Licht...en de kerk by Walter Hobelman

10 jaar licht... en de kerk

Colofon Dit jubileumboek kwam mede tot stand dankzij: Interviews Walter Hobelman Overige teksten De zakenpartners van Vermeulen Lichtarchitectuur Vermeulen Lichtarchitectuur Walter Hobelman Fotografie Doortje Schuthof-Vermeulen Riet Vos Fotografie (foto’s Nicolaaskerk Denekamp) J.J. Verloop (foto’s Janskerk Utrecht) Archief Vermeulen Lichtarchitectuur Vormgeving en productie Jurriaans Lindenbaum Grafimedia Amsterdam Zuidoost

Naast de kunst van de kerkelijke architectuur die mensen naar God verwijst, is er ook een zeer eigentijdse kunst, die van de lichtarchitectuur.

Coördinatie Walter Hobelman Met dank aan Alle personen die meegewerkt hebben aan de interviews Alle zakenpartners van Vermeulen Lichtarchitectuur Het personeel van Vermeulen Lichtarchitectuur

Dit boek is opgedragen aan de vader van Hendrik Jan, die helaas nooit mee heeft mogen maken hoe Vermeulen Lichtarchitectuur een lichtend voorbeeld is geworden in de lichtarchitectuur. Ook is het boek opgedragen aan Elfriede, de vrouw van Hendrik Jan. Door de drukke werkzaamheden van haar man duren de dagen voor haar soms lang. Door dit boek ook aan haar op te dragen laat Hendrik Jan zien, dat een ondernemende man niets is, zonder een sterke vrouw.

(En er was licht... Ed Arons, Katholiek Nieuwsblad nr. 12-13/17-12-04)

10 jaar licht... en de kerk

Voorwoord Vermeulen Lichtarchitectuur viert het tienjarig bestaan! Namens de Vereniging van Beheerders van Monumentale Kerkgebouwen in Nederland (V.B.M.K.) wil ik hier mijn welgemeende gelukwensen tot uiting brengen. Vermeulen Lichtarchitectuur heeft in een groot aantal kerken projecten uitgevoerd. De voorbeelden laten zien dat dit veel meer is dan alleen maar ‘verlichting’ aanbrengen. De voorbeelden spreken voor zich. Nog steeds wordt in veel kerken over ‘het Licht der wereld’ gesproken. Met woorden en door zingen belijden mensen dan hun geloof. Maar er is meer over te zeggen! Voor alle kerken, historisch, traditioneel of modern ingericht, is verlichting essentieel. Door goede en passende verlichting worden (kerkelijke) activiteiten gestimuleerd; er wordt ook recht gedaan aan de vele cultuurhistorische of kerkelijk belangrijke aspecten in een dergelijk gebouw. Om dat goed te doen zijn er gelukkig bedrijven als Vermeulen Lichtarchitectuur, die daarbij een belangrijke rol kunnen en willen spelen. Veel kerkelijke bestuurders hebben in de afgelopen jaren ervaren dat er buiten de kerkelijke gemeenschap vele anderen zijn, die zich betrokken voelen bij ‘hun’ kerkgebouw in de buurt. De desbetreffende kerk, die bijv. gesloten wordt en waarvoor soms sloopplannen bestaan, blijkt dan ineens voor velen een belangrijk onderdeel van hun directe leefomgeving en -wereld te zijn. Door een kerkgebouw open te stellen voor de omgeving, kan het mogelijk worden het kerkgebouw langer in stand te houden. Maar meestal moet er dan wel iets gebeuren. Het gebouw moet een aantal faciliteiten krijgen om meervoudig gebruik mogelijk te maken; goede verlichting behoort daarbij. De V.B.M.K. vindt duurzaamheid en duurzaam gebruik van kerkelijke gebouwen van wezenlijk belang voor het functioneren en in stand houden van kerken. Goede en duurzame verlichting – en de praktijk leert dat dit zowel in uitvoering als exploitatie mogelijk is – is dan een belangrijk middel. Dit jubileum is een goede gelegenheid om over ‘licht’ in vele vormen na te denken. Michiel Zonnevylle Voorzitter V.B.M.K.

Licht op het begin De St. Vituskerk in Hilversum was de eerste kerk waarvoor Hendrik Jan Vermeulen het totale lichtplan heeft ontwikkeld en uitgevoerd. Het was zijn eerste zelfstandige project en dat is natuurlijk voldoende reden om deze kerk in dit boek aan u als lezer voor te stellen.

“Wij hadden gezien wat Hendrik Jan in de Koepelkerk in Bussum had gedaan en dat was mede de aanleiding om aan hem te vragen of hij ook in Hilversum het totale lichtplan eens onder de loep wilde nemen en aanpassen aan de moderne tijd”, vertelt Maarten van Aken, die destijds lid was van het parochiebestuur en vanaf het begin veel met Hendrik Jan in contact is geweest. “We hadden gebrekkig licht in de kerk, de armaturen uit de jaren zestig 6

pasten helemaal niet in de neogotische sfeer van de Vituskerk. Het was met name boven in de kerk somber en donker en dat terwijl dit rijksmonument van architect Dr. Pierre Cuypers bijzondere gewelven heeft die een mooie aanlichting verdienen.” Om de kerk meer gebruiksmogelijkheden te geven was vernieuwing van het licht en het geluid noodzakelijk. “In 2002 waren de verlichting, de geluidsinstallatie en de verwarming goed in orde”, vertelt Van Aken. “Er werd door Elektro-techniek Van den Berg, zakelijk partner van Vermeulen, een lichtbesturingssysteem geplaatst en Hendrik Jan zorgde voor vernieuwende oplossingen qua verlichting. Indirect licht, halogeen spots en CDM-T lampen werden zeer vakkundig en nagenoeg onopvallend geplaatst, waardoor er een veel warmere sfeer ontstond in de kerk. Samen met het besturingssysteem kunnen we nu het juiste licht creëren, aangepast aan de wensen van dat moment.” De St. Vitus heeft de afgelopen jaren een zeer grondige restauratie ondergaan, zowel

van binnen als van buiten. Dat is allemaal gebeurd nádat de verlichting en de geluidsinstallatie vernieuwd waren. Dat betekende wel, dat de door Vermeulen aangebrachte verlichting soms weer even moest verdwijnen om niet beschadigd te worden tijdens de restauratie. Uiteindelijk is alles weer teruggeplaatst en is de kerk een bezoek meer dan waard. “Hendrik Jan is nog steeds zeer betrokken bij deze kerk en nog steeds zijn we samen bezig om dingen aan te passen en te veranderen. Niet omdat het niet goed is, maar omdat de vraag

naar goed licht steeds verandert en omdat in de praktijk soms blijkt dat er nog verbetering mogelijk is, met name omdat er weer nieuwe lichtbronnen op de markt komen. Ook in dit proces is het prettig werken met Vermeulen en Van den Berg”, benadrukt Van Aken. “Soms denk ik wel eens dat het jammer is dat wij de eerste kerk waren die door Vermeulen onder handen is genomen. In die tien jaar is er in de techniek al weer zóveel veranderd, dat we dingen nu misschien heel anders zouden kunnen oplossen. Maar alles wat aangebracht is, functioneert nog perfect en dat nu al vervangen is kostentechnisch geen optie.” En zo is ook de St. Vitus een kerk die opvalt. Niet alleen van buiten (door de 98,3 meter hoge toren is de kerk bijna niet te missen) maar ook door de sfeervolle en warme uitstraling die binnen te vinden is. Met dank aan Maarten van Aken voor de duidelijke en uitgebreide uitleg en rondleiding.

Toelichting project De St. Vituskerk te Hilversum vormt een hoogtepunt in de latere periode uit de carriĂ¨re van architect Cuypers en is een van de grootste kerken. Een typisch kenmerk van zijn latere werk is het gebruik van meerdere kleuren baksteen, waarbij door de lichtere baksteen, decoratieve horizontale lijnen worden gevormd. Het is begrijpelijk, dat ik lichtelijk schrok toen architect P.D. van Vliet me min of meer voor het blok zette, om voor dit kerkgebouw een lichtontwerp uit te werken. Temeer omdat dit project mijn eerste zelfstandige project werd. Nog niet zo lang daarvoor had ik afscheid genomen van VW Project en Licht BV, een lichtbedrijf waar ik met mijn zwager in samenwerkte. Door FAROS Lichtsysteme, een lichtgroep van jonge lichttechnici, die elkaar vanuit het zeer bekende lichtlaboratorium van Prof. Bartenbach ontmoet hadden, kon mijn lichtontwerp uiteindelijk gerealiseerd worden.

De uitvoering Juist de verschillende kleuren baksteen en de extreem donkere kap maakten dit project tot een bijzondere uitdaging. Om geen afbreuk te doen aan de kleurschakering van bakstenen is gekozen voor een combinatie van een warme halogeen metaaldamplamp en hoogvolt halogeenlicht. (ondanks hoge absorptie van licht) Juist het schoonmetselwerk vraagt van een lichtontwerp bijzondere aandacht als het gaat om kleurweergave. Daar er in die tijd nog maar beperkte technische middelen in reflectortechniek beschikbaar waren, hebben tijdens de uitvoering van dit project steeds verfijningen plaatsgevonden. Bijzonder was de samenwerking met het parochiebestuur, dat over de lange periode van uitvoering steeds duidelijk zijn wensen heeft aangegeven, waar adequaat op ingespeeld kon worden door de producent. Ondanks dat de St. Vituskerk min of meer een leerproject is geweest, mag het resultaat gezien en uniek genoemd worden.

Licht op de juiste plaats De Martinuskerk in Cuijk wordt wel eens ‘De poort van Brabant’ genoemd. Die bijnaam dankt deze kerk aan de twee markante torens die al op grote afstand de aandacht trekken. In 2011 wordt de laatste hand gelegd aan een grote renovatie van deze prachtige Rooms Katholieke Kerk, die in 1913 in gebruik werd genomen. Los van de renovatie heeft Vermeulen Lichtarchitectuur in 2006 het lichtplan van de kerk onder de loep genomen en zijn er veel verbeteringen doorgevoerd waarvan de kerkbezoekers nog regelmatig onder de indruk komen. Verbeterde zichtbaarheid Pastor Theo Lamers is goed op de hoogte van de veranderingen die qua verlichting zijn doorgevoerd. ”In het verleden was het priesterkoor bijvoorbeeld een donkere plek in de kerk,

terwijl juist dat de centrale plaats in de kerk is. Het was dan ook onze grote wens om daar verandering in te brengen.” En dat is dan ook daadwerkelijk gebeurd. Het koor en altaar zijn nu veel beter uitgelicht en de pastor is goed zichtbaar voor de kerkgangers. Daarnaast is er gezorgd voor beter leeslicht boven de kerkbanken, ook dat was een wens van de verantwoordelijke commissie. “Verder hebben we een grote hoeveelheid schilderingen en beelden en de vraag was natuurlijk wat we daarmee konden doen”, vertelt Lamers. “Vanuit financieel oogpunt is toen besloten om een goede basisverlichting toe te passen en een aantal objecten extra aandacht te geven. Naast het priesterkoor en het altaar is dat bijvoorbeeld het orgel. Hendrik Jan is erin geslaagd om ook dat perfect te verwezenlijken.”

Verrassingen De veranderingen waren rigoureus. De oude, grote lichtbakken (“stembussen noemden we ze wel eens gekscherend”) verdwenen en er werden nieuwe spots aangebracht, waardoor het ruimtelijk effect 10

vergroot werd. De nieuwe verlichting is ook bij de kerkgangers niet onopgemerkt gebleven. “Het gebeurde regelmatig dat ik na afloop van de mis werd aangesproken door kerkbezoekers die vroegen of we de plafonds ook geschilderd hadden. Terwijl deze beschilderingen er al jaren zaten, maar amper te zien waren. Een andere veelgehoorde opmerking is, dat de kerk nu veel groter en mooier lijkt dan voorheen”, vertelt Lamers trots. Lamers is dan ook bijzonder tevreden met het werk dat door Hendrik Jan is geleverd.

â&#x20AC;&#x153;Het was prettig werken met deze man, die als toegevoegde waarde heeft, dat hij naast deskundigheid ook een enorme persoonlijke drive in zijn werk weet te leggen. Namelijk de drive om het Licht met een hoofdletter minstens zoveel aandacht te geven als het licht met een kleine letter. En dat vind ik een mooie combinatie.â&#x20AC;? Met dank aan pastor Theo Lamers voor de uitgebreide rondleiding en informatie.

Toelichting project De eerste steen van de Neogotische kruisbasiliek met twee torens van 61 meter hoog, die het silhouet van Cuijk bepalen is gelegd op 7 juli 1911. De architect was C. Franssen uit Roermond. In de kerk valt direct de beschildering van J. Wilbrink op, naar het ontwerp van het Utrechtse kunstatelier van Hans Mengelberg. Het hoogtepunt in deze kerk is het hoogaltaar. Meer dan 200 figuren uit eikenhout gesneden, in 9 grote reliëfs en een reeks kleinere reliëfs, door Hendrik van der Geld vervaardigd, behaalden in 1913 op de Wereldtentoonstelling in Gent een bronzen medaille. Niet in de kathedraal van Sint Jan in ’s-Hertogenbosch, maar in deze kerk kwam uiteindelijk dit altaar terecht. Een andere bijzonderheid is het Severijnorgel afkomstig uit een klooster in Luik. Hoogstwaarschijnlijk rond 1650 gebouwd door de beroemde Luikse orgelbouwer Andries Severijn. Uniek uit historisch oogpunt en geroemd om zijn klankrijkdom behoort het tot één van de oudste orgels van Nederland en ver daarbuiten. Op uitnodiging van de heer P.M.L.M. Cremers, bouwkundig adviseur van het bisdom ’s-Hertogenbosch, was het een eer om voor deze kerk een lichtontwerp uit te kunnen werken.

