Het Nationale Park De Hoge Veluwe wordt wel de groene schatkamer van Nederland genoemd. Wie dit boek leest, begrijpt dat dit slechts het halve verhaal is.
Verspreid over het Park vindt u meer monumentale hoogstandjes van kunst en architectuur. Wie het Otterlose Zand komt opfietsen en het majestueuze standbeeld Generaal de Wet van Joseph Mendes da Costa zich in de verte ziet oprichten, zal dat niet snel vergeten. Hetzelfde geldt voor de keermuren van het nooit voltooide Grote Museum en de President Steynbank, beide van Henry van de Velde. Jachthuis St. Hubertus is een boek over kunst en architectuur van het allerhoogste niveau, samengebracht door een van de markantste echtparen uit de Nederlandse geschiedenis.
jachthuis sint hubertus
Jachthuis Sint Hubertus, het voormalig buitenverblijf van Anton en Helene KröllerMüller, geniet internationaal bekendheid als een van de belangrijkste gebouwen van Nederland. Dit ‘gesammtkunstwerk’, icoon van de Nederlandse architectuur, is een ontwerp van Hendrik Petrus Berlage. Berlage, bekend om zijn oog voor detail, ging met een ongekende precisie te werk; over iedere baksteen, over ieder mozaïeksteentje is nagedacht.
jachthuis sint hubertus En andere monumentale objecten in Het Nationale Park De Hoge Veluwe
inhoudsopgave Woord vooraf 4 Jachthuis Sint Hubertus Anton en Helene en De Hooge Veluwe 6 Jachthuis Sint Hubertus en Berlage 8 Helene en haar kunst 14 Hendricus Petrus Bremmer 17 De Kröllers en architectuur 18 Gesamtkunstwerk 20 Hendrik Petrus Berlage 22 Een fantastisch geheel 24 De legende van Sint Hubertus 26 Hooggeplaatste gasten 28 De toren 29 De koepels 30 Het omliggende park 31 De vijverpartij 32 Het Pomphuisje 33 De Kleine Brug 34 De bouw; een hele toer 35 Bakstenen en voegen; een precies werkje 36 De hal 37 De eetkamer 38 Het tafelzilver 39 Het tafellinnen 40 Het terras 41 De meubelen 42 De lampen 44 De rookkamer annex bibliotheek 46 Anton Kröller en Jachthuis Sint Hubertus 48 Moderne snufjes 50 Stiptheid 51 Antons werkkamer 52 Antons biljartkamer 54 De theekamer 55 De torenkamer 56 Henry van de Velde 57 Helene’s zitkamer 58
Helene’s slaap- en kleedkamer 59 De badkamers van Anton en Helene 60 De kinderafdeling 62 De logeervertrekken 63 De linnenkamer 64 De keuken 65 De meidenkamers 66 De hondenverblijven 67 Helene Kröller-Müller en het Jachthuis 68 Restauratie van een gesamtkunstwerk 72 De andere monumenten Het Kröller-Müller Museum 75 Het Dienstgebouw 76 Dienstwoningen 78 Toegangshekken 78 De Kunstbewaarplaats 80 De Keermuren van het Grote Museum 81 De Kröllers en Zuid-Afrika 82 De President Steynbank 83 Generaal De Wet 84 De Oriëntatietafel 85 Het Stenen Hert 86 Schufterl 87 Privé-begraafplaats van het echtpaar 88 Grenspalen 90 Bart van der Leck 91 Joseph Mendes da Costa 92 Alexander Jacobus Kropholler 92 Kaart met monumenten 93 Stichting Het Nationale Park De Hoge Veluwe 94 Colofon 96
SPIRITUS ET MATERIA UNUM
-
Geest en materie zijn één. Het levensmotto van Helene Kröller-Müller
4
Voorwoord
ze misschien even uit rijden zijn
-
met hun auto met chauffeur en
Stelt u zich Het Nationale Park
dat ze straks weer terugkomen,
De Hoge Veluwe eens voor
waarna Anton zich terugtrekt op
zonder Jachthuis Sint Hubertus.
zijn werkkamer om zaken af te
Ik denk dat dat onmogelijk is.
handelen en Helene zich in een
-
van haar eigen vertrekken wijdt
Dit heeft mijns inziens te maken
aan haar nooit ophoudende stu-
met het feit dat het Jachthuis
die naar moderne kunst.
