Schoon water Agua Limpia voor La Libertad para La Libertad
N i c a r a g u a
De oogst van 7 jaar watersamenwerking door de ogen van eindgebruikers
El fruto de 7 años de colaboración en el tema del agua, visto a través de los ojos de los beneficiarios
>
<< <
>
<< <
>
Sonnet voor de San Miguel-rivier
Soneto al Rio San Miguel
Geboren uit het binnenste van de Chamarro-berg
Es el vientre del Cerro el Chamarro
zag de San Miguel het licht.
Que da a luz al rio San Miguel,
De waterkringloop is een geschiedenis van weleer,
El ciclo hídrico es historia de antaño
de regen valt ritmisch neer.
Y la lluvia es rítmica al caer
Een ijzeren reus doet de heuvels verdwijnen,
Un gigante acerado hace abortar los cerros
de toekomst is onzeker, dromen vervliegen.
El futuro es incierto y los sueños se aniquilan
Flora en fauna wordt vernietigd en verjaagd,
La fauna y flora sufre aniquilación y destierro
goud en water verkeren in een fatale tegenpool!
… ¡Oro y agua antagonismo fatal!
Het water kwam een week geleden in het centrum,
El agua llegó hace ocho días al centro urbano
en twee weken geleden in de wijk Miguel Merel.
Y hace quince días al miguel Merel Pero hay veintiséis y más hermanos
Maar zesentwintig vrienden, en nog wel meer, beschermen de flora en fauna van de San Miguel.
Cuidando la flora y fauna del San Miguel
Met als strenge bewaker het stroomgebiedcomité
Como guardián feroz el comité de cuenca
en als beschermheilige de Maagd van het Licht.
Y como protectora la virgen de la Luz.
Marvin Salvador Calero Molina
Marvin Salvador Calero Molina
3
<< <
>
S choon water voor L a L ibertad
De oogst van 7 jaar watersamenwerking door de ogen van eindgebruikers
Voorwoord Hein Pieper, dijkgraaf Waterschap Rijn en IJssel
W
ie de kaart van Europa bekijkt, ziet dat Nederland voor een groot deel uit het deltagebied van de rivier de Rijn bestaat. Een kwetsbaar gebied vanwege overstromingen en verzilting, en voor de waterkwaliteit erg afhankelijk van de buurlanden. Beschikbaarheid van goed en voldoende zoet water is van levensbelang voor mensen, maar ook voor de economie. Een derde van alle Nederlandse bedrijven is daar afhankelijk van. Ons waterbeheer heeft er onder andere ook toe geleid dat Nederland het tweede exportland van landbouwproducten wereldwijd is. Zo belangrijk is dus het denken en daaruit voortkomend beleid over water. Onze â&#x20AC;&#x201C; in eeuwen - opgebouwde kennis stellen we graag beschikbaar aan anderen. We willen daarmee een bijdrage leveren aan de wereldwijde behoefte aan goed waterbeheer, maar ook onze zorg benadrukken over het toenemende gebrek aan goed en voldoende zoetwater als gevolg van klimaatveranderingen en verkeerd omgaan met water.
4
Nu is zeven jaar gewerkt aan het versterken van het waterbewustzijn in La Libertad en omstreken. Op heel praktische wijze lieten onze medewerkers boeren, burgers en ambtenaren leren over wat goed waterbeheer vermag. Toen ik zelf in Nicaragua was, werd ik getroffen door het enthousiasme. Met eigen ogen heb ik gezien dat boeren hun verantwoordelijkheid nemen om de drinkwaterbronnen te beschermen en daar terecht trots op
zijn. En dat de inwoners van La Libertad net als wij Nederlanders nu zelf vertellen hoe belangrijk het is om samen te werken rondom de drinkwatervoorziening en het voorkomen van verontreinigingen. Onze medewerkster Ellen Bollen kwam met het idee om de ervaringen in dit boekje op te tekenen. Ik ben blij verrast. Ik geloof dan ook zeker dat de LiberteĂąos het onder Nederlandse begeleiding begonnen proces, een succesvol vervolg weten te geven. Moge de opgedane kennis, het inzicht en de wil tot samenwerken van blijvende waarde zijn en uw land zowel economisch als sociaal voorspoed brengen.
<< <
A gua L impia para L a L ibertad
>
El fruto de 7 años de colaboración en el tema del agua, visto a través de los ojos de los beneficiarios
Introducción Hein Pieper, Presidente de la Autoridad Regional del Agua, Waterschap Rijn en IJssel
Q
uien eche una mirada al mapa de Europa, podrá ver que Holanda consiste en gran parte del delta del Río Rin. Es una zona vulnerable por las inundaciones y la salinización, y para la calidad del agua depende mucho de los países vecinos. La disponibilidad de agua dulce en cantidad y calidad suficientes es vital para los seres humanos, y también para la economía. Una tercera parte de todas las empresas holandesas depende de ella. Nuestra gestión del agua tuvo como resultado, entre otros, que Holanda es el segundo país exportador de productos agrícolas a nivel mundial. Tan importante es, por lo tanto, el modo de pensar sobre el agua y la política basada en esta visión. Gustosamente ponemos nuestros conocimientos - acumulados durante siglos- a disposición de otros. De esta forma queremos hacer una contribución a la necesidad mundial de una buena gestión del agua, y al mismo tiempo expresar nuestra preocupación sobre la creciente escasez de agua dulce de buena calidad, causada por los cambios climáticos y el mal manejo del agua. Ahora hemos estado trabajando siete años en el fortalecimiento de la conciencia con respecto al agua en La Libertad y sus alrededores. De forma muy práctica, nuestros técnicos demostraron a productores, ciudadanos y técnicos municipales lo que se puede lograr con una buena gestión del agua. Cuando visité Nicaragua, el entusiasmo me llegó al corazón. Con mis propios ojos he podido ver que los
productores están asumiendo su responsabilidad en la protección de las fuentes de agua potable y que se sienten, con toda razón, muy orgullosos de ello. Y que los habitantes de La Libertad, igual que los holandeses, ahora son los que cuentan lo importante que es la coordinación en el abastecimiento de agua potable y en la prevención de contaminación. Nuestra técnica Ellen Bollen presentó la idea de dejar constancia de las experiencias vividas en este pequeño libro.
el conocimiento adquirido, el entendimiento y la voluntad de colaborar tengan un valor duradero y que lleven prosperidad, tanto económica como social, a su país.