De uitvoering De zorg om de rijke details van schilderingen, hoogaltaar en orgel bewerkte enige scepsis vooraf bij het parochiebestuur. Met grote zorgvuldigheid is uiteindelijk een lichtontwerp opgesteld, waarbij men met de beslissing daarover, niet over één nacht ijs is gegaan. Op maat afgestemde reflectoren brengen deze bijzondere objecten gedetailleerd en harmonieus tot leven. Hoog geplaatste up-lights voor de deurtjes van het Triforium, verlichten gelijkmatig het gewelf. 1000W per Travee verwijderde reflectorlampen werden vervangen door breedstralende halogeen metaaldamplampen van 150W. Een warme kleurweergave met een breed spectrum is de rode draad in dit lichtontwerp geweest. Dat daarbij ook nog eens een enorme energiebesparing werd gerealiseerd van meer dan 13.000W per uur, had niemand durven dromen.

Licht op soberheid Het is een bijzondere combinatie: een gloednieuw kerkgebouw (geopend in januari 2011) met van binnen een authentieke, historische sfeer. De Pniëlkerk in Barneveld is een mooi project geweest voor Vermeulen Lichtarchitectuur en daarom is er alle reden om deze kerk eens extra in de schijnwerpers te zetten.

Smaakvol Sober, maar wel uiterst smaakvol ingericht. Dat is de eerste indruk als je de kerkzaal binnenloopt. Geen wandversieringen, geen hoge gewelven, maar een ruime, nagenoeg rechthoekige zaal met kerkbanken in een moderne en tegelijkertijd nostalgische bruine tint. En diezelfde kleur zie je terug in de preekstoel, het doopvont en de knielbank. Ondanks de grote ruimte (er is plaats voor 700 bezoekers) ademt alles een 14

sfeer van rust en ingetogenheid. Door de prachtige boogramen stroomt voldoende licht naar binnen. “Het was mooi om te kunnen werken met iets geheel nieuws. Sinds het ontstaan van deze gemeente (Hersteld Hervormde gemeente, ontstaan in 2004) hebben we gebruikgemaakt van verschillende locaties. De wens om een eigen gebouw neer te zetten leefde al snel, maar zoiets kost veel geld”, vertelt Eibert Smit, voorzitter van de bouwcommissie. Gelukkig werkte de gemeente Barneveld goed mee en kwam er een stuk grond beschikbaar aan de rand van Barneveld. “Vanaf toen ging het snel”, blikt Smit terug. “We hebben letterlijk met man en macht gewerkt en veel in eigen beheer gerealiseerd. En bij de hele inrichting hebben we ons gehouden aan twee voorwaarden, namelijk een authentieke uitstraling én de aanwezigheid van kroonluchters.”

Niet handwerken “We wilden niet te veel licht gebruiken”, aldus Smit. “Je hoeft per slot van rekening niet te handwerken in deze zaal.

Goed licht om mee te kunnen lezen in de bijbel en kerkboek is wel belangrijk, maar daar heb je geen bouwlampen voor nodig.” Daarom is er gekozen voor moderne spotlights in het plafond en hangen er vier werkelijk schitterende kroonluchters boven de kerkbanken. “Daar zijn we echt trots op. Ze zijn met de hand gemaakt door Smederij Mostert”, vertelt Smit. Vanaf de zijkanten wordt sfeerlicht gebruikt. De uplights zijn weggewerkt in koven, die een mooi geheel vormen met de rest van de betimmering. “Hendrik Jan voelde perfect aan wat onze

wensen waren en het was uitermate prettig werken met deze man, die niet gewoon wérkt, maar bijna zelf licht uitstraalt. Concessies doen is er bij hem niet bij”, lacht Smit en hij vertelt een kleine anekdote over zijn voorstel om wat goedkopere pl-lampjes te gebruiken om het gedeelte onder de galerij te verlichten. “Het was bijna of ik vloekte in de kerk”, zegt hij lachend. “Het was voor Hendrik Jan géén optie.” De werkwijze van Hendrik Jan viel in goede aarde. “Vooraf hebben we hem verteld wat onze plannen waren en hem gevraagd om met een oplossing te komen voor het verlichtingsplan. En dat is hem uitstekend gelukt”, benadrukt Eibert. Al met al is de Pniëlkerk een prachtig gebouw geworden, dat zowel van binnen als van buiten de sfeer uitademt die men voor ogen had. Authentiek en toch van deze tijd. Een plek waar het licht goed is en van waaruit het ‘Licht der Wereld’ zondag aan zondag centraal staat. Met dank aan Eibert Smit voor de uitgebreide rondleiding en informatie.

Toelichting project Tijdens een conferentie in hotel Victoria in Hasliberg te Zwitserland, is er telefonisch contact geweest met een lid van de bouwcommissie over het adviseren inzake verlichting van de nog te bouwen Pniëlkerk te Barneveld. Na enig faxverkeer over de eerste nog onsamenhangende ideeën in Zwitserland, werd er een afspraak gemaakt om kennis met elkaar te maken en zo onze eerste gedachten te filteren. Het vertrekpunt in deze bespreking was om een lichtontwerp te realiseren met een sobere benadering, ter ondersteuning van de eredienst. Naast het discussiepunt of het budgettair haalbaar was of er wel of geen indirecte verlichting toegepast zou worden, ben ik vanuit een warme hartelijke eenheid aan de slag gegaan. Een kerk in aanbouw met wanden uit beton en een stalen constructie zonder dak, was de eerste persoonlijke kennismaking met het gebouw zelf. Om het gevoel van volume en inhoud op me te laten inwerken, was ik een kijkje gaan nemen. De ruimte leek op dit moment kleiner dan bij het daarop volgende bezoek met een gesloten kap en steigers waarop kleine mannetjes, boven in de nok, aan het afwerken waren. Het is goed dat de exclusieve indirecte verlichting erin is geplaatst. Dit is het beste en het meest bijdragende licht voor sfeer en beter zicht. Nu kan worden volstaan met weinig armaturen voor basis- en accentverlichting. Het resultaat is uniek, omdat de lichtopbrengst meer dan voldoende is ondanks de toepassing van zeer weinig verlichtingsarmaturen. Bijzonderheden en een blooper De hartelijke samenwerking om er samen voor te gaan, heb ik bij dit project als heel bijzonder ervaren. Apart was het dat bij het aantal bezoeken dat ik tijdens de bouw gebracht heb, er zelden iemand aan het werk was in de kerk. Al zoekende waren de mannenbroeders steeds weer in de keet aan de koffie en zelfs op zaterdag waren ze aan de soep boven in de kerk. Een blooper? Ja hoor, er werd nl. gezegd: ”Rijd maar door tot aan de andere kant van de kerk door het zand, daar kan je lossen.” Nou… ik kwam wel aan, maar toen ik terug wilde rijden, sputterde mijn auto hevig tegen en ik kon geen kant meer op en er zat niets anders op dan hulptroepen vragen. Dankzij de hulp van een bouwmachine ben ik langs de kerk teruggesleept tot op vaste bodem. Wat een grappig gezicht zal dat geweest zijn!

Somberheid wordt omgezet in vreugde Architectenbureau Van Hoogevest (met verschillende vestigingen in het land), heeft al ruim 100 jaar een gerenommeerde naam. Dit bureau heeft een groot aantal indrukwekkende projecten uitgevoerd zoals o.a. het Rijksmuseum in Amsterdam. Henk Fijnenberg, als projectleider werkzaam bij Van Hoogevest heeft de afgelopen jaren vaak met Hendrik Jan Vermeulen samengewerkt en is daarom de aangewezen persoon om geïnterviewd te worden. “Van Hoogevest Architecten is actief op veel terreinen. Nieuwbouw, maar zeker ook restauratieprojecten worden door ons uitgevoerd”, aldus Fijnenberg, die zelf al ruim veertig jaar werkzaam is bij het bureau. Ons bureau investeert veel tijd in het opleiden en het

vergroten van vakkennis bij alle medewerkers. “We hebben weinig verloop in ons personeelsbestand. Jonge architecten die als tekenaar hier beginnen, krijgen alle ruimte om op termijn door te groeien. Zo wordt er hier al drie generaties gewerkt en daardoor is enorm veel ervaring en kennis gebundeld. En door het uitgebreide aanbod aan projecten kunnen we iedereen inzetten op de plaats waar hij of zij zich het meest thuis voelt.” Ervaring is dus een belangrijk onderdeel om een project succesvol af te ronden. “Zeker in de restauratiewereld is ervaring erg belangrijk. Maar dat geldt ook voor persoonlijke betrokkenheid. Je moet iemand die ‘niets met de kerk heeft’ ook niet op een kerkrestauratie zetten”, verduidelijkt Fijnenberg. Het eerste project dat Fijnenberg samen met Vermeulen deed, was de Nieuwe Kerk in Ermelo. “Dat was direct een mooie uitdaging. We konden daar al vanaf de voorbereidende fase meepraten en meedenken. Dat is eigenlijk de ideale situatie. Meestal komt het lichtplan pas later in het project onder de aandacht en dan heb je soms al met beperkingen te maken.” De kerk in Ermelo werd door Hendrik Jan opnieuw verlicht en de kerk is nu een gebouw waar de somberheid is omgezet in vreugde, zoals Fijnenberg het verwoordt. “Licht doet iets met mensen. Men zal dat misschien niet eens zo direct ervaren, maar met goed licht kom je onbewust in een andere atmosfeer, waardoor je ook sneller openstaat voor datgene wat er in de kerk wordt verteld of uitgevoerd.” Een goed lichtplan is dan ook erg belangrijk vindt Fijnenberg. “Schoonheid beleef je niet als het onderbelicht is.” Aan de andere kant moet licht ook niet de boventoon voeren. “Soms moet ik Hendrik Jan wel eens terugfluiten, hij wil soms té veel. Maar daar is goed met hem over te discussiëren”, meent Fijnenberg. “Als architect is de historie van een gebouw erg belangrijk, die moet zoveel mogelijk gewaarborgd blijven. Kleurstelling en zichtlijnen moet je niet verstoren door een overdaad aan licht. Hendrik Jan voelt dat goed aan.”

Een spanningsveld tussen de architectonische waarde van een gebouw en de mogelijkheden die het moderne licht bieden is er volgens hem dan ook niet. ”Als je het goed aanstuurt en al in een vroeg stadium het lichtplan betrekt in het totaalplaatje, kun je prachtige dingen doen met elkaar.”

Van Hoogevest Architecten Bureau voor Architectuur en Restauratie Bureau voor Bouwtechnisch Advies Bureau voor Architectuurhistorie Kariatiden Het bouwproces

De samenwerking tussen Van Hoogevest Architecten en Vermeulen duurt nog steeds voort. In Utrecht zijn en worden een aantal kerken gerestaureerd en bij al die projecten wordt Hendrik Jan gevraagd om een lichtplan te ontwerpen. “De Jacobikerk is nu bijna klaar, maar het volgende project staat al weer op stapel.” De creativiteit van Hendrik Jan draagt eraan bij dat elk project het licht krijgt, dat het verdient. “Als bezoekers een ruimte als ’prettig’ ervaren, zonder dat het licht opvalt, heb je iets goeds gedaan. En daar slaagt Vermeulen elke keer opnieuw in”, concludeert Henk Fijnenberg.

Van Hoogevest Architecten bestaat honderd jaar. Sinds 1909 zijn wij

“We hopen dan ook in de toekomst nog vaak met elkaar te mogen samenwerken en we feliciteren Hendrik Jan en zijn team dan ook met dit jubileum en wensen hen alle goeds voor de toekomst.”

Twee pijlers

uitgegroeid tot een bureau dat op een professionele manier het gehele bouwproces begeleidt: van het eerste onderzoek, het maken van schetsen en tekeningen tot een professionele begeleiding van de realisatie. Daarnaast zijn er twee adviesafdelingen: voor bouwtechnisch advies en voor architectuurhistorisch onderzoek. Bij grote bouwprojecten, zoals het Koninklijk Instituut voor de Tropen en het Rijksmuseum in Amsterdam en de Koninklijke Munt in Utrecht, richten wij ter plaatse een bouwbureau in. Zo kan de bouw van begin tot eind worden gevolgd en wordt er dagelijks toezicht gehouden.

Restauratie en architectuur zijn de twee pijlers waarop het bureau is gegrondvest. Voor ons zijn dit echter niet twee gescheiden disciplines. Wij streven juist naar een goede combinatie van restauratie en architectuur. Zo kijken wij bij het maken van een restauratieplan niet alleen naar de monumentale, bouwhistorische en bouwtechnische aspecten, maar ook naar het toekomstige gebruik. Om monumenten die een nieuwe bestemming krijgen aan te passen zijn creativiteit, kennis van technische mogelijkheden en respect voor monumentale structuren noodzakelijk. Van Hoogevest Architecten streeft er dan ook naar een gebouw zodanig te restaureren dat het aan kwaliteit wint zonder aan hoge monumentwaarde te verliezen. Van Hoogevest Architecten heeft vestigingen in Amersfoort, Amsterdam en Utrecht. Hoofdkantoor Westsingel 9, 3811 BA Amersfoort telefoon 033 4631705, fax 033 4610854 e-mail bureau@vanhoogevest.nl www.vanhoogevest.nl

Licht op multifunctioneel gebouw Multifunctioneel, historische waarde en kerk. De Janskerk in Utrecht is een bijzondere klus geweest voor Vermeulen Lichtarchitectuur. Tijdens de campagne ‘Schoon licht voor kerken’ heeft dit kerkgebouw een metamorfose ondergaan in sfeer en functionaliteit tegen extreem lage energiekosten.