de herinnering aan Anton en
-
Helene KrĂśller-MĂźller tastbaar
Het verhaal van de totstand-
maakt. Natuurlijk, De Hoge
koming van het Jachthuis, het
Veluwe werd gesticht door het
ontwerp, de verwijzingen naar de
echtpaar, de kunstschatten wer-
legende, het Gesamtkunstwerk,
den samengebracht door Helene
het is allemaal even bijzonder.
en Anton ging hier jagen. Maar
Maar het is het dagelijks leven
als je door de vertrekken loopt
van het echtpaar op deze plek
waar zij ooit verbleven en als je
dat het huis een ziel geeft. De
de spullen ziet die ze dagelijks
gesprekken die hier zijn gevoerd,
gebruikten, dan is het alsof ze zo
de beslissingen die er werden ge-
binnen kunnen komen lopen. Dat nomen, de diners die er werden
gehouden. Het is een huis waarin
zeker ook voor onze dagelijkse
geleefd werd.
bezoekers die het Jachthuis ko-
-
men bewonderen. Want dit boek
En in zekere zin gebeurt dat
mag dit bijzondere huis dan nog
nog steeds, want wij ontvangen
zo mooi in beeld brengen, een
regelmatig gasten in het Jacht-
echt bezoek tijdens een van de
huis. Een van mijn eigen meest
rondleidingen zal u pas echt in
bijzondere herinneringen is aan
vervoering brengen!
de keer dat we met afgevaardig-
-
den van Defensie het heugelijke
Ik wens u veel kijk- en leesplezier
feit vierden dat wij als Park het
toe.
eerste recht van koop wisten te
-
verwerven op Vliegveld Deelen,
Seger van Voorst tot Voorst,
dat ooit deel uit maakte van het
directeur/bestuurder
grondbezit van ons Park.
Stichting Het Nationale Park
-
De Hoge Veluwe
Het Jachthuis heeft dus nog steeds een functie van gastvrijheid. Voor bijzondere gasten die er komen lunchen, dineren, vergaderen en/of logeren, maar
5
Anton en Helene en De Hooge Veluwe -
Het Nationale Park De Hoge Veluwe kan gezien worden als het levenswerk van Anton en Helene Kröller-Müller. Anton Kröller (1862–1941) leerde zijn toekomstig echtgenote Helene (1869–1939) kennen tijdens een stage bij de Duitse firma Wm. H. Müller & Co. Anton werd al snel verantwoordelijk voor de Nederlandse tak van het bedrijf. Anton en Helene trouwden in 1888, waarna ze in Rotterdam gingen wonen. Datzelfde jaar stierf Helene’s vader, Wilhelm Müller, waarna Anton, slechts 27 jaar oud, de leiding kreeg over het bedrijf. Anton bouwde Müller & Co. vervolgens uit tot een van de eerste multinationals wereldwijd. Hij vergaarde in de daarop volgende jaren een fortuin met scheepvaart en de handel in erts.
Vanaf 1909 begon Anton stapsgewijs stukken grond aan te schaffen, om die vervolgens aaneen te schakelen. Tussen 1909 en 1921 verwierf hij in totaal ruim 6.000 hectare aaneengesloten grondgebied op de Veluwe. Hij doopte zijn landgoed ‘De Hooge Veluwe’ en liet het omheinen. Vervolgens liet hij er, met oog op de jacht, edelherten, wilde zwijnen en moeflons uitzetten.
7
Jachthuis Sint Hubertus en Berlage -
8
Hendrik Petrus Berlage (1856-1934), op dat moment de vaandeldrager van de Nederlandse architectuur, kreeg vermoedelijk begin 1915 de opdracht van het echtpaar om Jachthuis Sint Hubertus te ontwerpen. Het moest een buitenverblijf worden waar men gasten kon ontvangen, evenals een uitvalsbasis voor Antons jachtpartijen. Berlage ontwierp niet alleen het gebouw, maar ook het complete interieur, tot het bestek aan toe. Hetzelfde gold voor de park-achtige omgeving met de vijverpartijen. Het maakt het Jachthuis een zogenaamd gesamtkunstwerk, het enige van Berlage’s hand. De bouw van Jachthuis Sint Hubertus werd voltooid in 1920.
9
10
Het jachthuis is een zogenaamd Gesamtkunstwerk, het enige van Berlage’s hand
11
12
Door Berlage gemaakte bouwtekeningen van Jachthuis Sint Hubertus.
