναπόφευκτο ότι θα το ρίξουν στους δρόμους. «Μπορούμε καν να φανταστούμε τι σημαίνει να είσαι νέος σε μια φτωχή, φυλετικά μικτή

περιοχή, ύποπτος εκ των προτέρων, με την αστυνομία να σε παρενοχλεί, όχι μονάχα μη απασχολούμενος αλλά συχνά μη απασχολήσιμος, δίχως ελπίδα για το μέλλον;»76 Παρά τις αναλύσεις και τις θεωρίες περί κοινωνικής ένταξης, οι πρακτικές της βρετανικής κυβέρνησης μετά το καταλάγιασμα των ταραχών ακολούθησαν μια ρητορική περί πάταξης της εγκληματικής κουλτούρας, κάτι που συνδέεται άμεσα με την “αποτυχία της πολυπολιτισμικότητας” που διακήρυττε ο Κάμερον και που δημιούργησε το έδαφος για την περαιτέρω ανάπτυξη ρατσιστικών τάσεων. Η κυβέρνηση κατηγόρησε ακόμη και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για την άμεση διάδοση των ταραχών77. Εφαρμόστηκαν ακόμα πιο σκληρές πολιτικές καταστολής και επιτήρησης εξετάζοντας τη χρήση πλαστικών σφαιρών από την αστυνομία και τον έλεγχο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, με το τελευταίο να τοποθετεί τη Βρετανία στο στόχαστρο μη κυβερνητικών οργανώσεων που ασχολούνται με ζητήματα ελευθερίας του λόγου. «Μια ολόκληρη εκστρατεία που περιλάμβανε την ενεργοποίηση κάθε είδους κατασταλτικού μηχανισμού του κράτους, με τη συνοδεία των ΜΜΕ, είχε ως στόχο την ολοκληρωτική εξόντωση των ταραξιών»78.

75

76

77

78

Η λέξη feral σημαίνει άγριος, απολίτιστός, όχι εξημερωμένος, και είναι η λέξη την οποία επέλεξαν τα βρετανικά ΜΜΕ για να χαρακτηρίσουν τους ταραξίες.

“Can we even imagine what it means to be a young man in a poor, racially mixed area, a priori suspected and harassed by the police, not only unemployed but often unemployable, with no hope of a future?” Slavoj Zizek, Shoplifters of the World Unite | Slavoj Zizek on the meaning of the riots, 19/08/2011, London Review of Books Η ρίψη κατηγοριών στην τεχνολογία είναι κάτι το σύνηθες. Κατά τη διάρκεια της εξέγερσης στο Los Angeles (1992), η τηλε οπτική κάλυψη ήταν ο αποδιοπομπαίος τράγος, ενώ οι ταραχές στη Γαλλία το 2005 εξηγήθηκαν εν μέρει με αναφορές στους νέους που επικοινωνούσαν μέσω μηνυμάτων, email και blogs. Ακόμα και το 1981 υπήρχαν ιστορίες που ανέφεραν ότι, στο Μάντσεστερ και το Λονδίνο, οι εξεγερμένοι επικοινωνούσαν με ραδιοπομπούς των δέκα λιρών. https://ilesxi.wordpress.com/2011/08/26/βρετανία-μαθήματα-καταστολής-των-εξε/#more-1465

65

Παράλληλα με τις “παραδειγματικές” τιμωρίες στους συλληφθέντες (εξωφρενικές καμιά φορά, όπως στην περίπτωση του Νίκολας Ρόμπινσον ο οποίος καταδικάστηκε σε έξι μήνες φυλάκιση για την κλοπή μιας κούτας με νερά), το κράτος ακολούθησε μια νέα πολιτική συλλογικής τιμωρίας, την έξωση των οικογενειών από τις κοινωνικές κατοικίες όλων όσων κατηγορούνται για συμμετοχή στην εξέγερση. Καθώς η κοινωνική κατοικία αποτελούσε μια μορφή κατοικίας που το κράτος είχε ήδη φανεί αποφασισμένο να αποδιαρθρώσει, και με τη λογική ότι αυτό θα μπορούσε να βοηθήσει στη διάλυση των εγκληματικών συμμοριών, η συλλογική αυτή τιμωρία έξωσης ταιριάζει με την ευρύτερη στεγαστική πολιτική της εκτόπισης των φτωχών και αποκλεισμένων έξω από τα επικερδή κέντρα των πόλεων. Φαίνεται πολύ απλό ότι αυτοί που ζουν σε κοινωνικές κατοικίες θα μπορούσαν να βρουν σπίτι κάπου αλλού. Βασισμένη στην ανικανότητα να φανταστούμε τι είναι η φτώχεια και τι σημαίνει να χάνει μια οικογένεια το σπίτι της, η ιδέα της συλλογικής αυτής τιμωρίας, εκτός του ότι καταδεικνύει την έλλειψη κατανόησης είναι, σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, και παράνομη79. Η Ros Griffiths80 παρατηρεί πως γι’ αυτούς που συμμετείχαν, οι ταραχές του 1981 ήταν καταρχήν φυλετικές και τονίζει πως από τους ξεσηκωμένους του Brixton θεωρήθηκαν εξέγερση. Από την άλλη, υποστηρίζει πως οι ταραχές του 2011 δεν ήταν φυλετικές, αλλά αφορούσαν μια συνεχώς αυξανόμενη κατώτερη τάξη [underclass] στα κέντρα των πόλεων που αισθανόταν αποκλεισμένη, απομονωμένη και κλειδωμένη έξω από το κύριο σώμα της κοινωνίας. Ο Sheldon Thomas, εμπειρογνώμονας σε περιπτώσεις συμμοριών και νεαρών εργαζομένων, συμφωνεί με αυτήν την άποψη, συμπληρώνοντας πως αυτό που άλλαξε ουσιαστικά τα τελευταία 30 χρόνια είναι το γεγονός ότι, ενώ πολλοί νεαροί μαύροι εξακολουθούν να βιώνουν το ίδιο με τη δική του γενιά, τώρα αυτά τα βιώματα μοιράζονται μαζί τους και λευκοί της εργατικής τάξης81. Μελετώντας τις αναλύσεις του Zizek, συναντάμε την άποψη πως, «όταν κάνει κανείς ταραχές, κάνει μια υποκειμενική δήλωση, υπόρρητα, για να δηλώσει πώς σχετίζεται με τις αντικειμενικές συνθήκες στις οποίες βρίσκεται»82. Υποστηρίζει πως η διαμάχη δεν είναι μεταξύ διαφορετικών κομματιών της κοινωνίας, αλλά μεταξύ κοινωνίας και κοινωνίας. Αποτελεί μια διαμάχη, στη ριζική της μορφή, εκείνων που έχουν τα πάντα και εκείνων που δεν έχουν τίποτα – εκείνων που έχουν πετύχει να λειτουργούν εντός του συστήματος εναντίον εκείνων που το σύστημα τους έφτασε στο σημείο να είναι πολύ αγανακτισμένοι για να συνεχίσουν να προσπαθούν. Η μακρά ιστορία των εξεγέρσεων του Λονδίνου είναι ταυτόχρονα αποτέλεσμα του μεγέθους του, του γεγονότος ότι πλούσιοι και φτωχοί ζουν ο ένας δίπλα στον άλλον σε βαθμό που δε συνηθίζεται αλλού, της συγκέντρωσης νέων ανθρώπων σε σχετικά μικρούς χώρους και τέλος, γιατί αποτελεί την έδρα της κυβέρνησης. Κάποια στιγμή οι πολίτες που είναι με την πλάτη στον τοίχο θα αντιδράσουν, όπως συνέβη τη δεκαετία του 1980, και σε πολλές περιόδους στη Βρετανία. Ξεσπάσματα οργής ήταν πάντα αποτέλεσμα της καταστολής, και καθώς, σύμφωνα και με τον Alizadeh, η αγανάκτηση χτίζεται με την πάροδο του χρόνου, όταν το σύστημα επιτρέπει το θάνατο ενός νεαρού μαύρου πολίτη από μια υποβαθμισμένη περιοχή, ταυτόχρονα, και ίσως υποσυνείδητα, επιβάλλει και την αντίδραση.

79

80 81 82

66

Για να καταργηθεί το δικαίωμα στην κοινωνική κατοικία, ο ένοικος πρέπει να έχει καταδικαστεί για ένα αδίκημα μέσα ή κοντά στην οικία του, κάτι που δεν ήταν πάντα αυτό που συνέβαινε σε αυτές τις ταχέως κινούμενες ταραχές. Υπεύθυνη μιας κοινότητας στο Brixton Newburn T., Lewis P. and Metcalf J., A new kind of riot? From Brixton 1981 to Tottenham 2011, 09|12|2011, The Guardian Slavoj Zizek, Shoplifters of the World Unite | Slavoj Zizek on the meaning of the riots, 19|08|2011, London Review of Books

67

3| διευκρινίσεις περί βίας

Ο φιλόσοφος Etienne Balibar στο έργο του “Ο φόβος των μαζών” (1997) διακρίνει την κοινωνική βία σε δυο αντίθετες αλλά συμπληρωματικες μορφές, την “υπέρ – αντικειμενική” και την “υπέρ – υποκειμενική”83. Η “υπερ – αντικειμενική” [ultra – objective] ή συστημική βία ενυπάρχει στις κοινωνικές συνθήκες του παγκόσμιου καπιταλισμού που συνεπάγονται την “αυτόματη” δημιουργία ενός πλήθους αποκλεισμένων και αναλώσιμων ατόμων, από τους άστεγους μέχρι τους άνεργους, ενώ η “υπέρ – υποκειμενική” [ultra – subjective] αναφέρεται στη σημερινή βία των αναδυόμενων ρατσιστικών (εθνοτικών ή/και θρησκευτικών) φονταμενταλισμών. Η “υπέρ – υποκειμενική” βία στην οποία υπόκεινται οι αποκλεισμένοι νοείται ως άρνηση των κοινωνικών δικαιωμάτων των πολιτών και παραπέμπει σε περιορισμούς της πρόσβασής τους σε κοινωνικά αγαθά και υπηρεσίες. Όταν ομάδες ή άτομα εντάσσονται στην κοινωνία σε υποδεέστερη θέση ή και καθόλου, όταν λόγω της ταμπέλας που φέρει ο κοινωνικός αποκλεισμός δεν τους αναγνωρίζεται από μια κοινωνία που θέλει να αποκαλείται ισότιμη και δημοκρατική, όχι μόνο η ιδιότητα του πολίτη αλλά και του ανθρώπου, τότε ο αποκλεισμός δεν συνδέεται μόνο με μια αρνητική κοινωνική δυναμική, αλλά και με μια απορρύθμιση που απειλεί την ίδια αυτή κοινωνία84. Στην Αμερική, την αυτοαποκαλούμενη “χώρα της ελευθερίας”, τα ghetto των αποκλεισμένων, σε συνδυασμό με την οικονομική κρίση, την κρατική εγκατάλειψη και την αστυνομική καταστολή δημιουργούν συχνά εκρηκτικές καταστάσεις. Αυτό που προσπαθεί να κάνει κατανοητό ο Slavoj Zizek είναι ότι όταν αναφερόμαστε στην “υπερ – υποκειμενική” βία, αναφερόμαστε κατά συνέπεια και στην “υπερ – αντικειμενική”, καθώς ο ρατσιστικός διαχωρισμός έχει ως βάση τον κοινωνικό. Πιο συγκεκριμένα, αναφέρει: «Η παγίδα είναι, ότι η υποκειμενική και η αντικειμενική βία δεν μπορούν να γίνουν αντιληπτές από την ίδια σκοπιά · η υποκειμενική βία βιώνεται ως τέτοια με φόντο ένα προϋποτιθέμενο μηδενικό επίπεδο μη βίας. Θεωρείται μία διατάραξη της “φυσιολογικής”, ειρηνικής κατάστασης των πραγμάτων. Ωστόσο, η αντικειμενική βία είναι ακριβώς η βία που ενυπάρχει σε αυτή τη “φυσιολογική” κατάσταση πραγμάτων. Η αντικειμενική βία είναι αθέατη, εφόσον συντηρεί εκείνο ακριβώς το μηδενικό επίπεδο σε σύγκριση με το οποίο αντιλαμβανόμαστε κάτι ως πράξη υποκειμενικής βίας. Η συστημική βία είναι συνεπώς κάτι σαν την περίφημη “σκοτεινή ύλη” της φυσικής, το απαραίτητο συμπλήρωμα μίας υπερβολικά εμφανούς υποκειμενικής βίας. Μπορεί να είναι αθέατη, αλλά πρέπει να τη λάβουμε υπόψιν, αν θέλουμε να κατανοήσουμε ό,τι στην αντίθετη περίπτωση μοιάζει να είναι “ανορθολογικά” ξεσπάσματα υποκειμενικής βίας».85 Σε πιο πρόσφατο άρθρο του αναφέρεται πως ο φιλόσοφος Alain Badiou έχει υποστηρίξει ότι ζούμε σε εναν κοινωνικό χώρο που όλο και περισσότερο βιώνεται σαν “ά-κοσμος” [“worldless”], και όπου η μόνη μορφή που μπορεί πλέον να λάβει η διαμαρτυρία είναι αυτή της βίας άνευ νοήματος86.