Eric van den Berg is een van de fulltime beheerders van de Janskerk en hij geeft antwoord op de vraag wat er zo bijzonder is aan de Janskerk. “Het bijzondere zit hem in het multifunctionele van dit kerkgebouw. Naast de erediensten op zondag van de EUG (Oecumenische Studentengemeente Utrecht) wordt de kerk gebruikt voor congressen, tentoonstellingen, recepties en 20

andere (zakelijke) activiteiten.” Dat is niet iets wat zomaar is ontstaan. “De hoge onderhoudskosten van een kerk als deze waren niet meer op te brengen met alleen maar kerkelijke activiteiten. Daarom is ervoor gekozen om de kerk bruikbaar te maken voor andere evenementen”, aldus Van den Berg, die een horeca-achtergrond heeft en ervaren is in het organiseren van evenementen. Door het multifunctionele aspect was ook de verlichting een verhaal apart. ”Hier hingen vroeger van die grote ‘melkbussen’ aan de zoldering. Lampen met een beperkte levensduur en met een hoop lichtopbrengstverlies, doordat de helft van het licht naar boven scheen in plaats van naar beneden”, verklaart Van den Berg. Toen de kerk haar nieuwe functie kreeg is ook de verlichting aangepast. De nieuwe armaturen met een bijzonder hoog rendement zijn hoog tegen het gewelf geplaatst en zorgen voor voldoende licht op de vloer. Met meer schakelmogelijkheden én door accentspots toe te voegen is de Janskerk nu uitstekend geschikt voor tal van evenementen. Sinds kort maakt de Janskerk ook deel uit van het ‘Trajectum

Lumen’. “Dit is een ontdekkingstocht in het duister langs artistiek uitgelichte locaties in de mooie Utrechtse binnenstad. Na het vallen van de avond, voert Trajectum Lumen de deelnemer van het centraal gelegen Vredenburg langs een groeiend aantal projecten van gerenommeerde (inter)nationale lichtkunstenaars”, vertelt Eric. ”Sinds de lancering voorjaar 2010 duiken op de route steeds meer nieuwe lichtkunstwerken op. Samen brengen deze het heden en verleden van de stad op spectaculaire wijze tot leven.” In de Janskerk hangt een schotelachtige lampconstructie die elk half uur een lichtspel laat

zien, dat zowel binnen als buiten voor verrassende effecten zorgt. Dat de kerk anno 2011 op deze manieren gebruikt wordt zal men zich bij de bouw in de 11e eeuw niet hebben gerealiseerd. Van oorsprong was het een katholieke kerk, maar zoals zoveel van deze kerken werd ook de Janskerk in 1580 tijdens de Beeldenstorm ontdaan van alle beelden en altaren. De kerk kreeg toen de functie van stads- en universiteitsbibliotheek. “Ook toen al multifunctioneel dus”, realiseert Van den Berg zich, “want daarna is de kerk in het begin van de 19e eeuw ook nog gebruikt als kazerne voor Russische en Pruisische soldaten en is het ooit ook nog een opslagplaats voor hout geweest.” De Janskerk neemt dankzij zijn multifunctionele karakter een bijzondere plaats in op de lijst met door Vermeulen Lichtarchitectuur gerealiseerde projecten en verdient daarom een plaatsje in deze jubileumuitgave. Met dank aan Eric van den Berg voor zijn enthousiaste en gedetailleerde rondleiding.

Toelichting project Het moet juni 2006 geweest zijn, toen het eerste contact tot stand kwam met de heer H.J. Fijnenberg van het bekende architectenbureau Van Hoogevest Architecten. Hieruit volgde een eerste oriënterend gesprek en bezoek aan de Janskerk te Utrecht. Een statige kerk in het hart van Utrecht voor eredienst en breed multifunctioneel gebruik. De opdracht was ten eerste, om de bestaande, sterk verouderde pendelarmaturen met stroomvretende lichtbronnen in cilinders (gesloten (melk)bussen) te vervangen. Ten tweede het multifunctioneel gebruik van de kerk beter tot haar recht te doen komen. In oktober van ditzelfde jaar zijn de eerste plannen voorgesteld. Toch heeft het nog tot 2010 geduurd, dat een op budget gewijzigd, maar sterk functioneel gericht aangepast lichtontwerp in opdracht werd gegeven. Hierbij kijk ik terug op een bijzonder goede verstandhouding, tijdens het hele voortraject, met de technisch adviseur de heer B. Bontan van de Protestantse Gemeente Utrecht.

De uitvoering In het kader van Schoonlicht voor kerken werd een lichtontwerp gepresenteerd dat tot volle tevredenheid met Verweij Elektrotechniek uit Nieuwegein gerealiseerd kon worden. Beduidend meer licht (55%) door een minder aantal duurzame armaturen van lichtbronnen met een laag energieverbruik en een extreem lange levensduur. Gewaagd hebben we in het schip op één enkele rij, basis- en accentverlichting vast aan de hoge dwarsbalken laten monteren. Overige pendelarmaturen zijn groepsgewijs samengesteld en separaat schakelbaar. Met een minimaal verbruik van niet meer dan 3000W, is hier aan de gegeven opdracht ruimschoots voldaan. Het lichtcomfort is toegenomen, waardoor een ongekende aangename sfeer nu bijdraagt aan eredienst en verhuur van dit markante kerkgebouw.

Licht op historie en geloofsbeleving De kathedraal in Roermond is een van de toonaangevende projecten die door Vermeulen Lichtarchitectuur is uitgevoerd. Het is een prachtig bouwwerk dat beeldbepalend is in het stadscentrum van Roermond. Van buiten valt het beeld van St. Christoffel op, dat bovenop de toren staat. Van binnen herbergt het een rijke collectie kerkcultuurhistorie en daarom komen vanuit de hele wereld toeristen deze kathedraal bekijken. En natuurlijk wordt de kathedraal nog wekelijks gebruikt voor de vieringen en is het de bisschopskerk van het bisdom Roermond. In 2005 is de kathedraal gerenoveerd en daarbij werd voor het nieuwe lichtplan

gebruikgemaakt van de kennis en kunde van Hendrik Jan Vermeulen. Bij de renovatie is vloerverwarming aangelegd en is o.a. het altaar meer naar voren gehaald, zodat iedereen die in de kerk zit daar nu een beter zicht op heeft. Opvallend zijn de hoge gewelven die, in tegenstelling tot veel andere kerken en kathedralen, niet beschilderd zijn. Door de toegepaste, nieuwe verlichting zijn het echter prachtige gewelven om naar te kijken. Daarbij is het gelukt om de filosofie van de ontwerper: ‘God is niet ver, iedereen mag Hem ontmoeten’, zichtbaar te maken. Deze kathedraal wil het Licht van Jezus Christus doorgeven.

Kleurenspel In het verleden heeft de kerk vaak te lijden gehad van verwoestingen en rampen en daarbij zijn met name de grote gebrandschilderde ramen grotendeels verdwenen. De laatste jaren echter zijn al een aantal nieuwe gebrandschilderde ramen geplaatst en krijgt de kathedraal weer meer terug van haar oude glorie. Op een zonnige dag zorgen deze ramen, samen met de verlichting voor een prachtig kleurenspel dat

veel bewondering oogst bij de 70.000 toeristen die de kathedraal jaarlijks komen bezichtigen. De kathedraal bevat nog veel historische objecten die daarmee een mooi beeld geven van de rijke katholieke historie in deze omgeving.

Griekse kruisvorm Het lichtplan is te omschrijven als: ‘sober, maar effectief.’ Er is bewust gekozen voor moderne toepassingen met een lange levensduur en de kathedraal wordt met regelmaat bezocht door bouwcommissies uit andere delen van het land om te zien wat er allemaal mogelijk is. Kroonluchters vind men alleen maar in de dagkapel,

in de rest van de ruimte wordt met spots en up-lights gewerkt. Vooral deze up-lights zorgen ervoor dat de oorspronkelijke ‘Griekse kruisvorm’ van de kathedraal weer zichtbaar is. De accentverlichting die is toegepast, is door de speciaal toegepaste reflectoren, ‘bijzonder’ te noemen en geven de objecten het licht dat zij verdienen. De kathedraal is de hoofdkerk van de provincie Limburg en de bisschop is dan ook aanwezig op alle feestdagen en verzorgt daarnaast, indien mogelijk, één keer per maand de eucharistieviering. Daarmee is de kathedraal, zoals in een folder omschreven wordt een ‘indrukwekkende getuige van de Roermondse geschiedenis en een middelpunt van cultuurhistorie en geloofsbeleving.’ Met dank aan de heer Wijnands voor zijn uitgebreide uitleg en rondleiding.

Toelichting project Op verzoek van de Parochie Sint Christoffelkathedraal en het daarmee verbonden onderhoud op het kantoor van Hamers – Voorvelt – Nijssen Architecten BV heeft er in juli 2004 een werkomschrijving plaatsgevonden, tijdens de rondgang in de kathedraal met architect Ir. P.A.M. Mertens. Concreet en helder zijn de wensen besproken voor een lichtontwerp. Het was een eer om voor de prachtige kathedraal, die rijk is aan historie, met de besproken wensen aan de slag te gaan. Serieus en nauwlettend zijn we ingegaan op de door de heer Voorvelt op alfabetische volgorde omschreven punten, die genoemd werden in hoofdstuk 04 van de taakomschrijving ‘Technische installatie’. Deze belangrijke aandachtspunten mochten we vanuit onze visie op licht en functionaliteit naar eigen inzicht uitwerken. Het doel van het lichtadvies was niet het lichtplan op zich, maar om een lichtplan te ontwikkelen, dat past binnen het budget en de voorstelling van het parochiebestuur. Zó, dat dit ten uitvoer gebracht kon worden, waardoor de drempel voor bezoekers werd verlaagd en aan de verschillende doelstellingen beantwoord kon worden. De uitvoering Vanuit deze visie is ruimschoots voldaan aan de vier verschillende onderdelen van de taakomschrijving. Ten eerste, om het in de loop der tijd verloren geraakte architectonische Griekse kruis, d.m.v. een andere lichtbenadering, weer terug in beeld te brengen. Ten tweede, Liturgie en priesterkoor te accentueren en daarmee, haar in onze optiek te leiden naar het middelpunt van geloof en beleving. Ten derde, Kapellen w.o. het sacramentskoor, O.L. vrouwekoor/dagkapel, doopkapel en de St. Jacobuskapel sfeervol uitnodigend uit te lichten, elke kapel met een persoonlijk accent en eigen uitstraling. Ten vierde, het lichtontwerp te doen aansluiten op de afroep van het kathedraalgebruik, als centrum voor kerkmuziek. Koor-, orkest- en orgelconcerten worden voorzien van, een naar behoefte aan te sturen, basis- en accentverlichting. Door uitvoerenden goed zicht te geven op de partituren, maar omgekeerd, hen ook zichtbaar te maken voor de toehoorders. Velen hebben inmiddels de gerestaureerde kathedraal bezocht en bewonderd om haar functionele herinrichting. Nu maakt een aangename imposante sfeer zich meester van de bezoeker zodra het licht aangaat en je door deze harmonie wordt geraakt.

Licht op Hendrik Jan Hendrik Jan Vermeulen (geb. in 1954) is al ruim 30 jaar actief bezig met licht. Komend vanuit het slagersvak besloot Hendrik Jan in 1981 het roer om te gooien. “Vanuit de slagersbranche was het niet mogelijk om me in te zetten voor het jeugdwerk, wat ik had leren kennen tijdens mijn studie aan het seminar voor Bijbelse Theologie in Beatenberg (Zwitserland). Mijn werk en het jeugdwerk waren niet te combineren omdat de zaterdagen vaak de topdagen zijn en ik dus geen vrij kon krijgen om me op de jeugd te richten. En... bij jeugdwerk ligt toch mijn hart”, aldus Hendrik Jan. Als freelancer adviseerde hij bedrijven en instellingen om meer te doen met licht en hij schuwde daarbij de praktische kant van het advies niet. “Het gebeurde regelmatig dat ik zelf aan de slag ging om verlichting in winkels te veranderen.” Dat zorgde ervoor dat hij een echte man uit de praktijk werd en altijd op zoek was naar innovatieve oplossingen. Men was druk bezig om nieuwe en zuinigere lichtbronnen te ontwikkelen. Nadeel was vaak dat hetgeen er was, niet aansloot bij waar de markt om vroeg m.b.t. kleurweergave. “Creativiteit was dus heel belangrijk, ik probeerde van alles uit, zodat het tot tevredenheid was van mijn opdrachtgever en van mijzelf.” Hendrik Jan leerde veel van mensen die een uitgebreide studie van ‘licht’ hadden gemaakt (zie ‘lichtende voorbeelden’). Na een vast dienstverband besloot Hendrik Jan in 2001 zich als zelfstandig lichtarchitect te vestigen en zich te specialiseren in het verlichten van kerken. “De Koepelkerk in Bussum was een groots project, dat ik nog samen met mijn zwager heb uitgevoerd bij VW Project en Licht. In die kerk zijn we echt onderscheidend aan de slag gegaan door gebruik te maken van het door mij genoemde Retrovision systeem en reflectoren waardoor er een gelijkmatigere lichtbundel ontstond en het tevens energiebesparend was.” Het bleef niet bij de Koepelkerk. In de jaren die volgden heeft Hendrik Jan een groot aantal kerken in Nederland en daarbuiten mogen voorzien van toegepaste lichttechnieken.

