nr 5 juli-augustus 2019 • € 9,95 • verschijnt 8x per jaar black
Zomerspecial
Nu te zien*
3 wandelingen en 8 kunsttips Tilburg
Luc Tuymans
nr 5 • 2019
Rothko & ik
Duitsland
Interview met de meesterschilder
In je eentje met een topstuk.
Amstelveen
Cobravrouwen
Voorbij het imago van mannenclub
NIEUW: DE KUNST PUZZEL
+ de tentoonstellingsagenda 40 pagina’s gratis bijlage
gsagenda stellin ht e overzic tentoston complet het mee
diap
HORNU PARIJS
VEEN Museum AMSTEL
CID
Jan van
der Tog
08
Musée d’Orsay
JUN
25
AUG
18
JUN
22
SEP
umtijdschr
e bij muse
gratis bijlag
t/m 5 januari 2020 Mark Rothko, Grijs, Oranje op Kastanjebruin nr. 8, 1960. Collectie Museum Boijmans Van Beuningen.
Meesterlijke vrouwen
Tien avant-garde kunstenaars die je gezien moet hebben.
t/m 8 september 2019 Charley Toorop, Zelfportret met drie kinderen, 1929. Collectie Groninger Museum, © Pictoright Amsterdam 2019
boijmans bij de buren
there
Bergen, Museum Kranenburgh
Edgar Fernhout Naar zee
BP
Hoogstraat 112 3111 HL Schiedam T: +31 (10) 246 3666 stedelijkmuseumschiedam.nl
BP BP
2019 ift nr 5 /
w
INHOUD-
Beeld omslag: Edgar Fernhout, ‘Zelfportret’, 1935, olieverf op doek, 40 x 35 cm, collectie Stedelijk Museum Amsterdam (niet op de tentoonstelling)
museumtijdschrift.nl
nr. 5 / juli-augustus 2019
20 52 45
32 6
‘Lilicoptère’, 2012, onder meer Bell 47 helikopter, struisvogelveren en Swarovskikristallen, 300 x 274 x 1265 cm, part. coll. © Joana Vasconcelos (foto: Erika Ede)
64
38 MODERNE KUNST
20 Edgar Fernhout
Na de dood van moeder Charley ontdekte hij de abstractie door Adrienne Quarles van Ufford OUDE KUNST
26 Vissen naar betekenis
Bijbelse, erotische en geëngageerde connotaties bij vis in de kunst door Dorien Tamis HEDENDAAGSE KUNST
32 Joana Vasconcelos 11-18
71-78
NIEUW
MUSEUM - KORT
30 Museumtijdschrifttips: de mooiste tentoonstellingen in binnen- en buitenland
MUSEUM & MEER het atelier Peter Zegveld de gevestigde Marijke de Goey de nieuwkomer Anna Orlikowska boeken & meer kunstpuzzel Doe mee en win een ‘Vis in beeld’-prijzenpakket
Portugese overrompelt met feministische spektakelstukken door Sophia Zürcher KUNST & ERFGOED
38 Scheepvaartmuseum
Met een nieuwe opstelling wijzigt maritiem museum zijn koers door Edo Dijksterhuis ZOMERSPECIAL
45 Duitsland
Een rondreis langs culturele hoogtepunten van de oosterburen door Erik Spaans INTERVIEW
52 Tuymans is terug
Een interview met Luc Tuymans over het ‘schilderkunstig bewustzijn’ door Frits de Coninck OUDE KUNST
58 Gruuthusemuseum
Na vijf jaar restaureren heropent het Brugse stadspaleis zijn deuren door Thera Coppens
42 63
COLUMNS
Oek de Jong Verblind door de tijdgeest Maria Barnas Vincent van Gogh
MODERNE KUNST
64 Cobra’s vrouwen
Acht vrouwelijke kunstenaars binnen en rondom een mannenclub door Kees Keijer
7
26
Bijbelse versus erotische
vis
Een goddelijk voorteken, seksuele toespeling of aanklacht tegen het harde bestaan. De vis is in de beeldende kunst voor velerlei doelen ingezet, toont het Dordrechts Museum. DOOR DORIEN TAMIS Jan Saenredam, ‘Gestrande potvis bij Beverwijk’, 1602, gravure, 41 x 59 cm, Atlas Van Gijn, Dordrecht
27
Neurenberg
1
Het Neurenberg van Dürer Als Noord-Europa ooit een homo universalis heeft voortgebracht, was dat Albrecht Dürer (1471-1528). De schilder, graficus, kunst theoreticus en humanist werd geboren en stierf in het Beierse Neurenberg, waar zijn nalatenschap nooit ver weg is.