83

84

85 86

Etienne Balibar, Ο φόβος των μαζών: Πολιτική και Φιλοσοφία πριν και μετά τον Μαρξ, Galilee, Παρίσι 1997, στο Slavoj Zizek, Βία: έξι λοξοί στοχασμοί, Scripta, Αθήνα 2010 Ιωάννα Καυταντζόγλου, ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ: ΕΚΤΟΣ, ΕΝΤΟΣ ΚΑΙ ΥΠΟ – θεωρητικές, ιστορικές και πολιτικές καταβολές μιας διφορούμενης έννοιας, Σαββάλας, Αθήνα 2006 Slavoj Zizek, Βία – έξι λοξοί στοχασμοί, SCRIPTA, ΑΘΗΝΑ 2010 Slavoj Zizek, Shoplifters of the World Unite | Slavoj Zizek on the meaning of the riots, 19|08|2011, London Review of Books

69

Συνεπώς, σε ένα κράτος που επιστρατεύει πολιτικές σκόπιμα καλλιεργημένου πανικού [Σ.Κ.Π.], χρησιμοποιώντας τον φόβο σαν βασικό κινητήριο έναυσμά του – το φόβο των μεταναστών, το φόβο του εγκλήματος, το φόβο της παρενοχλησης – η πολιτική ορθότητα αποτελεί την κατεξοχήν φιλελεύθερη μορφή της βιοπολιτικής87. Στον απόηχο των αστικών εξεγέρσεων, τα Μ.Μ.Ε. αναφέρονται χαρακτηριστικά στους «φτωχούς, βασικά μαύρους, που συμπεριφέρονται κατά τρόπο εγκληματικό, αποκλίνοντα ή απλώς μη μεσο-αστικό»88. Η διαφορά των σημερινών φτωχών και αποκλεισμένων με αυτούς της δεκαετίας του 1960 είναι ότι με τη σημερινή εμβάθυνση των κοινωνικών ανισοτήτων γίνονται όλο και πιο ορατοί και ενίοτε προσλαμβάνονται ως απειλή. Γι’ αυτό τον λόγο πλέον μιλάμε για κοινωνικό αποκλεισμό μόνο από τη στιγμή που το πρόβλημα αρχίζει να τίθεται για τις κοινωνικά ενσωματωμένες ομάδες και όχι μόνο για τις κοινωνικά αποκλεισμένες, όταν δηλαδή οι κοινωνικά αποκλεισμένοι αρχίζουν να αποτελούν μια εν δυνάμει απειλή για την κοινωνία, απειλή που κυμαίνεται από την οικονομική δυσλειτουργία της “κανονικής” κοινωνίας μέχρι τον κίνδυνο της κοινωνικής έκρηξης. Εξού και η ανάπτυξη των Gated Communities, η προσφυγή, δηλαδή, των προνομιούχων στην ιδιωτική αστυνόμευση και η εγκατάστασή τους σε προστατευμένες κατοικίες εκτός κέντρου. Την διαίρεση μεταξύ των ατόμων που συμπεριλαμβάνονται στη σφαίρα της οικονομικής ευημερίας και των ατόμων που αποκλειονται από αυτήν έρχονται να εντείνουν πρακτικές όπως αυτή του blockbusting89 και του gentrification90. Ο αντίκτυπος των πρακτικών αυτών στις πόλεις είναι εντυπωσιακός, καθώς σε μια πόλη παραμελημένη δημιουργούνται πολυτελή συγκροτήματα διαμερισμάτων, τα οποία επ’ουδενί έχουν σκοπό να συμβάλλουν στην ανάπτυξη του συνόλου της πόλης και των κατοίκων της, παρά μόνο στην ασφαλή διαμονή των ευκατάστατων και την προστασία τους από τους “εγκληματοποιημένους” φτωχούς. Οι φτωχοί απομονώνονται όλο και περισσότερο στα κέντρα, τα οποία ως συνέπεια του αποκλεισμού εξαθλιώνονται, ενώ όσοι έχουν την οικονομική (και φυλετική, συνήθως) δυνατότητα μετακομίζουν στα προάστια, σε περιφραγμένες κοινότητες που καθιστούν “αόρατη” την εξαθλίωση του κέντρου. Ο Virilio πιστεύει πως η μεγαλύτερη καταστροφή του 20ού αιώνα ήταν η σύγχρονη μητρόπολη. Τονίζει πως η μητροπόλωση του καιρού μας είναι ψευδαισθησιακή και πως οδηγεί στην παρακμή του εθνικού κράτους και την επανεμφάνιση της Πόλης – κράτους που προκαλούν στις πόλεις μια μόνιμη κατάσταση πανικού, δίνοντας ως παράδειγμα τις μητροπόλεις της Βόρειας Αμερικής με τους έγκλειστους στις ιδιωτικές, προστατευμένες από την κοινωνική ανασφάλεια κοινότητες91.

87

88

89

90

91

70

Ως βιοπολιτική ορίζεται μια πολιτική του φόβου, η οποία εστιάζεται στην άμυνα απέναντι στην πιθανή καταπίεση ή παρενόχληση. Ιωάννα Καυταντζόγλου, ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ: ΕΚΤΟΣ, ΕΝΤΟΣ ΚΑΙ ΥΠΟ – θεωρητικές, ιστορικές και πολιτικές καταβολές μιας διφορούμενης έννοιας, Σαββάλας, Αθήνα 2006 “blockbusting: πρόκειται για μια συνηθισμένη πρακτική κατά την οποία οι κτηματομεσιτικές εταιρίες ωθούν λευκούς κατοίκους περιοχών να πουλήσουν σε χαμηλές τιμές τις ιδιοκτησίες τους υπό την απειλή ότι μια εθνοτική μειονοτική ομάδα (συνήθως Αφροαμερικάνων) θα μετακομίσει στην περιοχή συντελώντας στην υποτίμηση της αξίας των ακινήτων.” στο David Harvey, Εξεγερμένες Πόλεις – Από το δικαίωμα στην πόλη στην επανάσταση της πόλης, ΚΨΜ, Αθήνα 2013 gentrification: εξευγενισμός περιοχών (πραγματοποιείται συνήθως με την κατεδάφιση των “ανθυγιεινών” κατοικιών και την απομάκρυνση του φτωχού και άστεγου πληθυσμού από τις περιοχές αυτές).

Paul Virilio, Πανικόβλητη Πόλη, Νησίδες, Θεσσαλονίκη 2004

Παρακάτω θα αναλυθεί η στρατιωτικοποίηση της πόλης του Los Angeles, καθώς η αστική βία (urbicide92) που ακολουθεί το διωγμό των αποκλεισμένων από τις κοσμοπολίτικες γειτονιές του, και τα πολύπλοκα τεχνικά μέσα που επιστρατεύονται από τις αρχές στο πλαίσιο της εξασφάλισης χώρων αμόλυντων από τους ανεπιθύμητους, κάνει φανερό πως το κέντρο [downtown] της “λαμπερής” πόλης των αστέρων είναι σχεδιασμένο ώστε να καταστήσει σχεδόν αδύνατη την ετερογένεια.

92

όρος ο οποίος στην κυριολεξία σημαίνει: βία κατά της πόλης [violence against the city].

71

4| Los Angeles

Ο φυλετικός διαχωρισμός και ο ρατσισμός σαν φαινόμενο στις Ηνωμένες Πολιτείες δεν είναι κάτι νέο, και ενώ η σκλαβιά είχε κηρυχθεί παράνομη ήδη από το 186593, έπρεπε να περάσει ένας αιώνας για να ψηφιστεί ο νόμος που καταργούσε το φυλετικό διαχωρισμό94. Πιο συγκεκριμένα, από το 1954 το Ανώτατο Δικαστήριο των Η.Π.Α. είχε κρίνει το φυλετικό διαχωρισμό στα δημόσια σχολεία της χώρας αντισυνταγματικό, και δέκα χρόνια αργότερα, το 1964, ψηφίστηκε το Civil Rights Act. Παρόλα αυτά, με την άρνηση της εφαρμογής του νόμου από τις τοπικές αρχές και τις ρατσιστικές πεποιθήσεις μεγάλου μέρους της λευκής αμερικανικής κοινωνίας, το 1966, από τα 3.5 εκατομμύρια μαύρων παιδιών που ζούσαν στις νότιες πολιτείες, μόλις το 10% είχε συμμαθητές λευκού δέρματος. Εγινε λοιπόν ακόμα πιο φανερό, ήδη από τότε, ότι ο ρατσισμός δεν καταρρίπτεται με νομοθετικές ρυθμίσεις, δεν παύει να είναι εγγεγραμμένος στις πεποιθήσεις και τις πρακτικές των ανθρώπων, επειδή το κράτος άλλαξε τους νόμους. Ακόμα και το ίδιο το κράτος, παρόλη την αλλαγή των νόμων, μέσω των μηχανισμών του συμμετέχει ενεργά στην καλλιέργειά του. Απαντώντας στο ερώτημα ποιοι είμαστε εμείς και ποιοι οι “άλλοι”, ο ρατσισμός αποδίδει καθοριστική σημασία σε διαφορές όπως η εξωτερική εμφάνιση και οι πολιτισμικές ιδιαιτερότητες, δημιουργώντας πρόσφορο έδαφος για αισθήματα ανωτερότητας αλλά και φόβου απέναντι στο διαφορετικό. Ακόμα και μετά την κατάργηση της δουλείας, οι αφροαμερικάνοι του αμερικανικού Νότου εργάζονταν υπό απάνθρωπες συνθήκες. Αυτό έφερε τη μαζική μετανάστευση περισσότερων από πέντε εκατομμυρίων αφροαμερικάνων στις βόρειες πολιτείες μεταξύ του 1940 και 1970. Καθώς η εγκατάστασή τους σε μια γειτονιά σήμαινε τη φυγή των λευκών, οι άνθρωποι αυτοί ουσιαστικά άφησαν τις φυτείες του Νότου για τα ghetto του Βορρά. Η γκετοποίηση των γειτονιών ισοδυναμούσε με εγκατάλειψη και αποκλεισμό ακόμα και από τις βασικές κοινοτικές υπηρεσίες. Με τους ρυθμούς της ανεργίας και της φτώχειας στα ghetto να αυξάνονται, και με την παραμέλησή τους από το κράτος, η βία στα ghetto δεν περιοριζόταν εκεί. Τον Ιούλιο του 1964 ο δεκαπεντάχρονος αφροαμερικάνος James Powell πέφτει νεκρός από σφαίρα αστυνομικού στο Harlem της Νέας Υόρκης. Αυτή ήταν η αφορμή για το ξέσπασμα της πρώτης εξέγερσης των γκετοποιημένων. Ένα χρόνο μετά (1965), η εξέγερση στο γκέττο Watts στο νότιο Los Angeles μετράει 34 νεκρούς σε έξι ημέρες και υλικές ζημιές αξίας 40 εκατομμυρίων δολλαρίων, αποτελώντας την μεγαλύτερη εξέγερση των περιθωριοποιημένων μέχρι τα γεγονότα του 1992. Με την ατμόσφαιρα τετταμένη λόγω των φυλετικών διακρίσεων, ένα επεισόδιο σύλληψης ενός μαύρου οδηγού από έναν λευκό αστυνομικό εξελίχθηκε σε αυθόρμητες συγκρούσεις έξι ημερών. Ο μαύρος πληθυσμός του Los Angeles ξεσηκώθηκε και οι δυνάμεις της τάξης αδυνατούσαν να πάρουν τον έλεγχο. Οι εξεγερμένοι επιδόθηκαν στη γενικευμένη λεηλασία και τον εμπρησμό καταστημάτων και χρειάστηκε η επέμβαση της εθνοφρουράς για την καταστολή τους, καθιστώντας εκείνο το καλοκαίρι ένα από τα θερμότερα στις σχέσεις μεταξύ μαύρων και λευκών στην πόλη.