Estoy agradablemente sorprendido. Por tanto, no tengo duda alguna de que los Liberteños tendrán éxito en dar continuidad al proceso iniciado con acompañamiento holandés. Que
5
<< <
>
S choon water voor L a L ibertad
De oogst van 7 jaar watersamenwerking door de ogen van eindgebruikers
Voorwoord Darwin Kauffman, burgemeester van La Libertad
V
ijftig jaar geleden verliep de drinkwatervoorziening in La Libertad via individuele putten. Als het water al behandeld werd, dan gebruikte men daarvoor filters van klei met zwavel. Daarna kwamen de klassieke grondwaterputten en kregen de bewoners continu beschikking over water. Er was toen genoeg water, maar niet van goede kwaliteit.
6
De geschiedenis van La Libertad kent twee belangrijke momenten die een grote demografische impact hebben gehad: de heropleving van de veehouderij eind jaren 60 en de heractivering van de mijnbouw in de jaren 70. De watervoorziening voor de bevolking bestond destijds nog uit een precair systeem. De noodzaak om de watervoorziening uit te breiden leidde in de negentiger jaren onder
andere tot de aanleg van meer gemeenschappelijke putten. Tijdens de regeringen van president Arnoldo Alemán (1997-2002) en president Enrique Bolaños (2002-2007) kwam het, met ondersteuning van ontwikkelingsorganisaties, tot de bouw van een waterzuiveringsinstallatie die werkt met koolstoffilters. Dat was een grote vooruitgang maar de vraag bleef toenemen. De industriële mijnbouw trok arbeidskrachten aan waardoor de bevolking verder groeide. In 2007 heeft het Canadese mijnbedrijf een nieuwe put aangelegd en leidingen vervangen. Desondanks had La Libertad nog steeds geen drinkwatersysteem dat de hele stad van voldoende drinkwater van goede kwaliteit kon voorzien. De bevolkingsgroei zette door, wat de afstemming van de infrastructuur op de vraag bemoeilijkte. In de jaren 90 ging La Libertad een vriendschapsband aan met de gemeente Doetinchem. Er kwam een kennisuitwisseling tot stand over onderwerpen op het gebied van water, waarbij La Libertad kon profiteren van de eeuwenlange ervaring van de Nederlanders in hun relatie met het water. Met steun van onze vrienden in Nederland ging in 2008 het project ‘Schoon Water voor La Libertad’ van start, waaraan later ook de buurgemeenten Santo Tomás, San Pedro de Lóvago, Santo Domingo en Villa Sandino deelnamen. In dit project werd veel gewerkt met de boeren uit het stroomgebied van de San Miguel en de Mico-rivier. Daarnaast werden de technische
capaciteiten van de gemeente rond waterbeheer enorm versterkt. In het kader van het project is het Beheerplan voor de Río San Miguel uitgewerkt en het Stroomgebiedscomité opgericht. Dat riep een cruciale vraag op: wat gaat elke gemeente bijdragen aan het beheer van het stroomgebied van de Río Mico? Beetje bij beetje begon het besef te groeien dat we verantwoordelijk zijn voor het stroomgebied. We hebben in de loop van het proces veel geleerd: a) vraaggestuurd werken, b) onze juridische rol als gemeente met betrekking tot water op ons nemen, c) benutten van de relaties en de gedeelde verantwoordelijkheid van de boeren, het waterbedrijf, de nationale overheid en het bedrijfsleven, d) het belang van voorlichting en bewustwording van de bewoners zodat ze op een goede manier gebruikmaken van het water en e) het begrip van de relatie tussen water, sanitatie en het toeristisch potentieel van onze gemeente. Als samenleving staan we nu voor een grote uitdaging: het implementeren van het beheerplan voor het stroomgebied en zorgen voor een rationeel waterbeheer.
<< <
A gua L impia para L a L ibertad
>
El fruto de 7 años de colaboración en el tema del agua, visto a través de los ojos de los beneficiarios
Introducción Darwin Kauffman, Alcalde de La Libertad
H
ace 50 años La libertad se suministraba de agua potable a través de pozos individuales cuyo tratamiento, cuando mucho, se realizaba a través de filtros de barro con azufre. Después llegaron los pozos artesianos. Estos sistemas de agua abastecían a la población del municipio de una manera regular, es decir en cantidad, pero no en calidad.
Hay dos fenómenos importantes en la historia de La Libertad, que tienen un impacto demográfico en la población, uno es el resurgimiento de la ganadería concentrada a finales de los años 60 y otro es la reactivación de la minería en la década de los 70. Para entonces el suministro de agua para la población se sustenta con el mismo sistema precario existente, pero la necesidad de aumentar los servicios de abastecimiento de agua potable, entre otros, se hace urgente y es en los años 90 cuando se construyen más pozos comunitarios. Con los Gobiernos de los presidentes Arnoldo Alemán y Enrique Bolaños se logró gestionar un proyecto con la cooperación internacional para la construcción de una planta potabilizadora con filtros de carbón. Este fue un gran avance pero la demanda seguía creciendo por el aumento de población, debido al efecto llamada que la minería industrial estaba generando. En el 2007 el consorcio canadiense construyó un nuevo pozo y sustituyó las cañerías, pero aun así La Libertad no tenía un sistema de abastecimiento de agua potable suficiente
en cantidad y calidad para toda la población, causado por el constante crecimiento demográfico generando dificultades para adaptar la infraestructura a la demanda. Por otro lado, en la década de los 90 La Libertad se hermana con el municipio de Doetinchem de Holanda iniciando una transferencia de conocimiento sobre los temas de agua dada la cultura histórica de ese país en su relación con el agua. Es en el año 2008 que inicia, con el apoyo de los hermanos de Holanda, el proyecto Agua para La Libertad que posteriormente incorpora a los municipios de Santo Tomás, San Pedro de Lóvago, Santo Domingo y Villa Sandino. El proyecto da gran importancia al trabajo con los productores de las cuencas de los ríos San Miguel y Mico Alto y fortalece considerablemente las capacidades técnicas del municipio en relación a la gestión del agua. En el marco de este proyecto surge el Plan
de Manejo del Río San Miguel y el Comité de Cuenca y ante esto nos surge una pregunta clave: ¿Qué iba a aportar cada municipio a la cuenca del río Mico? Se fue generando poco a poco la cultura de la responsabilidad frente a la cuenca. Durante el proceso hemos tenido varios aprendizajes: a) actuar en relación a la demanda, b) asumir nuestro rol jurídico como municipio en relación al agua, c) poner en valor las relaciones y la responsabilidad compartida entre productores, ENACAL, Gobierno y las empresas privadas, d) la importancia de la educación y sensibilización de la población para que hagan un uso adecuado del agua y, e) identificar la relación entre agua, saneamiento y el potencial turístico del municipio. Tenemos un reto importante como sociedad: implementar el plan de manejo de la cuenca y realizar una gestión racional del agua.