Wartburg, Eisenach (foto: Thera Coppens)
Extra T KUNS TIPS
46
2
M
et uitzondering van Dresden is geen enkele Duitse stad in de Tweede Wereldoorlog zo zwaar door bombardementen getroffen als Neurenberg. Ondanks die grootschalige verwoesting hoeven bezoekers niet veel moeite te doen zich een beeld te vormen van hoe de ‘Altstadt’ er in vroeger eeuwen bij gelegen heeft. Dat komt vooral omdat de vijf kilometer lange ommuring goeddeels intact gebleven is (dan wel in oude glorie hersteld). Ook de stadspoorten – in veel andere Duitse steden in de negentiende eeuw gesloopt – zijn er nog grotendeels. Een wandeling langs de oude muur is dan ook een goede eerste kennismaking met Neurenberg. Wie door de Tiergärtnertor de stad binnenloopt, stuit onmiddellijk op het Dürerhuis, een imposant vakwerkhuis dat gedurende een kleine twintig jaar werd bewoond door veelzijdig kunstenaar Albrecht Dürer. Het wordt aangeprezen als een van ’s werelds oudste, bewaard gebleven kunstenaarshuizen. Of het huidige interieur eruitziet zoals in Dürers tijd is ongewis, want over de toenmalige inrichting bestaat nagenoeg geen informatie. Wel weten we dat Dürer het huis in 1509 kocht van de nazaten van de rijke koopman Bernhard Walther. Deze had op de vijfde verdieping een observatorium laten inrichten om sterren te kunnen bestuderen. Dat zegt iets over de gretigheid waarmee de
Sprookjeskasteel In het hart van Duitsland ligt, hoog op de rotsen van het Thüringerwoud, het bijna duizend jaar oude slot Wartburg. Beroemde figuren verbleven er: van Goethe tot Luther en van Wagner tot de sprookjesachtige Heilige Elisabeth. In de imposante ridderzaal vond de Sängerkrieg plaats, een legendarische minstreelwedstrijd in 1207. In de museumzalen zijn, behalve archeologische schatten, schilderijen van Lucas Cranach de Oudere te bewonderen. (THERA COPPENS) Eisenach, Kasteel Wartburg; € 10,00; wartburg.de
3
toenmalige stedelijke elite zich op kunsten en wetenschappen stortte. Daarvan getuigt ook de boekdrukkunst die in Neurenberg een ongekende bloei doormaakte. Anton Koberger, de peetvader van Dürer, zag kans een bedrijf uit de grond te stampen dat we tegenwoordig als media-imperium zouden bestempelen. Handig voor de jonge Albrecht, die zijn hout- en kopergravures op de persen van Koberger liet drukken.
BURGSTRASSE
Münter-Haus, Murnau (foto: Konrad Wallner)
Neurenberg is ook de stad waar omstreeks 1492 ’s werelds allereerste aardglobe werd vervaardigd. De maker – kunstenaar, astronoom en wereldreiziger Martin Behaim – was nog niet op de hoogte van het door Columbus ontdekte continent Amerika. Deze globe, die liefkozend ‘Erdapfel’ wordt genoemd, bevindt zich in het Germanisches Nationalmuseum. Hier treffen we ook enkele schilderijen van Dürer, waaronder zijn beeltenis van keizer Maximiliaan I en een portret van de oude, maar alleszins krasse Michael Wolgemut. Een opschrift meldt niet alleen de leeftijd van de geportretteerde – 82 jaar – maar ook dat hij degene was die Dürer in de schilderkunst onderwezen heeft. De jonge Albrecht hoefde daarvoor niet ver op pad: Wolgemut woonde pal naast de ouderlijke woning in de Burgstrasse. Dit
4
huis op de hoek van de Obere Schmiedgasse is in de Tweede Wereldoorlog verloren gegaan, maar de markante gebouwen waarop Dürer in zijn kinderjaren uitkeek zijn er nog wel. In noordelijke richting wordt het stadsprofiel nog altijd beheerst door de ‘Burg’, het hooggelegen kasteel, dat diende als keizerlijke residentie. Liep Albrecht in omgekeerde richting de straat uit, dan belandde hij bij de imposante Sebalduskirche, waar hij gedoopt werd (het van rond 1430 daterende doopvont is hier nog altijd te zien). De deftige Burgstrasse werd bewoond door kooplieden en edelsmeden. Tot die laatste categorie behoorde ook Albrechts (gelijknamige) vader. In diens werkplaats leerde zoon Dürer patronen in goud en zilver te graveren en hier is ongetwijfeld de basis gelegd voor zijn later carrière als virtuoos prentkunstenaar. Een waardige afsluiter voor de stadswandeling is de Albrecht-Dürer-Platz, die in vroeger eeuwen Milchmarkt heette en waar een standbeeld van de kunstenaar staat.
1. Albrecht Dürer, ‘Portret van Michael Wolgemut’, ca. 1516, olieverf en tempera op paneel, 29 x 27 cm, Germanisches Nationalmuseum, Neurenberg 2. Standbeeld van Albrecht Dürer, Albrecht-Dürer-Platz, Neurenberg 3. Albrecht Dürer, ‘Adam en Eva’, 1504, gravure, 25 x 19 cm, Rijksmuseum Amsterdam 4. Albrecht-Dürer-Haus, Neurenberg
Dit najaar vindt een grote tentoonstelling plaats van Dürers grafische werk, met bijna 140 werken. ‘Albrecht Dürer’, 20 september t/m 6 januari, Albertina, Albertinaplatz 1, Wenen, Oostenrijk; ma t/m zo 10-18, woensdag en vrijdag tot 21; € 16,00; albertina.at
Wieg van het expressionisme Vele zomers bracht het kunstenaarspaar Gabriele Münter en Wassily Kandinsky samen door in dit landhuis, dat ze naar hun eigen smaak inrichtten en dat wordt gezien als de geboorteplaats van het expressionisme. Vrienden als Franz Marc, Alexej von Jawlensky en August Macke waren er kind aan huis. Bij een bezoek is het alsof ze ieder moment kunnen binnenlopen. (RED.) Murnau, Münter-Haus; € 3,00; muenter-stiftung.de
In de Wartburg verbleven beroemde figuren, van Goethe tot Luther en Wagner.
47
Luc Tuymans (foto: Alex Salina)
‘T
he Return’ heet de tentoonstelling van Luc Tuymans (1958) in De Pont, die met vijftig werken bijna twee keer zo groot is als zijn eerste. Toen Tuymans hier in 1995 exposeerde, bestond het Tilburgse museum voor hedendaagse kunst nog maar kort en ook Tuymans stond aan het begin van zijn carrière, die zich inmiddels sky-high heeft ontwikkeld. Het is de laatste tentoonstelling van Hendrik Driessen, die na dertig jaar afscheid neemt als directeur. “We keren altijd weer terug bij wat ons na aan het hart ligt. We blijven trouw aan ‘onze’ kunstenaars”, vertelt Driessen. Maar dat Tuymans opnieuw exposeert in De Pont is niet alleen een kwestie van trouw tussen kunstenaar en museum. “De Pont kenmerkt zich door een warme belangstelling voor schilderkunst. En Luc Tuymans is een kunstenaar voor wie de schilderkunst lijkt uitgevonden. Vandaar dat ik graag vertrek bij De Pont met een tentoonstelling van zijn werk.”
OP AFSTAND In zijn Antwerpse studio spreekt Tuymans over zijn tentoonstellingen in Tilburg en Venetië. Want min of meer tegelijkertijd heeft hij een grote solotentoonstelling in Palazzo Grassi in Venetië. Tuymans is hot, nog altijd. Het is druk, interviews volgen elkaar op, tussen het schilderen door. Aan de wanden van het atelier waar het koude voorjaarslicht naar binnen stroomt, hangen een paar doeken die net klaar zijn. Nog niet opgespannen, dat doen assistenten als Tuymans heeft bepaald dat het beeld
54
echt af is. Hij noemt ‘The Return’ nadrukkelijk geen herhaling van zijn expositie in De Pont in 1995. Hij toont er veel recent werk, waarvan sommige schilderijen nog niet eerder geëxposeerd zijn, en ook heel vroeg werk, uit de jaren zeventig zelfs. Geen van beide tentoonstellingen beschouwt hij als een overzicht in de zin dat ze lineair of chronologisch geordend zouden zijn. Elke tentoonstelling vertelt een eigen verhaal, in samenhang met de ruimte waarin zijn werk hangt. In het Palazzo Grassi met zijn hoge zalen levert dat een verticale tentoonstelling op, terwijl Tuymans in de keuze en installatie van zijn werk in De Pont uitgegaan is van het meer horizontale karakter van de voormalige industriële ruimte, met het bijzondere bovenlicht. En zoals altijd zijn beide tentoonstellin-
gen volledig door hemzelf samengesteld. Hij is als kunstenaar en als tentoonstellingsmaker een schaker die met zijn pionnen – zijn schilderijen – een eigen spel speelt. Luc Tuymans vertelt nadrukkelijk een verhaal over onze tijd, met beelden die ons bekend voorkomen en die we toch niet kennen. We weten nooit precies wat we zien of wat we kunnen vertrouwen. En wat we zien is meestal niet geruststellend. Over zijn schilderen hangt een Tuymansnevel, alsof hij er een emmer licht over heeft uitgestort. Die nevel lijkt de kijker op enige afstand te houden en voedt het gevoel van ongemak, ondefinieerbaar en onderhuids. Een schilderij van Tuymans toont veel, maar lijkt nog veel meer verborgen te houden. Alsof het beeld groter en krachtiger is dan het schilderij aankan.
‘The Cry’, 1990, olieverf op doek, 37 x 45 cm, part. coll., courtesy Zeno X Gallery, Antwerpen (foto: Studio Luc Tuymans)
Tuymans toont veel, maar lijkt nog veel meer verborgen te houden.
U geeft het maken van een tentoonstelling van uw werk nooit uit handen? “Ik kan me weinig mensen inbeelden die een tentoonstelling kunnen maken die raakt aan de intentie van mijn werk. Al heel vroeg heb ik ingezien dat een expositie een geconceptualiseerd beeld is. Het werk en de wijze waarop het geëxposeerd wordt hangen nauw samen, de tentoonstelling vergroot de betekenis van de schilderijen. Dat het werk zomaar en helemaal voor zichzelf spreekt is een oud en groot misverstand. Elke tentoonstelling is een constructie waar ook de vermelding bijhoort waar de dingen vandaan komen. De context doet er wel degelijk toe. Zo heb ik het schilderij Mwana Kitoko, een portret van de jonge koning Boudewijn op bezoek in wat toen nog de Belgische kolonie Congo was, gehangen tussen een schil-
‘Anonymous III’, 2018, olieverf op doek, 129 x 73 cm, Pinault Collection (foto: Studio Luc Tuymans)
derij van apen uit Japan en een schimmig beeld van geschilderde dia’s. Die ongewone combinatie genereert een andere blik.” De voorstellingen op uw schilderijen gaan altijd terug op foto’s die u gevonden hebt. Naar welk soort beelden bent u op zoek? “Ik schilder nu beelden van mensen die anoniem zijn, vooral mensen die vermist zijn en die vaak niet meer identificeerbaar zijn. Ik haal die foto’s vooral van een Amerikaanse website. Voor mijn schilderijen heb ik altijd foto’s als uitgangspunt gebruikt. Nu haal ik ze ook van de computer en werk ik in mijn zoektocht naar beelden ook samen met wetenschappers die zich bezighouden met algoritmes. Mijn toolbox is vergroot. Er is nog meer veran-
55
VOLGEND NUMMER Nazi-ontwerpers, immigranten en realisten
22 juni / 22 september 2019
J
Migrantenkunst
Brits realisme 1920-40
20-90-40-0 cmyk
Bund Deutscher Mädel danst tijdens de Reichsparteitag 1938 (Hugo Jaeger/Getty Images)
Pablo Picasso, ‘Femme assise au chapeau en forme de poisson’ (detail), 1942
Harry Epworth Allen, ‘Summer’ (detail), 1940
Museumtijdschrift nummer 6 ligt op 3 september in de winkel
Meer lezen? Kijk op www.museumtijdschrift.nl voor actuele informatie, tips, recensies en interviews
Museumtijdschrift verschijnt 8x per jaar
(om de 6 weken en tijdens zomer en winter om de 8 weken)
Een prachtig welkomstcadeau voor nieuwe abonnees
Niet alleen het kleurrijke werk van Sluijters, maar ook dat van inspiratiebronnen en gelijkgestemden als Kees van Dongen, Georges Braque, Piet Mondriaan en Leo Gestel komt aan bod.
GOUDEN EEUW
Het Grote Gouden Eeuw Boek gee een compleet overzicht van de schilderkunst uit één van de meest opmerkelijke perioden in de Nederlandse geschiedenis.
nt
cadeau bij een tweejarig abonnemen t
cadeau bij een jaarabonnemen t
Jeroen Giltaij
HET
De schilderkunst van de Gouden Eeuw kenmerkt zich door een niet aflatende creativiteit, de enorme productie en een stijl, die uniek was en kenmerkend voor die tijd. De grote namen Rembrandt, Vermeer en Frans Hals zijn wereldberoemd, maar ook de schilderijen van meesters met minder bekende namen zijn vaak prachtig, heerlijk, kostelijk of indrukwekkend. Het Grote Gouden Eeuw Boek is geschreven en samengesteld door Jeroen Giltaij, oud-hoofdconservator Oude Schilderkunst in het Museum Boijmans Van Beuningen.
BOEK
DE WILDE JAREN
De zeventiende eeuw noemt men vaak de Gouden Eeuw vanwege de grote rijkdom die toen werd vergaard, en de indrukwekkende cultuur die tot bloei kwam. Het was vooral de schilderkunst die daarin uitblonk. Talloze schilders met groot talent schiepen gedurende die hele eeuw meesterwerken, die na ruim vier eeuwen nog steeds bewondering wekken. Hun schilderijen behoren
tot de pronkstukken van musea waar dan ook ter wereld. Aan het begin van de zeventiende eeuw begon men landschappen, stillevens, taferelen uit het dagelijks leven, zeegezichten en kerkinterieurs te schilderen zoals nog niet eerder was vertoond. Het lijkt alsof de schilders hun dagelijkse omgeving wilden vastleggen, maar zij deden dat allemaal in het atelier achter de ezel. De schilders hadden een verbeeldingskracht die men zich nu niet meer kan voorstellen. De hele eeuw lang dienden zich nieuwe talenten met een eigen stijl aan.
BOEK
GOUDEN EEUW
Jan Sluijters. De wilde jaren legt voor het eerst de focus op zijn vroege periode. Zijn moderne werk uit de meest experimentele fase in zijn oeuvre, van 1904 tot en met 1914, staat centraal. Het brengt in beeld hoe Sluijters zich onder invloed van de natio nale én internationale avantgardekunst ontwikkelde tot een toonaangevend modernist.
JAN cadeau SLUIJTERSabbijoneennemjaaerHET
Jeroen Giltaij
Jan Sluijters is de meester van het Hollands modernisme. Zijn werk gaf een impuls aan de ontwikkeling van de moderne kunst in Nederland in de vroege twintigste eeuw. De lange loopbaan van Sluijters begon stormachtig. Hij volgde een traditionele academische opleiding en won de prestigieuze kunstprijs Prix de Rome. Tijdens zijn studiereis in 1906 kwam Sluijters in aanraking met het fauvisme in Parijs. Met zijn wilde doeken en zijn dwarse karakter schudde Sluijters vervolgens de Nederlandse kunstwereld op.
JAN SLUIJTERS DE WILDE JAREN
A U M E
P L E N S A
Derde-Rijkdesign
De Hollandse schilderkunst
HET
GOUDEN EEUW BOEK
Jan Sluijters – De wilde jaren
Het Gouden Eeuw Boek
Het grote Nederlandse kunst boek
Dit boek belicht hoe Jan Sluijters (1881-1957) zich onder invloed van de nationale én internationale moderne kunst ontwikkelde tot een toonaangevend modernist. De ‘wilde’ fase waarin hij experimenteerde met diverse moderne kunststromingen, tot circa 1914, staat hierin centraal. Niet alleen het kleurrijke werk van Sluijters, maar ook dat van inspiratiebronnen en gelijkgestemden als Kees van Dongen en Leo Gestel komen aan bod.
Aan het begin van de zeventiende eeuw begonnen kunstenaars landschappen, stillevens, alledaagse taferelen, zeegezichten en kerkinterieurs vast te leggen zoals dat tot dan toe nog niet was gedaan. De grote kunstenaars van de Gouden Eeuw – Rembrandt, Vermeer en Frans Hals – zijn wereldberoemd, maar de schilderijen van de minder bekende oude meesters zijn vaak ook prachtig, voorbeeldig en imposant. Ze komen allemaal aan bod in dit boek.
Zes eeuwen kunstgeschiedenis. Dat is zeshonderd jaar van kleur en traditie, vernieuwing en lef. Van verf en canvas, glas en steen. Dit boek is in de eerste plaats een feest der herkenning voor kunstliefhebbers. Maar er zijn ook verrassingen: kunstwerken die misschien nog onbekend zijn en die buiten de geijkte paden treden. Dit overzichtswerk is geschreven door Din Pieters, oud-hoofdredacteur Museumtijdschrift.
ISBN: 9789462582910
ISBN: 9789462581807
ISBN: 9789462582781
€ 24,95
€ 29,95
OOK VERKRIJGBAAR IN DE BOEKHANDEL, BESTEL OP WWW.WBOOKS.COM OF BEL 038 - 467 34 00 (GRATIS VERZENDING BINNEN NEDERLAND)
€ 49,95
Voor de liefhebber van geschiedenis en kunst