93

94

Το 1865 εκδίδεται από τον τότε Πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών A. Linkoln η 13η Τροπολογία του Συντάγματος των Η.Π.Α. η οποία κηρύττει τη σκλαβιά παράνομη σε όλες τις Πολιτείες. [η τροπολογία ψηφίστηκε 8 μήνες μετά την δολοφονία του Λινκολν] Το 1964 ψηφίζεται ο Νόμος για τα Πολιτικά Δικαιώματα [Civil Rights Act], με τον οποίο καταργείται ο φυλετικός διαχωρισμός σε όλους τους δημόσιους χώρους και δίνονται ίσα εκλογικά δικαιώματα σε έγχρωμους και λευκούς πολίτες.

73

4.1| από το Watts στο Downtown

Από το πρωί της 13ης Αυγούστου το κέντρο του Los Angeles μετατράπηκε στο σκηνικό μιας “πληβειακής” εξέγερσης, χωρίς κανένα στόχο, σχέδιο και προοπτική, με την τυφλή βία να κυριαρχεί με μολότωφ, λεηλασίες, βανδαλισμούς και επιθέσεις. Ο αρχηγός του L.A.P.D. William Parker, δηλώνοντας ότι “αυτοί οι εξεγερμένοι δεν έχουν αρχηγούς”, αρνήθηκε κάθε διαμεσολάβηση που του πρότειναν οι οργανώσεις των μαύρων. Καθώς οι διαδηλωτές λεηλάτησαν τα τοπικά οπλοπωλεία και εξοπλίστηκαν, και με την επέμβαση της εθνοφρουράς, οι φασαρίες γρήγορα εξελίχθηκαν σε μάχες, καθιστώντας το Los Angeles εμπόλεμη ζώνη, με σύννεφα δακρυγόνων, ανταλλαγές πυρών, πυροβολισμούς ελεύθερων σκοπευτών από τις στέγες των κτιρίων, ρίψεις χειροβομβίδων, και με περίπου 1000 πυρκαγιές να μαίνονται στην πόλη. Μέσα σε δυο ημέρες, οι ταραχές έφτασαν μέχρι τις πλούσιες περιοχές Pasadena, Long Beach, Santa Monica και Hollywood.

74

Είναι αναμενόμενο ότι κατά τη διάρκεια της εξέγερσης το οικονομικό κέντρο της πόλης [Downtown] είχε παγώσει. Στον απόηχό της, και στα πλαίσια της διαφύλαξης των παραγωγικών τους δραστηριοτήτων, οι μεγάλες επιχειρήσεις αναζητούν λύσεις και άμεσα μέτρα, ώστε να προλάβουν οποιαδήποτε ανάφλεξη των γεγονότων που θα κατέκλυε για άλλη μια φορά την εύρυθμη οικονομική τους λειτουργία. Την ανησυχία αυτήν έρχεται να συμπληρώσει η αστυνομία του Los Angeles, η οποία προειδοποιεί για ένα επερχόμενο κύμα εξεγέρσεων. Το γεγονός αυτό αλλάζει ριζικά τις προθέσεις των επιχειρήσεων για ανασυγκρότηση του παλιού επιχειρηματικού κέντρου της πόλης, και οι επιχειρήσεις αρχίζουν να διεκδικούν την μετακίνηση των εγκαταστάσεών τους. Με το επιχείρημα πως το Downtown είναι πλέον αδύνατον να προστατεύσει και να υποστηρίξει την ευαίσθητη ισορροπία ανάμεσα στην οικονομική ευρωστία και την κοινωνική συνύπαρξη, πείθουν τη δημαρχία του Los Angeles να επιδοτήσει τη μεταστέγασή τους σε μία νέα περιοχή σε μικρή απόσταση προς τα δυτικά από το κέντρο, το Bunker Hill. Με τον φόβο των γεγονότων που προηγήθηκαν να αποτελεί κακό σύμβουλο ακόμα και για τους πιο ρομαντικούς υποστηρικτές των δικαιωμάτων των πολιτών και του λειτουργικού αστικού περιβάλλοντος, ο νέος αυτός οικονομικός και εμπορικός πυρήνας της πόλης οχυρώθηκε πίσω από μεγάλες ανατιμήσεις στις αξίες της γης, και από «έναν προμαχώνα από βαθμιδωτές περιφράξεις, τσιμεντοκολώνες και τείχη από αυτοκινητόδρομους»95. Με σχεδιασμό που προστατεύει τις μετακινήσεις των κοινωνικά ισχυρότερων και τις καθιστά ασφαλείς και αποστειρωμένες από τον μολυσμένο δημόσιο χώρο της πόλης, οι διαβάσεις πεζών που ένωναν μέχρι πρότινος το Downtown με το Bunker Hill ξηλώθηκαν, η κυκλοφορία μεταφέρθηκε κάποια επίπεδα ψηλότερα με τη δημιουργία εναέριων διαβάσεων, και οι καθημερινές μετακινήσεις στην πόλη συνοδεύονται πλέον με την εγκατάσταση συστημάτων ασφαλείας και παρακολούθησης.

95

Mike Davis, Πέρα από το Blade Runner | αστικός έλεγχος – η οικολογία του φόβου, Futura, Αθήνα 1998

75

Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των μετακινήσεων από και προς τα κτίρια Los Angeles Times και Ronald Reagan, όπου, σύμφωνα με τον Davis, «οι εξυπηρετήσεις των γραφείων γίνονται μέσω ενός υπόγειου δικτύου, που περιλαμβάνει εκτός από χώρο στάθμευσης, υπέροχα διαμορφωμένους χλοοτάπητες και αλσύλλια, και σε μία περίπτωση ένα κατάστημα τροφίμων και μια ιστορική έκθεση. Επίσης, προστέθηκε μια τεράστια δόση απειλής – από ένοπλους φρουρούς, ασφαλισμένες πύλες και κάμερες ασφαλείας – για να εκφοβίσει και να κρατήσει σε απόσταση φτωχούς και άστεγους». Αυτές οι προσθήκες ασφαλείας είχαν ως αποτέλεσμα το Bunker Hill να αποκόψει εντελώς τους παραδοσιακούς δεσμούς με την υπόλοιπη πόλη.

29_ οι εναέριες διαβάσεις που ενώνουν το Bunker Hill με το βορειοδυτικό L.A.

76

Η στρατηγική των επιχειρήσεων ενέπνευσε μια σειρά επεμβάσεων στο επίπεδο της πόλης που χαρακτηρίστηκε ως “αναγέννηση” του Downtown. Επεμβάσεις που κρίθηκαν ως αναμενόμενες, επιβεβλημένες ή – το λιγότερο – απόλυτα δικαιολογημένες. Με το πρόγραμμα του Downtown να αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα μεταπολεμικά σχέδια στην Βόρεια Αμερική, τα χρόνια που ακολούθησαν το Los Angeles μεταμορφώθηκε σε ένα φουτουριστικό αντίγραφο πόλης, με την αρχιτεκτονική, τον πολεοδομικό σχεδιασμό και το μηχανισμό της αστυνομίας να λειτουργούν σαν μια ενιαία επιχείρηση ασφαλείας. Η καθολική και αναπόφευκτη συνέπεια της εδραίωσης της ασφάλειας στην πόλη είναι η κατάλυση του προσβάσιμου δημόσιου χώρου. Οι προσπελάσεις δυσχεραίνονται, τα πάρκα κλείνουν, οι παραλίες χωρίζονται σε ζώνες, και ολόκληρες περιοχές ερημώνουν λόγω της μη οικονομικής συμβολής τους στην επιχειρηματική ανάπτυξη. Η δημιουργία αυτού του είδους δημόσιου χώρου περιορίζει ριζικά τη δυνατότητα χρήσης των κοινών για κάθε άλλον πέρα των ανώτερων τάξεων. Ο δημόσιος χώρος πλέον αντιμετωπίζεται ως “αναγκαίο κακό”. Η ίδια η πόλη, που κατοικείται από μερικά εκατομμύρια μεταναστών, μέσω της εξάλειψης της δημοκρατικής συγχώνευσης στα πεζοδρόμια και τα πάρκα, προσπαθεί συνεχώς να τους εκτοπίσει, κάνοντας φανερό πως η σύγχρονη αναγέννηση του Downtown σχεδιάστηκε ώστε να καταστήσει σχεδόν αδύνατη την ετερογένεια. Σύμφωνα με τον Harvey, “ο επανασχεδιασμός των κέντρων των πόλεων στις Ηνωμένες Πολιτείες ύστερα από τις εξεγέρσεις της δεκαετίας του 1960 απλώς έτυχε να δημιουργήσει μεγάλα φυσικά εμπόδια στις λεωφόρους – τάφρους, στην πραγματικότητα – μεταξύ των οχυρωμένων ακριβών ιδιοκτησιών του κέντρου [downtown] και των υποβαθμισμένων γειτονιών του κέντρου [inner-city96]”97.

30_ Hill Street - ο δρόμος που ενώνει το Bunker Hill με το Downtown και “οχυρώνεται” με συστήματα παρακολούθησης 96

97

downtown και inner-city: και οι δύο έννοιες μεταφράζονται ως κέντρο, ωστόσο στην Αμερική χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν: downtown - το οικονομικό και εμπορικό κέντρο (και κέντρο του lifestyle της πόλης) , inner-city - οι υποβαθμισμένες και φτωχές περιοχές του κέντρου των πόλεων.

David Harvey, Εξεγερμένες Πόλεις – Από το δικαίωμα στην πόλη στην επανάσταση της πόλης, ΚΨΜ, Αθήνα 2013

77

Η τάση κάποιων μητροπόλεων προς την αλλαγή και την ανάδυση ενός νέου μοντέλου αστικής ανασυγκρότησης και την εγκαθίδρυσή αυτού σε μια νέα κλίμακα παγκόσμιας οικονομικής κυριαρχίας, κατέστησε τις πόλεις κομβικούς τόπους συναλλαγής ροών σε διεθνές επίπεδο. Αυτό το νέο, υπό διαμόρφωση τοπίο των “παγκόσμιων πόλεων”, συμβάλλει ακόμα περισσότερο στην ιδιωτικοποίηση της δημόσιας επικράτειας. Από τη στιγμή που ο δημόσιος χώρος δεν κρίνεται ζωτικός για την ευημερία του επιχειρηματικού συστήματος, κανείς πλέον δεν επενδύει σε αυτόν. Ο χώρος της πόλης παύει να είναι ζωντανός θύλακας κοινωνικότητας, αφού οι χρηματοοικονομικοί κολοσσοί, οι τράπεζες και οι παντός τύπου επιχειρήσεις παροχής υπηρεσιών δεν χρειάζονται τον παραδοσιακό αστικό ιστό για να λειτουργήσουν. Οι επεμβάσεις που γίνονται υπερβαίνουν κατά πολύ την ανθρώπινη κλίμακα, δημιουργώντας ψευτοδημόσιους χώρους από τους οποίους αποκλείονται οι κατώτερες τάξεις. Σύμφωνα με τον David Milder, ο τρόπος για να ξεπεραστεί ο φόβος για το έγκλημα στα κέντρα των πόλεων είναι «να δημιουργηθεί μια πυκνή, συμπαγής, πολυλειτουργική πυρηνική περιοχή. Το κέντρο μιας πόλης μπορεί να σχεδιαστεί και να αναπτυχθεί έτσι ώστε οι επισκέπτες να αισθάνονται ότι αυτό – ή σημαντικό μέρος αυτού – είναι ελκυστικό, ότι είναι ένα μέρος όπως εκείνα όπου συνηθίζουν να συχνάζουν “αξιοσέβαστοι” άνθρωποι σαν τους ίδιους. Ένα κέντρο της πόλης που θα είναι συμπαγές, πυκνοδομημένο και πολυλειτουργικό θα συγκεντρώνει ανθρώπους προσφέροντάς τους ένα μεγαλύτερο φάσμα δραστηριοτήτων. Οι δραστηριότητες αυτές που προσφέρονται σε αυτήν την πυρηνική περιοχή θα καθορίσουν ποιος “τύπος” ανθρώπου θα περιδιαβαίνει στα πεζοδρόμιά της· η εγκατάσταση γραφείων και η στέγαση κατοίκων μεσαίου και ανώτερου εισοδήματος μέσα ή κοντά στην πυρηνική περιοχή θα μπορεί να εξασφαλίσει ένα υψηλό ποσοστό “αξιοσέβαστων”, νομοταγών πεζών. Μια τέτοια ελκυστική αναμορφωμένη πυρηνική περιοχή θα μπορούσε επίσης να είναι αρκετά μεγάλη ώστε να επηρεάσει τη συνολική εικόνα του κέντρου της πόλης»98. Αυτό συνέβη και με το κέντρο του Los Angeles, όπου ο νέος αυτός ταξικός πόλεμος διεξάγεται τώρα στο επίπεδο του οικοδομικού περιβάλλοντος, με βασικό όπλο την εξάλειψη του αυθεντικά δημοκρατικού δημόσιου χώρου. Ο Davis αναφέρει πως όταν τα τείχη έπεφταν στην Ανατολική Ευρώπη, υψώνονταν παντού στο Los Angeles, δίνοντας το παράδειγμα της οδού Hill Street, την οποία παρομοιάζει με το τοπικό τείχος του Βερολίνου, αφού η περιστασιακή εμφάνιση κάποιου άπορου πυροδοτεί αμέσως έναν ήρεμο πανικό. Οι κοινωνικές αντιφάσεις και συγκρούσεις, που κάποτε ήταν ορατές στο δημόσιο πεδίο της πόλης, τώρα εκτοπίζονται καθώς έξω από τον οχυρωμένο πυρήνα του Downtown αναπτύσσονται οικιστικές περιοχές φτηνού οικοδομικού αποθέματος. Οι περιοχές αυτές αποτελούν τη μεταβατική ζώνη του αναπτυγμένου κέντρου και προσφέρουν αστικές πύλες εισόδου για τους φτωχότερους μετανάστες που εργάζονται κυρίως στα ξενοδοχεία και τις βιοτεχνίες του Downtown.