Lichtende voorbeelden In de loop der jaren ontmoette Hendrik Jan veel mensen die uitgebreide studies hadden gemaakt van licht en de toepassingen daarvan voor grote projecten. Van Christoph Palme, waarvoor Hendrik Jan een aantal jaren in loondienst heeft gewerkt, leerde hij om naast functionaliteit ook te denken aan de decoratieve kant van verlichting. Via Professor Bartenbach kwam Hendrik Jan in aanraking met het begrip ‘indirect licht’. Binnen de Mazzoleni groep (een groep lichttechnici uit Zwitserland) leerde Hendrik Jan de fijne kneepjes hiervan en die techniek is nog steeds een wezenlijk onderdeel van zijn adviezen. ”Het licht is er, maar je weet niet waar het vandaan komt”, is een bekende uitspraak bij de lichttechniek van professor Bartenbach, die Hendrik Jan voortdurend bleef inspireren. Samen met Martin Klingler (schoonzoon van prof. Bartenbach) bekwaamde Hendrik Jan zich steeds meer in de hoogwaardige lichttechniek. Het geloof Iedereen die met Hendrik Jan heeft samengewerkt weet, dat hij naast ‘het licht’ ook een nauwe band heeft met het ‘Licht der wereld’. Hij steekt dat niet onder stoelen of banken. “Ik probeer altijd om het verband te leggen tussen het licht IN de kerk en het licht VAN de kerk.” Van huis uit groeide Hendrik Jan op in, zoals hij zelf omschrijft, de ‘conservatief christelijke’ hoek. “De eerste projecten in de rooms katholieke kerk waren voor mij dan ook echte uitdagingen. Met name op persoonlijk vlak heb ik toen veel geleerd en ontdekt dat we (protestanten en katholieken) veel van elkaar kunnen leren en vaak vanuit dezelfde Basis werken.” Hendrik Jan

kijkt met dankbaarheid terug op die jaren, waarin hij zowel persoonlijk als zakelijk sterk is gegroeid. “Ik hou er van om in kerken met vrijwilligers te werken en die kom je daar heel veel tegen. Allemaal mensen met hart voor hun kerk en vaak enorm gedreven en betrokken bij hun kerk. Samen met die mensen ga je door een proces heen. Dat begint met ‘we moeten iets doen aan de verlichting in onze kerk’ tot het moment dat de laatste lamp is geplaatst en alles naar tevredenheid van kerkbestuur en Hendrik Jan is opgelost. Dat proces kost veel tijd en veel energie, maar je helpt elkaar er doorheen omdat je streeft naar hetzelfde doel, namelijk dat mensen zich prettig voelen als ze de kerk bezoeken.”

Het bedrijf Een groot aantal jaren werkte Hendrik Jan vanuit huis, als eenpitter. Samen met partners, die elders in dit boek aan bod komen, werkte Hendrik Jan aan de plannen, de realisatie en de uitvoering van de projecten. Sinds 2007 heeft Hendrik Jan onderdak gevonden in een prachtig pandje in het dorpscentrum van Gendringen. “Van 12 m2 naar 80 m2” stond er toen op de kaart en die ruimte was ook nodig, zodat Hendrik Jan de stap kon zetten om personeel in dienst te nemen die hem ondersteunen bij het uitvoeren van alle taken. Evert Adams (projectmanager) en Tineke Bazuin (office manager) zijn samen met Hendrik Jan dagelijks bezig om Vermeulen Lichtarchitectuur draaiende te houden. En dat gaat ze goed af. Het bedrijf kent de laatste jaren een behoorlijke groei en de orderportefeuille is goed gevuld. Ook dit is Hendrik Jan Hendrik Jan is getrouwd met Elfriede en heeft twee dochters, Doortje en Deborah. Hij heeft een hart voor jongeren en is betrokken bij het werk van ‘de Pioniers’ in Ede (www.pioniersweb.nl) Deze organisatie organiseert ‘jeugdwerk met actie’. Hendrik Jan was de grondlegger van deze organisatie in Nederland en is nu nog als sponsor bij het werk betrokken. In Gendringen is Hendrik Jan betrokken geweest bij het opzetten van een jongereninloop. Ook dat werk gaat nog steeds door en Hendrik Jan heeft nauw contact met een jongen die (nadat hij inzag dat hij bezig was zijn eigen leven te verwoesten) op eigen initiatief schoon schip heeft gemaakt met justitie. Deze jongen zit momenteel zijn straf uit. Hendrik Jan bezoekt hem met regelmaat en is bezig om deze jongen voor te bereiden op zijn terugkeer in de maatschappij. Deze jongen heeft het verlangen om dan vanuit een

zendingsorganisatie op pad te gaan om jongeren die in een soortgelijke situatie dreigen te komen hiervoor te behoeden en ze te wijzen op een Betere Weg. Hendrik Jan en zijn gezin gaan met regelmaat naar Duitsland, waar ze een vast vakantieadres hebben om volledig tot rust te komen.

De rode draad van Hendrik Jan “Er loopt een rode draad door mijn leven”, zei Hendrik Jan een paar keer tijdens ons gesprek. “Zakelijk en geestelijk gaan bij mij hand in hand en dat is vanaf het begin zo geweest. Natuurlijk heb ik de tijd mee. De energiecrisis, de vraag naar toegepast licht, verbeterde technieken, de omschakeling van gloeilampen naar halogeen en LED-techniek en de groei van energiezuinige verlichting zorgen er allemaal voor dat kerken en instellingen aan de slag moesten met een lichtplan. Parochies worden samengevoegd, kerken worden gesloten of gaan fuseren. Allemaal redenen die mij zakelijk gezien geen windeieren leggen. Iedere keer is er toch nog een budget om een parochie of kerk te renoveren, waardoor ik mijn werk kan blijven doen.” Steeds opnieuw moet hij op zoek naar de juiste oplossing voor een specifiek probleem. “En in dat proces is mijn geloof een belangrijke factor. Soms als ik er niet uitkom, dan vouw ik mijn handen en vraag God om inspiratie. Elk project is anders, er zijn wel standaardwaarden maar gaandeweg het proces kom je toch steeds weer nieuwe uitdagingen tegen. Er is een bekende spreuk die zegt ‘Als God de deur sluit, opent Hij ergens anders een venster’ en zo ervaar ik dat ook steeds opnieuw. En als dan de ‘standaarddeur’ wordt gesloten mag ik weer op zoek naar het ‘innovatieve venster’ dat dan geopend gaat worden. En dat maakt mijn werk zo mooi”, besluit Hendrik Jan, die benadrukt dat hij met dankbaarheid terugkijkt op de afgelopen tien jaar en alle vertrouwen heeft in nog meer mooie jaren.

1 van de 3 musketiers

Jubileumbijdrage Brink & van Keulen Bij Brink & van Keulen wordt het vrijwel uitgestorven ambacht van kroonluchters gieten nog identiek aan de 17e eeuwse methode uitgeoefend, waarbij gebruik wordt gemaakt van de originele mallen. Het gieten vindt plaats in z.g. Brusselse aarde, een vettig soort zand. Daarna volgt de handmatige bewerking van slijpen, schuren en polijsten tot elk onderdeel een briljante goudgele glans heeft. Op deze oud ambachtelijke wijze vervaardigt Brink & van Keulen al generaties lang meer dan honderd authentieke modellen kroonluchters, met spanwijdten variërend van 37 cm tot 230 cm diameter, en afhankelijk van de ruimte waar ze komen te hangen met één, twee of meer etages en 3 tot 30 kaarsarmen. Stuk voor stuk koperen kunstwerken waarvan het gewicht van de grootste, zoals die in de Nieuwe Kerk van Amsterdam, de 450 kilo kan overschrijden. Hiernaast voert Brink & van Keulen ook restauratiewerkzaamheden uit aan de kroonluchters. Om een passend advies te kunnen geven stelt Brink & van Keulen persoonlijk contact als een vereiste. Alle kroonluchters worden op bestelling gegoten omdat elke klant zijn eigen eisen heeft. Alleen de gangbare modellen zijn naar wens direct leverbaar. Ook is het mogelijk om in onze werkplaats het gehele proces bij te wonen. Toen we een aantal jaren geleden bij enkele projecten niet genoeg lichtopbrengst konden creëren met de warme en sfeervolle verlichting die kroonluchters bieden, ontstond een mooie samenwerking met Hendrik Jan Vermeulen en Evert van de Beek (Elektrotechniek van der Berg). Bij deze samenwerking vullen wij elkaar optimaal aan op het gebied van verlichting met als resultaat zeer tevreden cliënten. Naast de zakelijke kant hebben wij ook een vriendschappelijke band ontwikkeld die hopelijk nog jarenlang in stand zal blijven. Hendrik Jan, gefeliciteerd met je 10-jarig jubileum en ik kijk uit naar verdere plezierige samenwerking! Sabine Brink 1 van de 3 musketiers

Sabine Brink

Licht op chemie In Scheveningen staat de H. Antonius Abtkerk. Een kerk, gebouwd aan het begin van de 20e eeuw. Bezoekers van deze kerk komen onder de indruk van de prachtige inrichting en kleurstelling in de kerk. Daarom stellen we deze kerk graag wat beter aan u voor. Want ook in deze kerk is de verlichting een belangrijk onderdeel van het geheel.

In de ontmoetingsruimte word ik opgewacht door architect Conrad Steinebach, die verantwoordelijk is voor de recente renovatie van de kerk. ”Aanleiding om deze kerk onderhanden te nemen, was het feit dat drie voormalige parochies, elk met hun eigen kerk, op 1 januari 2005 samengevoegd zijn tot één nieuwe H. Antonius Abt parochie en vanaf dat moment samen kerken in de H. Antonius 32

Abtkerk. De kerk waar we nu zijn, is dus de ‘nieuwe’ parochiekerk geworden”, begint Steinebach zijn verhaal. De huidige kerk is de vierde in de historie van de H. Antoniusparochie. Antonius is de beschermheilige tegen besmettelijke ziekten als cholera en pest. Na een epidemie die in 1848 behoorlijk huis had gehouden onder de Scheveningse bevolking en door een wonder tot stilstand kwam, is in de huidige Abtkerk het absismozaïek ontworpen.

Chemie “In het proces om van drie naar één kerk te gaan was ‘chemie‘ een belangrijk woord. Net als in de samenwerking tussen bestuur, bisdom, architect en Vermeulen ten tijde van de renovatie van de kerk. En ik durf te zeggen dat die chemie er was en nog steeds is, waardoor iedereen deze kerk inmiddels ervaart als zijn thuiskerk”, aldus Steinebach. Deze visie wordt later in het gesprek bevestigd door Pastor Dolf Langerhuizen, die aansluit bij het gesprek. De kerk heeft een breed middenschip waardoor er veel zicht is op het priesterkoor.

Ook het prachtige en indrukwekkende mozaïek, gemaakt door Antoon Molkenboer, dat in het priesterkoor is aangebracht is een duidelijk aanwezig element. Het bestaat uit ruim twee miljoen steentjes en heeft een afmeting van 12 bij 17 meter. “Wat verlichting betreft hebben we er voor gekozen om te werken met een lichtbesturingssysteem. Zo wordt tijdens de vieringen het mozaïek niet uitgelicht, omdat de aandacht dan hoort te liggen op het altaar. Bij concerten, open dagen en andere momenten wordt het mozaïek extra uitgelicht zodat het de aandacht krijgt die het verdient”, vertelt Steinebach.

Kleurstelling Opvallend is ook de prachtige kleurstelling in de kerk. Steinebach vertelt: “We hebben lang gezocht naar de juiste kleur voor het nieuwe schilderwerk. Als referentie dienden de

glas-in-loodramen en het rijkelijk aanwezige marmer. Ook de verlichting speelde daarbij een belangrijke rol. Licht heeft een grote invloed op de uiteindelijke kleur en het was een uitdaging om tot een goed resultaat te komen. In alle bescheidenheid durf ik te zeggen dat we het niet beter hadden kunnen doen. Ook hierin was die chemie merkbaar tussen de diverse partijen. Bij het ontwerp van de verlichting speelde mee dat, in tegenstelling tot vroeger toen verlichting vooral functioneel moest zijn, deze mede de kracht van de architectuur en de ruimtelijke beleving moest versterken, en daarin lijken we te zijn geslaagd”, vertelt Steinebach. Al met al kan deze kerk de toekomst met vertrouwen tegemoet zien en heeft daarmee toekomst gekregen, concludeert Pastor Langerhuizen. “We stralen weer vitaliteit uit en zien een groei van het aantal kerkbezoekers, waarbij opvallend veel jongeren zijn.” Met dank aan en Pastor Dolf Langerhuizen en architect Conrad Steinebach voor hun uitgebreide toelichting.

Toelichting project Op verzoek van Bouwkundig adviseur C. Steinebach en in opdracht van het Parochiebestuur H. Antonius Abt te Scheveningen is voor deze kerk een op maat opgesteld lichtontwerp gerealiseerd. Een bijzondere opdracht voor een bijzonder mooi ingerichte en aangeklede kerk met vele details van brons en kunstig mozaïek. Geen gemakkelijke opdracht als het om deze details gaat. Met de wensen van het bestuur en de negatieve bijwerkingen van licht op deze details door negatieve reflectie is hier uitzonderlijk rekening gehouden. Alle armaturen zijn uit de zichtlijn geplaatst. Hinderlijke reflectie en schittering op het spiegelend mozaïek, waardoor afbeeldingen niet meer waargenomen zouden kunnen worden in de zijgangen, is voorkomen. Hiervoor zijn speciaal armaturen door ons ontwikkeld, met een zeer kleine reflector en gesatineerd glas. Het risico om onderlinge verschillen van de zuilen tegen te gaan (waardoor een storend lichtbeeld per zuil afzonderlijk zou ontstaan) is voorkomen, door op maat aangebrachte keggen achter de up-lights.

De uitvoering Voor het grote mozaïek in de absis zijn twee asymmetrische halogeen metaaldamp armaturen geplaatst met een speciale reflectortechniek. Deze beide armaturen geven een uitzonderlijke maar ook uniek gelijkmatig licht af op de absis. Up-lights met extreem goede lichtverdeling op het gewelf zorgen voor een naar voren komende detaillering, waardoor het niet meer noodzakelijk was, om de vakken door kleuren te accentueren. Om aan de behoefte van gelijkmatig licht te kunnen voldoen, zijn de grote kroonluchters met zes stuks Consentra spotlampen van 150W per stuk verwijderd. Hiervoor is slechts één enkele, zeer breedstralende 90 mm reflector met een halogeen metaaldamp lichtbron van 150W per kroonluchter in de plaats gekomen. Om tegemoet te komen aan breder multifunctioneel gebruik van de kerk is de E-installatie aangepast in meer lichtschakelmogelijkheden door onze E-installatie partner Van den Berg. Na plaatsing van een lichtbesturingssysteem is dit bijzonder rijk aan details gerestaureerde kerkgebouw geen grenzen meer gezet. Aan veel wensen, meer dan hier genoemd, is met liefde voor detail grote zorg besteed en uitgevoerd voor een prachtig resultaat.