7
<< <
>
S choon water voor L a L ibertad
De oogst van 7 jaar watersamenwerking door de ogen van eindgebruikers
N
D
e stad La Libertad ligt aan de Rio Mico. Ze betrekt haar drinkwater uit de kleinere Rio San Miguel, een zijtak die benedenstrooms in de Rio Mico uitmondt. De Rio San Miguel en Rio Mico zijn de belangrijkste ‘levensaders’ voor de gemeente La Libertad en 3 van de 4 buurgemeentes, zowel wat betreft landbouw, drinkwater, bedrijvigheid als ecologie en toerisme. De gemeentes zijn bezorgd over de waterkwaliteit van deze rivieren en willen toe naar een duurzame verbetering daarvan. Het oppervlaktewater wordt vanuit verschillende bronnen vervuild en bevat veel sediment vanwege bodemerosie. De vervuiling uit de landbouw wordt o.a. veroorzaakt door gebruik van pesticiden en mest en verkeerd landgebruik. De vervuiling uit het stedelijk gebied wordt o.a. veroorzaakt door kleinschalige goudverwerking en de slechte sanitaire voorzieningen. Verkeerd landgebruik heeft ook de beschikbaarheid van voldoende water onder druk gezet.
8
Het programma ‘Schoon water voor La Libertad’ wil een bijdrage leveren aan het verbeteren van de drinkwatervoorziening in La Libertad door verbeteringen aan te
brengen in de gehele waterketen. Er is kennis opgebouwd over beter en integraal stroomgebiedsbeheer, over verbetering van de drinkwatervoorziening en over kleinschalige afvalwaterbehandeling. En deze kennis is meteen omgezet in concrete activiteiten: zo richten boeren hun bedrijven anders in, bouwden stallen en plantten bomen, en zijn er latrine’s, een biofilter, vee-passages en arseenfilters gebouwd. En nog veel meer. In dit boekje laten we eindgebruikers aan het woord: wat hebben zij gemerkt van het project, en wat gaan ze er voor de toekomst aan hebben?
i
c
a
r
a
g
u
a
A gua L impia para L a L ibertad
<< <
>
El fruto de 7 años de colaboración en el tema del agua, visto a través de los ojos de los beneficiarios
L
a ciudad de La Libertad se encuentra a orillas del Río Mico. Extrae su agua potable de un río más pequeño, el Río San Miguel, que desemboca en el Río Mico. Ambos ríos son las ´fuentes vitales´ más importantes para el municipio de La Libertad y para 3 de los 4 municipios vecinos, tanto con respecto a la agricultura, el agua potable, las actividades económicas como la ecología y el turismo. Los municipios están preocupados por la calidad del agua de estos ríos y quieren trabajar en una mejora sostenible de ella. El agua superficial está siendo contaminada desde diferentes fuentes y contiene muchos sedimentos a causa de la erosión del suelo. La contaminación procedente de la agricultura está provocada entre otras por el uso de pesticidas y fertilizantes y por un uso incorrecto del suelo. La contaminación procedente de la zona urbana está causada entre otras por el procesamiento de oro a pequeña escala y malas instalaciones sanitarias. El uso incorrecto del suelo también provoca escasez de agua superficial durante la época seca.
El programa ´Agua Limpia para La Libertad´ quiere contribuir a la mejora del abastecimiento de agua potable mediante la aplicación de mejoras en toda la cadena del agua. Los participantes adquirieron conocimiento sobre manejo adecuado e integral de cuencas, sobre la mejora del suministro de agua potable y sistemas de tratamiento de aguas servidas a pequeña escala. Y este conocimiento se aplicó inmediatamente en la práctica: los productores adaptaron el uso del suelo, construyeron galeras y reforestaron. Se construyeron letrinas, un biofiltro, pasos de ganado y filtros para remover arsénico. Y mucho más. En este libro damos la palabra a los beneficiarios: ¿Qué efectos han notado del proyecto y qué beneficios piensan que el proyecto les va a traer para el futuro?
9
<< <
>
S choon water voor L a L ibertad
De oogst van 7 jaar watersamenwerking door de ogen van eindgebruikers
Roberto Dávila, projectverantwoordelijke binnen de gemeente La Libertad Roberto nam deel aan de algemene projectactiviteiten. Hij volgde twee opleidingen over stroomgebiedsbeheer aan de UNA, de landbouwuniversiteit en bij het kennisinstituut CATIE. In situ heeft hij kennisgemaakt met de Nederlandse ervaringen op watergebied.
R
oberto benoemt de, volgens hem, belangrijkste elementen van het project: “De trainingen voor de ambtenaren en de boeren, de voorbeeldboerderijen en de excursies om kennis uit te wisselen. Maar ook de coördinatie met de verschillende instanties en met de boeren, onderzoek en monitoring, de bijdrage van Nicaraguaanse universiteiten en Nederlandse studenten. Daarnaast zijn het uitwerken van het beheerplan en het opzetten van de Stroomgebiedscomité´s van groot belang. De onderhandelingen en het opbouwen van consensus na de wisseling van de lokale autoriteiten waren ook van invloed. Evenals het feit dat de vier buurgemeenten, die een directe invloed hebben op de Río Mico, zich
10
hebben aangesloten. Het gevolg was de institutionalisering en prioritering van het stroomgebiedsbeheer door de vijf gemeenten.” Het project heeft gevolgen die uitwerken in de praktijk. Roberto: “De boeren laten nu een deel van hun land vrij voor natuurlijke regeneratie. Ze hebben levende hagen aangebracht en de veestallen op grotere afstand van de rivier geplaatst. De autoriteiten hebben middelen vrijgemaakt voor de bescherming van het stroomgebied. Het landschap is nu groener, met een grotere biodiversiteit en helder water, omgevingsbewuste boerenbedrijven, verbeterde luchtkwaliteit, gezonder vee en wilde dieren. En bovenal vrolijkere mensen.”