98

78

Mike Davis, Πέρα από το Blade Runner | αστικός έλεγχος – η οικολογία του φόβου, Futura, Αθήνα 1998

4.2| οχύρωση Με τη διαίρεση αυτών που περιλαμβάνονται στη σφαίρα της οικονομικής ευημερίας και εκείνων που αποκλείονται από αυτήν να αποτελεί θεμελιώδες ζήτημα, το “δικαίωμα στην πόλη” αντικαθίσταται από το “δικαίωμα στην ασφάλεια” με έναν εντυπωσιακό αντίκτυπο στο επίπεδο του βιωμένου χώρου, και την επικράτηση (από τη δεκαετία του ’60 και μετά) των Gated Communities [περιφραγμένες κοινότητες]. Η έννοια της ασφάλειας θεωρείται πλέον αγαθό και συχνά έχει να κάνει περισσότερο με την απομόνωση σε οικιστικά σύνολα που αφήνουν εκτός οτιδήποτε δεν ανήκει στον προστατευμένο θύλακά τους, απ’ότι με την προσωπική προστασία. Οι περιφραγμένες κοινότητες ορίζονται ως περιοχές κατοικίας περιορισμένης πρόσβασης στις οποίες οι δημόσιοι χώροι έχουν ιδιωτικοποιηθεί. Οι νησίδες αυτές είναι προστατευμένες από οτιδήποτε μη προβλέψιμο, με τις ροές εισόδου και εξόδου να ελέγχονται σε εικοσιτετράωρη βάση, αποδίδοντας στην ιδιότητα του κατοίκου τους μεγαλύτερη αξία και από αυτή του πολίτη. Ο Richard Schneider σημειώνει πως «οι αρνητικές επιπτώσεις της οχύρωσης παρατηρούνται στον πραγματικό και δυνητικό χωρικό και κοινωνικό κατακερματισμό των πόλεων, ο οποίος οδηγεί στη μειωμένη χρήση και διαθεσιμότητα του δημόσιου χώρου και την αύξηση της κοινωνικοοικονομικής πόλωσης. Σε αυτό το πλαίσιο, η περίφραξη έχει χαρακτηριστεί ως έχουσα αντιφατικές επιπτώσεις, ακόμα και αύξηση της εγκληματικότητας και του φόβου, καθώς οι μεσαίες τάξεις εγκαταλείπουν τους δημόσιους δρόμους στους ευάλωτους φτωχούς. Τα αποτελέσματα αυτά τείνουν επίσης να διευρύνουν το κενό ανάμεσα στις τάξεις στο σημείο που οι πλουσιότεροι πολίτες (ζώντας σε σχετικά ομοιογενείς αστικούς θύλακες προστατευμένους από ιδιωτικές δυνάμεις ασφαλείας) έχουν όλο και λιγότερο την ανάγκη ή και την ευκαιρία να αλληλεπιδράσουν με τους φτωχότερους συμπολίτες τους»99. Επειδή οι κάτοικοι αποκόπτονται από την ευρύτερη κοινότητα, οι περιφραγμένες πόλεις συρρικνώνουν την έννοια της εμπλοκής των πολιτών και επιτρέπουν στους κατοίκους να αποσυρθούν από την αστική ευθύνη. Οι κλειστές κοινότητες δημιουργούν λοιπόν έναν φαύλο κύκλο, με την προσέλκυση ομοϊδεατών κατοίκων που αναζητούν καταφύγιο από τους ξένους, των οποίων η φυσική απομόνωση στην συνέχεια χειροτερεύει τις ήδη παρανοϊκές ομαδικές συμπεριφορές προς οποιονδήποτε “ξένο” προς την κοινότητα.

31,32_ προειδοποιητικές πινακίδες (α) σε είσοδο και (β) σε πεζοδρόμιο περιφραγμένης κοινότητας 99

Sarah Goodyear, The Threat of Gated Communities, 15|07|2013, CITYLAB (www.citylab.com)

79

Τραγικό παράδειγμα αποτελεί η πρόσφατη περίπτωση της δολοφονίας του Trayvon Martin στη Florida στις 26 Φεβρουαρίου του 2012. Ο Trayvon με τον πατέρα του επισκέπτονταν την κοπέλα του δεύτερου, η οποία έμενε σε μια τέτοια περιφραγμένη κοινότητα. Ενώ το ζευγάρι έλειπε για δείπνο, ο Trayvon είχε πάει στο ψιλικατζίδικο και επέστρεφε σπίτι, όταν εντοπίστηκε από τον Zimmerman, που εκτελούσε καθήκοντα εθελοντή φρουρού100. Ο Λατινοαμερικάνος Zimmerman τον ακολούθησε και τηλεφώνησε στην αστυνομία διότι του φάνηκε ύποπτος (την καχυποψία απέναντι σε έναν μαύρο νέο που κυκλοφορούσε στην περιοχή πιθανόν ενίσχυσε το γεγονός ότι ο 17χρονος φορούσε κουκούλα). Λίγα λεπτά αργότερα ο Zimmerman πυροβόλησε τον άοπλο Martin με αποτέλεσμα ο νεαρός να σκοτωθεί. Παρόλο που ουσιαστικά επρόκειτο για εν ψυχρώ δολοφονία, αφού ο Martin ήταν άοπλος και δεν υπήρχαν ενδείξεις συμπλοκής, ο Zimmerman αθωώθηκε για όλες τις κατηγορίες που τον βάρυναν, γεγονός που πυροδότησε εντάσεις στην πολιτεία της Florida (και όχι μόνο), θέτοντας εκ νέου συζητήσεις για το ρόλο των φυλετικών διακρίσεων και τη παραβίαση πολιτικών διαιωμάτων. Το παράδειγμα αυτό καταδεικνύει το γεγονός ότι, ενώ οι γειτονιές αυτές είναι το μέρος όπου οι άνθρωποι διάλεξαν να κατοικούν για να προστατευτούν από το έγκλημα, τους “έξω” και την οικονομική ανασφάλεια, αυτό δεν ισχύει πάντα, αφού προωθώντας την καχυποψία και τις κοινωνικές διαιρέσεις, οι κλειστές κοινότητες είναι τελικά πολύ πιθανό να θέσουν σε κίνδυνο την ασφάλεια αντί να την αυξήσουν.

33_ πινακίδα έξω από περιφραγμένη κοινότητα που προειδοποιεί για την ιδιωτική αστυνόμευση του χώρου

100

80

Στις περιφραγμένες κοινότητες συνηθίζεται η πρακτική του neighborhood watch, όπου ορισμένοι κάτοικοι αναλαμβάνουν εθελοντικά χρέη φύλακα.

34_ prosperity, a gated community | comic | Clay Bennett

35_ “the ownership society� | comic | Kirk Anderson

81

36_ “the Village”, M. Night Shyamalan

«Πρόκειται απλώς για το πώς να προφυλάξεις την αθωότητά σου, ώστε να μην πληγωθεί από τα “πλάσματα” που ελλοχεύουν στη ζωή σου· για την επιθυμία να προφυλάξεις τα παιδιά σου από την επαφή με το άγνωστο. Αν αυτά τα “πλάσματα” πλήγωσαν εσένα, δε θέλεις να πληγώσουν και τα παιδιά σου, και ίσως η νεότερη γενιά να είναι πρόθυμη να διακινδυνεύσει κάτι τέτοιο»101. Ο Zizek χρησιμοποιεί τη ταινία του Shyamalan “The Village”, παρομοιάζοντας τον τόπο αυτό με τις περιφραγμένες κοινότητες της Αμερικής και την εμμονή με την ασφάλεια, υποστηρίζοντας πως, όπως και στην ταινία έτσι και σε αυτές τις κοινότητες, «το “κακό” δεν αποκλείεται απλώς από τον κλειστό αυτόν ουτοπικό χώρο – μεταμορφώνεται σε μια μυθική απειλή, με την οποία η κοινότητα κλείνει προσωρινή ανακωχή και απέναντι στην οποία πρέπει να παραμένει σε διαρκή κατάσταση εκτάκτου ανάγκης»102.

101 102

82

Slavoj Zizek, Βία – έξι λοξοί στοχασμοί, SCRIPTA, ΑΘΗΝΑ 2010 ο.π.

4.3| Davis και Περιφέρειες Κοινωνικού Ελέγχου103

Κεντρική Επιχειρηματική Ζώνη Μεταβατική Ζώνη: νέοι μετανάστες, υποβαθμισμένες κατοικίες, εργοστάσια, εγκατάλειψη Ζώνη Εργατικής Τάξης: διαμερίσματα Ζώνη Κατοίκησης: μονοκατοικίες με αυλή Ζώνη Προαστίων

το ομόκεντρο διάγραμμα του Burgess

103

Η παρούσα ενότητα αποτελεί μια πιο συνοπτική παράθεση της ενότητας ΟΙ ΗΜΙΣΕΛΗΝΟΙ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΟΛΗΣ από το βιβλίο του Mike Davis, Πέρα από το Blade Runner

83

Σε αντίθεση με το ομόκεντρο διάγραμμα του Burgess, όπου η κοινωνικοοικονομική δομή της πόλης αναπτύσσεται ομόκεντρα με τις ιδιαίτερες αρχιτεκτονικές οικολογίες και τις φέτες που αντιπροσωπεύουν εθνικούς θυλάκους να μοιάζουν με σφήνες επάνω της, ο Davis αναγνωρίζει πως στο σύγχρονο μητροπολιτικό Los Angeles, εμφανίζονται συνεχώς νέα είδη θυλάκων που δημιουργούνται σε άμεση συνάρτηση με την στρατιωτικοποίηση του τοπίου, τα οποία ονομάζει Περιφέρειες Κοινωνικού Ελέγχου [Π.Κ.Ε.], καθώς “αρμονικά” συμμειγνύουν τις κυρώσεις του ποινικού ή αστικού κώδικα με τη χωροταξία. Τονίζει πως οποιαδήποτε χαρτογράφηση του αστικού χώρου μετά τον Burgess θα πρέπει να αναγνωρίσει την επιρροή που ασκούν οι εφιάλτες στο δημόσιο τοπίο. Βασισμένες στη θεωρία της αστυνομίας πως η χάραξη ζωνών μπορεί να καταπνίξει προβλήματα εγκληματικότητας που δεν θα μπορούσαν να αποτραπούν αλλιώς, οι Π.Κ.Ε. διακρίνονται σε τέσσερις περιφέρειες: της περιστολής, της επιβάρυνσης, της περίκλεισης και του αποκλεισμού· η κάθε μία από τις οποίες διαδραματίζει το δικό της ρόλο στο σαρωνόμενο τοπίο του Los Angeles.