Licht over de grens De activiteiten van Vermeulen Lichtarchitectuur blijven niet beperkt tot kerken in Nederland. Ook over de landsgrenzen weet men het werk van Hendrik Jan te waarderen en zijn er al een aantal projecten uitgevoerd. Een van de eerste was de Sint Pieter en Pauwelkerk in het Belgische Mol. Als ik op een prachtige dag bij de kerk in Mol aankom, krijg ik een somber voorgevoel: stemmig geklede mensen parkeren hun auto en gaan de kerk binnen. Er gaat een rouwdienst beginnen en dat zal betekenen dat ik de kerk niet van binnen kan bezichtigen. “Spijtig”, zullen ze hier in Mol wel zeggen. Ik leg me erbij neer. Het leven heeft zijn loop en ik krijg van mijn gesprekspartner, pastor Norbert Wauters,

aan het eind van ons gesprek wel een mooie brochure mee met veel foto’s en afbeeldingen. In de pastorie praat ik met Norbert over ‘zijn’ kerk en de rol van Hendrik Jan hierin. De aanleiding om de verlichting aan te pakken is eigenlijk, zoals op zoveel plaatsen, uit nood geboren. “De lampen die we gebruikten werden niet meer gemaakt en dus moesten we op zoek naar een alternatief”, vertelt Wauters. “Via deskundigen uit onze eigen parochie en daarbuiten kwamen we op het spoor van Vermeulen en hebben we hem benaderd met de vraag om een lichtplan op te stellen.” Dat plan zag er goed uit en voldeed aan de wensen die door de verantwoordelijken in Mol waren gesteld. “De kerk moest sowieso wat meer verlicht worden en men wilde wat meer indirect licht toepassen”, verklaart Wauters. “Het feit dat Vermeulen aan een half woord genoeg had om een heel uitgekiend lichtplan te maken gaf veel vertrouwen hier in Mol.” Pastor Wauters legt mij uit dat er verschil zit in de verlichtingswensen van katholieken en protestanten. “Protestanten

willen witter licht, helderder licht. Katholieken houden meer van wat geler licht. Bij sommige parochieleden was vooraf wat twijfel of dat in deze kerk allemaal wel goed zou komen, maar achteraf is iedereen zeer tevreden.” Zoals gewenst is de totale hoeveelheid licht beduidend meer geworden en door tevens indirect licht toe te passen kunnen sommige delen van de kerk sfeervol uitgelicht worden en zijn het altaar en het hoogkoor ook meer in het licht gezet. Er blijven daarnaast nog een aantal dingen op een ‘verlanglijstje’ staan. Zo moet

bijvoorbeeld het orgel nog een keer goed uitgelicht worden, maar dat is iets wat nog even moet wachten. Momenteel wordt de kerk van buiten gerestaureerd en wordt het dak onder handen genomen. “Als dat klaar is, gaan we wellicht met het orgel aan de slag”, blikt pastor Wauters vooruit. De pastor is vol lof over de samenwerking met de Nederlandse lichtarchitect. “We zitten in een fase dat er regelmatig nog wat aangepast en verbeterd wordt en geen moeite is daarbij teveel voor de mensen van Vermeulen”, wil de pastor graag kwijt. “Het zijn vakmensen met een hart voor licht en met liefde voor Het Licht. Dat vind ik wel bijzonder, die bewuste keus om personeel te zoeken dat hun geloof uit wil dragen.” Met dank aan Pastor Wauters voor het gesprek en de brochure.

Toelichting project Een bijzondere uitdaging was het om een project in ons buurland België aan te gaan. De vriendelijkheid en heldere, duidelijke wensen over het verlichten van de Sint Pieter en Pauwelkerk van pastoor Wauters, het parochiebestuur en de kerkfabriek vragen om grote verantwoordelijkheid, betrouwbaarheid en eerlijkheid. Het waarmaken van toezeggingen over lichtniveau, sfeer, verblinding en kleurweergave in deze grote kerk hebben het traject van uitvoering extra spannend gemaakt. In de ontwerpfase ben ik weloverwogen en voorzichtig te werk gegaan. Extreem hoge altaren en het worstelen met enorme elektrotechnische inperkingen, opgelegd door bouwkundige beperkingen, zorgden voor een extra spannende uitdaging in het buitenland. Het uiteindelijke, succesvolle resultaat berust op ervaring en flexibiliteit in het ontwikkelen van armaturen en uitvoeren door onze eigen installatiepartner en inzet van eigen mensen.

De uitvoering Boven het altaar zijn twee door ons zelf ontworpen up-downlights in kunststof behuizing geplaatst van 70W. In het schip zijn de hoogvolt gloeilampen van 200W vervangen door halogeen-metaallampen van 70W met een 60º reflectortechniek. Cilinders met een opening van 35 mm hoog aan het gewelf, geven in het schip en liturgisch centrum fantastisch goed licht, verblindingsvrij. Eén enkele batterij van vier speciaal voor dit doel aangepaste 50 mm diameter reflectoren van 20W, lichten de immens grote zijaltaren zeer gelijkmatig uit. Nog maar te zwijgen over de zeer kleine up-lights van 70W op de kapitelen, die de gewelven en wanden prachtig verlichten.

“Restauratie van kerken is een specialisme” Paul van Vliet, architect te Loosdrecht werkt veel samen met Vermeulen Lichtarchitectuur en die samenwerking stamt al uit de tijd vóórdat Hendrik Jan voor zichzelf begon. “We hebben samen gewerkt aan de Koepelkerk in Bussum en daar heb ik Hendrik Jan leren kennen als een specialist”. Kort daarna begon Vermeulen aan zijn eerste eigen project in Hilversum (de St. Vituskerk) en ook daar was Paul van Vliet bij betrokken. Een interview met Paul van Vliet mag daarom niet ontbreken in dit jubileumboek.

Spanningsvelden “Licht en verlichting spelen een belangrijke rol in de eredienst”, betoogt van Vliet. “Van oorsprong geldt dat in elk geval voor de Rooms Katholieke kerk, waar licht van grote symbolische waarde is, maar de protestanten zijn aan een ‘inhaalslag’ bezig.” Volgens hem heeft die inhaalslag te maken met het feit dat protestantse kerkgemeenschappen zich verdiepen in liturgische vormgeving van de diensten en kerkgebouwen steeds meer ook doordeweeks open zijn en niet meer alleen voor vieringen worden gebruikt, maar ook voor andere doeleinden. “Dan kom je wel gelijk op een aantal spanningsvelden uit. Je moet andere en nieuwe elementen toe gaan passen in een monumentale omgeving en dat roept zo af en toe tegenstrijdigheden op.” Van Vliet ziet dat in zijn praktijk regelmatig gebeuren. ”Ik adviseer meestal dat datgene wat oud en authentiek is gerespecteerd moet worden en niet opgeofferd moet worden aan de grillen van vernieuwing. Laat de geschiedenis maar zien.”

Uiteindelijke doel Als een kerkbestuur besluit om de kerk onder handen te nemen komt er een heel proces op gang, dat tijdrovend is. “Valkuil is vaak, dat mensen die het oprecht goed bedoelen, zich gaan bezig houden met zaken waarvoor specialisme een absoluut vereiste is. Licht is daar een voorbeeld van. Regelmatig wordt een lichtplan gezien als sluitpost op de begroting.” Volgens Paul van Vliet is Vermeulen een specialist, die weet waar hij over praat. “Soms moet Ik Hendrik Jan wel eens afremmen. Je zou bijna kunnen zeggen dat hij soms té creatief is. Aan de ene kant is die creativiteit geweldig, maar in de beperking herken je de meester!.”

Tegenwoordig is er veel voorhanden waarmee die spanningsvelden zo klein mogelijk worden of zelfs helemaal verdwijnen. “Door te spelen met licht, met kleur en andere middelen kun je de architectuur van een kerk tot zijn recht laten komen terwijl er aan de andere kant ook eigentijdse reversibele en technische aanpassingen kunnen worden uitgevoerd die recht doen aan hedendaagse gebruikseisen.”

Volgens van Vliet moet men aan het begin van een renovatie/ restauratie heel duidelijk voor ogen hebben wat men uiteindelijk wil bereiken. Daarom is een goed bepaald programma van eisen belangrijk. “Blijft je kerk vooral kerk, of moet het een multifunctioneel gebouw worden en is het kerkelijke gebruiksdoel slechts één van de onderdelen? Als je dat helder hebt met elkaar dan moet je daar in het ontwikkelingsproces zo min mogelijk meer aan tornen.

Zowel Vermeulen als zijn projectpartners zijn stuk voor stuk mensen die van uit hun specialisme, maar ook hun persoonlijke betrokkenheid heel goed aan voelen wat een gebouw nodig heeft. Betrek die mensen dan ook in dat denkproces vooraf”, adviseert hij, “en blijf ook gedurende het hele project aan dat uiteindelijke doel werken.”

Lange adem nodig Het hele renovatie/restauratie proces is tijdrovend en men heeft soms een lange adem nodig. Van Vliet: “Maar al te vaak maak ik mee, dat gaandeweg het proces concessies worden gedaan die niet aansluiten bij het vooraf besproken doel. Dat komt meestal voort uit ‘de gemakzucht van een catalogusoplossing’ , waar men vroeg of laat spijt van krijgt.” Hiernaast speelt ook het beschikbare budget en de aanwezige infrastructuur vaak een beperkende rol. Het is soms verleidelijk om naar de groothandel rijden en mooie armatuurtjes kopen en plaatsen. Maar als je een kerkgebouw echt tot zijn recht wilt laten komen, is het verstandig een op maat gemaakt plan op te stellen en uit te voeren, waarbij er best gebruik mag worden gemaakt van voorhanden standaard elementen.” Van Vliet stelt dan ook dat verlichting bij een kerkrenovatie een specialisme is. “Een goede specialist heeft cultuurhistorisch en bouwkundig inzicht en (het allerbelangrijkst) persoonlijke betrokkenheid. “Een kerk is geen theater. Een kerk hoort bij het leven en hoort voor veel mensen bij geboorte, trouw en rouw. Iemand die dat zelf ook zo ziet zal daarom anders aan de slag gaan dan iemand die die persoonlijke link niet heeft. En daarom denk ik dat Hendrik Jan en zijn zakelijke partners nog een mooie toekomst tegemoet gaan waarbij het wel belangrijk is om voortdurend bezig te blijven met innoveren en te blijven pionieren.”

Naam: P.D. van Vliet Roepnaam: Paul Woonplaats: Loosdrecht Email: pdvvliet@planet.nl Telefoon: 035 58 23695 Werkervaring: Van 1973 t/m 1982 werkzaam bij architectenbureau Ir. T. van Hoogevest te Amersfoort. Daarna een eigen architectenbureau, in hoofdzaak werkzaam bij restauratie en instandhouding van kerken, kastelen en landhuizen, alsmede particuliere opdrachten Bijzonderheden: Winnaar Cultuurprijs van de stad Hilversum (1998)

“Ik wens Hendrik Jan en zijn team daarom veel inspiratie en focus toe om op de ingeslagen weg verder te gaan”, aldus Paul van Vliet.

Winnaar Internationale Berhard Remmersprijs (2004) Technisch adviseur van diverse instellingen en historische stichtingen Nevenactiviteit: Sinds 1978 vaste organist van de Sypekerk te NieuwLoosdrecht

Licht op de tien geboden Bij het binnenrijden van Wijk bij Duurstede valt hij al op: de Grote Kerk, midden in het stadscentrum. Groot is de kerk zeker en opvallend door de stompe toren die prachtig afsteekt tegen de heldere blauwe lucht. Historie De historie van de kerk begint in de 14e eeuw, als Bisschop David van Bourgondië zich vestigt op het kasteel in Wijk bij Duurstede en zich inzet voor de bouw van een kerk. De torenbouw start in 1486. In 1572 is de bouw afgerond. In 1579 brandt het koor van de kerk af en is vervolgens niet meer opgebouwd, de reformatie begon en de RK-kerk werd een protestantse kerk. De kerk is gerestaureerd in de periode van 1968 tot 1976. In 2008 is het pleisterwerk

vervangen, omdat de kerk behoorlijk vochtig is, door de hoge grondwaterstand. En in dat jaar werd er ook voor het eerst gesproken met Vermeulen Lichtarchitectuur over een lichtplan voor de kerk.

Sprekende verlichting De moderne technologieën en de aanstaande verandering van gloeilampen naar spaarlampen zorgden ervoor dat een nieuw lichtplan welkom was. Met de moderne lampen konden diverse onderdelen in de kerk beter uitgelicht worden. Een mooi voorbeeld daarvan zijn de tien geboden (of: tien leefregels) die tijdens de grote renovatie eind 20e eeuw onder een dikke witte kalklaag tevoorschijn kwamen. De schildering dateert uit 1593. De nieuwe spots zorgen er nu voor dat deze schildering de aandacht krijgt welke het toekomt. Per slot van rekening wil Hendrik Jan kerken laten ‘spreken’. Niet alleen door goede verlichting, maar ook door waar mogelijk te wijzen op Het Licht der wereld. Ook het orgel, waarvan de basis stamt uit 1557, verdient het om in het licht gezet te worden.

Tijdens de genoemde renovatie kwamen onder de witte kleur van het klankbord zowel het gemeentewapen van Wijk bij Duurstede als het kerkelijk wapen tevoorschijn. De bruine kleur waarin het orgel geverfd was werd gedurende de restauratie weer in de oorspronkelijke kleuren overgeschilderd en is nu een pronkjuweel in de kerk. Op dit moment moet de uitlichting van het orgel nog afgerond worden en hiervoor ligt het plan al klaar. De verwachting is, dat dit in 2012 uitgevoerd kan worden.