13
14
Helene en haar kunst -
Helene wijdde zich vrijwel volledig aan haar grote liefde, de moderne kunst. Daarbij werd zij bijgestaan en geadviseerd door kunstpedagoog en -criticus Hendrikus Petrus Bremmer (1871–1956). Financiële grenzen aan wat er kon worden aangeschaft waren er nauwelijks; het geld dat Anton verdiende met Müller & Co. bood bijna ongelimiteerde mogelijkheden. In iets minder dan twintig jaar bracht Helene een kunstcollectie bij elkaar van ruim 800 schilderijen, ongeveer 275 beelden, circa 5.000 tekeningen en bladen grafiek en bijna 500 stuks kunstnijverheid. Helene wilde haar collectie samenbrengen in een kunsttempel, zodat deze voor zoveel mogelijk mensen toegankelijk zou zijn. Dit ‘Grote Museum’ moest verrijzen aan de voet van de Franse Berg, een hoge stuifzandrug niet ver van het huidige Kröller-Müller Museum. Berlage kreeg in 1917 de opdracht een eerste ontwerp te maken, maar Helene was niet bepaald gecharmeerd van zijn voorstel. Vervolgens kreeg Henry van de Velde
(1863–1957) de opdracht het museum te ontwerpen. In januari 1921 had hij het ontwerp gereed, een ‘geheel van roodbruinen hardsteen opgetrokken ter lengte van 150 bij 80 m. breedte.’ De geraamde kosten: 5 miljoen gulden (nu circa 125 miljoen euro). De betonnen keermuren voor terrassen en een voorplein werden aangelegd. Hiervoor werden enkele duizenden kubieke meters zandsteen uit Maulbron besteld, de steen van Van de Veldes voorkeur. Maar het museum kwam er niet. Een economische crisis zonder weerga bracht de firma van Anton in zeer zwaar weer en in 1922 moest de bouw definitief worden gestaakt. De collectie is heden ten dage te bezichtigen in het Kröller-Müller Museum, dat zich in het Park bevindt. Het heeft de op een na grootste Van Goghverzameling ter wereld met 91 schilderijen en ruim 180 tekeningen. Daarnaast zijn er topstukken van moderne meesters als Claude Monet, Georges Seurat, Pablo Picasso en Piet Mondriaan te bezichtigen.
moderne kunst was Helene’s grote liefde
15
16
Hendricus Petrus Bremmer (1871-1956) -
Hendricus Petrus Bremmer, oorspronkelijk kunstschilder, was sociaal begaafd en kende veel kunstenaars. Hij ontwikkelde zich snel tot kunstpedagoog. De cursussen kunstbeschouwing die hij in het hele land gaf, waren zeer geliefd. Zijn leerlingen waren voornamelijk welgestelden en sommigen volgden meer dan twintig jaar zijn lessen. Hij bouwde een groot netwerk op van kunstenaars en potentiële kopers. Ook Helene was een van zijn pupillen. Al in 1907 kwam Bremmer bij haar aan huis. In Huize ten
Vijver zette hij zijn visie op kunst uiteen, geïllustreerd met voorbeelden en na verloop van tijd werd hij Helene’s kunstadviseur. Hij hielp haar bij de samenstelling van haar kunstcollectie. Bremmer was een groot liefhebber van de werken van Vincent van Gogh. Hij bewerkstelligde dat Helene maar liefst 275 werken van deze nu wereldberoemde schilder verwierf. Helene: ‘Hij was mijn eerste minister en naast hem voelde ik mij koningin: trots was ik alleen daarop, dat ik mij op kunstgebied gaarne ondergeschikt aan hem voelde.’ 17
Dit portret van Bremmer is een uitsnede uit een schilderij van Charley Toorop: Portretgroep van H.P. Bremmer en zijn vrouw met kunstenaars uit hun tijd, 1936 - 1938.