ΠΕΡΙΣΤΟΛΗ ΕΠΙΒΑΡΥΝΣΗ ΠΕΡΙΚΛΕΙΣΗ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ

οι Π.Κ.Ε. του Mike Davis

84

Οι περιφέρειες της περιστολής επεκτείνουν την εξουσία της αστυνομίας να επέμβει σε περιπτώσεις αξιόποινων πράξεων, αλλά και στην χάραξη ζωνών σε περιοχές που θεωρούνται πόλοι έλξης της εγκληματικότητας. Οι ταραχές του 1965 πρόσφεραν στα αστυνομικά τμήματα το πρόσχημα να διευρύνουν τη συμμετοχή τους σε ζητήματα πολεοδομικά και χωροταξικά, καθιστώντας το L.A.P.D. βασικό παράγοντα στη διαδικασία επανασχεδιασμού του Downtown104. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το γεγονός ότι εκπρόσωποι της αστυνομίας άσκησαν πιέσεις ενάντια στην πρόβλεψη δημόσιων αποχωρητηρίων γιατί γίνονταν συχνά σκηνές εγκλημάτων, ενάντια στην ανοχή της παρουσίας πλανόδιων μικροπωλητών, ενώ στο Thousand Oaks, ο σύνδεσμος του σερίφη στην πολεοδομική επιτροπή έπεισε το δήμο να θέσει εκτός νόμου τους παραδρόμους ως “προτεραιότητα πρόληψης της εγκληματικότητας”105.Η επιβάρυνση αφορά προσαυξημένες ομοσπονδιακές ή πολιτειακές ποινές για εγκλήματα που έχουν διαπραχθεί εντός μιας συγκεκριμένης ακτίνας γύρω από δημόσια ιδρύματα. Το βασικό μειονέκτημα αυτής της εφαρμογής είναι πως δημιουργεί γόνιμο έδαφος σε νέους νόμους που στοχεύουν σε ιδιαίτερες ομάδες του πληθυσμού και ιδιαίτερες τοποθεσίες, εγκληματοποιώντας μια ειδάλλως σύννομη συμπεριφορά. Ένα βήμα παρακάτω από αυτήν την “εγκληματοποίηση συμπεριφοράς” προσδιορίζονται οι περιφέρειες περίκλεισης, που σχεδιάστηκαν έτσι ώστε να επιβάλλουν καραντίνα σε δυνητικά επιδημικά κοινωνικά προβλήματα ή σε ανεπιθύμητους κοινωνικούς τύπους. Η επίσημη απάντηση της πόλης στην αύξηση του άστεγου πληθυσμού είναι η απαγόρευση σκηνών και αυτοσχέδιων καταλυμάτων σε δημόσιους χώρους, το κλείσιμο των πάρκων το βράδυ, η απαγόρευση κατάκλισης ή έστω και καθίσματος στα πεζοδρόμια και η απαγόρευση της δημόσιας ούρησης, με τους παραβάτες να τιμωρούνται με πρόστιμα ή ακόμα και κατάσχεση των υπάρχοντών τους. Στην προσπάθεια να εμποδίσει τη διασπορά των άστεγων, η πόλη από τις αρχές του 1980 τους κρατάει “περικλεισμένους” μέσα σε μια περιοχή 50 οικοδομικών τετραγώνων στο Skid Row, καθιστώντας την περιοχή το μεγαλύτερο υπαίθριο πτωχοκομείο των Ηνωμένων Πολιτειών. Το 1996, το δημοτικό συμβούλιο επισημοποιεί το status quo, κηρύσσοντας ένα κομμάτι των πεζοδρομίων του Skid Row σε “επίσημη ζώνη κατάκλισης”. Η τελευταία από τις Π.Κ.Ε. αφορά τον αποκλεισμό ομάδων από παρίες εκτός του δημόσιου χώρου, ή ακόμα και των ορίων της πόλης. Αυθαίρετες τακτικές όπως η επιχείρηση “Street Clear”106, και διατάξεις κατά της κατασκήνωσης έχουν σκοπό έχουν να εξαφανιστούν οι άστεγοι από την πόλη. Τέτοιες διατάξεις αποκλεισμού όμως τελικά απλώς προκαλούν μια αλυσιδωτή αντίδραση, αφού σπρώχνουν τις στιγματισμένες κοινωνικές ομάδες από τη μια πόλη στην άλλη, “αναγκάζοντας” τις επόμενες πόλεις να υιοθετήσουν παρόμοιες τακτικές προκειμένου, σύμφωνα με τον Davis, να μην καταντήσουν το τοπικό ισοδύναμο μιας ανθρώπινης χωματερής. Η στρατηγική των περιφερειών κοινωνικού ελέγχου είναι φανερό πως εγκληματοποιεί την προσωπική κατάσταση των ατόμων βάσει της κατάταξής τους σε στιγματισμένες ομάδες ή της συμμετοχής τους σε συμμορίες, ακόμα και αν δεν έχει τελεστεί αξιόποινη πράξη107.

104 105 106

107

Mike Davis, Πέρα από το Blade Runner | αστικός έλεγχος – η οικολογία του φόβου, Futura, Αθήνα 1998 ο.π. Στο Anaheim μια ομάδα πολιτών με την υποστήριξη του δήμου αδειάσανε τόνους κοπριάς στα τοπικά πάρκα ώστε η δυσωδία να κρατήσει μακριά τους ανεπιθύμητους.

Mike Davis, Πέρα από το Blade Runner | αστικός έλεγχος – η οικολογία του φόβου, Futura, Αθήνα 1998

85

η περιοχή Skid Row στον χάρτη του κέντρου

37_ POPULATION: too many | πινακίδα στο Skid Row

86

38, 39_ Skid Row - το μεγαλύτερο υπαίθριο πτωχοκομείο στις Η.Π.Α.

87

40_ Skid Row - Los Angeles Poster Series | B. Huitz

88

41_ Skid Row - Los Angeles Poster Series | B. Huitz

89

42_ Skid Row - Los Angeles Poster Series | B. Huitz

90

«έχουμε τόσο πολύ χάσει το Los Angeles ως πραγματική πόλη, ώστε να χρειαζόμαστε αυτό το επίπεδο κοινωνικού ελέγχου για οτιδήποτε μοιάζει με εμπειρία πόλης;» Kevin Starr

91

4.4| στρατιωτικοποιημένη αρχιτεκτονική

«Η υπεράσπιση του πολυτελούς lifestyle στο Los Angeles μεταφράζεται σε

μια διάχυση νέων μορφών καταστολής στο χώρο και την κίνηση, ζωσμένων με την πανταχού παρούσα ένοπλη απάντηση».

Mike Davis

Στην πόλη με το μεγαλύτερο οικιστικό έλλειμα στη χώρα, οι κάτοικοι των ghetto βρίσκονται καθημερινά αντιμέτωποι με καταστάσεις που καταπατούν, εκτός από κάθε θεσμική νομιμότητα, και το στοιχειώδες δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή. Με το φόβο της έξωσης, διστάζουν να αξιώσουν οποιαδήποτε συνταγματική προστασία από την παράνομη έρευνα και κατάσχεση. Υποβάλλονται σε σωματική έρευνα χωρίς αιτία, και οι αστυνομικές αρχές εισβάλλουν στα σπίτια τους χωρίς δικαστικό ένταλμα. Για την κατάχρηση βίας από τα όργανα της τάξης κατηγορείται συχνά ο αρχηγός του L.A.P.D. (Los Angeles Police Department) William Parker, ο οποίος από την δεκαετία του 1950 στρατιωτικοποίησε την αστυνομική δύναμη στρατολογώντας λευκούς Νότιους βετεράνους, που ήταν εξοικιωμένοι με ρατσιστικές πρακτικές. Ο Parker προσπάθησε να κρατήσει τις μειονότητες μακρυά από τους “καλούς” πολίτες. Αυτές οι πρακτικές όχι μόνο δεν καταργήθηκαν με τον καιρό, αλλά θα έλεγε κανείς ότι έγιναν ακόμα πιο έντονες. Στα χρόνια από το 1978 μέχρι το 1992, υπό αρχηγεία Daryl Gates καταγράφτηκαν πάνω από 300 περιπτώσεις που αστυνομικοί άνοιξαν πυρ κατά πολιτών που άνηκαν σε μειονότητες. Ο αρχηγός Gates ενθάρρυνε και δικαιολογούσε τέτοιες συμπεριφορές, όπως για παράδειγμα το 1982, όταν έπειτα από μια σειρά στραγγαλισμών συλληφθέντων νεαρών μαύρων, δικαιολόγησε αυτή την πράξη ανακοινώνοντας πως οι θάνατοι ήταν συνέπεια της ανατομίας των θυμάτων και όχι της καταχρηστικής άσκησης βίας108. Σε μια προσπάθεια να καταγραφεί η αστυνομική βία στις Ηνωμένες Πολιτείες, τον Μάιο του 2013 μια ομάδα πολιτών πήρε την πρωτοβουλία να δημιουργήσει ένα διαδικτυακό αρχείο όπου καταγράφονται οι θάνατοι από πυρά αστυνομικών με τις αντίστοιχες πηγές. Με μια επίσκεψη στην ιστοσελίδα Killed By Police109, παρατηρούμε ότι ο μέσος όρος ανέρχεται σε περίπου 3 θανάτους καθημερινά. Σε ορισμένα οικιστικά συγκροτήματα η δημόσια πρόσβαση ελέγχεται και περιορίζεται με ένοπλα φυλάκια, ενώ υπάρχουν αρχεία με τους συνήθεις επισκέπτες. Η συλλογική τιμωρία εφαρμόζεται και σε αυτήν την περίπτωση στο επίπεδο της κατοικίας, αφού η πολιτεία δίνει το ελεύθερο στους διαχειριστές να εκδιώχνουν τους ενοικιαστές που μένουν εκεί ως δικαιούχοι επιδοτούμενης στέγης, λόγω εγκλημάτων που διέπραξαν συγγενείς ή ακόμα και επισκέπτες τους. Εκτός από την πλήρη στρατιωτικοποίηση ενός ήδη εχθρικού κοι108 109

92

ο.π. http://killedbypolice.net

νωνικού περιβάλλοντος, ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός έρχεται να υπηρετήσει και να αναπαράγει τις λογικές αυτές, επιλέγοντας πρακτικές που εντείνουν το διαχωρισμό και συμπλέουν με τις κυρίαρχες κοινωνικές πολιτικές. Σε πόλεις όπως το Los Angeles παρατηρείται μια δίχως προηγουμένου ανάμειξη αστικού σχεδιασμού, αρχιτεκτονικής και καταστολής σε μια κοινή προσπάθεια για ασφάλεια. Τρανταχτό παράδειγμα αποτελεί το γεγονός ότι χιλιάδες οροφές κατοικιών βάφτηκαν με ταυτότητες αρίθμησης των οδών για την διευκόλυνση του συγχρονισμού επίγειας και εναέριας αστυνόμευσης, με αποτέλεσμα η κάτοψη της πόλης να μοιάζει με αστυνομικό πλέγμα. Η μεταφορά οικονομικών πόρων στην ιδιωτική εταιρική ανάπτυξη επιβεβαιώνει την έλλειψη επενδύσεων στο δημόσιο χώρο. Οι αρχές συναινούν σε μαζικές ιδιωτικοποιήσεις του δημόσιου χώρου και επιχορηγούν καινούριες περιοχές εγκλεισμού. Ο Davis αναλύει πώς οι πρακτικές της αρχιτεκτονικής διευθέτησης του χώρου συναντώνται και σε μικρότερα αρχιτεκτονικά στοιχεία εκτός από τις επεμβάσεις μεγάλης κλίμακας, τα οποία όμως εξίσου αναπαράγουν τον εγκλεισμό ή τον αποκλεισμό ομάδων από τον παραδοσιακό δημόσιο χώρο της πόλης, θέτοντας παραδείγματα όπως την απουσία των χώρων υγιεινής και πόσιμου νερού, τη χρήση αυτόματων ποτιστικών στα πάρκα - ρυθμισμένων να λειτουργούν σε άτακτα χρονικά διαστήματα για να αποτρέψουν τους άστεγους να κοιμηθούν εκεί - , και τα δημόσια παγκάκια που είναι σχεδιασμένα με τρόπο που να είναι αδύνατον να ξαπλώσει κανείς.