Passend licht Inmiddels is er al wel een groot

deel van het verlichtingsplan gereed. Het middenschip en de zuidelijke zijbeuk zijn reeds voorzien van nieuwe armaturen, de noordelijke zijbeuk komt binnenkort aan de beurt. Ook het dwarsschip, met daarin de muurschildering van de tien geboden is klaar en de reacties zijn enorm positief. Er kan nu meer gespeeld worden met het licht en dat komt de diverse gebruiksdoelen van de kerk ten goede. Tijdens concerten en exposities kan de kerk anders belicht worden dan tijdens de zondagse diensten, zodat elke activiteit het licht krijgt dat deze verdient en nodig heeft. In Wijk bij Duurstede is men dan ook zeer tevreden over datgene wat in samenspraak met Vermeulen Lichtarchitectuur is gerealiseerd. De Grote Kerk blijft dus ook de komende decennia spreken, zowel van binnen als van buiten. Met dank aan de heer Heitink voor de uitgebreide rondleiding en informatie.

Toelichting project Na in april 2008, op verzoek van Monumenten Adviesbureau Delfgau BV uit Scherpenzeel, een lichtontwerp voor de Stadstoren van de Ned. Herv. Kerk te Wijk bij Duurstede uitgewerkt te hebben, kwam het verzoek in januari 2009 van Architectenbureau P.D. van Vliet om een compleet lichtplan voor deze kerk te ontwikkelen, als een verrassing. Een uitdaging op zich om juist voor deze Grote Kerk met haar markante platte toren en haar grote verscheidenheid in architectuur van de verschillende ruimten, een lichtontwerp te kunnen realiseren. Het probleem was niet direct de hoogte, maar veeleer de onderlinge grote verschillen van materialen en kleur. Waaronder het koor en dwarsschip met haar witte wanden en gewelven. Een plek voor musici en voor ontmoeting. Het middenschip met haar banken voor toehoorders en haar grote zware dwarsbalken (ca. 1/3 onder het platte houten gewelf) in de hoogte met een aparte blauwgroene kleur. De zuidbeuk met een flexibele ruimte voor tentoonstellingen en presentaties met een houten tongewelf ook in blauwgroen. Een noordbeuk met een eigen karakter in wit met een wit stenen gewelf. Daarnaast had dit kerkgebouw, misschien juist wel door deze bijzondere architectuur, een extra groot aantal armaturen nodig om het geheel goed te kunnen verlichten. Het voormalig stroomverbruik was dan ook enorm met lichtbronnen van 500W en een totaal opgenomen vermogen van ruim 11.000W. De uitvoering Het uitgangspunt van het uitgevoerde lichtontwerp was, om voor iedere ruimte afzonderlijk aangepast aan de architectuur, een lichtornament te creëren. Verlichtingsarmaturen te ontwikkelen, die voorzien in de behoefte van de daarvoor bestemde ruimte met een eigen functie en voor multifunctioneel gebruik. Design, functionaliteit en kleur vloeien harmonieus in elkaar over en integreren in de ruimte waar ze zijn opgehangen. Wattage en omvang van de reflectoren wisselen elkaar af naar klein (90mm Ø) tot zeer klein (50mm Ø) waar meer of minder licht gewenst is. Bij de constructie hiervan is speciaal stilgestaan om verblinding van de kerkganger te voorkomen. Naast het resultaat, dat zeker gezien mag worden, is de uiteindelijke wattage van ruim 11.000W teruggebracht naar minder dan 5.000W incl. de indirecte verlichting die voor een enorme meerwaarde gaat zorgen. Naar verhouding ten opzichte van de sterk verouderde voormalige verlichting zal het rendement in de nieuwe situatie uitkomen op 45 tot 55% meer licht.

Licht op kerk aan de gracht Het is een markant gebouw, de Keizersgrachtkerk in Amsterdam, gelegen aan de gelijknamige gracht. Ingeklemd tussen historische huizen neemt de kerk een bijzondere plaats in.

De Keizersgrachtkerk wordt ook wel de Gereformeerde Kathedraal genoemd omdat het de eerste Doleantiekerk van Abraham Kuijper was en het lang de centrale kerk geweest is in Amsterdam, waar ook de hoogleraren van de Vrije Universiteit kerkten. Inmiddels is de Protestantse kerk Amsterdam eigenaar van deze kerk en neemt dit godshuis een centrale plek in binnen de christelijke en oecumenische gemeente in het centrum van Amsterdam. De kerk wordt naast de zondagse diensten ook gebruikt voor concerten en andere 46

activiteiten. Daarom is ongeveer vijf jaar geleden de kerk van binnen aangepast aan de moderne eisen. De kerk heeft een geweldige akoestiek en is de vaste repeteerlocatie van het Orkest van de Achttiende Eeuw. Omdat de kerk multifunctioneel werd moest ook het lichtplan aangepast worden en daarvoor werd contact gezocht met Vermeulen Lichtarchitectuur. “Verlichting is overal, maar zeker in een kerk van wezenlijk belang. Enerzijds om de gebruikswaarde te vergroten, maar ook om bepaalde architectonische onderdelen op te laten lichten en de sfeer te verhogen die afhankelijk van het type dienst (doop, trouw, of rouw), het (kerkelijk) jaargetijde en bij speciale gelegenheden gevarieerd moet kunnen worden, waaronder ook toneelverlichting”, vertelt kerkrentmeester Jan van Duijn. “De samenwerking is heel goed verlopen, zowel bij de totstandkoming van het lichtplan als bij de implementatie. Na onderhandeld te hebben over de offerte zijn wij heel tevreden over de prijskwaliteitverhouding. Er is goed werk geleverd en er is creatief

meegedacht om tot de beste oplossingen te komen”, blikt van Duijn terug op de samenwerking met Hendrik Jan. “Ik zeg altijd: een tevreden klant is je beste acquisiteur. Toen wij een nieuwe kerk op IJburg gesticht hebben is Hendrik Jan Vermeulen opnieuw gevraagd om de klus te klaren in een totaal andere omgeving met een heel ander type opdracht. Maar ook dat is tot volle tevredenheid verlopen.”, voegt hij daar aan toe. “Over het eindresultaat was iedereen zeer tevreden. Vaak is het de combinatie van kleurstelling, verlichting en architectuur die bepalend is om je een warm gevoel te geven dat je welkom bent en dat je er mag zijn”,

aldus Van Duijn. Dat laatste is ook de missie van de KGK. Iedereen is welkom ook in de wekelijkse avondmaalsviering en mag er zijn: wat je afkomst, je geschiedenis of je heden ook is. Jong en oud, belijdend of zoekend, homo of hetero, autochtoon of allochtoon danwel vluchteling. Het is een bonte stoet van mensen. Van Duijn vat dat samen met de uitspraak: â&#x20AC;?Als geboren en getogen Amsterdammer ben ik er trots op dat de Protestantse Kerk Amsterdam en haar Diaconie midden in de samenleving staan en volop met vernieuwing bezig zijn. Dit komt tot uiting in allerlei nieuwe activiteiten maar ook in goed onderhouden kerkgebouwen en orgels.â&#x20AC;? Al met al is ook in Amsterdam, mede dankzij de inspanningen van Vermeulen, een markant gebouw te bezoeken waar zondag aan zondag de blijde boodschap van liefde en bevrijding klinkt. Met dank aan kerkrentmeester Jan van Duijn voor de verstrekte informatie.

Toelichting project In overleg met Pim van Dijk, liturgisch vormgever en bouwkundig adviseur architect Kees Voordouw is een lichtontwerp ontwikkeld, dat aansloot op de wensen ten behoeve van de herinrichting. Het kerkgebouw van de Protestantse Kerk te Amsterdam aan de Keizersgracht is alweer zo’n bijzonder kerkgebouw. Een kansel, bijna zo hoog als de 1e etage en een orgel, zo hoog als de 2e etage. Kortom, een kerk met zitplaatsen op drie niveaus. Een markante kerk met een speciale opdracht met een behoefte aan veel licht. Aan de ruimte werd tekort gedaan door de kunststof lichtbollen aan pendels. Bouwlampen van 1000W per stuk aan uithangarmen waren toegevoegd om op het podium meer licht te creëren voor de verschillende uitvoeringen die hier plaatsvinden.

De uitvoering Het aan kerkrentmeester Jan van Duijn gepresenteerde lichtontwerp bestaat vooral uit ruimtelijk licht. De enorme hoogte wordt hierdoor nog eens extra benadrukt. Kleuren en bouwkundige details komen nu meer naar voren, waardoor het gebouw als zodanig begint te leven voor de bezoeker. Het liturgisch centrum wordt verlicht door twee armaturen met een speciale hoogrendementsreflector in een smalle lichtkegel van 70W. De kerkzaal wordt gelijkmatig verlicht met zes inbouwarmaturen van 70W met een brede lichtkegel. Op de bovenste galerij nog eens twee armaturen van 35W met een zelfde brede lichtkegel. Kunststofbollen en bouwlampen werden verwijderd. Naast het voldoende licht zorgen klassieke plafonnières in messing voor goed licht en geven sfeer aan de zijkant en op de galerijen. Orgel en kansel werden voorzien van dimbaar accentlicht. Een heuse digitale lichtbesturing maakt ook deze kerk weer multifunctioneel voor een breed gebruik, van de eredienst tot aan verhuur van de kerkzaal, dat aansluit op de verschillende wensen van de huurder.

Licht in het oosten De St. Nicolaaskerk in Denekamp is niet te missen. Wie vanuit Oldenzaal het dorp Denekamp nadert, ziet de markante torenspits recht voor zich, als een baken van herkenning en misschien ook wel als ‘richtinggever’. Eenmaal aan de voet van de toren is te zien dat deze kerk een rijke historie in zich heeft. Binnen is daarvan het bewijs te vinden; er is veel kerkcultuurhistorie te bezichtigen, dat dankzij de uitgekiende verlichting de aandacht krijgt die het verdient.

In de pastorie maak ik kennis met penningmeester Snijders, die mij duidelijk kan uitleggen waarom Hendrik Jan Vermeulen beslist het predicaat ‘vakman’ mag dragen.“Vermeulen is, naast een prettig mens in de omgang, iemand die heel 50

goed weet waarover hij praat. Hij heeft gevoel voor waar hij mee bezig is, kwam met een duidelijk en goed onderbouwd lichtplan en rustte vervolgens niet, voordat alles helemaal naar wens was opgeleverd.” Redenen genoeg dus om Vermeulen ook aan te bevelen bij andere kerken in het bisdom Utrecht, waartoe ook Denekamp behoort.

Grondige renovatie De St. Nicolaaskerk in Denekamp kent, zoals gezegd, een rijke historie die teruggaat tot het jaar 1276. Een deel van de eerste bouwsels is nu het verbindingsstuk tussen toren en de grotere kerk die er in 1910 tegenaan is gebouwd. In 2009 is een grote renovatie uitgevoerd en is onder andere de verlichting aangepast aan de wensen van deze tijd. Een van de redenen voor de renovatie was het feit dat Denekamp en omliggende parochies opgingen in de nieuwe parochie ‘Lumen Christi’. De plaatselijke bevolking deed een behoorlijke duit in de zak, die daarnaast gevuld was met subsidies vanuit het bisdom en de overheid. “Daardoor konden we alles grondig aanpakken”, vertelt Snijders niet

zonder trots. De verlichting die er was voldeed absoluut niet meer. “We zeiden wel eens tegen elkaar: het geeft wel licht, maar het is niet sfeervol.” Samen met Vermeulen werd de bekabeling en de totale verlichting volledig vernieuwd, waarbij het uitgangspunt was, dat er meer sfeer in de kerk moest komen. “Sfeer is belangrijk. Of je nu bij een viering aanwezig bent, of bij een concert, je moet je prettig voelen.” Met oog voor detail zijn veel objecten in de kerk nu prachtig aangelicht. “De gewelven bijvoorbeeld, maar ook het kruis boven het altaar, zijn nu echte blikvangers”, aldus Snijders. Wat wel gebleven is, zijn de oude kroonluchters. Ook die zorgen voor sfeer in de kerk, die rijk voorzien is van beelden en schilderwerken.

Uitnodigend gebouw De parochieleden zijn dik tevreden. “Men is trots op de kerk en voelt zich er thuis. Daarnaast is het opvallend dat

zowel hier in Denekamp, als in Ootmarsum meer mensen de kerk binnenlopen om deze te bezichtigen. We zien dat aan de hoeveelheid kaarsen die nu verkocht worden. Blijkbaar heeft de kerk, dankzij de aangepaste verlichting, weer toegevoegde waarde gekregen als bezinningsplek”, meent Snijders. De St. Nicolaaskerk is dus met recht een bijzondere kerk. Ten eerste omdat de omgeving rond Denekamp een soort katholieke enclave lijkt, los van bijvoorbeeld het overwegend katholieke deel van Nederland onder de grote rivieren. Daarnaast heeft de kerk nog steeds een belangrijke plaats in het Denekampse leven van alledag. “We mogen nog steeds een groot aantal parochianen begroeten tijdens de wekelijkse vieringen en de betrokkenheid met de kerk is erg groot.” Zo zal ook het Licht in het oosten niet snel gedoofd worden en blijft een grote cultuurschat bewaard voor de toekomst. Met dank aan penningmeester Willy Snijders voor de heldere uiteenzetting en documentatie.

Toelichting project Een markant kerkgebouw met een rijke historie uit een lang verleden, die duidelijk waarneembaar en voelbaar is door de architectuur van dit prachtige gebouw. De grote architectonische verschillen van de twee ruimtes, de bijzondere draagconstructie van de koepel, de bouwkundige ornamenten en haar omvang met opgedeelde ruimten maken het niet gemakkelijk en vragen om met grote zorgvuldigheid en weloverwogen te werk te gaan in het ontwikkelen van een op maat afgestemd lichtontwerp. Architectuur, wensen en de liturgie zijn ingrediĂŤnten voor de lichtplanner om rekening mee te houden. Om hieraan tegemoet te komen hebben we het door onszelf ontwikkelde lichtconcept met precisie en voorzichtigheid afgestemd.