A gua L impia para L a L ibertad
<< <
>
El fruto de 7 años de colaboración en el tema del agua, visto a través de los ojos de los beneficiarios
Roberto Dávila, encargado del proyecto de la Alcaldía de La Libertad Ha participado en actividades generales del proyecto, realizado dos posgrados sobre manejo de cuenca en la UNA y CATIE y ha conocido in situ la experiencia de agua de Holanda
R
oberto considera como claves del proyecto: “La capacitación de técnicos y productores, las fincas modelo, las giras de intercambio, la articulación interinstitucional y de productores, los estudios y monitoreo, el aporte de las universidades nacionales y de estudiantes de Holanda, la elaboración del plan de manejo y organización de los comités de cuenca. Fue muy importante la negociación y construcción de consenso ante los cambios de autoridades locales, la incorporación al proyecto de cuatro municipios que tienen intervención directa en la cuenca del Río San Miguel y la institucionalización y priorización del manejo de la cuenca por parte de los cinco municipios.”
Overleg en afstemming op alle niveaus, voor een goed waterbeheer.
Reuniones y coordinaciones en todos los niveles, para un
Het project voorzag
buen manejo del agua.
de ambtenaren van
El proyecto proporcionó
benodigde kennis.
Señala que los cambios más importantes fueron “que los productores han dejado un área para la regeneración natural, han construido cercas vivas y corrales alejados del río y que las autoridades han asignado presupuesto para protección de la cuenca. Tenemos un paisaje natural más verde, con mayor biodiversidad, con agua transparente, fincas ordenadas, animales domésticos y silvestres más sanos, ha mejorado la calidad del aire y sobre todo hay personas más alegres.”
a los funcionarios los conocimientos necesarios.
11
<< <
>
S choon water voor L a L ibertad
De oogst van 7 jaar watersamenwerking door de ogen van eindgebruikers
Danilo Vega, agrariër en voorzitter van het Stroomgebiedscomité voor de Río San Miguel
D
anilo heeft aan verschillende trainingen en veldbezoeken deelgenomen. In 2014 was hij in Nederland om met eigen ogen te zien hoe hier met de boeren wordt samengewerkt. Danilo deed mee bij het planten van bomen in het stroomgebied en heeft een deel van zijn boerderij bestemd voor bos en natuurlijke regeneratie. Hij werkt op basis van zijn bedrijfsplan, heeft een stal gebouwd en gebruikt koeienmest voor de productie van biogas.
“Voor dit initiatief,” vertelt Danilo, “wisten wij boeren eigenlijk niet wat een stroomgebied is, staken we delen van het bos in brand voor de houtkap of voor de uitbreiding van het landbouwgebied, werd er ongecontroleerd gejaagd en waren we ons er niet van bewust dat water zo belangrijk is.” Hij verwoordt de betekenis van het project: “We zijn nu in staat tot het beter organiseren van onze boerenbedrijven, we voeren diversificatie van teelten in en we hebben vooral kennis kunnen opdoen. Ikzelf heb het meest geleerd van de training van CATIE over stroomgebiedsbeheer en water als natuurbron. We zijn nu goed georganiseerd en we gaan ervoor. Als boeren voelen we ons belangrijk omdat we serieus worden genomen en omdat het van ons afhangt of er voldoende water van goede kwaliteit is.”
Het project realiseerde 800 m wegcunetten en 10 veeoversteekplaatsen in het stroomgebied van de San Miguel, zodat rivierwater schoner blijft
12
en minder sediment bevat.
A gua L impia para L a L ibertad
<< <
>
El fruto de 7 años de colaboración en el tema del agua, visto a través de los ojos de los beneficiarios
Danilo Vega, productor y presidente del Comité de Cuenca del Rio San Miguel
H
a participado en diversas capacitaciones y giras de campo y viajó a Holanda en 2014 para conocer el trabajo con los productores. Ha participado en la reforestación de la cuenca, ha reservado un área de su finca para bosque y regeneración natural, realizado su plan de finca, construido una galera y utiliza el estiércol de las vacas para producir biogás. Antes de esta iniciativa “los productores no sabíamos nada sobre lo que es una cuenca, quemábamos el bosque para la tala o para la ampliación de zonas agropecuarias, había cacería indiscriminada y no teníamos conciencia de la importancia del agua.”
El proyecto ha significado para nosotros “el ordenamiento de nuestras fincas, la diversificación productiva y sobre todo el desarrollo de capacidades. Mi mayor aprendizaje estuvo en la capacitación de CATIE sobre manejo de cuenca y recursos hídricos.” “Tuvimos una buena organización y disposición, como productores nos sentimos importantes porque se nos tiene en cuenta y porque de nosotros depende la cantidad y calidad del agua.”
El proyecto realizó 800 metros lineales de cunetas y 10 pasos de ganado en la cuenca del San Miguel, para que el agua se mantenga más limpia y contenga menos sedimentos.
13
<< <
>
S choon water voor L a L ibertad
De oogst van 7 jaar watersamenwerking door de ogen van eindgebruikers
14
A gua L impia para L a L ibertad
<< <
>
El fruto de 7 años de colaboración en el tema del agua, visto a través de los ojos de los beneficiarios
Het stroomgebied heeft
La cuenca ahora cuenta
nu zijn beheerplan,
con su plan de manejo.
dat onder meer kap
Restringe, entre otros,
voor brandhout aan
la extracción de madera
banden legt.
para leña.
15
<< <
>
S choon water voor L a L ibertad
De oogst van 7 jaar watersamenwerking door de ogen van eindgebruikers
Reny Burgos, leider uit de wijk Nueva Esperanza Reny is erg dankbaar want hij kan nu water van betere kwaliteit drinken en heeft een latrine bij zijn huis. In de straten van zijn wijk staat geen stilstaand afvalwater meer want dat stroomt nu weg door de aangelegde goten. Zo worden ziektes, vervuiling en stank voorkomen.
R
eny heeft meegewerkt aan de organisatie van de uitvoer van verschillende projectactiviteiten in de wijk: “We deden een wijkonderzoek en we hebben onderzocht welke soort latrines aangelegd moest worden. Er is naar onze mening geluisterd,” geeft hij aan. Reny heeft ook geholpen bij de aanleg van de latrines, het biofilter en de goten. Trots vertelt hij: “De hele wijk heeft meegewerkt aan het project. We hebben geleerd om te delen, dat
16
het bij projecten belangrijk en noodzakelijk is dat de mensen zelf meehelpen. En ook hoe belangrijk supervisie is en dat er solidariteit is tussen wijkbewoners en de buitenlandse organisatie. Als je je als gemeenschap goed organiseert, is het mogelijk om verbeteringen in de wijk te realiseren. Dan worden je wensen gehoord door de gemeente en door de internationale samenwerking.”
A gua L impia para L a L ibertad
<< <
>
El fruto de 7 años de colaboración en el tema del agua, visto a través de los ojos de los beneficiarios
Reny Burgos, líder comunitario del barrio de Nueva Esperanza Reny se siente agradecido porque ahora consume agua de mejor calidad y porque cuenta con una letrina en su vivienda. Además, ahora en las calles de su barrio no hay agua estancada porque las cunetas permiten su salida, evitando así enfermedades, contaminación y malos olores.
H
a participado en la organización del barrio para la ejecución de diferentes actividades del proyecto: elaboración de un censo poblacional, identificación del tipo de letrinas a utilizar. “Nos dejaron opinar”, remarca. Y aportó mano de obra para la construcción de letrinas, biofiltros y cunetas. Reny manifiesta con orgullo que “toda la comunidad se implicó en el proyecto” y que
aprendieron “a compartir, a que en los proyectos es importante y necesario aportar desde la comunidad, sobre la importancia de que los proyectos sean supervisados, de la solidaridad entre ellos y de la cooperación y a que la buena organización comunitaria les ha permitido ir mejorando las condiciones de desarrollo de su barrio y que sus demandas sean consideradas en la Alcaldía y en la cooperación internacional.”
17
<< <
>
S choon water voor L a L ibertad
De oogst van 7 jaar watersamenwerking door de ogen van eindgebruikers
Marvin Salvador Calero Molina, voorpost voor het Nederlands consortium Marvin nam deel aan de algemene projectactiviteiten en heeft twee opleidingen over stroomgebiedsbeheer gevolgd aan de landbouwuniversiteit en bij CATIE. Hij was in Nederland om er de ervaringen met watermanagement te leren kennen.
V
oor Marvin bevatte dit project, anders dan bij andere projecten, een aantal kernactiviteiten die een grote impact hebben gehad. Hij noemt de onderzoeken naar de waterkwaliteit, de bedrijfsplannen en de stimuleringspremies die de boeren hebben ontvangen. Marvin vertelt: “Een belangrijke fase was in 2011 toen de andere vier gemeenten zich aansloten bij het project. Met 26 boeren uit La Libertad gingen we samenwerken
18
met acht boeren uit elk van de vier andere gemeenten.” Marvin heeft veel opgestoken van het project. “Wat ik geleerd heb, naast de puur technische aspecten van het watermanagement en het stroomgebiedsbeheer, is planning, afstemming met actoren en inter-institutionele coördinatie. Ook bij de boeren is groei te zien in hun beheer van het stroomgebied. Je merkt het aan de technische termen en concepten die ze gebruiken als ze het over water- en stroomgebiedsbeheer hebben.”
A gua L impia para L a L ibertad
<< <
>
El fruto de 7 años de colaboración en el tema del agua, visto a través de los ojos de los beneficiarios
Marvin Salvador Calero Molina, enlace del Consorcio Holandés para el proyecto Ha participado en las actividades generales del proyecto, realizado dos posgrados sobre manejo de cuenca en la UNA y CATIE y viajó a Holanda para conocer su experiencia en la gestión del agua.
P
ara Marvin hubo algunas actividades claves, diferentes de otros proyectos, que tuvieron un gran impacto: los diagnósticos sobre calidad de agua, los planes de finca y, los incentivos que se otorgaron a los productores. Una fase importante fue “en el año 2011 cuando se incorporan otros 4 municipios al proyecto trabajando con 26 productores de La Libertad y 8 de cada uno de los otros municipios.”
Señala que “un aprendizaje importante para mí fue la planificación, la articulación de actores, la coordinación interinstitucional, además de los aspectos meramente técnicos en relación a la gestión del agua y el manejo de cuencas.” También “hubo un crecimiento de los productores en el manejo de la cuenca, se nota en los términos y conceptos técnicos que ellos utilizan para referirse a la gestión del agua y de la cuenca.”
19
<< <
>
S choon water voor L a L ibertad
De oogst van 7 jaar watersamenwerking door de ogen van eindgebruikers
20
A gua L impia para L a L ibertad
<< <
>
El fruto de 7 aĂąos de colaboraciĂłn en el tema del agua, visto a travĂŠs de los ojos de los beneficiarios
21
<< <
>
S choon water voor L a L ibertad
De oogst van 7 jaar watersamenwerking door de ogen van eindgebruikers
María de los Ángeles Talavera, directrice van het Instituto Rigoberto Cruz Argüello (IRCA), La Libertad Bij het IRCA (school voor middelbaar onderwijs) zijn twee projectactiviteiten uitgevoerd: het aanleggen van ecologische latrines en een wedstrijd maquette en muurkrant maken.
D
e directrice licht toe: “Het aanleggen van de latrines liep gelijk op met een voorlichtingscampagne over hygiëne en het juiste gebruik van de toiletten. Dat brengt een verandering in gewoonten op gang en dat is goed voor de gezondheid.” De leraren hebben in hun lessen aandacht besteed aan het beschermen en behoud van het stroomgebied. Daardoor weten de leerlingen nu hoe het stroomgebied er vroeger uitzag en hoe het er tegenwoordig uitziet. De leerlingen van het vijfde jaar maken hun eindwerk-
22
stuk over thema´s die met het milieu te maken hebben, met name over water. Maria: “Het project was een les over onze toekomstige ontwikkeling. De boodschap is duidelijk: we moeten het stroomgebied en de bronnen beschermen. Een van de belangrijkste uitdagingen voor de gemeente en de instanties is om te blijven inzetten op bewustwording over het belang van het beschermen van het stroomgebied. Daarom bijvoorbeeld is het belangrijk dat er boswachters zijn.”
A gua L impia para L a L ibertad
<< <
>
El fruto de 7 años de colaboración en el tema del agua, visto a través de los ojos de los beneficiarios
María de los Ángeles Talavera, directora del Instituto Rigoberto Cruz Argüello (IRCA), La Libertad En el IRCA se realizaron 2 actividades, instalación de letrinas ecológicas y concurso de maquetas y murales.
L
a directora puntualiza que “la construcción de las letrinas fue acompañada por una campaña de sensibilización sobre higiene y el buen uso de los servicio sanitarios lo que está generando un cambio de hábitos y eso es bueno para la salud.”
También el profesorado ha trabajado sobre protección y conservación de la cuenca, lo que ha supuesto una sensibilización de los estudiantes sobre cómo era antes y cómo es ahora dicha cuenca, un ejemplo es que los estudiantes de quinto año realizan su monografía final
sobre temas ambientales y en particular sobre el agua. Señala que “el proyecto ha significado una lección sobre nuestro futuro desarrollo, nos ha dejado un mensaje claro: Cuidar la cuenca y sus recursos.” Manifiesta que “uno de los principales retos del municipio y de las instituciones es continuar sensibilizándose sobre la importancia de la protección de la cuenca, por ejemplo es importante contar con guardabosques.”
23
<< <
>
S choon water voor L a L ibertad
De oogst van 7 jaar watersamenwerking door de ogen van eindgebruikers
Rosa Astralia PĂŠrez, leidster van het dorp Kinuma, gemeente La Libertad
U
it de onderzoeken naar de kwaliteit van het water, kwam het dorp Kinuma naar voren als de plek met het hoogste percentage arseen van de hele gemeente. Arseen veroorzaakt ziektes onder de bewoners. Het project heeft het mogelijk gemaakt om huishoudfilters (type Kanchan) te plaatsen, die het arseen uit het water verwijderen. Deze activiteit werd begeleid door de UNI, de technische universiteit van Managua. Rosa heeft trainingen gevolgd over het maken, installeren en gebruiken van de filters. Ze hielp met het organiseren van het dorp rond de installatie van de filters en gaf trainingen en voorlichting aan de dorpsbewoners over hoe ze het filter moeten gebruiken en
24
onderhouden. Ze heeft ook meegedaan met de metingen en de kwaliteitscontroles van het water. Rosa: â&#x20AC;&#x153;Ik heb vooral geleerd de gemeenschap te organiseren en om ze te stimuleren mee te doen. Zo kan een groep invloed hebben op de overheidsinstanties, waardoor deze blijven investeren in de ontwikkeling van ons dorp. De uitdaging voor Kinuma nu is het tot stand brengen van een drinkwaterproject, waarbij het water wordt gewonnen uit een bron die niet vervuild is met arseen.â&#x20AC;?
A gua L impia para L a L ibertad
<< <
>
El fruto de 7 años de colaboración en el tema del agua, visto a través de los ojos de los beneficiarios
Rosa Astralia Pérez, líder comunitaria de la comarca de Kinuma, municipio de La Libertad
E
n los estudios sobre calidad de agua, la comarca de Kinuma aparece con los más altos porcentajes de arsénico de todo el municipio con la consiguiente provocación de enfermedades para la población. Por este motivo el proyecto facilitó la instalación de filtros Kanchán para remover arsénico, actividad que contó con el acompañamiento de la Universidad Nacional de Ingeniería. Rosa recibió capacitaciones sobre construcción, instalación y uso de los filtros.
Participó en la organización de la comarca para la instalación de los filtros, realizó capacitaciones y también sensibilizó a sus vecinos sobre su uso y mantenimiento. Además, participó en las mediciones y control de calidad del agua. Destaca como aprendizajes claves: “La organización de la comunidad para promover la participación y poder incidir en las instituciones públicas para que sigan invirtiendo en el desarrollo de nuestra comarca.” Comenta que en la actualidad “el reto de Kinuma es conseguir un proyecto de agua potable para la población cuya fuente de agua no esté contaminada con arsénico.”
Studente Jenisa
La estudiante Jenisa
legt bewoners van
explica a los pobladores
Kinuma uit hoe het
de Kinuma como funciona
arseenfilter werkt.
el filtro Kanchan.
25
<< <
>
S choon water voor L a L ibertad
De oogst van 7 jaar watersamenwerking door de ogen van eindgebruikers
Workshop waarin bewoners zelf Kanchanfilters bouwen. Daarvoor gebruikt men goedkope en gemakkelijk verkrijgbare materialen, zoals emmers, roestige spijkers, steentjes en zand.
26
A gua L impia para L a L ibertad
<< <
>
El fruto de 7 aĂąos de colaboraciĂłn en el tema del agua, visto a travĂŠs de los ojos de los beneficiarios
Los pobladores de Kinuma construyen sus propios filtros Kanchan en un taller. Para ello, se usan materiales sencillos y baratos que son fĂĄciles de conseguir, tales como baldes, clavos oxidados, piedras y arena.
27
<< <
>
S choon water voor L a L ibertad
De oogst van 7 jaar watersamenwerking door de ogen van eindgebruikers
Sayra Reyes Rivas, kwaliteitscontroleur op de waterzuiveringsinstallatie in La Libertad Sayra is de technisch verantwoordelijke en zorgt voor de bediening en werking van het innamepunt in de Río San Miguel en de zuiveringsinstallatie.
Z
e volgde een cursus bij de UNI, de technische universiteit. Ze heeft meegewerkt aan het onderhoud van de zuiveringsinstallatie en aan de monitoring van de waterkwaliteit en het debiet. Ze nam deel aan de werkbezoeken van de specialisten van het waterbedrijf. Ook heeft ze bijgedragen aan de coördinatie tussen de verschillende instanties. Sayra vertelt: “Voor dit project wist ik niet wat er allemaal gebeurt in het stroomgebied, maar nu ben ik veel bewuster bezig met het gebruik en consumptie van water. Ik heb veel meer kennis over de conditie van de Río San Miguel gekregen.”
28
Ze vertelt over de meest opvallende gedragsverandering: “De mensen wisten niet waar het drinkwater vandaan kwam, maar nu zijn ze betrokken bij de bescherming en verbetering van de rivier.” Ze benadrukt: “De houding van de boeren is veranderd. De grootste uitdaging is het beschermen en behouden van het stroomgebied en dat er meer bomen geplant worden.”
A gua L impia para L a L ibertad
<< <
>
El fruto de 7 años de colaboración en el tema del agua, visto a través de los ojos de los beneficiarios
Sayra Reyes Rivas, responsable de control de calidad de la planta de tratamiento de agua potable de La Libertad Sayra se encarga del manejo y funcionamiento de la captación del río San Miguel y la planta de tratamiento.
H
a participado en un curso con la UNI, en el mantenimiento de la planta, en el monitoreo de la calidad de agua, en los medidores de caudal, en las visitas con especialistas de la empresa de agua y en las coordinaciones interinstitucionales. Sayra comenta que “antes del proyecto desconocía lo que ocurría en la cuenca, ahora en cambio, ten-
go mayor sensibilidad sobre el uso y consumo de agua y mayor conocimiento sobre el estado del río San Miguel.” Respecto a los cambios más destacados en la población rescata lo siguiente: “La población no sabía de donde venía el agua de consumo humano y ahora se involucra en la protección y mejoramiento del río.” Destaca además “el cambio de actitud en los productores y que el mayor reto de la cuenca es su protección y conservación e ir ampliando la masa forestal.”
29
<< <
>
S choon water voor L a L ibertad
De oogst van 7 jaar watersamenwerking door de ogen van eindgebruikers
Dax Sánchez, hoofd Milieuafdeling van de gemeente Santo Tomás Dax was verantwoordelijk voor de projectuitvoering en de coördinatie tussen de instanties, alsook voor de uitvoering van de bedrijfsplannen en de voorlichtingscampagne in de gemeente Santo Tomás.
H
ij heeft de opleiding van de landbouwuniversiteit over stroomgebiedsbeheer gevolgd, bezocht Nederland in 2011 en nam deel aan verschillende uitwisselingen en veldbezoeken met de boeren.
zich nemen: het Ministerie van Landbouw en Bosbouw, het Ministerie van Milieu, de Nationale Water Autoriteit, de gemeente. En ook het bedrijfsleven, de maatschappelijke organisaties en de mensen zelf.”
Dax vindt dat de kern van het project het samenwerkingsverband tussen de vijf gemeenten is. “Ik heb geleerd dat er verschillende manieren zijn waarop je oplossingen kunt aandragen voor uiteenlopende situaties die zich in een en hetzelfde stroomgebied voordoen.” Hij wijst erop dat het belangrijk is om de mening van de mensen en de boeren mee te nemen “want dat zijn de hoofdrolspelers van het project.”
Hij besluit: “Graag wil ik de gemeente La Libertad bedanken dat we mochten meedoen aan dit project en de donoren wil ik bedanken voor hun flexibiliteit.”
Hij formuleert een duidelijke boodschap: “We moeten streven naar duurzaamheid en dat we door blijven werken vanuit de nationale instanties. Elke organisatie moet haar rol op
30
A gua L impia para L a L ibertad
<< <
>
El fruto de 7 años de colaboración en el tema del agua, visto a través de los ojos de los beneficiarios
Dax Sánchez, responsable de la Unidad Ambiental de Santo Tomás A cargo de la ejecución y de la coordinación interinstitucional del proyecto así como de la ejecución de los planes de finca y del plan de sensibilización.
H
a participado en el posgrado de la UNA sobre manejo de cuenca, conoció la experiencia de Holanda en un viaje realizado en 2011 y participó en varios intercambios y giras de campo con productores. Dax afirma que una parte medular del proyecto fue la coordinación intermunicipal: “Aprendí sobre las diversas maneras de aportar soluciones a diferentes realidades en una misma cuenca.”
Señala la importancia de “considerar las opiniones de los vecinos y de los productores, porque ellos son los protagonistas del proyecto.” Concluye con un mensaje muy claro: “Tenemos que buscar la sostenibilidad, que siga funcionando desde las instituciones nacionales. Cada institución debe asumir su rol: MAGFOR, MARENA, ANA, la Alcaldía, también la empresa privada, las organizaciones sociales y la ciudadanía.” Expresa su “agradecimiento al municipio de La Libertad por compartir el proyecto y a los donantes por la flexibilidad.”
31
<< <
>
S choon water voor L a L ibertad
De oogst van 7 jaar watersamenwerking door de ogen van eindgebruikers
32
A gua L impia para L a L ibertad
<< <
>
El fruto de 7 años de colaboración en el tema del agua, visto a través de los ojos de los beneficiarios
Nederlandse stagiaires hielpen
Practicantes de Holanda
met het opzetten van een
ayudaron en el establecimiento
monitoringsnetwerk voor
de una red de monitoreo del
water. Zo kom je er achter welke
agua, de esta forma se puede
maatregelen het beste effect
determinar qué medida es la
hebben. Hier een eenvoudige
más efectiva. En la foto, un
opstelling voor het meten van
equipo sencillo para medir el
het debiet van de San Miguel.
caudal del río San Miguel.
33
<< <
>
S choon water voor L a L ibertad
De oogst van 7 jaar watersamenwerking door de ogen van eindgebruikers
Vidal Vaquedano, lid van het Stroomgebiedscomité van de Río San Miguel, agrariër, gemeenschap Zapote de Oriente, La Libertad Vidal heeft deelgenomen aan de trainingen over water en sanitatie en leerde over het belang van bomen en herbebossing. Hij deed mee aan de vergaderingen van het stroomgebiedscomité en de werkgroepen met de stedenband.
I
“ k heb geleerd om de natuur te beschermen, om geen bomen te kappen en er voor te zorgen dat het bos op een natuurlijke manier kan groeien. Het planten van de boompjes, de jonge aanplant in de gaten houden en beschermen was niet makkelijk omdat de boerderijen zo ver uit elkaar liggen.” Volgens Vidal ontbreekt nog het commitment om het werk van de boeren te kunnen combineren met het bijwonen van de trainingen en de vergaderingen in het kader van het project. Hij vertelt: “Ik en ook de andere boeren waren ons niet bewust van de waarde van
34
moeder aarde of van de manier waarop bossen ontstaan. Als we niet goed voor onze bossen zorgen dan zal het stroomgebied niet voldoende capaciteit hebben om de bevolking van drinkwater te voorzien.” De boodschap die hij mee wil geven is: “We moeten ons ervan bewust worden dat er een tekort aan water is, dat we dit natuurlijk erfgoed moeten beschermen. Als je de bergen ingaat, laat dan de bomen met rust. Laat het tot je doordringen dat het de natuur is die er voor zorgt dat het water door de rivier stroomt en daar hebben we allemaal profijt van.”