93

43_ γέφυρα με καρφιά για την αποφυγή κατάκλισης

44, 45, 46, 47_ “bum - proof” benches

94

Αυτους τους αποκλεισμένους από την πολιτική τάξη ανθρώπους ο Agamben αποκαλεί “Homo sacer”110. Ο Homo sacer πρόκειται για μια φιγούρα στην οποία αποτυπώνεται η παράδοξη σχέση εξουσίας και βιολογικής ζωής. Πρόκειται για τον άνθρωπο που ενώ η κοινότητα τον έχει κρίνει για κάποιο έγκλημα ή κατάσταση, δεν τον καταδικάζει με τους συνηθισμένους τρόπους, αλλά επιτρέπει σε οποιοδήποτε άλλο αποδεκτό μέλος της κοινότητας ακόμα και να τον σκοτώσει ατιμώρητα. Πρόκειται, σύμφωνα με τον Zizek, για «μια ζωή στο όριο, ή καλύτερα για μια παράδοξη ύπαρξη που ανοίγεται στην ανυπαρξία, για το ίδιο το μεταίχμιο μεταξύ ζωής και θανάτου»111.

110 111

Giorgio Agamben, Homo sacer | Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή, Scripta, Αθήνα 2005 Slavoj Zizek, Βία – έξι λοξοί στοχασμοί, SCRIPTA, ΑΘΗΝΑ 2010

95

4.5| 1992 · the uprising

Το βράδυ της 3ης Μαρτίου του 1991, ο Rodney King οδηγεί το αυτοκίνητό του όταν ένα περιπολικό της αστυνομίας του κάνει νόημα να σταματήσει. Ο King τους αγνοεί και ξεκινάει μία καταδίωξη στους δρόμους του Los Angeles. Λίγη ώρα μετά, και ενώ τα αυτοκίνητα έχουν αναπτύξει ταχύτητες διπλάσιες των επιτρεπτών ορίων, ο King συλλαμβάνεται. Αυτό που ακολουθεί είναι σοκαριστικό και καταγράφεται από την ερασιτεχνική κάμερα ενός κατοίκου της περιοχής, του George Halliday, ο οποίος την επομένη παραδίδει το βίντεο – ντοκουμέντο στον τοπικό σταθμό KTLA (channel 5). Μέσα στο επόμενο εικοσιτετράωρο το βίντεο έχει προβληθεί σε όλα τα τοπικά και σε αρκετά διεθνή δίκτυα. Με εννέα κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις – που άφησαν το πρόσωπό του εν μέρει παράλυτο -, ρήξη νεφρού και ένα σπασμένο πόδι, και με το βίντεο που αποδείκνυε την αστυνομική βία να έχει προβλήθεί παντού, υπήρχαν πλέον αποδείξεις για όλα αυτά για τα οποία διαμαρτύρονταν οι κάτοικοι των γκέττο από τις αρχές του 1960. Οι αστυνομικοί παραπέμπονται σε δίκη δέκα ημέρες μετά, με την αστυνομική αναφορά να παραλείπει πλήρως το κομμάτι του ξυλοδαρμού και με τους τέσσερις αστυνομικούς να δηλώνουν αθώοι. Στο ντοκυμαντέρ “UPRISING | Hip Hop and the LA Riots” ο Mc REN, μέλος των N.W.A. λέει πως «αυτό (ο ξυλοδαρμός) δεν ήταν καινούριο φαινόμενο. Απλώς κανένας δεν τους είχε βιντοσκοπήσει μέχρι σήμερα», και ο σκηνοθέτης John Singleton δηλώνει: «ήμουν σοκαρισμένος, και ταυτόχρονα πανηγύριζα! Επιτέλους κάποιος τους βιντεοσκόπησε να το κάνουν αυτό!».

48_ ο ξυλοδαρμός του Rodney King από αστυνομικούς βιντεοσκοπείται

96

Ένα χρόνο μετά, στις 29 Απριλίου του 1992, η ετυμηγορία του δικαστηρίου αθωώνει και τους τέσσερις αστυνομικούς. Αυτό για την μαύρη κοινότητα σήμαινε ότι ακόμα και οι δικαστικές αρχές πίστευαν ότι αυτό που έπραξαν οι αστυνομικοί δεν ήταν λάθος. «Ήταν σαν να βρισκόμαστε 35-40 χρόνια πίσω, όταν η ΚΚΚ σκότωνε τους μαύρους και κανείς δεν έκανε τίποτα»112. Μέσα στην επόμενη ώρα από τη στιγμή που ανακοινώθηκε η ετυμηγορία, πλήθη ανθρώπων κατέκλυσαν το κέντρο της πόλης φωνάζοντας το σύνθημα “no justice, no peace”. Η εξέγερση σύντομα εξαπλώθηκε σε πολλές πόλεις με βίαιες διαδηλώσεις, λεηλασίες, συγκρούσεις και εμπρησμούς. Το γεγονός όμως ότι οι εξεγερμένοι επιτέθηκαν στα κεντρικά της αστυνομίας έφερε τη συνειδητοποίηση ότι αυτό που θα ακολουθούσε θα ήταν η πιο βίαια εξέγερση στην ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών. Οι αστυνομικές δυνάμεις ήταν αδύνατον να καταστείλουν το εξαγριωμένο πλήθος, και ο πρόεδρος Bush ζήτησε από το Υπουργείο Δικαιοσύνης να αναθέσει σε ομοσπονδιακό δικαστήριο την επανάληψη της δίκης και να κηρύξει στρατιωτικό νόμο. Στην πόλη στάλθηκαν 750 ομοσπονδιακοί αστυφύλακες, 2800 μέλη της Εθνοφρουράς για να ενωθούν με την αστυνομία, και τέθηκαν σε ετοιμότητα 4000 στρατιώτες. Το μεγάλο λάθος της αστυνομίας ήταν ότι ανακοίνωσαν τον ερχομό των ενισχύσεων. Αυτό σε συνδυασμό με το κλείσιμο των σχολείων τη δεύτερη μέρα των ταραχών, ερμηνεύτηκε ως μια τελευταία προειδοποίηση για τους εξεγερμένους να συμμετάσχουν στη γενική αναδιανομή του πλούτου, αφού οι ίδιοι δε θεωρούσαν τις πράξεις τους λεηλασίες, απλά μόνον μια ευκαιρία να πατσίσουν με όσους τους εκμεταλλεύονται. Μέσα σε τρεις νύχτες στο Los Angeles σκοτώνονται 54 άτομα, τραυματίζονται 2300, γίνονται περίπου 13200 συλλήψεις, ενώ ο οικονομικός απολογισμός μετράει ζημιές ύψους ενός δισεκατομμυρίου δολλαρίων. Ακούγοντας και διαβάζοντας μαρτυρίες των ανθρώπων που συμμετείχαν στις ταραχές και τις λεηλασίες, καταλαβαίνει κανείς ότι γνώμωνας γι’αυτά τα γεγονότα δεν ήταν μοναχά η φυλή, αλλά κυρίως η απελπισία και τη ταξική απέχθεια. Οι εξεγέρσεις ξέσπασαν λόγω της τυφλής βίας που από χρόνια ασκούταν σε άτομα περιθωριοποιημένων ομάδων. Η αφορμή ξεπρόβαλε βίαια μέσα από το καταπιεστικό καθεστώς της καθημερινότητάς τους· την ανέχεια, την ανεργία, την οικονομική απόγνωση, τον κοινωνικό αποκλεισμό και τον αστικό εγκλεισμό, μα, πάνω απ’όλα, μέσα από την αυταρχική διάθεση της πλήρως στρατιωτικοποιημένης αστυνομίας.

112

Μια γυναίκα από το πλήθος μιλάει στο ντοκυμαντέρ UPRISING | Hip Hop and the LA Riots

97

49_ η εικόνα της πόλης κατά τη διάρκεια των ταραχών

50, 51_ κατεστραμμένα κτίρια μετά τις ταραχές

98

4.6| οι θερμικές ανωμαλίες

Στις 30 Απριλίου του 1992, το ραδιόμετρο AVHRR, ένα όργανο που χρησιμοποιείται για να καταγράφει θερμικές ανωμαλίες από δορυφόρο, αποτύπωσε μια μεγάλη θερμική ανωμαλία στο Los Angeles νοτιοδυτικά του κέντρου. Αυτό που συνέλλαβε το ραδιόμετρο δεν ήταν άλλο από τη θερμότητα μιας κοινωνικής έκρηξης.

52, 53_ η εικόνα της πόλης κατά τη διάρκεια των ταραχών

99

54_ άποψη του L.A. κατά τη διάρκεια των ταραχών

100

«Με τον τρόπο αυτό, οι ταραχές με αφορμή τον Rodney King, αν και ήταν ένα ψηφιδωτό από

δεκάδες χιλιάδες πράξεις οργής και απελπισίας, γίνονταν αντιληπτές από τροχιά ως ένα ενιαίο γεωφυσικό φαινόμενο, που μπορεί να συγκριθεί με την έκρηξη του Πινατούμπο στις Φιλιππίνες, το 1991, ή τις τεράστιες πυρκαγιές (επίσης μια μορφή εμπρησμού) που κατέφαγαν τα ινδονησιακά δάση το 1997. Η αλήθεια είναι πως αν κάποιοι εξωγήινοι ταξιδιώτες όντως παρακολουθούσαν τη Γη από κάποιο κρυφό αστεροσκοπείο στη Σελήνη ή τις εσχατιές του Άρη, θα σάστιζαν από το πόσο εξαιρετικά εύφλεκτο είναι το Los Angeles. Καμιά άλλη περιοχή στον πλανήτη δεν παράγει τόσο συχνά μεγάλες «θερμικές ανωμαλίες». Όταν την παρατηρεί κανείς από το διάστημα, η πόλη που άλλοτε έτρεφε τις αυταπάτες για ένα διηνεκές χωρίς φυσικούς ή κοινωνικούς περιορισμούς, τώρα τον θαμπώνει με την απόκοσμη ομορφιά μιας ηφαίστειας έκρηξης».

Mike Davis113

113

Mike Davis, Πέρα από το Blade Runner | αστικός έλεγχος – η οικολογία του φόβου, Futura, Αθήνα

101

4.7| απολογισμός

Η επίσημη αντίδραση στις ταραχές ήταν η μεγαλύτερη επιχείρηση συνδυασμού φορέων επιβολής της δημόσιας τάξης στην ιστορία. Για εβδομάδες αργότερα, οι ελίτ μονάδες Metro Squad του LAPD, με την υποστήριξη της Εθνοφρουράς, έκαναν εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στις φτωχογειτονιές, αναζητώντας κλοπιμαία, ενώ οι Συνοριακοί Φρουροί χτένιζαν τους δρόμους για άτομα χωρίς πιστοποιητικά παραμονής. Πολλοί άστεγοι και μετανάστες φυλακίστηκαν μόνο και μόνο γιατί παραβίασαν την απαγόρευση κυκλοφορίας. Το κλίμα αστάθειας και τρομολαγνείας που είχε δημιουργηθεί έδωσε βάση σε προτάσεις ακραίου παραλογισμού και ρατσιστικής διάθεσης, όπως την απέλαση των μεταναστών και την αφαίρεση της ιθαγένειας από τους μετανάστες 2ης και 3ης γενιάς. Ανεπηρέαστος δεν έμεινε ούτε ο οικονομικός κλάδος της πόλης. Όσες επιχειρήσεις είχαν απομείνει μέχρι το 1992 στο κέντρο, μετά τις ταραχές μετέφεραν τις δραστηριότητές τους στο Bunker Hill και στο Mid-City, προκαλώντας την οριστική ερήμωση του εμπορικού κέντρου και μεταμορφώνοντάς το σε μια πόλη – φάντασμα με ψηλά κτίρια. Η αστυνομία τώρα ενισχύει το ρόλο της ως πολεοδομικός σχεδιαστής του Downtown, με κυρίαρχο επιχείρημα την ειδίκευσή της στον τομέα της ασφάλειας, ασκώντας πολιτικές πιέσεις για την επέκταση της γης υπέρ της δημόσιας τάξης με τη διεκδίκηση πρόσθετων αποθηκευτικών χώρων για τον διογκώμενο πληθυσμό των κρατούμενων και εγκαταστάσεων διοίκησης και εκπαίδευσης. Δεν είναι τυχαίο ότι η California κατέχει το τρίτο πολυπληθέστερο σωφρονιστικό σύστημα παγκοσμίως (μετά την Κίνα και τις ΗΠΑ ως σύνολο) και την μοναδική ηπειρωτική φυλακή τετάρτου επιπέδου ασφαλείας – την Calipatria State Prison. Θα περίμενε κανείς ότι οι ταραχές θα οδηγούσαν σε μια εκλογίκευση της κατάστασης και το θέμα της υπεράσπισης του δημόσιου χώρου θα γινόταν προτεραιότητα. Αντίθετα, το Los Angeles εξελίσσεται σταθερά σε μια εκτός ανθρώπινης κλίμακας πόλη, με πρακτικές που έχουν νομιμοποιηθεί χωρίς να έχει αλλάξει κανένας συσχετισμός.

