museumtijdschrift nr 1 • 2021
ZEEUWSE CHARME Zierikzee, Stadhuismuseum
nr 1
jan-feb 2021 • € 10,50 • verschijnt 8x per jaar Bielefeld
Verlaat eerbetoon Jacoba van Heemskerck in de spotlight Amsterdam
Slavernij
Nieuwe blik op de
Bergen, Museum Kranenburgh Rijksmuseumcollectie Themajaar
Landschap
Nederland biedt volop inspiratie
+ de tentoonstellingsagenda 40 pagina’s gratis bijlage BP
www.museumti
jan 18.nl jdschrift
Het meest complete overzicht
7 mrt
INHOUD-
Hendrick Berckman, ‘Isabella van der Stringe’, ca. 1656, olieverf op paneel, 72 x 55,5 cm, Zeeuws Museum, Middelburg
museumtijdschrift.nl nr 1 / jan-feb 2021
40
66
32
6
60
46 OUDE KUNST
20 Zeeuwse portretten
Het zeventiende-eeuwse Zeeland laveerde tussen bescheidenheid en trots door Erik Spaans
MUSEUM - KORT 11-18 De mooiste tentoonstellingen in binnen- en buitenland inclusief de vooruitblik
MODERNE KUNST
26 Jacoba van Heemskerck
Door Toorop en collega’s niet serieus genomen, nu groots geëerd door Robert-Jan Muller HEDENDAAGSE KUNST
32 Themajaar: Landschap 71-77 het atelier
MUSEUM & MEER
Jeroen Henneman de gevestigde Gijs Frieling de nieuwkomer Fiona Lutjenhuis boeken etc. de lezerspagina ‘De bezoeker’, aanbiedingen en reacties
Drie kunstenaars over hoe het Nederlandse landschap hen inspireert door de redactie INTERVIEW
40 Slavernij
Langverwachte tentoonstelling werpt nieuw licht op Rijksmuseumcollectie door Stefan Kuiper DESIGN
46 Naald en draad
Vier eeuwen geborduurde kleding als statussymbool en pronkstuk door Jet van der Sluis HEDENDAAGSE KUNST
38 51 55
57
COLUMNS
Oek de Jong Dansende penseelstreken Hergebruik Bejaardentehuizen
Museumtijdschriftarrangement Rondleiding + bezoek Art Rotterdam Kunst te koop Werk van Katinka Lampe exclusief voor abonnees
52 Verzamelen met een missie De AkzoNobel-collectie is meer dan versiering van het bedrijfspand door Anneke van Wolfswinkel OUDE KUNST
60 Geuren in kleuren
Hoe schilders in de Gouden Eeuw de reuk verbeeldden door Adrienne Quarles van Ufford HEDENDAAGSE KUNST
66 Folkert de Jong
‘Purschuimkunstenaar’ slaat nieuwe wegen in door Edo Dijksterhuis
7
TUSSEN DOMBURG & BERLIJN
Freule Jacoba van Heemskerck had lang nodig haar eigen stijl te vinden en werd door de Nederlandse kunstwereld niet altijd serieus genomen. Meer en meer richtte zij zich op Duitsland, waar nu een overzichtstentoonstelling is. DOOR ROBERT-JAN MULLER
H
et was een onwaar schijnlijke samenwerking: jonkvrouwe Jacoba van Heemskerck van Beest (1876-1923), een relatief onbekende kunstschilder, en Herwarth Walden, Duits kunstimpresario van onder anderen Franz Marc en Wassily Kandinsky, tentoonstellingsmaker en uitgever. Tien jaar lang, van 1913 tot Jacoba’s vroegtijdse dood, zouden de twee intensief samenwerken. Walden verkocht vanuit zijn Berlijnse galerie Der Sturm Van Heemskercks kunst, terwijl Jacoba vanuit Den Haag en Domburg het Duitse expressionisme propageerde, daarin bijgestaan door haar levensgezellin Marie Tak van Poortvliet. Hun betrokkenheid bij Duitsland ging steeds verder en kreeg ten tijde van de Eerste Wereld oorlog zelfs een politieke dimensie. Het is dan ook toepasselijk dat juist in Duitsland een retrospectief te zien is. Kunsthalle Bielefeld toont zo’n zestig schilderijen, tekeningen, houtsneden, glasobjecten en mozaïeken uit alle fases van Van Heemskercks carrière.
SOEVEREINE GEEST
‘Vliegdennenbos’, ca. 1908, olieverf op doek, 93 x 71 cm, Kunstmuseum Den Haag
26
Het was voor een vrouw in Nederland aan het einde van de negentiende eeuw niet uitzonderlijk zich in te schrijven voor een kunstacademie. Aan de Haagse Koninklijke Academie, waar Jacoba zich in 1897 aanmeldde, waren dat jaar zelfs meer vrouwelijke dan mannelijke aanmeldingen. Wel was het ongebruikelijk dat ze
MODERNEKUNST-
‘Bild no. 41’, 1914-15, olieverf op doek, 105 x 78 cm, Kunstmuseum Den Haag
THUISKOMEN IN 2021 is door het Nederlands Bureau voor Toerisme en Congressen uitgeroepen tot jaar van het Nederlandse landschap. Drie kunstenaars over de magie, de rust en de troost van de natuur.
Een vlucht uit ons idiote bestaan Awoiska van der Molen
32
FOTO: MICHIEL VAN DER KAAIJ
E
en paar dagen voor ons telefoni“Tijdens mijn jeugd heb ik de natuur altijd ervaren sche interview mailt Awoiska van als de veiligste plek waar je kunt zijn. Dat ontdekte der Molen (1972), of het gesprek ik als kind tijdens het wildkamperen met ons uitgesteld kan worden. Ze heeft meer tijd gezin langs rivieren in Zuid-Europa. Dat gevoel nodig zich voor te bereiden. “Ik ben nu van rust en troost probeer ik in mijn werk over te eenmaal een beeldenmaker, geen spreker, brengen. Het is een vlucht uit ons idiote, altijd dus ik wil goed bedenken wat ik wil zegmaar voortjakkerende bestaan, naar daar waar wij gen.” Het is tekenend voor de fotograaf, mensen vandaan komen, waar we eigenlijk thuisdie de laatste jaren met een stevige opmars horen.” binnen de kunstwereld bezig is. Niet Terug in haar Amsterdamse studio volgt een alleen haar contemplatieve karakter is tweede periode van stille afzondering, als ze terug te zien in haar werk, ook haar foto’s in de donkere kamer ontwikhaar voorliefde voor gedegen kelt en afdrukt op barietpapier. “Ik voorbereiding. Voor haar ben opgeleid in de tijd dat de digimysterieuze zwart-witfotale fotografie opkwam. Als reactie to’s zwerft ze in haar eenben ik juist altijd analoog blijven tje door afgelegen natuurwerken, om de fysieke band met gebieden. Slapen doet ze het werk te behouden. Bovendien in haar auto, ze laat het vind ik het belangrijk om de foto’s landschap op haar inwerniet meteen op een beeldschermpje ken en haalt soms pas na te kunnen zien. Als ik ver weg in de Aw len oisk enkele dagen haar camera uit natuur ben, wil ik nog niet bezig zijn met a van der Mo haar tas. Zelf ziet ze die periode van het resultaat.” zelfverkozen isolement niet als voorbereiDeze zomer is Awoiska van der Molens werk te ding, maar als wezenlijk onderdeel van zien op de buitenkunstmanifestatie ‘Into Nature’. haar werk. “Wat ik doe, is niet het docuHiervoor liet ze zich inspireren door het veengementeren van het landschap, maar het bied waar haar wortels liggen: Oost-Groningen, zichtbaar maken van wat niet zichtbaar is: tegen de Duitse grens, vlakbij de plek waar het het terugkeren tot de kern van ons ontwerk tentoongesteld wordt. “Ik dacht altijd dat staan.” Nederland geen wildernis heeft, dat hier te veel Die ervaring vindt ze over de hele wereld, prikkels zijn. Maar het veenland met zijn verlaten in bossen en op kale rotsgronden, van vlaktes en ‘witte wiev’n’, de mistflarden die er over Spanje tot aan Japan. Waar precies? Dat het moeras trekken, zijn prachtig. Alsof je in een vertelt ze er niet bij. Het gaat niet om de schilderij van Mark Rothko loopt.” jaron beekes geografische locatie, maar om de ervaring ‘Into Nature, New Energy’, 27 juni t/m 13 septem ber, Bargerveen, intonature.net, awoiska.nl van het zijn in de afgelegen natuur.
HEDENDAAGSEKUNST-
DE WILDERNIS
Awoiska van der Molen, werk in uitvoering voor ‘Into Nature’
33
onder: Esiri Erheriene-Essi, ‘The Voyagers’, 2019, olieverf, inkt en Xerox-transfer op doek, 135 x 135 cm
VERZAM
MELEN
HEDENDAAGSEKUNST-
EN OM TE VERBIND De kunstcollectie van AkzoNobel hoort tot de top van de Neder landse bedrijfscollecties. Al 25 jaar verzamelt Hester Alberdingk Thijm werken met een huh-factor om de werk ruimtes te bezielen. Voor kunstliefhebbers is er de Art Space. DOOR ANNEKE VAN WOLFSWINKEL
M Yael Bartana, ‘What If Women Ruled the World’, 2016, neon, 260 x 98 cm
isschien is het mythevorming, maar misschien is het echt zo gegaan: de eerste ontmoeting tussen Hester Alberdingk Thijm en Kees van Lede, in 1995, vond plaats op zo’n negen en een halve kilometer hoogte. Zij was stewardess, hij bestuursvoorzitter van verf- en chemiebedrijf AkzoNobel. Er waren vlieguren stuk te slaan en ze raakten aan de praat. Zij vertelde dat ze behalve voor KLM ook in de kunstwereld werkte. Hij had net een splinternieuw hoofdkantoor in Arnhem met hoge, lege muren waar nodig wat kunstwerken voor aangeschaft moesten worden. Misschien dat zij daar een plan voor kon maken? Wat klein begon, is in 25 jaar uitgegroeid tot een verzameling van museale omvang en kwaliteit. De collectie van de AkzoNobel Art Foundation omvat 1.900 werken. Schilderkunst legt het meeste gewicht in
53
Ruiken aan het verleden
Hoe ruikt het op een schilderij? In de tentoonstelling ‘Vervlogen’ staat de reuk centraal, met zeventiende-eeuwse schilderijen die de neus prikkelen én historische geuren om zelf aan te snuffelen. DOOR ADRIENNE QUARLES VAN UFFORD
Michaelina Wautier, ‘De tabaksnuiver’, ca. 1650-55, olieverf op paneel, 25 x 19 cm, The Phoebus Foundation, Antwerpen
A
ls student gaf ik rondleidingen in het Koninklijk Paleis Amsterdam. Het was de bedoeling dat ik een kleurrijk verhaal vertelde over de geschiedenis van het gebouw en over de prachtige decoraties, maar veel mensen bleken daar helemaal niet voor te komen. Zij wilden liever weten hoe zo’n groot paleis eigenlijk wordt schoongehouden of waar destijds koningin Beatrix sliep. Gelukkig was er die ene anekdote waarmee ik iedereen kon bedienen: de kunstliefhebber én degene die gewoon thuis wilde komen met een goed verhaal. Het was helaas niet erg verheffend: het ging over stank. Als ik vertelde over de onversneden bedorven lucht die er vroeger altijd in het voormalige stadhuis hing, ook nog toen koning Lodewijk Napoleon daar in 1808 kwam wonen, trok er een huivering door de aanwezigen. Iedereen stelde zich meteen voor hoe de toenmalige gracht achter het paleis, dampend van het afval en de uitwerpselen, de bewoners de adem had benomen. Niemand vond het gek dat koningin Hortense al snel haar biezen had gepakt. Geur roept nu eenmaal intuïtief sterke emoties op. Toen en nu. Dit alles kwam weer boven toen ik mij verdiepte in de achtergronden van ‘Vervlogen – geuren in kleuren’, in het Mauritshuis. In deze tentoonstelling worden bezoekers niet alleen uitgenodigd om te kijken naar kunst die je met geur kunt associëren, maar ook om daarbij het geurgeheugen aan te spreken. In de catalogus komt naar voren dat het brein een bepaalde geur al van jongs af aan positief of negatief leert te interpreteren. Die informatie wordt opgeslagen om hem automatisch en razendsnel te kunnen inzetten om een situatie in te schatten. Geur verbindt zich daarbij sterk aan emoties: jouw ervaring kan
60
OUDEKUNST-
Abraham Mignon, ‘Stilleven met bloemen en vruchten’, ca. 1670, olieverf op doek, 75 x 63 cm, Mauritshuis, Den Haag
VOLGEND NUMMER
SlaveRnIJ
Dürers inspiratie, zeegezichten en Bruce Nauman Homo universalis
Maritiem
Neon
Vincenzo Catena, ‘Portret van een jongeman’ (detail), ca. 1510, © National Gallery, Londen
Paul Signac, ‘De haven van Rotterdam’ (detail), 1907, Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam
Bruce Nauman, ‘The True Artist Helps the World by Revealing Mystic Truths (Window or Wall Sign)’, 1967, © kunstenaar
,
elKe VRIJDA G AVON d OPEN
Museumtijdschrift nummer 2 ligt op 9 maart in de winkel
Meer lezen? Kijk op www.museumtijdschrift.nl voor actuele informatie, tips, recensies en interviews
Museumtijdschrift verschijnt 8 x per jaar
(om de 6 weken en tijdens zomer en winter om de 8 weken)
Een prachtig welkomstcadeau voor nieuwe abonnees Een haarscherpe weergave van alledaagse mensen en dingen. Een ‘objectieve’ blik, wars van pittoreske effecten. Close-ups in een geconcentreerde belichting. Uitzonderlijk hoge standpunten, sterke diagonalen, vreemde uitsneden en abrupte afsnijdingen. In de zoektocht naar een eigentijdse stijl hadden de neorealistische schilderkunst en Nieuwe Fotografie van de jaren ’20 en ’30 opmerkelijk veel gemeen. Daarbij was de moderne experimentele film, met zijn snelle montage en onopgesmukte acteurs, een belangrijke gedeelde inspiratiebron.
De kunstwereld tussen de twee wereldoorlogen was een fijnmazig netwerk: schilders, fotografen en cineasten ontmoetten elkaar bij kunstenaarsverenigingen, galeries, vriendenkringen en filmhuizen. Ook portretteerden ze elkaar regelmatig. Het gemeenschappelijke gevoel met iets nieuws bezig te zijn ontketende een wisselwerking – direct of indirect, bewust of onbewust. Zo verraden de schilderijen, foto’s en films uit deze periode een overeenkomstige manier van kijken en kozen de makers vaak vergelijkbare onderwerpen.
Abstracte kunst heeft vaak concrete wortels. Ervaringen in de echte wereld, stelt kunsthistoricus Pepe Karmel, liggen bijna altijd ten grondslag aan abstracte uitingen.
Met werk van onder anderen Eva Besnyö, Erwin Blumenfeld, Paul Citroen, Charley Toorop, Carel Willink en Piet Zwart.
SCHILDERKUNST FOTOGRAFIE FILM 1920--1940
RIJKS MUSEUM FOUNDER
HOOFDSPONSOREN
begunStIgeRS tentoonStellIng
cadeau bij een jaarabonnemen t
SCHILDERKUNST FOTOGRAFIE FILM 1920 --1940
PEPE K ARMEL is kunsthistoricus, kunstcriticus en tentoonstellingsmaker. Hij verkreeg zijn PhD aan het Institute of Fine Arts in New York en is als docent verbonden aan de faculteit Kunstgeschiedenis van de New York University. Als kunstrecensent publiceerde hij in de New York Times en het tijdschrift Art in America. Als curator werkte hij voor het Museum of Modern Art, New York, mee aan tentoonstellingen over Robert Morris (1989), Pablo Picasso (1997 en 2004), Jackson Pollock (1998) en over abstracte kunst (2012). In 2003 verscheen zijn boek Picasso and the Invention of Cubism.
ABSTRACTE KUNST. EEN WERELDGESCHIEDENIS is een gedurfde nieuwe verkenning van de oorsprong en evolutie van een invloedrijke kunststroming. Voor het eerst wordt er dieper ingegaan op de oorsprong van het abstracte. Dit boek gaat over mannelijke én vrouwelijke kunstenaars, uit alle windstreken van de wereld en altijd wordt hun werk besproken in relatie tot sociale, politieke en culturele veranderingen.
cadeau bij een tweejarig abonnemen t
Niet chronologisch, maar thematisch en gecategoriseerd op onderwerp gaan we de geschiedenis tegemoet. Karmel focust op het onderwerp, en toont hoe de kunstenaars zich uiten via hun abstracte beeldtaal. Lichamen en landschappen, kosmologieën en kalligrafie, architectuur en patronen. Van de pioniers tot de protegés van het genre – Kazimir Malevich, Hilma af Klint, Wassily Kadinsky, Ibrahim El-Salahi, Carlos Cruz-Diez, Bridget Riely, Anni Albers, Sean Scully, Julie Methretu en Wu Guanzhong, om er maar een paar te noemen. Ook is er veel ruimte voor Nederlandse kunstenaars, vaak meesters van het abstracte – denk bijvoorbeeld aan Piet Mondriaan, die zelf meende al vóór Jan van Eyck abstractie in Nederlandse werken te herkennen, en Theo van Doesburg. Dit handboek voor de abstracte kunst toont een nieuwe manier van kijken. Naar een breder, meer inclusief universum van kunstenaars en de werken die zich met weerhaken in de kunstgeschiedenis hebben vastgezet.
WWW.WBOOKS.COM
Nieuwe kaders | Schilderkunst, fotografie en film 1920-1940
Abstracte kunst | Een wereldgeschiedenis
Abrupte afsnijdingen en extreme perspectieven. Close-ups en diagonale composities. Neorealistische schilderkunst, Nieuwe Fotografie en film uit het interbellum ontmoeten elkaar in één boek. Hierin is te zien hoe deze kunstvormen in Nederland toentertijd sterke verwantschap vertonen. Cineasten, fotografen en schilders kozen vergelijkbare thema’s en stilistische middelen. Met een nieuwe, moderne blik bekeken ze de zichtbare werkelijkheid.
Abstracte kunst heeft vaak concrete wortels. Ervaringen in de echte wereld, stelt kunsthistoricus Pepe Karmel, liggen bijna altijd ten grondslag aan abstracte uitingen. Dit boek is een gedurfde nieuwe verkenning van de oorsprong en evolutie van een invloedrijke kunststroming. Voor het eerst wordt er dieper ingegaan op de oorsprong van het abstracte. Abstracte kunst gaat over mannelijke én vrouwelijke kunstenaars, uit alle windstreken, en altijd wordt hun werk besproken in relatie tot sociale, politieke en culturele veranderingen.
144 pagina’s, gebonden, 23 x 28 cm, ISBN 9789462583917
€ 29,95
344 pagina’s, gebonden, 24 x 30,8 cm, ISBN 9789462583993
€ 49,95
OOK VERKRIJGBAAR IN DE BOEKHANDEL, BESTEL OP WWW.WBOOKS.COM OF BEL 038 - 467 34 00 (GRATIS VERZENDING BINNEN NEDERLAND)