De uitvoering Indirect licht is voor ruimtelijk licht in de koepel en de gewelven zijn voorzien van hiervoor speciaal afgestemde reflectoren. Verblindende energieverslindende armaturen met kwiklampen van 400W per stuk zijn vervangen door speciaal ontworpen hoogrendement reflectoren en voorzien van halogeenmetaaldamp lichtbronnen van 70W en 150W. Na het vaststellen van het aantal graden van de lichtkegel voor de accentverlichting zijn speciale spots op maat geproduceerd voor de verschillende te verlichten objecten.

Elektrotechniek Van den Berg Elektrotechniek Van den Berg BV is een middelgrote installateur die vanuit het centraal gelegen Leusden al sinds 1959 haar relaties bedient. Alle disciplines van de elektrotechniek kunnen wij verzorgen voor zowel de particuliere als de zakelijke markt. Wij zijn dagelijks bezig om met ons team onze bestaande en nieuwe relaties zo goed mogelijk van dienst te zijn. Wij onderscheiden ons vooral op de verlichtingstechniek. Daar waar anderen stoppen bij een aansluitpunt gaan wij door met het adviseren, leveren en monteren van verlichtingsarmaturen. Ons eerste contact met Hendrik Jan dateert uit 1999 toen wij als installateur een kerkgebouw installeerden in Wekerom. Voor deze kerk was ik op zoek naar decoratieve verlichting boven het liturgisch centrum. In die tijd was Hendrik Jan een keer bij mij op de zaak geweest en had wat documentatie achtergelaten van Christoph Palme lichtornamenten. Ik heb hem gebeld en mijn wensen neergelegd en binnen de kortste keren was er een schetsontwerp en een prijs. De armaturen zijn in de voorgestelde vorm geproduceerd en wij hebben als kroon op het werk gezamenlijk deze verlichtingsarmaturen gemonteerd. Vanaf dat moment was er een klik. We hebben beiden een passie voor licht. Hendrik Jan vanuit zijn achtergrond en ik vanuit de advies- en de groothandelswereld. Licht is emotie en licht maakt emotie. Dat zie je ook duidelijk aan Hendrik Jan. Hij straalt het uit. Licht is ook leven en licht geeft kleur aan het leven. Zonder licht geen leven. Dat zou je ook op Hendrik Jan toe kunnen passen. Hij zou zonder LICHT niet kunnen leven. Wij ook niet, maar hij zeker niet. Aangestoken door zijn enthousiasme hebben we in de afgelopen tien jaar gezamenlijk al hĂŠĂŠl wat fraaie projecten uitgevoerd. De meest mooie kerken zijn door ons voorzien van nieuwe lichtoplossingen. Ook de vele beurzen waar we samen met Sabine Brink van Brink & van Keulen, fabrikant van kroonluchters, hebben gestaan, zijn onvergetelijk. We feliciteren Hendrik Jan en zijn team van harte met het 10-jarig jubileum en hopen nog vele jaren in goede harmonie met elkaar te mogen optrekken. Evert van de Beek 54

1 van de 3 musketiers

De producent van licht Vermeulen Lichtarchitectuur en Projektleuchten GmbH hebben een belangrijke zakelijke overeenkomst als het om kerkverlichting gaat. De door Vermeulen Lichtarchitectuur ontwikkelde verlichtingsarmaturen worden door Projektleuchten exclusief alleen voor Vermeulen geproduceerd. Projectleuchten heeft andersom weer een licentieovereenkomst met Bartenbach Lichtlabor GmbH in Oostenrijk, die al onze toegepaste reflectoren ontwikkeld heeft.

Indrukwekkend is het iedere keer, dat men steeds weer voor ons klaar staat en we soms van een voorrangsbehandeling mogen genieten die onze projecten weer ten goede komen.

Jรถrg Wittenberg, die samen met zijn vrouw eigenaar is van Projektleuchten, is nauw betrokken bij ons bedrijf als het gaat om adviezen die met de productie te maken hebben. Een team van ca. 25 mensen is enthousiast betrokken bij het hele productieproces van onze verlichting. De knowhow van hoogwaardige lichttechniek en de opdrachten voor verschillende wereldbekende producenten in de verlichtingsbranche geven ons een dankbaar gevoel om met hen te mogen samenwerken. Daar komt nog bij, dat de toegepaste onderdelen van de armaturen in eigen fabriek worden geproduceerd.

‘NSVV-Licht-award’ In 2005 won Vermeulen Lichtarchitectuur de ‘NSVV-Lichtaward’ met het project in de St. Vituskerk in Blaricum. Het is één van de hoogtepunten in het tienjarig bestaan van dit bedrijf. (NSVV staat voor Nederlandse Stichting Voor Verlichtingskunde)

Vermeulen Lichtarchitectuur; een crown company We hebben Hendrik Jan Vermeulen leren kennen als een enthousiaste ondernemer. Een bevlogen man die met licht prachtige dingen doet in kerken. Hij wilde lid worden van Crown Companies Nederland, een verzameling bedrijven die meer willen verdienen dan geld. Want een Crown Company zoekt niet de eigen eer en glorie, maar gaat voor de Allerhoogste. Dat maakt zaken doen wel bijzonder. Als God in je bedrijf aan het werk mag gaan kan het weleens heel anders lopen dan dat jezelf ooit had kunnen bedenken. God is immers creatief en heeft verbazend veel verstand van zaken. God is liefde en geeft aanwijzingen die mensen en bedrijven beter laten functioneren. Ach, ieder bedrijf heeft zo zijn lek en gebrek. Hendrik Jan is ook zeker geen heilige. De kroon op zijn werk heeft alles te maken met God die het licht gemaakt heeft, ja zelf het Licht is. Uit die bron komen de lumineuze ideeĂŤn, die kerken in een ander licht doen stralen. Uit die bron put hij ook de wijsheid en het geduld om de dagelijkse problemen te overwinnen. Hendrik Jan steekt het niet onder stoelen of kerkbanken, zijn bron is God. Hem komt alle eer toe.

Crown Companies Nederland gaat nog verder. We beseffen dat bedrijven mogen groeien. Dat verandering tijd nodig heeft. Daarom coachen we ondernemers bij het maken van een geestelijk businessplan. Een droomplan waarin de unieke bestemming van het bedrijf uitgewerkt wordt en de stappen gepland staan die nodig zijn om het bedrijf te transformeren. Vermeulen Lichtarchitectuur is onderweg. Al tien jaar. En de komende tien jaar zijn veelbelovend. We wensen Hendrik Jan Vermeulen en zijn medewerkers Gods zegen toe met deze Crown Company. Drs. Leen Lievaart Stichting Crown Companies Nederland www.crowncompanies.nl

Crown Companies Nederland mag Vermeulen Lichtarchitectuur helpen met het aanreiken van Bijbelse wijsheid voor zijn bedrijfsvoering. Hoe graag echter een ondernemer ook zijn geloof in praktijk wil brengen, de realiteit is vaak weerbarstig. Als ondernemer sta je er alleen voor. Crown Companies Nederland organiseert daarom het Crown Forum. Een regelmatige ontmoeting waar ondernemers elkaar stimuleren werk te maken van hun geloof. Een plek waar je kwetsbaar kan zijn. Waar praktijkdilemmaâ&#x20AC;&#x2122;s besproken worden. Waar ondernemers elkaar advies geven. Waar gebeden wordt voor wijsheid om de juiste beslissing te kunnen nemen. Advies en gebed werpen vaak een ander licht op de zaak.

Het woord van een eenvoudige timmerman Laat ik beginnen met, dat ondanks dat ik andere dingen in mijn leven wilde gaan doen, de laatste jaren meer het gevoel heb gekregen dat God mij op mijn plekje aan het zetten is. Oftewel …ik begin het nu pas te zien en ik sta er al langere tijd. Als kind wilde ik zendeling of dominee worden. Door omstandigheden is het dat niet geworden. Toch heb ik binnen mijn vakgebied het genoegen gehad om een grote verscheidenheid aan werkzaamheden te mogen uitvoeren. Zowel in uitvoering, werkvoorbereiding, begeleiding, leermeesterschap, etc. Mooi is, dat er altijd die speciale werken, gebeurtenissen, omstandigheden of mensen zijn, die je extra bij blijven en/of je een bijzonder gevoel geven. Ik zal er een paar uitlichten. – Het wonderbaarlijke gevoel na een spontane omhelzing van een huisvrouw die eindelijk haar nieuwe keuken, toilet en hal kreeg, en op deze manier haar dankbaarheid uitte. – De woorden mogen horen van je leerling, dat je net zo of nog meer dan zijn eigen vader een vader voor hem bent geweest. – Een mega restauratie van een monumentaal pand en het winnen van een award voor het maken van ‘de mooiste badkamer van Nederland’ in deze verbouwing.

Hendrik Jan Vermeulen heb ik een aantal jaren geleden leren kennen, we raakten elkaar wat kwijt, maar hebben elkaar nu gevonden in vriendschap en broederliefde. Hendrik Jan en ik delen het fijne gevoel dat je mag krijgen wanneer je mag werken in “kerken”, die toch eigendommen zijn van onze Hemelse Vader. Dat je je nuttig mag maken in een verblijf van Gods gemeente, die daar samenkomt om Hem te loven en prijzen en Zijn naam aan te roepen.

Zo zijn er een hoop mooie dingen geweest, en zullen er waarschijnlijk nog een aantal volgen.

Binnen mijn vakgebied vallen dan wat ondersteuningswerkzaamheden voor het bedrijf van Hendrik Jan. Maar wat het mooie is (en dat geldt voornamelijk voor de prachtige kerken met gewelven, klokkentorens etc.), dat ze in een heel nieuw daglicht worden gezet door de nieuwe mogelijkheden in de verlichting.

Tevens streelt het mij dat onze Heere Jezus timmermanszoon was en ook geholpen zal hebben in het bedrijf van zijn aardse vader en net als een timmerman het hout bewerkt zal hebben. Of kijk naar Salomo, die de beste vaklieden liet werken aan de tempel, waarvoor alleen de beste materialen gebruikt mochten worden. En zo zijn er wel meer situaties die nog eens dat extra met zich mee brengen en dat is ook de reden dat ik dit stukje mag en wil schrijven.

Maar waar je dan toch bij bepaald wordt, is het geweldige eenheidsgevoel in de liefde van Christus, die je mag ervaren in de omgang met de meeste dominees, pastoors, kosters, conciërges of welke andere lieve mensen dan ook, waar je mee te maken krijgt als je in kerken mag werken.

Licht en de kerk, het is geweldig. Maar Licht in de “kerk” en Christus’ Licht door ons heen, dat is een voorproefje van Zijn liefde voor ons en hoe mooi het straks zal zijn. De mooiste gewelven verbleken zelfs in dat Licht. Het mooie van mijn beroep is dat ik deze lichtbundels mee mag nemen naar al mijn klanten, onderaannemers etc. Misschien ben ik toch wel dat zendelingetje en domineetje geworden dat ik eerst wilde zijn. Mijn dank gaat uit naar mijn geliefde broeder Hendrik Jan en u allen. Vrede zij u in de Liefde van onze Heere Jezus Christus. Chris Lubbers Lubbers Timmerwerken

Een toen... was er licht Speciaal voor de kap van het oude atrium van Kasteel de Haar te Haarzuilens is, (op verzoek van Architectenbureau van Vliet en in overleg met D.W.A. installatie en energieadvies) een op maat afgestemd verlichtingsarmatuur ontwikkeld. Het werd een zeer klein armatuur met een reflector in combinatie met speciaal behandeld glas dat goed is voor een lichtkegel van meer dan 80º graden. Opmerkelijk is haar diameter, die niet groter is dan ca. 50 mm. Een ontwikkeling van ons eigen bedrijf die bijzonder genoemd mag worden wegens het ultra laag opgenomen vermogen van niet meer dan 20W. Van deze techniek is direct gebruikgemaakt in de zijgangen van de Antonius Abt te Scheveningen om de doorgang goed te verlichten (gewelf, vloer en mozaïek op de wanden). De bijzonder goede eigenschap van dit product is dat de schittering die normaal zou plaatsvinden op het mozaïek nu niet optreedt.

Kleine reflector – grote lichtopbrengst

Optimale visuele ergonomie Een belangrijk uitgangspunt van het verlichtingsconcept van Vermeulen Lichtarchitectuur voor hoge sfeervolle ruimten is de indirecte verlichting. Zij levert niet alleen een grote bijdrage aan de visuele ergonomie waardoor het ‘ogenwerk’ gemakkelijker gemaakt wordt (NEN 3087 norm). Zij zorgt, dat eventuele verblinding van de basisverlichting tot het minimum beperkt blijft. Zij creëert ook nog eens een gelijkmakende basisverlichting als ter ondersteuning van de basisverlichting. Daar bovenop draagt zij bij aan een breder gebruik van de kerk in multifunctionaliteit.

Up-lights

Techniek De asymmetrische reflectortechniek is enig in haar soort in het projecteren van het licht. Niet zoals bij de overige up-lights in de markt en eveneens onze eerste serie, ontstaat nu geen hinderlijke lichtkegel achter het armatuur op de wand of kap. De spiegel is door ons lichtlaboratorium zo berekend, dat maar op een weinig strooilicht na, al het licht naar voren wordt geworpen. Dat betekent, dat het licht op het tegenoverliggende vlak wordt geprojecteerd. Het volle rendement van het licht wordt daardoor benut. Hierdoor ontstaat een uniek gelijkmatig lichtbeeld over een grote afstand in breedte en hoogte. Uitstekend geschikt voor het verlichten van een kap of gewelf zonder hinderlijke schaduwwerking achter eventuele obstakels als ribben en draagbalken. Een ander bijkomend voordeel van deze reflectortechniek is bijvoorbeeld, dat armaturen zelfs al op de schuine gedeelten van kap of spanten geplaatst kunnen worden. Deze techniek wordt vaak toegepast om extra sfeer aan het object te geven. De visuele meerwaarde die deze lampen geven, weegt ruimschoots op tegen de minieme extra stroomkosten hiervan. Design Natuurlijk is het armatuur aangepast aan de omvang van de spiegel. Zorgvuldig en met aandacht hebben we gelet op de vormgeving om deze zo min mogelijk te doen opvallen. Het schuin teruglopende armatuur heeft de korte oubollige vorm weggenomen. Werkt daarom op hoogte minder storend. De gewenste kleur zorgt voor een minder dominante aanwezigheid. Het armatuur met voorschakelapparatuur is flexibel op te stellen al naar gelang de mogelijkheiden en wensen. 61

Lichtplan Jacobikerk te Utrecht

Project: Jacobikerk te Utrecht

Onderdeel: Lichtplan

VERMEULEN LICHTARCHITECTUUR het bureau voor lichtadviezen op maat

Grotestraat 25 Tel: +31 (0)315 - 346461 NL-7081 CA Gendringen Fax: +31 (0)315 - 346438 www.lichtendekerk.nl

Getekend:

HJ/EA

Status:

UITVOERING

Datum:

10-05-2011

Retrovision Lightingsystem Het door ons genoemde Retrovision Lightingsystem betekent: terugspiegelen van licht. Een gepatenteerd product, ontwikkeld door Ing. Martin Klingler MAS, met wie we een bijzonder goede relatie hebben. Een aantal kerkprojecten zijn door ons toendertijd al met dit unieke lichtsysteem uitgevoerd (zelfs op de Dam in Amsterdam). De aluminiumspiegel bestaat uit dalparabolische facetten met een nog nader te bepalen gradenhoek. Voorziet, door de juiste richtspots met een zeer smalle lichtbundel van 5ยบ, een grote ruimte optimaal van gelijkmatig licht zonder enige vorm van verblinding. Het bijkomend voordeel is dat de energiebesparende spots laag gemonteerd kunnen worden. Bij de Koepelkerk in Bussum (zie afbeelding) werd 2.000W (aan stadionverlichting) vervangen door dit systeem. Hiervoor kwam 3.000W teruggeplaatst vermogen in de plaats. De oude gemiddelde luxwaarde van 100 Lux E-gem werd door het Retrovison Lightingsystem verhoogd naar 220 Lux E-gem.

Referentie kerkgebouwen Rooms Katholieke kerken

Vught

H. Hartkerk

(lichtontwerp en realisatie)

Aalsmeer

O.L.V. Van de berg Karmel

(lichtontwerp en realisatie)

Vreeswijk

St. Barbara

(lichtontwerp en realisatie)

St Agatha

Kruisherenkerk

(lichtontwerp en realisatie)

Warmond

St. Matthiaskerk

(lichtontwerp en realisatie)

Alkmaar

St. Joseph

(lichtontwerp en realisatie)

Woerden

H. Bonaventurakerk

(lichtontwerp en realisatie)

Alphen a/d Rijn

De Bron, gebedskapel

(lichtontwerp en realisatie)

Zandvoort

St. Agatha

(lichtontwerp en realisatie)

Beek

St. Martinus

(lichtontwerp en realisatie)

Zeist

Emmausparochie

(lichtontwerp en realisatie)

Bergen (NH)

H.H. Petrus en Pauluskerk

(lichtontwerp en realisatie)

Zutphen

St. Janskerk

(priesterkoor en entree)

Bergen op Zoom

St. Gertrudiskerk

(lichtontwerp en realisatie)

Beverwijk

St. Agatha

(lichtontwerp en realisatie)

Vrije Katholieke kerken

Blaricum

St. Vitus

(lichtontwerp en realisatie)

Naarden

Boerdonk

H. Servatius

(lichtontwerp en realisatie)

Bussum

Koepelkerk

(lichtontwerp en realisatie)

Oud-katholieke kerken

Bunnik

St. Barberakerk

(lichtontwerp en realisatie)

Schiedam

Cuijk

St. Martinus

(lichtontwerp en realisatie)

Delden

H. Blasiuskerk

(lichtontwerp en realisatie)

Nederlands Hervormde kerken

Denekamp

H. Nicolaaskerk

(lichtontwerp en realisatie)

Almere Haven

Kerkzaal

(lichtontwerp en realisatie)

De Vecht/Terwolde

St. Antoniuskerk

(lichtontwerp en realisatie)

Beesd

Kerk

(lichtontwerp en realisatie)

Dinther

St. Servatiuskerk

(lichtontwerp en realisatie)

Naarden

Grote Kerk

(orgelverlichting/zijbeuken/

Eemnes

H. Nicolaaskerk

(lichtontwerp en realisatie)

Koor gerealiseerd)

Egmond aan de Hoef H.M.M. Alocoque

(lichtontwerp en realisatie)

Noordwijk

(koorverlichting gerealiseerd)

’s-Gravenhage

St. Jacobus de Meerdere

(lichtontwerp en realisatie)

’s-Gravenzande

St. Lambertuskerkje

(lichtontwerp en realisatie)

Hervormde Gemeenten

Haarlem

St. Josephkerk

(lichtontwerp en realisatie)

Ermelo

Hervormde Gemeente

(lichtontwerp en realisatie)

Helvoirt

H. Nicolaaskerk

(kapellen gerealiseerd)

Hemmen

Hervormde Gemeente

(lichtontwerp en realisatie)

Hilversum

O.L.V. Kerk

(lichtontwerp en realisatie)

Hilversum

St. Vitus

(lichtontwerp en realisatie)

Hersteld Hervormde Gemeenten

Laren

St. Jansbasiliek

(eerste fase orgelverlichting)

Barneveld

Pniëlkerk

(lichtontwerp en realisatie)

Leusden

St. Jozef

(liturgisch centrum en

Oldebroek

in aanbouw

(in uitvoering)

V.K.K.

O.K.K.

Jeroenskerk

(lichtontwerp en realisatie)

Kruiswegstatie gerealiseerd)

Maarssen

H.H. Kerk

(lichtontwerp en realisatie)

Christelijk Gereformeerde kerken

Maashees

H. Antonius Abt

(lichtontwerp en realisatie)

Naarden

Kerk

(lichtontwerp en realisatie)

Maastricht

H. Hart Kerk

(lichtontwerp en realisatie)

Zeist

Kerk

(lichtontwerp en realisatie)

Macharen

St. Petrus, Banden

(lichtontwerp en realisatie)

Urk

Ichthuskerk

(uitvoering in voorbereiding)

Olst

H. Wilibrordkerk

(lichtontwerp en realisatie)

Ootmarsum

Parochie H.H. Simon en Judas

(lichtontwerp en realisatie)

Gereformeerde Gemeenten

Roermond

St. Christoffelkathedraal

(lichtontwerp en realisatie)

Wekerom

decoratieve verlichting

(orgel/liturgisch centrum)

Scheveningen

H. Antonius Abt

(lichtontwerp en realisatie)

IJsselmuiden

nieuwbouw

(uitvoering in voorbereiding)

Schoonhoven

St. Bartolomeuskerk

(liturgisch centrum en

kapellen)

Gereformeerde kerken (vrijgemaakt)

Uitgeest

O.L.V. Geboortekerk

(lichtontwerp en realisatie)

Amsterdam

Oosterparkkerk

(lichtontwerp en realisatie)

Utrecht

H. Gerardus Majella Parochie

(lichtontwerp en realisatie)

Enschede

Noorderkerk

(lichtontwerp en realisatie)

Venlo

St. Martinus

(lichtontwerp en realisatie)

Harlingen

De Haven

(lichtontwerp en realisatie)

Vogelenzang

O.L.V. ten Hemelopneming

(lichtontwerp en realisatie)

Harderwijk

Ger. Kerk vrijgemaakt liturgisch cent (lichtontwerp en realisatie)

PKN kerken

Op dit moment zijn nog een tiental andere kerken in de voorbereidende fase.

Amsterdam

Keizersgrachtkerk

(lichtontwerp en realisatie)

Amsterdam

IJburgkerk

(lichtontwerp en realisatie)

Amersfoort

St. Joriskerk

(lichtontwerp en realisatie)

Amersfoort

Nieuwe Kerk

(lichtontwerp en realisatie)

Bussum

Wilhelminakerk

(lichtontwerp en realisatie)

Drachten

Kapelkerk

(lichtontwerp en realisatie)

Eerbeek

Kruiskerk

(lichtontwerp en realisatie)

Emmer-Compascuum Nederlands Hervormde Kerk

(lichtontwerp en realisatie)

Groenlo

Oude Calixtuskerk

(lichtontwerp en realisatie)

Hillegom

Prot. Kerkelijk centrum

(lichtontwerp en realisatie)

Hoogeveen

Hoofdstraat

(lichtontwerp en realisatie)

Hoogeveen

Oosterkerk

(lichtontwerp en realisatie)

Nederhorst den Berg Willibrordkerk

(lichtontwerp en realisatie)

Nijmegen

Maranathakerk

(lichtontwerp en realisatie)

Oenkerk

N.H. Kerk

(lichtontwerp en realisatie)

Rhenen

Cunerakerk

(lichtontwerp en realisatie)

Rozendaal

N.H. Kerk

(lichtontwerp en realisatie)

Santpoort

De Dorpskerk

(lichtontwerp en realisatie)

Utrecht

Janskerk

(lichtontwerp en realisatie)

Utrecht

Jacobikerk

(lichtontwerp in uitvoering)

Utrecht

Lutherse Kerk

(liturgisch centr. realisatie)

Weert

Bethelkerk

(lichtontwerp en realisatie)

Warmond

Dorpskerk

(lichtontwerp in uitvoering)

Wijk bij Duurstede

Grote Kerk

(lichtontwerp en realisatie)

Wilnis

N.H. Kerk

(lichtontwerp en realisatie)

Overige referenties kerken Arnhem

Baptistengemeente

(lichtontwerp en realisatie)

Dinxperlo

Vrije Baptistengemeente

(lichtontwerp en realisatie)

Doetinchem

Baptistengemeente

(raadskamer en conferentie-

ruimte gerealiseerd)

Utrecht

St. MichaĂŤlskapel

(lichtontwerp en realisatie)

Wageningen

Vineyard gemeente

(kerkzaal gerealiseerd)

Westendorp

Vergadering van gelovigen

(kerkzaal gerealiseerd)

Referenties voor BelgiĂŤ en Luxemburg Horebeke

PKN Kerk

(lichtontwerp en realisatie)

Kelmis

Ref. Kirche

(lichtontwerp en realisatie)

Mol

Sint-Pieter en Pauwelkerk

(lichtontwerp en realisatie)

Referenties voor Duitsland Aachen

Herz-Jesu Kirche

(lichtontwerp en realisatie)

Voordat we het licht uitdoen… Toen Hendrik Jan Vermeulen mij op 29 maart van dit jaar benaderde met de vraag of ik voor hem een jubileumboek wilde schrijven heb ik niet zo heel erg lang nagedacht voordat ik ‘ja’ zei. En nu, bijna aan het eind van het project, kan ik zeggen dat ik er ook absoluut geen spijt van heb dat ik dat gedaan heb. Integendeel. Hendrik Jan en ik kennen elkaar al een jaar of negen. We wonen in hetzelfde dorp, hebben dezelfde christelijke levensvisie en zijn allebei bezig met ondernemen. We spraken elkaar met regelmaat, maar wat ik me nou eigenlijk voor moest stellen bij dat ‘kerkverlichting architectuur verhaal’ was mij niet helemaal duidelijk. Of; laat ik het anders zeggen, ik had geen idee wat de reikwijdte was van het werk dat Hendrik Jan doet. En dat is door het schrijven van dit boek wel veranderd. De afgelopen maanden heb ik kerken bezocht waarin Hendrik Jan de verlichting heeft aangepast en ik heb mensen gesproken die met hem hebben samengewerkt. En iedereen sprak lovende woorden over het uiteindelijke resultaat. Kerkgangers waren aangenaam verrast en ontdekten soms in de kerk waar ze al jaren kwamen, nieuwe dingen.

Over mijzelf Sinds 2005 ben ik als communicatiemanager werkzaam bij Focusplaza, een organisatie die zich bezighoudt met het overdragen van kennis in de food- en doe-het-zelfretail. Van mijn werkgever (die dezelfde christelijke levensvisie heeft als ik) krijg ik de ruimte om ‘in de tijd van de baas’ bezig te zijn met projecten in de christelijke wereld. Ik ben een

Ik heb echt bewondering gekregen voor het vakmanschap van Hendrik Jan. Wat is het toch geweldig als je met zoveel passie en liefde je dagelijks werk mag doen. Dan kan ik niets anders zeggen, dan dat je een gezegend mens bent. De liefde van Hendrik Jan voor het licht, maar zeker ook voor ‘Het Licht der wereld’ zorgen voor een prachtige combinatie van ‘zakelijk’ en ‘geestelijk’.

netwerker in hart en nieren en schrijven is een hobby van me. Dit boekproject was dan ook op mijn lijf geschreven. Door projecten als deze aan te nemen hoop ik in de nabije toekomst een reis te kunnen maken naar Oeganda. Ik ben daar zeer nauw

Het is dan ook mijn wens dat Hendrik Jan, samen met zijn team, dit werk nog jaren mag blijven doen. En ik wens hem daarbij Gods zegen, veel creativiteit, inspiratie en een gezonde hoeveelheid ondernemerschap toe. Hendrik Jan, bedankt dat je me de kans hebt gegeven om te ontdekken wat jij hebt gedaan en nog steeds doet! Door het schrijven van dit boek ben jij voor mij in een heel ander licht komen te staan!

betrokken bij een kind sponsorprogramma (www.uccf.nl) en wil graag met eigen ogen zien hoe er in Oeganda wordt gewerkt en geleefd. Op mijn website www.walterhobelman.nl is hierover meer te lezen. Mocht u ook van mijn diensten gebruik willen maken en op die manier bijdragen aan mijn reis naar Oeganda,

Gendringen, 2011

dan mag u via de site contact met mij opnemen.

Vermeulen Lichtarchitectuur Grotestraat 25 NL-7081 CA Gendringen Tel: +31 (0)315 - 346461 Fax: +31 (0)315 - 346438 www.lichtendekerk.nl