102

«Το Los Angeles είναι μια πόλη που σχεδιάζεται ολοένα και περισσότερο για ανθρώπους δύο

ταχυτήτων. Οι λόγοι που θα μπορούσαν να προκαλέσουν κοινωνική ανάφλεξη είναι πολλοί. Η αφορμή δεν ήταν απλώς ένα συμβάν που ξεσήκωσε τους απόκληρους της πόλης. Ήταν ο ίδιος ο χώρος της πόλης, που γέννησε και καλλιέργησε συμπεριφορές απομόνωσης και αυταρχισμού. Αυτό που συναντάμε στο Los Angeles από το 1965 μέχρι και σήμερα είναι μια υπέρμετρη προσπάθεια διόγκωσης της ιδιωτικής σφαίρας έναντι της δημόσιας. Η εξέγερση δεν αφορούσε μόνο το χρώμα του δέρματος του Rodney King, αλλά τη διαπίστωση ότι η αστυνομία ελέγχει, επεμβαίνει και διαχειρίζεται πλήρως τη δημόσια σφαίρα της πόλης. Ο δημόσιος χώρος της πόλης, έπαψε να αποτελεί σημείο αναφοράς της κοινότητας του Los Angeles. Έπαψε να αποτελεί χώρο εκτόνωσης των κοινωνικών αξιών, των κοινωνικών αντιφάσεων, των κοινωνικών διεκδικήσεων. Έπαψε να αποτελεί το πεδίο όπου η κοινωνία δημιουργεί – κατά μία έννοια – τον εαυτό της»114.

114

https://cityfairytale.wordpress.com

103

| επίλογος

Οι πρακτικές “κάθαρσης” των πόλεων που μελετήθηκαν στην παρούσα εργασία ήταν ο αποκλεισμός, ο εξευγενισμός και η στρατιωτικοποίηση του αστικού τοπίου. Τα παραδείγματα πόλεων που τέθηκαν έρχονται σε σειρά κατ’ αντιστοιχία με τις παραπάνω πρακτικές· στο Παρίσι εφαρμόστηκε ο αποκλεισμός ομάδων από το κέντρο, στο Λονδίνο ο εξευγενισμός του, ενώ στο Los Angeles υπερτερεί η στρατιωτικοποίηση του κέντρου με την αστυνομία να έχει πάρει τα ηνία στον αστικό σχεδιασμό της πόλης. Στο Παρίσι, ο κοινωνικός με τον γεωγραφικό αποκλεισμό συνδυάζονται θέτοντας τις περιθωριοποιημένες ομάδες στις παρυφές του αστικού ιστού, στο Λονδίνο η πολεοδομία συμβάλλει σε μια οπτική “απάτη” απόκρυψής τους, ενώ στις Ηνωμένες Πολιτείες βρίσκουμε τις ομάδες αυτές σε “στεγανές κύστεις” στο εσωτερικό των κέντρων των πόλεων. Ενώ σε κάθε παράδειγμα πόλης υπερτερεί μια πρακτική διάκρισης έναντι κάποιας άλλης, παρατηρείται πως είναι αλληλένδετες και σε πολλές περιπτώσεις εφαρμόζονται στο ίδιο πεδίο. Σύμφωνα με τον Simie, «οι πολεοδόμοι συχνά προσπαθούν να επιδιορθώσουν με το ένα χέρι ό,τι έχουν χαλάσει με το άλλο». Προσπαθούν να διορθώσουν συνθήκες που είναι συχνά οι ίδιες αποτέλεσμα προηγούμενων διορθώσεων. Ο Zizek θεωρεί πως η άρνηση να αναγνωρίσουμε σε εκείνους που βρίσκονται έξω από τη δική μας κοινότητα τα ίδια βασικά δικαιώματα με αυτών που συμπεριλαμβάνονται σε αυτήν είναι μια παραβίαση της αυθόρμητης ηθικής μας τάσης. Στην Ευρώπη, οι ορατές αστικές συγκεντρώσεις ανθρώπων με διαφορετικά φυλετικά χαρακτηριστικά δεν φαίνεται να έχουν αναπτυχθεί ακόμα σε τέτοιο βαθμό αντίστοιχο των Ηνωμένων Πολιτειών. Τα Banlieues της Γαλλίας δεν συγκρίνονται με τα ghetto της Αμερικής· παρόλο που και εδώ υπάρχουν φαινόμενα έκπτωσης και αποστέρησης, αυτά έχουν κυρίως ταξική βάση και ο αποκλεισμός δεν ανάγεται τόσο σε φυλετικές διακρίσεις. Βεβαίως, παρόλο που ο κοινωνικός και ο γεωγραφικός αποκλεισμός πολύ συχνά συναντώνται μαζί, οι εντονότερα αποκλεισμένοι, αυτοί που δεν έχουν καμία κατοικία, ούτε καν περιφραγμένη, είναι εκείνοι που υφίστανται και τον πιο έντονο διωγμό από το κέντρο της σύγχρονης μητρόπολης. Συνέπεια αυτών, οι εξεγέρσεις των μητροπολιτικών περιοχών. Οι εξεγέρσεις που αναφέρθηκαν παραπάνω δεν ήταν απλώς ξεσπάσματα απέναντι σε δικαστικές αποφάσεις ή στην καταχρηση της αστυνομικής εξουσίας. Αν και δεν παίρνουν τις διαστάσεις ενός κοινωνικού αστικού κινήματος, τα αίτια αυτών των εκρήξεων ήταν, κατά βάση, χωρικά. Το αίσθημα της κοινωνικής απομόνωνσης, η πόλη ως θύλακας κοινωνικής αδικίας και το εχθρικό αστικό περιβάλλον, καλλιεργούν την ανάγκη για βίαια ξεσπάσματα και για δράσεις ανάκτησης ή ακόμα και άρνησης της πόλης (urbicide). Ο Φιλιππίδης υποστηρίζει πως οι σύγχρονες δημογραφικές τάσεις καταδεικνύουν πως η περαιτέρω αστικοποίηση των πόλεων θα συνεχιστεί και πως όλων των ειδών οι στρατιωτικές επιχειρήσεις αναμένεται στο μέλλον να εμφανίζουν κάποια αστική διάσταση, καθώς σε συνδυασμό με την οικονομική πίεση, η χαμηλού επιπέδου αστική εξέγερση είναι πιθανό να εξελιχθεί στο πιο δημοφιλές είδος πολέμου. Οι ταραχές ποτέ δεν συμβαίνουν απλά για να γίνουν. Είναι πάντα ένα αποτέλεσμα κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών, και αποτελούσαν πάντα μορφή διαμαρτυρίας των αποκλεισμένων ενάντια σε συνθήκες που τους επιβλήθηκαν. Οι επίσημες αντιδράσεις των αρχών εγείρουν το ερώτημα αν έχουμε όντως καταντήσει μια κοινωνία παράνοιας: όταν κάποιος που η ίδια η πόλη τον διώχνει και κάνει τη ζωή του αφόρητη τελικά εξεγείρεται και την καίει, αυτό σημαίνει ότι είναι ένας βίαιος άνθρωπος, ή ότι προσπαθεί να παραμείνει άνθρωπος; Η καταστολή τελικά αποδεικνύεται αναποτελεσματική για την ουσιαστική αποφυγή των συρράξεων. Η πόλη πρέπει να αλλάξει τον τρόπο που αντιμετωπίζει τους ανθρώπους της, ώστε αυτοί να μην προσπαθούν πλέον να δραπετεύσουν από αυτήν.

105

«Η κόλαση των ζωντανών δεν είναι κάτι που αφορά το μέλλον’ αν υπάρχει μια

κόλαση, είναι αυτή που υπάρχει ήδη εδώ, η κόλαση που κατοικούμε καθημερινά, που διαμορφώνουμε με τη συμβίωσή μας. Δύο τρόποι υπάρχουν για να μην υποφέρουμε. Ο πρώτος είναι για πολλούς εύκολος: να αποδεχθούν την κόλαση και να γίνουν τμήμα της μέχρι να καταλήξουν να μην τη βλέπουν πια. Ο δεύτερος είναι επικίνδυνος και απαιτεί συνεχή προσοχή και διάθεση για μαθηση: να προσπαθήσουμε και να μάθουμε να αναγνωρίζουμε ποιος και τι, μέσα στην κόλαση, δεν είναι κόλαση, και να του δώσουμε διάρκεια, να του δώσουμε χώρο...

106

...και ακούω από τη φωνή σου τις αόρατες αιτίες για τις οποίες οι πόλεις ζούσαν, και για τις οποίες ίσως, μετά το θάνατό τους, θα ξαναζήσουν». Καλβίνο, Αόρατες Πόλεις

107

| βιβλιογραφία

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

David Harvey, Εξεγερμένες Πόλεις – Από το δικαίωμα στην πόλη στην επανάσταση της πόλης, ΚΨΜ, Αθήνα 2013 Italo Calvino, ΟΙ ΑΟΡΑΤΕΣ ΠΟΛΕΙΣ, Καστανιώτης, Αθήνα 2009 J.M.Simmie, Citizens in Conflict – the Sociology of town planning, Hutchinson Educational Ltd, G.B. 1974 Paul Virilio, Πανικόβλητη Πόλη, Νησίδες, Θεσσαλονίκη 2004 Stephen Graham, Cities Under Siege – The New Military Urbanism, Verso, London & N. Y. 2010 Gregor J. Ashworth, War and the City, Routledge, London & N. Y. 1991 Χρήστος Φιλιππίδης, Πόλη, Κρίση και Πυρωμένο Σίδερο, Futura, Αθήνα 2014 Παναγιώτης Κονδύλης, Θεωρία του Πολέμου, Θεμέλιο, Αθήνα 1999 Μανώλης Παπαδολαμπάκης, Η Πόλη, η Πάλη των Τάξεων και η Πολεοδομία, Καστανιώτης, Αθήνα 1976 Karl Marx, Οι ταξικοί αγώνες στη Γαλλία από το 1848 ως το 1850, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2000 René Héron de Villefosse, Histoire de Paris E.J.Hobsbawn, ΟΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΕΣ, Πολιτεία , Αθήνα 1975 Friedrich Engels. The Housing Question. International Publishers. N. Y. 1935 Ιωάννα Καυταντζόγλου, ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ: ΕΚΤΟΣ, ΕΝΤΟΣ ΚΑΙ ΥΠΟ – θεωρητικές, ιστορικές και πολιτικές καταβολές μιας διφορούμενης έννοιας, Σαββάλας, Αθήνα 2006 Slavoj Zizek, Βία - έξι λοξοί στοχασμοί, SCRIPTA, Αθήνα 2010 Glasson J. & Marshall T., Regional Planning, Routledge, Oxfordshire 2007 Neil Smith, New Urban Frontier: Gentrification and the Revanchist City, Routledge, London 1996 Enzo Mingione, Social Conflict and the City, Basic Blackwell Publisher Ltd., Oxford 1981 Anthony Giddens, The Class Structure of the Advanced Societies, Harper & Row, New York 1973 Mike Davis, Πέρα από το Blade Runner | αστικός έλεγχος – η οικολογία του φόβου, Futura, Αθήνα 1998 Giorgio Agamben, Homo sacer | Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή, Scripta, Αθήνα 2005 Paul Hirst, Space and Power – Politics, war and architecture, Polity, Cambridge 2005 Jane Jacobs, The Death and Life of Great American Cities, Random House, N. Y. 1961