A gua L impia para L a L ibertad
<< <
>
El fruto de 7 años de colaboración en el tema del agua, visto a través de los ojos de los beneficiarios
Vidal Vaquedano, comité de Cuenca Río San Miguel, productor, comunidad Zapote de Oriente, La Libertad Ha participado en capacitaciones de agua y saneamiento, área boscosa y reforestación, reuniones con comité de cuenca y mesas de trabajo con el Hermanamiento.
A “
prendí a vivir preservando la naturaleza, a no deforestar y dejar que el bosque crezca de manera natural.” Indica que “no ha sido fácil reforestar, vigilar y proteger el sistema boscoso debido a que las distancias entre las propiedades eran largas.” Y que hace falta “compromiso para poder combinar el trabajo de los productores y la participación en las capacitaciones y reuniones del proyecto.”
bosques. Si no cuidamos los bosques, las micro cuencas no podrán abastecer de agua a la población.” Diría a la gente que “tomemos conciencia de que carecemos de agua, que preservemos ese patrimonio, que cuando vayan a la montaña no desforesten, se sensibilicen y entiendan que la naturaleza es la que garantiza el caudal de agua y que todos salimos ganando¨.
“Yo y los demás productores no le dábamos valor a la madre tierra, ni a como surgen los
35
<< <
>
S choon water voor L a L ibertad
De oogst van 7 jaar watersamenwerking door de ogen van eindgebruikers
Héctor González Alvares, lid van het Stroomgebiedscomité van de Río San Miguel, agrariër, boerderij El Espejo, buurtschap El Chamarro, La Libertad Héctor heeft aan veel activiteiten deelgenomen, zoals het verbeteren van de veestallen, trainingen en herbebossing. “Ik had nooit gedacht dat ik nog eens een stal met een verharde vloer zou hebben. Nu kunnen we beter voor ons vee zorgen en stromen de uitwerpselen niet meer de rivier in, we gebruiken het nu als mest voor het verbeteren van het gras.”
O
ver wat het project gebracht heeft, zegt hij: “We hebben geleerd om de rivier te beschermen, om het de waarde te geven die het werkelijk heeft. Niemand had ons dat verteld, we hebben nu veel meer kennis over ons stroomgebied. Als we de rivier beschermen zullen we geen problemen met ons vee hebben. Ik zou tegen degenen die nog niet weten wat we hebben gedaan, willen zeggen dat ons stroomgebied erg belangrijk is. Dat we moeten herbebossen en dat je door pesticiden
36
als glyfosaat te gebruiken het water vervuilt, want dat gif komt in de rivier terecht.” Héctor vindt dat de grootste verantwoordelijkheid voor de bescherming van het stroomgebied bij de boeren ligt die meegewerkt hebben aan het project: “Wij, de boeren die met onze vrienden uit Nederland hebben gewerkt, moeten goed voor het stroomgebied zorgen.”
A gua L impia para L a L ibertad
<< <
>
El fruto de 7 años de colaboración en el tema del agua, visto a través de los ojos de los beneficiarios
Héctor González Alvares, productor y miembro del Comité de Cuenca del Río San Miguel, finca el Espejo, comunidad El Chamarro, La Libertad Ha participado en diversas actividades como: mejora de galeras, capacitaciones, reforestación. “Yo no pensaba que un día iba a tener mi galera embaldosada, ahora tenemos mayor capacidad para cuidar nuestros animales y esos excrementos ya no van al río, sirven para mejoramiento y abono de nuestros pastos.”
R
especto al aprendizaje puntualiza: “Hemos aprendido a cuidar el río, a darle el valor que tiene, nadie nos había dado esta luz, ahora tenemos mayor conocimiento de nuestra cuenca. Si protegemos el río no tendremos dificultades con el ganado.” “Yo diría a aquellas personas que no conocen lo que hemos hecho, que nuestra cuenca es muy importante, que tenemos que reforestar
y que usar pesticidas como el glifosato contamina el río, porque el veneno queda dentro del río.” Afirma que la mayor responsabilidad con la protección de la cuenca está en el grupo de productores que ha trabajado en el proyecto. “Tenemos que cuidar los que hemos trabajado con los hermanos de Holanda.”
37
<< <
> Colofon
Uitgave: Waterschap Rijn en IJssel Vertalingen: Monic Schaapveld Interviews: Olga Ara del Amo en Wilmer Rickly Gedicht: Marvin Salvador Calero Molina Fotografie: projectdeelnemers Ontwerp: Oosterlicht bno Uitgave in het kader van het project ´Schoon water voor La Libertad´ Dit document werd gecofinancierd door HIVOS/LBSNN
38
Colofón Publicación: Waterschap Rijn en IJssel Traducción: Monic Schaapveld Entrevistas: Olga Ara del Amo y Wilmer Rickly Poema: Marvin Salvador Calero Molina Fotografías: participantes del proyecto Diseño gráfico: Oosterlicht bno Publicación elaborada en el marco del proyecto ´Agua Limpia para La Libertad´ Este documento ha sido cofinanciado por HIVOS/LBSNN
<< <
>
H
et samenwerkingsprogramma ‘Schoon water voor La Libertad’ speelt zich
af in de regio Chontales, Nicaragua,
E
<< <
l programa de cooperación ‘Agua Limpia para la Libertad’ se llevó a cabo
en la región de Chontales, Nicaragua, de
tussen 2008 en 2015. In dit programma
2008 a 2015. En este programa, los socios
werken Nicaraguaanse en Nederlandse
nicaragüenses y holandeses trabajan en
partners samen aan de verbetering
la mejora del manejo del agua, de la
van waterbeheer, van waterkwaliteit
calidad del agua y del equipamiento de
en van de drinkwatervoorziening in
agua potable en la cuenca del Rio Mico,
het stroomgebied van de rivier de
con el objetivo de contribuir directa e
Mico. Behalve La Libertad zijn ook
indirectamente al desarrollo económico
buurgemeenten Santo Domingo, San
de la región. Además del municipio de
Pedro de Lóvago, Santo Tomás en Villa
La Libertad, participaron los
Sandino betrokken. Doel is om uiteindelijk
municipios vecinos de Santo
direct en indirect bij te dragen aan
Domingo, San Pedro de
economische ontwikkeling van de regio.
Lóvago, Santo Tomás y Villa Sandino.