De Kröllers en architectuur -
18
De Kröllers hielden van bouwen. Helene was een Baumensch, zoals zij zichzelf noemde. Het echtpaar woonde in het begin van de twintigste eeuw in het voorname Huize ten Vijver aan het Van Stolkpark in Den Haag, maar Helene vond dit huis haar kunstcollectie niet waardig. Anton wilde de stad uit, hij zocht rust en privacy. Iets buiten Den Haag kochten zij het landgoed Ellenwoude, waar ze een groot museaal huis wilden laten bouwen. Helene: ‘Het zou moeten zijn de uiting van vredige stilte… Deze vredige stilte zou ik alleen willen uitdrukken in verhoudingen en lijnen. Maar waar vind ik iemand die zo’n huis zou kunnen bouwen?’ Leo Falkenburg, de huisarchitect van de Kröllers, kreeg als eerste de kans om een tekening te maken, maar die werd afgekeurd. De beroemde Berlijnse architect Peter Behrens mocht ook een ontwerp maken. Bij Behrens werkten onder anderen Walter Gropius, Ludwig Mies van de Rohe en Charles-Edouard Jeanneret-Gris, die zich na 1917 Le Corbusier noemde. Mies van der Rohe kreeg een ontwerpopdracht nadat hij voor zichzelf was begonnen. Professor Bremmer stelde voor dat de toen al bekende H.P. Berlage ook een ontwerp zou maken. De uiteindelijke keuze was tussen Mies van der Rohe en Berlage. Bremmer gaf duidelijk aan dat het ontwerp van Berlage kunst was en dat van Mies van der Rohe niet. De keuze viel op Berlage. Uiteindelijk ging de bouw van een huis op Ellenwoude niet door. Het landgoed werd verkocht en Groot Haesenbroek in Wassenaar werd aangekocht. Berlage kreeg de opdracht om het woonhuis te verbouwen. Zijn toekomst bij de Kröllers leek daarmee verzekerd, helemaal toen hij later ook de opdracht kreeg voor het ontwerp van Jachthuis Sint Hubertus. Toch kwam er aan de samenwerking een vroegtijdig einde toen hij het bemoeizieke gedrag van Helene niet langer kon verdragen. Berlage vond dat Helene zich te veel met zijn werk bemoeide en nam ontslag voordat het Jachthuis klaar was. Henry van de Velde maakt Berlage’s werk af.
Helene was al in het begin van de twintigste eeuw bekend met het werk van Berlage en Van de Velde, want vlakbij haar Scheveningse Huize ten Vijver bevonden zich twee bijzondere huizen: de door Berlage ontworpen Villa Henny uit 1898 en Villa Leuring van de hand van Van de Velde uit 1904.
96
colofon Uitgave WBOOKS Redactie Hein van Beek en Menno Haanstra Vormgeving Lori Lenssinck van Voorheen de Toekomst Fotografie Jan Bartelsman, Jurjen Drenth, Het Nationale Park De Hoge Veluwe
Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam 2017 Š WBOOKS Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevens bestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnames, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Gebonden: ISBN 978 94 625 8096 1 Paperback: ISBN 978 94 625 8215 6 NUR 648 www.wbooks.com www.hogeveluwe.nl Om het Jachthuis te kunnen bezoeken, moet u van tevoren reserveren. Dat kan bij de entrees, bij de informatiebalie in het Bezoekerscentrum of via www.hogeveluwe.nl.
Het Nationale Park De Hoge Veluwe wordt wel de groene schatkamer van Nederland genoemd. Wie dit boek leest, begrijpt dat dit slechts het halve verhaal is.
Verspreid over het Park vindt u meer monumentale hoogstandjes van kunst en architectuur. Wie het Otterlose Zand komt opfietsen en het majestueuze standbeeld Generaal de Wet van Joseph Mendes da Costa zich in de verte ziet oprichten, zal dat niet snel vergeten. Hetzelfde geldt voor de keermuren van het nooit voltooide Grote Museum en de President Steynbank, beide van Henry van de Velde. Jachthuis St. Hubertus is een boek over kunst en architectuur van het allerhoogste niveau, samengebracht door een van de markantste echtparen uit de Nederlandse geschiedenis.
jachthuis sint hubertus
Jachthuis Sint Hubertus, het voormalig buitenverblijf van Anton en Helene KröllerMüller, geniet internationaal bekendheid als een van de belangrijkste gebouwen van Nederland. Dit ‘gesammtkunstwerk’, icoon van de Nederlandse architectuur, is een ontwerp van Hendrik Petrus Berlage. Berlage, bekend om zijn oog voor detail, ging met een ongekende precisie te werk; over iedere baksteen, over ieder mozaïeksteentje is nagedacht.
jachthuis sint hubertus En andere monumentale objecten in Het Nationale Park De Hoge Veluwe