109

| αρθρογραφία & ερευνητικές εργασίες

• • • • • • • •

• • • • •

Violence in the City: An End or a Beginning. Report by Governor’s Commission on the Los Angeles Riots, 1965 Λαφαζάνη Δώρα, “Χώρος και κοινωνικές σχέσεις: χώρος και κοινωνικός αποκλεισμός”, Σύγχρονα θέματα: τριμηνιαία έκδοση επιστημονικού προβληματισμού και παιδείας (62), Ιανουάριος - Μάρτιος 1997 Silvia Gullino, Urban regeneration and democratization of information access: CityStat experience in Baltimore, Journal of Environmental Management W.G. Runciman, How many classes are there in contemporary British society?, Sociology, vol. 24, No. 3, Sage Publications Ltd., Αύγουστος 1990 Thomas Maloutas, Urban Outcasts: A Contextualized Outlook on Advanced Marginality, International Journal of Urban and Regional Research, vol. 33.3, Σεπτέμβριος 2009 CONTEMPORARY STATES OF EMERGENCY - The Politics of Military and Humanitarian Interventions, edited by Didier Fassin and Mariella Pandolfi, Zone Books, New York 2010 Edward J. Blakely & Mary Gail Snyder, Fortress America - Gated Communities in the United States, Brookings Institution Press Stephen Graham, The Urban ‘Battleship’, SAGE journals, 15|02|2010

Σαββίδης Γεώργιος, Παρίσι-Νοέμβρης 2005: Η «μάχη» των μεταναστών για Ισότητα , ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ, ΑΘΗΝΑ 2006 Σιδηρόπουλος Γ., Στεργίου Μ., Αστική Ανανέωση και Εξευγενισμός - Οι Ελληνικές Ιδιαιτερότητες, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ, Μάιος 2011 Amy Siciliano, La Haine: Framing the ‘Urban Outcasts’, UNIVERSITY of TORONTO Θάνος Ανδρίτσος, Από την Κοινωνική Δικαιοσύνη και την Πόλη στις Εξεγερμένες Πόλεις – μια αναφορά στη ριζοσπαστική γεωγραφία μέσα από το έργο του David Harvey, ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ, Οκτώβρης 2012 Δανιηλίδης Αλέξανδρος, Ο εξευγενισμός στα σύγχρονα αστικά κέντρα – το παράδειγμα του Χάρλεμ, ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ, Μάρτιος 2011

111

| ιστογραφία & φιλμογραφία

στην εφημερίδα The Guardian, στη διεύθυνση https://www.theguardian.com • • • • • • •

Peter Walker, Brixton: could it happen again? 30 years after the riots, 02|05|2011 Newburn T., Lewis P. and Metcalf J., A new kind of riot? From Brixton 1981 to Tottenham 2011, 09|12|2011 Saskia Sassen, Who owns our cities – and why this urban takeover should concern us all, 24|11|2015 Pete Saunders, The death of America’s suburban dream, 05|09|2014 Herwig Scherabon, The art of gentrification: city data made beautiful, 30|11|2016 Alex Andreou, anti – homeless spikes: ‘sleeping rough opened my eyes to the city’s barbed cruelty’, 18|02|2015 Amelia Gentleman, ‘Every day is a struggle’: rough sleeping on the rise in London, 09|03|2016

υπόλοιπη ιστογραφία • • • • • • • • •

Darcus Howe, στο Greek Left Review, An Interview with Darcus Howe, https://greekleftreview. wordpress.com/2011/08/16/an-interview-with-darcus-howe-audio/ Simon Heffer, We pay to have an underclass, The Telegraph, 29/08/2007, http://www.telegraph. co.uk/comment/personal-view/3642304/We-pay-to-have-an-underclass.html https://socialistworker.co.uk/art/25191/Socialist+Workers+Party+statement+on+the+riots Tariq Ali, Why here, why now, Λονδίνο, London Review of Books, 09/08/2011, https://www.lrb. co.uk/blog/2011/08/09/tariq-ali/why-here-why-now/ Slavoj Zizek, Shoplifters of the World Unite | Slavoj Zizek on the meaning of the riots, London Review of Books, 19/08/2011, https://www.lrb.co.uk/2011/08/19/slavoj-zizek/shoplifters-of-theworld-unite Sarah Goodyear, The Threat of Gated Communities, CITYLAB, 15|07|2013, www.citylab.com http://killedbypolice.net https://cityfairytale.wordpress.com Bruce Crumley, The Riots of Paris and London: A Tale of Two Cities, TIME, 09|08|2011, http://world. time.com/2011/08/09/the-riots-of-paris-and-london-a-tale-of-two-cities/

φιλμογραφία • Mathieu Kassovitz, La Haine, France, 1995 • M. Night Shyamalan, The Village, U.S.A, 2004 • Mark Ford, UPRISING: Hip Hop and the LA Riots, U.S.A, 2012

113

| πηγές εικόνων

1_

2_

3_

4_

5_

6_ 7_

8_

9_

10_ 11_

12_

13_ 14_

15_

16_

17_

18_

19_

20_ 21_

1860 – L’Ile de la Cité avant Haussmann http://www.paris-unplugged.fr/1860-lile-de-la-cite- avant-haussmann-suite/ La rue Saint-Médard dans le passé http://www.parisrues.com/rues05/paris-avant-05-rue-saint- medard.html L’ HISTOIRE PARL’ IMAGE, FÉVRIER ET JUIN 1848 , https://www.histoire-image.org/etudes/fevri er-juin-1848?c=barricades&d=1&i=674&id_sel=673 Baron Haussmann Stock Photos and Images http://www.alamy.com/stock-photo/baron-hauss mann.html The Art of Documentary Photography, Art of Old Paris, https://www.nga.gov/feature/atget/ works_art.shtm http://player.hu/eletmod/turistalatvanyossagok-es-kornyezetuk/ GEORGES-EUGÈNE HAUSSMANN : ARRONDISSMENTS & BOULEVARDS, http://www.citi. io/2015/03/27/georges-eugene-haussmann-arrondissments-boulevards/ http://3.bp.blogspot.com/-Amq4ZGUKAt8/U3aLsxnnYuI/AAAAAAAAEBo/FdSQ6Trzrvw/ s1600/2014_05_17_Paris_hausmann+arq+01.jpg Les Misérables movies - a guide to some historical references, http://www.cliomuse.com/les-mis erables-3-guide-to-some-historical-references.html Wikipedia, Paris Commune, https://en.wikipedia.org/wiki/Paris_Commune Architecture of Doom, http://architectureofdoom.tumblr.com/post/37780013422/bagno let-in-the-banlieues-of-paris The New York Times Magazine, Battle Over the Banlieues, http://www.nytimes.com/2007/04/15/ magazine/15elections.t.html libcom.org, on French riots, https://libcom.org/library/french-riots-john THE IRISH TIMES, France faces ‘social and ethnic apartheid’ a decade after riots, http:// www.irishtimes.com/news/world/europe/france-faces-social-and-ethnic-apartheid-a-decade-af ter-riots-1.2406690 THE IRISH TIMES, France faces ‘social and ethnic apartheid’ a decade after riots, http:// www.irishtimes.com/news/world/europe/france-faces-social-and-ethnic-apartheid-a-decade-af ter-riots-1.2406690 Another Nickel in the Machine, Brixton and the riots in 1981, http://www.nickelinthemachine. com/2008/08/brixton-and-the-riots-in-1981/ The Guardian, Brixton riots, 1981 - picture of the day, https://www.theguardian.com/uk/pic ture/2013/apr/11/brixton-riots-1981-margaret-thatcher HUFFPOST, Brixton Riots 1981 Anniversary: Does Margaret Thatcher’s Legacy Still Live On?, http://www.huffingtonpost.co.uk/2013/04/10/brixton-riots-1981-anniversary_n_3058292.html SALON, Can gentrification work for everyone?, http://www.salon.com/2011/12/24/can_gentrifica tion_work_for_everyone/ the Village Voice, http://brianstauffer.com/portfolio_page/922/ The Guardian, From Doonesbury to Grayson Perry: 10 of the best gentrification cartoons, https:// 115

22_

23_

24_

25_

26_ 27_ 28_ 29_ 30_ 31_

32_ 33_

34_ 35_ 36_ 37_

38_

39_

40_ 41_ 42_ 43_

44_

45_ 116

www.theguardian.com/cities/gallery/2016/jan/13/from-doonesbury-to-grayson-perry-10-of-the- best-gentrification-cartoons?CMP=Share_AndroidApp_Adicionar_um_Pin The New Yorker, IS GENTRIFICATION REALLY A PROBLEM?, http://www.newyorker.com/maga zine/2016/07/11/is-gentrification-really-a-problem The New York Times, A Story of Gentrification in Brooklyn, https://opinionator.blogs.nytimes. com/2014/12/03/a-gentrification-story/?_r=0 The Guardian, The art of gentrification: city data made beautiful, https://www.theguardian.com/ cities/gallery/2016/nov/30/art-gentrification-patterns-data-visualisation-herwig-scherabonThe Guardian, The art of gentrification: city data made beautiful, https://www.theguardian.com/ cities/gallery/2016/nov/30/art-gentrification-patterns-data-visualisation-herwig-scherabonhttps://www.slideshare.net/EveSalmon/chav-youth-subculture http://archive.boston.com/bigpicture/2011/08/london_riots_update.html BBC, In pictures: Riot in Tottenham, north London, http://www.bbc.co.uk/news/uk-14434552 λήψη από Google Maps λήψη από Google Maps SBS-ICC Joint Meetup 38, “Does Income Inequality Threaten Democracy?”, http://www.meetup. com/Secular-Bible-Study/events/229423001/ http://www.membrana.ru/particle/1406 CNN, Overheard on CNN.com: Gated communities modern necessity or bastion of exclusivity?, http://news.blogs.cnn.com/2012/03/28/overheard-on-cnn-com-gated-communities-modern-ne cessity-or-bastion-of-exclusivity/ Clay Bennett’s Editorial Cartoons, http://www.cartoonistgroup.com/store/add.php?iid=61154 Kirk Anderson’s Editorial Cartoons, http://www.cartoonistgroup.com/store/add.php?iid=9026 http://www.empireonline.com/movies/village/review/ FSRN, Slideshow: Homeless census taking in Los Angeles, https://fsrn.org/2015/01/slide show-homeless-census-taking-in-los-angeles/ LOS ANGELES – MY CITY , Skid Row is no place for children, http://la-economy.blogspot. gr/2010/12/skid-row-is-no-place-for-children.html http://www.keywordsuggests.com/i|ZZW4i3LLEZs2rULjPTUlEZHo*mmA9czGOgeV|xkXZlIqP07Ct da35xSJ|*ylhNwi0bnkXaASomScIDUvTrAg/ Posters by B. Huitz, http://www.coroflot.com/bhuitz/posters Posters by B. Huitz, http://www.coroflot.com/bhuitz/posters Posters by B. Huitz, http://www.coroflot.com/bhuitz/posters the Guardian, Anti-homeless spikes: ‘Sleeping rough opened my eyes to the city’s barbed cru elty’, https://www.theguardian.com/society/2015/feb/18/defensive-architecture-keeps-pover ty-undeen-and-makes-us-more-hostile INTERCULTURAL URBANISM, Celebrating ‘City of Quartz’, http://www.interculturalurbanism. com?p=194 http://i.imgur.com/nqepL.jpg

46_

47_ 48_ 49_

50_

51_

52_

53_

54_

Smart Cities Dive, Sadistic Urbanism, http://www.smartcitiesdive.com/ex/sustainablecitiescollec tive/sadistic-urbanism/263891/ http://i.imgur.com/nqepL.jpg Mark Ford, UPRISING: Hip Hop and the LA Riots, U.S.A, 2012 The Los Angeles Times, Photos: The 1992 Los Angeles riots, http://framework.latimes. com/2012/04/19/photos-from-los-angeles-riots/#/0 The Los Angeles Times, Photos: The 1992 Los Angeles riots, http://framework.latimes. com/2012/04/19/photos-from-los-angeles-riots/#/0 The Los Angeles Times, Photos: The 1992 Los Angeles riots, http://framework.latimes. com/2012/04/19/photos-from-los-angeles-riots/#/0 The Los Angeles Times, Reader stories about the LA riots, http://www.latimes.com/local/la-riots tories-shell-htmlstory.html The Los Angeles Times, Photos: The 1992 Los Angeles riots, http://framework.latimes. com/2012/04/19/photos-from-los-angeles-riots/#/0 The Los Angeles Times, Photos: The 1992 Los Angeles riots, http://framework.latimes. com/2012/04/19/photos-from-los-angeles-riots/#/0

117

ΔΗΜΟΚΡΙ ΤΕΙ Ο ΠΑΝΕΠΙ ΣΤΗΜΙ Ο ΘΡΑΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙ ΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙ ΚΩΝ